تفسي_ر مردان (آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرآن) بررسى مجموعه آيات مربوط به «مردان» درقرآن كريم

مشخصات كتاب

تفسي_ر مردان (آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرآن) بررسى مجموعه آيات مربوط به «مردان» درقرآن كريم

گروه تحقيق: صفورا، زهرا، آسيه بيستونى

ب_ه اهتم__ام : دكت__ر محم__د بيست__ونى

(1)

بيستونى، محمد، 1337 -

/ به اهتمام محمد بيستونى .

قم: بيان جوان، 1385 .

ص. ISBN:

فهرستنويسى بر اساس اطلاعات فيپا .

.4ق 95ب/4/65 BP159/297

كتابخانه ملى ايران 44707 _ 85 م

عن______________________و ا ن: تفسي____ر م__ردان (جل______د 1)

ب____________ه اهتم________ام: دكت____ر محم____د بيست___ون__ى

گ_________روه تحقي________ق: صفورا، زهرا، آسيه بيست____ون_ى

ت_ايپ و صفح___ه آراي__ى: فاطمه س_رزهى،سهي_لا ش_اكرى

ام____ور راي____ان____ه و IT: روح اللّه ك________ريمي__________ان

چ_____اپ و صح___اف___ى: چ_اپخ_ان_ه دكت_ر سليم___ان زاده

ن_وبت و ت_اريخ چ___اپ: اول _ به_________________ار 1389

شم______ا ر گ_____________ان: 1500 نسخ_____________________ه

ن________ا ش________________ر: انتش_____ارات بي_____ان ج____وان

(ناشر تخصصى گ_روه مؤسسات

ق____رآنى تفسي____ر ج_____وان )

ش_____اب__________________ك: ISBN:

حق چاپ محفوظ نيست، هرگونه نسخه بردارى وچاپ از اين كتاب به منظور

توسعه فرهنگ قرآن كريم، با اخذ مجوزكتبى از مؤسسه قرآنى تفسير جوان

بلامانع است.

نشانى: تهران _ خيابان پاسداران _ بين گلستان هشتم ونهم (روبروى پمپ بنزين) _

شماره 451 _ طبقه همكف _ واحد 4 تلفكس: 22589626

www.Tafsirejavan.com

(2)

جلد اول

فهرست مطالب

موضوع صفحه

متن تأييديه حضرت آية اللّه العظمى جعفر سبحانى••• 4

متن تأييديه حض__رت آي__ت اللّه محم__د ي___زدى••• 5

متن تقريظ حضرت آية اللّه سيد على اصغر دستغيب••• 6

مقدمه:••• 7

با سحروجادوگرى نمى توان بين مردان وهمسران آن ها اختلاف وجدايى ايجادكرد••• 9

چگ_ون__ه ف_رشت_ه معل__م انس___ان م_ى ش___ود؟••• 11

هي__چ كس ب__دون اذن خ__دا قادر بر كارى نيست••• 12

سح__ر چيست و از چه زم_انى پي__دا ش_ده است ؟••• 12

سحر از نظر اسلام••• 14

سحر در عصر م__ا••• 15

ب__ابِل كج__است؟••• 18

ه_اروت و م_اروت••• 18

پي__ام آي_ه شريفه••• 21

ممن_وعيت ازدواج م_ردان م_ؤمن با زن_ان مش_رك و زنان مؤمن با مردان مشرك••• 22

فلسف__ه تح_ريم ازدواج با مشركان••• 23

مش_ركان چ_ه اشخ_اصى هستن_د ؟••• 24

ش___أن ن____زول••• 24

تفسي___________ر••• 25

زن وسيل__ه ه_وس رانى مرد نيست••• 28

ش___أن ن____زول••• 30

تفسي__________ر••• 30

مب__ارزه ب__ا

ن__وعى از ب__داخ__لاق__ى م____ردان••• 33

اي_____لاء ي____ك حك____م استثن___ايى اس___ت••• 34

(631)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

اوص____اف اله___ى در پ___اي___ان ه_____ر آي___ه••• 35

ح_ق رج_وع م_رد به زن در ع__ده ط_لاق رجع____ى••• 38

بحثى پيرامون تساوى مرد و زن از نگ_اه قرآن كريم••• 41

دلاي__ل دي_دگ_اه نخست••• 43

ت__ذك__رى به م__ردان در ارتب_اط با مسئل_ه ط_لاق••• 50

يا زن__دگى زن__اشويى معق_ول يا جدايى ش_ايست_ه••• 51

لزوم تعدّد مجالس طلاق••• 52

مفتى اعظم اهل تسنّن و نظر شيعه در مسأل_ه طلاق••• 53

ش______أن ن_______زول••• 54

تفسي_________________ر••• 55

ط_______لاق خُلْ_______ع••• 58

جدايى مشروط مرد و زن••• 60

مُحَلِّل ، ع_امل ب_ازدارنده مردان از طلاق دادن مكرّر زنان••• 61

ش______أن ن_______زول••• 63

تفسي_________________ر••• 63

بي_ان روش_ن آي_ه شريفه••• 65

ت__وصي__ه تكميل__ى به م__ردان در ارتب__اط ب_ا ط__لاق••• 67

ش______أن ن_______زول••• 72

تفسي_________________ر••• 73

پن__دارى ب__ى اس___اس••• 74

احي_______اى ه____وي____ت و حق___وق زن____ان••• 75

ي__ك ت__وصي__ه به م__ردان__ى كه مى خ__واهن__د با زن__ان بي__وه ازدواج كنند••• 77

(632)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

چگ__ونگ__ى اداى مَه__ري__ه ت__وس__ط م__ردان••• 83

ح__قّ ولاي_ت••• 91

پ____اس___خ••• 91

راز پافشارى بر رعايت حقوق••• 93

مق______رّرات اخ___لاق___ى••• 94

توصيه به مردانى كه درآستانه مرگ قرارمى گيرند و همسرانى ازخودباقى مى گذارند••• 95

ش_أن ن__زول••• 99

توصيه مكرر قرآن كريم به خردورزى و خردمن_دى••• 104

پ_اس_خ پ_روردگ_ار به س__ؤال م__ردى ص__ال__ح••• 106

داست___ان شگف___ت انگي_____ز " عُ____زَيْ____ر "••• 106

نمونه اى از رستاخيز در قالب يك داستان شنيدنى••• 111

توصيه وي__ژه به آقايان ب_راى تنظيم اسناد تجارى••• 116

ت__وج_ه عمي___ق ق_رآن ب___ه ام__ور اقتص___ادى••• 122

تنظي___م اسن__اد و ق____رارداده__اى اقتص__ادى••• 123

نگارش سن_د••• 125

چ________را؟••• 128

ادام_ه سخن در تنظيم اسناد تجارى (وثيقه گذارى)••• 131

چهارده رهنمود امنيت آف_رين در دو آيه 282و283••• 135

توجه به شانس و اقبال از سوى آقايان، مبناى دينى و قرآنى ندارد••• 137

تن__اسب تكليف و توان__اي_ى••• 140

پ_رت_وى از رواي_ات در م_ورد دو آي__ه پ__اي__انى س__وره بَقَ__رَة••• 144

«زن_ان و فرزندان» و «مال و ثروت»، ميدان بزرگ آزمايش مردان•••

146

(633)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

منظ_ور از « اَلْقَن__اطيرِ الْمُقَنْطَ_رَه » و « اَلْخَيْلِ الْمُسَوَّمَه » چيست ؟••• 147

منظور از "متاع حيات دنيا " چيست ؟••• 148

م__وان_ع شن___اخ___ت و بين___ش••• 149

خي__انت در ام__وال يتيم_ان ممنوع••• 157

رع___اي__ت حق____وق يتيم____ان••• 159

چگونگى ازدواج مجدد براى آقايان••• 161

منظ__ور از ع__دال__تِ م__ردان درب__اره همس___ران چيس__ت ؟••• 162

ش__أن نزول••• 164

ازدواج مج__دد تنه__ا در پ__رت__و رع__ايت ع__دالت مجاز است••• 166

چ__را پ__رداخ__ت مَه__ريه به عه_ده مردان گذاشته شده است؟••• 168

مَهْ_____ريّ___ه ي___ك پشت_____وان__ه اجتم___اع_ى ب___راى زن••• 168

رع___اي_ت حق______وق زن_____ان••• 171

روى سخ_____ن ب____ا كيس___ت؟••• 171

ام__وال خ__ود را در اختي__ار اف_راد كم عقل و غيررشيد قرار ندهيد••• 173

م__وقعي_ت ارزشه___اى م____ادّى••• 176

حق__وق يتيم__ان را پ_اس داري_د!••• 182

سف___ارش يتيم__ان و مح_رومان••• 188

چند توصيه كليدى به آقايان براى رعايت حقوق خانم ها••• 189

ش__أن ن__زول••• 191

دف__اع راستي___ن از حق____وق زن••• 192

هش_دار از تج__اوز ب_ه حق__وق زن••• 197

ش__أن ن__زول••• 202

(634)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ب__رخى ازدواج ه_____اى ممن________وع••• 202

تح__ري__م ازدواج آقاي_ان ب___ا مح_ارم••• 205

رع__ايت مقرّرات در تشكي___ل خ_انواده••• 209

1_ م____دّت شي_____رخ____وارگ_____ى••• 210

2_ مي___________زان شي___________ر••• 211

3_ چگ___ونگ_____ى شي__رخ_____وردن••• 212

پ______رت_______وى از آي__________ات••• 215

دف__اع از حق_____وق و ك__رام___ت زن••• 215

تح____ري____م ازدواج ب__ا زن____ان ش___وه____ردار••• 218

ازدواج موق_ت يا ط_رحى ديگر براى حفظ عفت عمومى••• 222

س__لامت اجتم__اع وابست__ه به سلامت اقتصاد اس_ت••• 226

در راه س__لامت اقتص__ادى ج_امع____ه••• 228

واژه «ب__اطِل»••• 228

پرتوى از آيات••• 231

چگ__ون__ه گن__اه صغي__ره تبديل به كبي__ره مى ش_ود؟••• 236

تش____وي___ق ب___ه ت____رك گن_____اه••• 237

گن_______اه كبي______ره چيس______ت؟••• 237

ن_وي____د بخش___اي__ش و آم____رزش••• 238

گن____اه___ان كبي____ره در رواي____ات••• 239

چرا سهم ارث مردان بازنان تفاوت دارد؟••• 244

آيا وجود «تفاوت هاى طبيعى» با اصل عدالت پروردگار سازگار است ؟••• 245

ش_____أن ن__زول••• 247

(635)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

تفسي__________ر••• 248

آرزوه___اى درس____ت و ن__ادرس__ت••• 248

عم____ومي______ت ق____ان____ون ارث••• 251

هم پيمان كيست؟••• 252

سرپرستى مردان در نظ__ام

خ__ان_واده••• 254

ش__دّت عمل نسبت به زن__ان متخلّ__ف••• 256

ش____أن ن__زول••• 258

م___دي____ري___ت در خ____ان_____واده••• 259

راز م__دي__ري_ت م__رد در خ__ان__واده••• 259

محكم___ه صل____ح خ_ان____وادگ____ى••• 262

ط_رح حكيم_انه براى ايج__اد س__ازش••• 264

ي_ك پ____رسش••• 264

پ______اس_____خ••• 264

ده دستور درباره حقوق و آداب معاشرت••• 266

زنجي_ره اى از ك__اره___اى ش__ايست_ه••• 271

پ___رت___وى از آي________ات••• 273

تح__ريم نماز در حال مست__ى••• 276

باطل بودن نماز در حال جنابت••• 278

تيمّ__م ب__راى مع__ذوري___ن••• 279

پ__اكي__زگى جس__م و ج__ان••• 280

ضرورت آماده باش دائمى مسلمانان خصوصا مردان مسلمان••• 285

آمادگى دفاعى در برابر دشم_ن••• 286

(636)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ش__أن ن_____زول••• 287

آماده ساختن مؤمنان براى جهاد••• 291

ف__رم_ان جه___اد و دف____اع••• 292

استم__داد از عواطف انس__انى••• 293

جه________اد آزادى بخ___ش••• 294

ب__رآم___دن خ___واست___ه ها••• 295

ارزش دع_______ا••• 295

پيك___ار ب_ا ي__اران شيط__ان••• 297

اقت__دار پ__وش__الى شيط__ان••• 298

تظ__اه__ر به ايم__ان معي__ار ص__لاحيت اشخ_اص نيس_ت••• 299

ش__أن ن____زول :••• 301

نخست خودسازى••• 301

پرتوى از آي___ات••• 303

سرچشمه همه خوبى ها از سوى خداست، ولى بدى ها بازتاب رفتار افراد است••• 305

س__رچشم__ه پي___روزى ها و شكست ها••• 306

واژه «بُ__رُوج»••• 307

منط__ق عن__اصر زب__ون و ف__ريبك___ار••• 308

سرچشم_ه خ__وب__ى ها و پي____روزى ها••• 310

انگي_زه جهاد اسلامى منفعت طلبى نيست••• 313

هش__دار در م__ورد خ__ون ها و ج__ان ها!••• 314

ش__أن ن__زول••• 319

ب_رت_رى مجاهدان توحيدگرا و پر اخلاص••• 320

(637)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آي__ا اين آغ_از و ف_رج__ام س__ازگ_ارند؟••• 322

رع__ايت حق__وق خ_ان__م ها از س_____وى آق__اي__ان••• 323

تأمين حق__وق دو گ__روه آسيب پ_ذير (زنان و يتيمان)••• 324

دو نم_ونه از ظلم به دختران••• 326

ش_______أن ن_______زول••• 330

باز هم صل_ح و هم_زيستى••• 330

ع_دالت شرط تعدد همسر••• 333

تع__دد زوج_ات و عدم امكان تحقق عدالت كامل چگونه قابل جمع است؟••• 334

ع_دالت در نظام خ_ان_واده••• 335

پرت__وى از آي_ه ش_ريف_ه••• 340

خ__وردن غ___ذاى اه__ل كت__اب و ازدواج ب__ا آن__ان••• 341

ازدواج با زن_ان اهل كتاب••• 347

پاك سازى جسم و ج_ان••• 349

فلسف__ه وض__و و تيمّ__م••• 353

فلسف______ه غس______ل••• 354

پاكسازى درون و ب__رون••• 356

م__رز ص_ورت براى وضو•••

358

پ___رت_وى از رواي___ات••• 360

ريشه اختلاف••• 361

ارزي___اب__ى دي___دگ_اه نخس___ت••• 363

دو پ___رسش و پ___اس___خ آنه___ا••• 363

(638)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ارزي_____اب__ى دي___دگ____اه دوّم••• 365

برآم__دگى پش_ت پ_ا ي__ا «كَعْ__ب»••• 366

پ_اكي___زگ__ى درون_ى و ب__رون_ى••• 366

داست___ان نخستي_ن م__رد ق_ات__ل••• 368

ح__ق حي__ات و زن__دگى انس___ان••• 370

ب___رداش___ت ن______ادرس____ت••• 371

ش___رط پ_ذي_رفت_ه ش_دن ك_اره_ا••• 372

ق__ابيل و پ_رده پ__وشى ب_ر جن_ايت••• 377

نخستي__ن جن__ايت در تاريخ بش_ر••• 379

داستان به خاكسپارى پيكر «هابيل»••• 380

حقيقت ت_وسّل••• 382

قرآن و ت__وسّل••• 383

وسيل__ه نجات••• 384

در ان_ديش__ه وس__اي__ل نج___ات••• 386

ف__رج__ام ش__وم ح__ق ستي__زى••• 388

مجازات دزدان••• 391

كيف_____ر دزدى ه__اى نه_____ان••• 391

بريدن دست دزد در برابر چه مبلغ و ميزانى؟••• 392

ان_دازه بريدن دست دزد••• 393

ش___راي__ط كيف___ر دزد••• 394

كيفر عمل تج__اوزك_ارانه••• 394

همه سونگرى در اس_لام••• 395

(639)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

پ_اس_خ به اي_ن پن__دار••• 396

راه خ_وشبخت_ى و نج_ات هميش__ه ب_از اس_ت••• 398

شرايط مجازات س__ارق••• 401

اندازه قطع دست سارق••• 401

آيا مجازات اسلامى سرقت خشونت آميز است ؟••• 402

صف__ات پنجگ__ان__ه ي__اران واقع__ى اس_لام••• 404

نويد به آين_ده اى روشن••• 407

اين سرف__رازان كيانند؟••• 408

آي__ه ولاي____ت عل__ىّ ب__ن ابيط__ال__ب عليه السلام ••• 413

ش_أن ن_زول آيه ولايت••• 413

شهادت احاديث و مفسّران و مُورّخان در مورد آيه وِلايَت••• 415

پ__اس__خ به هشت ايراد مخ_الف_ان ب__ر آي__ه وِلايَ__ت••• 417

ولاي____ت و ام____ام__ت امي____ر م____ؤمن____ان عليه السلام ••• 422

رهنم__ود آي__ه مب_اركه••• 423

دو نكت____ه اس___اسى••• 423

حك_م قطع_ى درب_اره ش__راب و مراح_ل ت_دريج_ى آن••• 428

تحريم شراب، قمار و ...••• 431

پيام آيه••• 432

دورى از مج___ال__س اه___ل ب__اط___ل••• 435

درمحفل گناه ننشينيد!••• 436

پندارى بى اساس درمورد پيروان اهل بيت••• 437

امّا ف__رام___وشى و...••• 438

(640)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ف__رم__ان ه_اى ده گ___ان__ه ط___لاي__ى ••• 440

ف_رم__انهاى ج_اودان_ه و زن__دگ__ى ساز••• 441

اع__دام در سه م_ورد••• 443

نيكوترين شيوه براى مديريت مال يتيمان••• 445

ش_روع از ت_وحي_د و پايان به نفى اختلاف••• 449

م_راح_ل س__ه گ_ان_ه دري_اف__ت احك__ام••• 449

ف_رمان هاى جاويدان••• 450

اهمي__ت نيك__ى ب__ه

پ____در و م____ادر••• 450

قت__ل ف__رزن__دان به خ__اط__ر گرسنگى••• 451

منظ__ور از «فَ___واحِ__ش» چيس_____ت؟••• 452

ب__ه گن__اه__ان ن__زدي_ك نش___وي___د••• 452

پ__رت__وى از آي__ات••• 453

اع__راف ، گ__ذرگاه مهمى به سوى بهشت••• 458

«اعراف» و كسانى كه بر فراز آن ايستاده اند••• 459

اصح__اب اع__راف چ_ه كس__انى هستند؟••• 465

آن ث__روت و ق__درت افسانه اى چه ش_د؟••• 469

نعم__ت ه__اى بهشت___ى ب__ر دوزخي__ان ح__رام است••• 471

تق__اض__اى ع__اج_زانه دوزخي___ان••• 472

ق__وم ل__وط پ__اي__ه گذار عمل شنيع همجن__س ب__ازى ••• 475

رسالت ل__وط و دعوت اصلاحگرانه او••• 475

س__رن_وشت دردن__اك ق_وم ل___وط••• 479

عمران و آبادى در سايه ايمان و تق_وا••• 483

(641)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

چ__را مل__ل ف_اق_د ايم__ان ، زن__دگ__ى م_رف_ه دارن__د ؟••• 484

ت_وسع__ه رزق و روزى در پ_رت_و ايم_ان و پرواى از خ_دا••• 486

داست__ان م__رد دانشمن__دى كه در خ_دمت فراعنه درآمد••• 493

ف_رج___ام ننگب_ار دانشمن___دان ت_وجي__ه گ__ر ست___م••• 493

اين عنص__ر نگ__ون بخ__ت كه ب_ود؟••• 494

س_رگ_ذش__ت «اُمَيَّ___ه»••• 495

بَلْعَ__م ب__اعُ__ورا دانشمن__د دني_ا پ_رس__ت و منح__رف••• 498

چرا دانشمندان توجيه كننده ظلم به سگ تشبيه شده اند؟!••• 501

ستمك__اران به خويشتن••• 503

پ__رت___وى از آي____ات••• 505

ف__رار از جه_اد ممن__وع••• 507

پ__اي__دارى و پ__ايم__ردى در ب_راب_ر ست__م و تج__اوز••• 508

تاكتيك جن_گ و گ_ري__ز••• 509

ام__وال و اولاد شم___ا وسيل__ه آزم__ايش شم__اس__ت••• 512

هدف جهاد و يك بشارت••• 514

چه سالار و ياورى!••• 515

خمس يك دستور مهم اسلامى••• 517

روز جدايى حق از باطل••• 517

منظور از ذى القربى و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه چيست؟••• 518

آيا غنايم منحصر به غنايم جنگى است••• 519

آي_ا اختص_اص نيم_ى از خم_س به بنى ه__اش__م تبعي_ض نيست؟••• 524

منظ____ور از سه__م خ__دا چيس__ت؟••• 527

(642)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

يك ب_رنامه اقتص_ادى••• 528

چگونگى تقسيم خمس••• 528

نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله چه كسانى هستند؟••• 529

تنه_ا يك پنج__م از غن___اي__م ي_ا ...••• 530

ب__ازگش__ت ب___ه آي__ه ش__ريف___ه••• 530

روز روي__ارويى دو گ__روه ح_ق و باطل••• 531

پ_رت_وى از رواي__ات

در م__ورد خمس••• 532

شش دستور در زمينه جهاد••• 533

رهنم______وده__اي__ى ارزشمن____د••• 534

ض___رورت اط__اع__ت از رهب____رى••• 535

ض_رورت پرهيز از غ_رور و خ_ودنمايى••• 537

جشن__ى كه به ع__زا تب__ديل گ__رديد••• 538

سل__ب نعم__ت ها، عك_س العم__ل رفت__ار ن_اپسن__د اف__راد است••• 539

ع__وام__ل حي__ات و م__رگ مل__ت ها••• 539

سل__ب نعم__ت نتيج__ه ارتك__اب گن__اه است••• 542

جبر سرنوشت و جبر تاريخ و ساير جبرها ممنوع••• 543

اف_زاي___ش ق____درت جنگ_ى و ه_____دف آن••• 545

ه_دف نهايى تهيه سلاح و افزايش قدرت جنگى••• 548

ه_دف و ارك_ان جه_اد اسلامى••• 551

اوج آم___ادگ___ى دف___اع__ى••• 552

اين_ان چ__ه كس_انى هستن_د؟••• 553

(643)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

منتظ_ر ب_راب_رى ق_وا نب_اشيد••• 554

آي_ا آي_ه نخست منسوخ شده؟••• 557

افس__ان__ه م__وازن___ه ق___وا••• 558

همه چيز فداى هدف و براى خدا••• 562

گ_ذشت_ه و ام__روز در گ_رو اي_ن دست__ور اس_ت••• 564

بحث_ى پي_رامون ثروت اندوزى••• 566

جمع ثروت تا چه اندازه « كَنْز » محسوب مى شود؟••• 569

خي___ان__ت بسي____ارى از احب___ار و رهب___ان••• 572

تجسّم زران__دوزى، در آخ_رت••• 575

راز اي__ن كيف____ر سهمگي__ن••• 576

ارتباط مقدّرات باكوشش هاى ما••• 578

در ق__ام__وس مؤمن__ان شكس__ت وج_ود ندارد••• 580

صف__ات هميشگ_ى من_افق_ان••• 580

شأن نزول••• 584

نقش__ه شيط__انى ب_دان_ديش_ان بر ضد پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 586

ب_رن_ام__ه خط___رن__اك ديگ__رى از من__افق__ان••• 588

نش__انه هاى پنجگ__انه م_ردان (و زن__انِ) من_افق••• 592

ب__رخ__ى از خصل__ت هاى زش__ت نف__اقگ__رايان••• 594

كيف__ر كفر و نف_اق••• 596

تك_______رار ت____اري_____خ و درس عب_______رت••• 597

وه ك__ه امشب چق__در به شب گذشته شباهت دارد!••• 598

(644)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ب__روز ب__لاها و سوان__ح حاص_ل عملكرد آدمهاست••• 601

آيين__ه ت___اري__خ••• 602

پ_رت_وى از آي__ات••• 603

نش_ان____ه هاى م_____ردان (و زن__انِ) با ايم___ان••• 605

پ__رت____وى از وي_ژگى ه___اى ايم__ان آوردگ__ان••• 607

پي_____ام آي_____ه••• 608

پ__اداش آخ__رتىِ م__ردان (و زن__انِ) ب__ا ايم__ان••• 609

وع__ده نعمت هاى گون__اگون به ايم__ان آوردگ__ان••• 611

پ__رت_وى از آي_ات••• 613

جه_____اد در راه خ_____دا، تج___ارتى بى نظي___ر••• 614

تج__ارت ب_ا خ__دا••• 617

ب______رت_____رين و رس___ات__ري___ن جه_____اد••• 617

اي___ن اس__ت آن ك___امي___اب_ى پ____رشك____وه••• 618

صف__ات ن___ه گ__انه م_____ردان مج____اه_____د•••

620

تحصيل علم و دانش ، واجب كفايى است••• 623

ج__واز تقلي__د با استف__اده از آي_ه " نَفْر"••• 624

جه__اد با جه__ل و جه__اد ب_ا دشمن_ان••• 625

ش________أن نزول••• 626

جه_اد علمى ورزمى••• 627

دشمن____ان ن_زدي_ك ت__ر را دري__ابيد••• 628

مب__اد از دشمن خانگ__ى غاف__ل گرديد••• 630

اين كتاب را هديه مى كنم به

سَيِّدِنا وَ نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ

رَسُولِ اللّهِ وَ خاتَمِ النَّبِيّينَ وَ اِلى مَوْلانا

وَ مَوْلَى الْمُوَحِّدينَ عَلِىٍّ اَميرِ الْمُؤْمِنينَ وَ اِلى بِضْعَةِ

الْمُصْطَفى وَ بَهْجَةِ قَلْبِهِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمينَ وَ اِلى سَيِّدَىْ

شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَى الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ

الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ وُلْدِالْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّةَ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَالْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّلِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَالْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَمَعالِمِ الدّينِ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءَوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(3)

متن تأييديه حضرت آية اللّه العظمى جعفر سبحانى

بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم

يكى از گام هاى مؤثر كه بايد مفسران اسلامى در تشريح و تفهيم مقاصد عالى قرآن بردارند اين است كه، دگرگونى عميقى در شيوه تفسير به وجود آورند و از تكرار تفسير قرآن به شيوه ترتيبى كه سوره به سوره يا آيه به آيه است، خوددارى نم__اين__د و ت__وج__ه خ__ود را به شيوه ديگرى كه همان «تفسير موضوعى» است، معطوف سازند. آن گاه خواهند ديد در اين نوع تفسير چه پنجره هاى زيبايى از علوم و معارف قرآن در چشم انداز تفسيرى آنان گشوده مى شود.

در همين راستا برادر فرزانه جن__اب آقاى دكتر محم__د بيستون__ى رئيس گروه مؤسسات قرآنى تفسير جوان در تلاشى بيست ساله با لطف و عنايات ويژه الهى شش نوع تفسير موضوعى براى شش مخاطب هدف تحت عناوين تفسيركودك، تفسير نوجوان، تفسير جوان، تفسير زنان، تفسير مردان و تفسير خانواده با نظارت علماى برجسته حوزه هاى علميه تأليف ومنتشرنموده وچندين كتب ارزنده قرآنى و تفسير موضوعى مستقل را نيز تحت عناوينى همچون تغذيه، باستان شناسى، هنرهاى

دستى، دنياى حيوانات، شعر و شاعرى، آب و باران، فقر و ثروت، نهج البلاغه جوان، خلاصه الغدير، لغت شناسى و مفاهيم قرآن كريم و... را با نگاه ويژه به قرآن، حديث و علوم روز براى نسل جوان تأليف و چاپ و منتشر نموده است كه اين حجم از فعاليتهاى تأثيرگذار قرآنى در نوع خود كم نظير مى باشد.

براى ايشان تداوم توفيقات و طول عمر همراه با صحت، عزّت و حسن عاقبت را خواهانم و به همه خانواده هاى محترم و جوانان عزيز توصيه مى نمايم از همه آثار ارزشمند و كاربردى ايشان كه با محتواى عميق و ساده و زيباترين شكل ارائه شده است حداكثر استفاده را بنمايند.

قم _ جعفر سبحانى

4/8/88

(4)

متن تأييديه حضرت آيت اللّه محمد يزدى

رئيس شورايعالى حوزه علميه و رئيس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى

قرآن كريم اين بزرگ ترين هديه آسمانى و عالى ترين چراغ هدايت كه خداوند عالم به وسيله آخرين پيامبرش براى بشريت فرو فرستاده است ؛ همواره انسان ها را دستگيرى و راهنمايى نموده و مى نمايد. اين انسان ها هستند كه به هر مق__دار بيشتر با اين نور و رحمت ارتباط برقرار كنند بيشتر بهره مى گيرند.

ارتب__اط انس__ان ها با ق__رآن ك__ري__م با خ__وان__دن، ان__ديشي__دن، فهمي__دن، شناختن اهداف آن شكل مى گيرد. تلاوت، تفك__ر، دريافت و عمل انسان ها به دستورالعمل هاى آن، سطوح مختلف دارد. كارهايى كه براى تسهيل و روان و آسان كردن اين ارتباط انجام مى گيرد هر كدام به نوبه خود ارزشمند است.

كارهاى گوناگونى كه دانشمند محترم جناب آقاى دكتر بيستونى براى نسل جوان در جهت اين خدمت بزرگ و امكان ارتباط بهتر نسل جوان با قرآن انجام داده اند ؛ همگى قابل تقدير و تشكر و احترام است. به علاقه مندان بخص__وص جوانان توصي__ه مى كنم كه

از اين آثار بهره مند شوند.

توفيق___ات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى

(5)

متن تقريظ حضرت آية اللّه سيد على اصغر دستغيب

نماينده محترم مجلس خبرگان رهبرى

بسم اللّه الرحمن الرحيم

وَ الَّ__ذي_نَ جاهَدوُا فين_ا لَنَهْدِيَنَّهُ_مْ سُبُلَن_ا وَ اِنَّ اللّ_هَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ

(69 / عنكبوت)

خداوند را بندگانى است كه در راه او تلاشگر و نيكوكارند و همانها هستند كه از هدايت و نصرت الهى برخوردارند. حدود 35 سال از نخستين ديدارم با نورچشم گرامى و عزيزم جناب آقاى دكتر محمد بيستونى در مسجدالرّضاى عليه السلام شيراز مى گذرد و با روحيّه تعهّد، اخلاص و فداكارى ايشان آشنائى كافى دارم. قبل از انقلاب از جوانان پيشگام در مبارزات بوده و مكرّر بازداشت و زندانى مى شدند و پس از پيروزى، خطيرترين كارها را در صحنه هاى مختلف با توكّل به خدا و بعنوان انجام وظيفه به عهده مى گرفتند. اينج_انب م_وفقيّت هاى چشمگي__ر و ارزشمند آق__اى دكت__ر بيست__ونى از جمل__ه تحقيق__ات و ت__أليفات جالب و جذّاب مؤسسه قرآنى تفسير جوان خصوصا ابداع روش اُنس با قرآن از طريق كارگاههاى آموزشى تفسير و تحقيق موضوعى قرآن كريم را مرهون مجاهدات و صالحات ايشان مى دانم. نكته قابل توجّه اينكه مشاراليه فرصت جوانى را مغتنم دانسته و در راه خدا گذرانيدند. و اكنون بحمداللّه جوانان عزيز ميهن اسلامى از نتايج كار و تلاش مستمر وى بنحو شايسته اى بهره مند مى باشند. اميد است اقشار مختلف خصوصا نسل جوان با استفاده از آثار اين وجود گرانمايه، معارف دينى خود را ارتقاء بخشند و مسئولين محترم فرهنگى جامعه با حمايت بى دريغ خود گام مؤثرى در اشاعه فرهنگ قرآنى و اسلامى بردارند. شيراز _ سيد على اصغر دستغيب

28/12/84

(6)

مقدمه

قرآن كريم درآيات 82 سوره اِسراء و 44 فُصِّلَت و 57 يُونس خود را به عنوان نسخه شفابخش معرفى مى كند. بنابراين مى توان اين كتاب آسمانى را

همچون داروخانه اى فرض كرد كه بيماران و نيازمندان متن__اس__ب با ن__وع بيمارى و نياز خاص خود بايد به سراغ آن رفته و برنامه زندگى و نجات خ__ود را از اين گنجين_ه معن__وى و مادى انتخاب كنند تا پرنده زيباى خوشبختى را در آغوش گرفته و در ساحل امن و آرام آن ط__ى مسي__ر نم__وده و دني_ا و آخرت خود را در س__اي__ه عم__ل ب_ه محت_واى ق__رآن آباد سازند.

در همين راستا گروه مؤسسات قرآنى تفسير جوان كه تشكلى مردمى و غيرانتفاعى است 11 مؤسسه تخصصى قرآنى را تأسيس نموده است تاهريك از مؤسسات متناسب با «مخاطب خاص» يا «موضوع خاص» مندرج در اساسنامه رسمى خود، گروههاى سِنّى گوناگون را با آيات مرتبط با همان گروه مأنوس ساخته و درك و فهم آيات موضوعى را براى آنان ساده و ميسر سازد. لذا براساس فلسفه وجودى تأسيس هر مؤسسه، شش نوع تفسير موضوعى بر اساس شش جمعيت هدف در مؤسسات مذكور تدوين و منتشر شده است كه عبارتند از:

1 - «تفسير كودك» ويژه كودكان پيش دبستانى تا پايان دبستان كه حدود «200 آيه مورد نياز» براى كودكان ع_زي_ز به صورت گرافيكى، مفهومى و به 4 زبان فارسى، عربى، انگليسى و فرانسه در 20 جلد به صورت تمام رنگى در قطع بياضى را در خود جاى داده است.

2 - «تفسير نوجوان» ويژه نوجوانان مقطع راهنمايى تا پاي__ان دبيرست__ان است كه ح__دود «2000 آيه موضوعى» متناسب با نيازهاى نوجوانان عزيز در قطع جيبى با استفاده از تفسير نمونه در 30 جلد را دربرگرفته و با استفاده از 9 رنگ جذاب در چاپ متن براى جامعه هدف خود طراحى شده و به دليل دارابودن فهرستواره موضوعى اين امكان

را براى نخستين بار براى نوجوانان فراهم مى سازد تا بدون نياز به استاد حدودا 4000موضوع از قرآن كريم را به سادگى فيش بردارى و تحقيق نموده و درقالب مقاله ياكتاب ارائه دهند.

3 - «تفسير جوان» ويژه جوانان دانشجو و بزرگسالان مى باشدكه كل آيات قرآن را با استفاده از تفسيرنمونه در 30جلد به خود اختصاص داده است و جوانان عزيز بااستفاده از فهرستواره موضوعى و الفبايى فارسى اين تفسير قادر خواهند بود تا حدود 000/10 موضوع مورد نياز خود را پژوهش و استخراج نمايند.

4 - «تفسيرزنان» در اين تفسير مجموعه آيات مربوط به بانوان محترم استخراج شده و در ذيل ه__ر آي__ه تفسي__ر آن ب__ر اس__اس سه تفسير معتبر موجود يعنى «تفسي__ر نم__ون__ه» ت__ألي__ف حضرت آية اللّه العظمى مكارم شيرازى و «تفسير مجمع البيان» اثر گرانسنگ مفسّر بزرگ جهان تشيع امي__ن الاس__لام مرح__وم آية اللّه طب__رسى (متوفّى به سال 548 ه.ق) و «تفسير المي__زان» نوشته م__رح__وم آي__ة اللّه علامه طب_اطب_ايى، درج ش_ده اس_ت. البت__ه مجم_وعه مط_الب استخراج شده از تفسي_ر الميزان درباره زنان و خانواده به صورت يكج_ا جم__ع آورى و در پايان كت__اب درج ش__ده است. تع__داد آيات گزين__ش ش__ده در اين تفسير «275 آيه» مى باشد.

5 - «تفسير مردان» كه دربردارنده آيات مربوط به آقايان مى باشد. نظير آياتى كه وظايف و

(7)

تعه__دات م__ردان نسبت به خانم ها را تبيين نموده يا گروه آيات جهاد و شهادت. تعداد آيات گزينش شده در اين تفسير «350 آيه» مى باشد.

6 - «تفسير خانواده» مجم__وع__ه آيات مرتبط ب__ا مس__ائل خ__انوادگى را به صورت تخصصى و موضوع__ى مورد ارزياب__ى قرار داده اس_ت. تعداد آيات گزينش شده در اين تفسير «425 آيه» مى باشد.

ذك__ر چند نكته را در خصوص تفسيرمردان ضرورى مى دان_م:

1 _ در ذيل هر آيه تفسير آن بر اساس دو تفسير معتبر

موجود يعنى «تفسير نمونه» تأليف حضرت آية اللّه العظمى مكارم شيرازى و «تفسير مجمع البيان» اثر گرانسنگ مفسّر بزرگ جهان تشيع امي__ن الاسلام مرح__وم آية اللّه طبرسى (متوفى به سال 548 ه.ق) درج شده است.

2 _ اشخاص نامبرده شده در ذيل مطالبِ گزينش شده از تفسير مجمع البيان، مفسّرين مشهور قب__ل از مرحوم طب__رسى بوده اند كه آن ب_زرگوار از آنه__ا نق_ل ق_ول نموده است. ضمنا منظور از كلمه «مترجم» و «نگارنده» در كل پاورقى اين تفسير جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاى على كرمى مترجم تفسير مجمع البيان است و علت تصريح دو كلمه مذكور آن است كه خوانندگان محترم متوجه باشند كه فراز «پرتويى از آيات يا روايات» و تيترهاى موضوعى در شروع مط__الب، در اص__ل تفسير مجمع البيان مرحوم طبرسى وجود ندارد بلكه برداشت مترجم و نگارنده ياد شده مى باشد. 3 _ سعى شده است تا براى هر آيه يا گروه آيات مورد بحث يك تيتر موضوعى انتخاب شود، لذا اگ__ر در ش__روع ب_رخ__ى آي_ات تيت_ر م_وض_وع_ى وج__ود ندارد به اين دليل است كه اين قبيل آيات در ادامه آي_ه اى است كه در طليع__ه آن قبلاً يك تيت__ر من__اسب لح__اظ ش_ده است.

4 - صفحه آرايى و چينش كتاب براساس سياق ترتيبى قرآن كريم مى باشد، لذا در برخى موارد براى پرهيز از تقطيع ناموزون آيات، به ناچار تفسير فرازهايى از آيه انتخابى كه با موضوع مورد نظر ارتباط مستقيم ندارد نيز درج شده است.لذا چنين مواردى را به عنوان شيرينى و شكلات بحث اصلى تلقى فرمائيد.

5 - برخى موضوعات به طور صريح درباره مردان نيست. علت گزينش چني__ن مب__احث__ى آن است كه بسي__ارى از آقايان در زندگى روزمره خود با موضوعات ياد شده مواجه

شده و دانستن پاسخ قرآن كري__م به اين قبي__ل موضوع__ات براى آن ه__ا بسي__ار مفي__د خواه__د بود.

در خاتمه از همه صاحبنظران و اهل تفسير و تحقيق استدعا دارم هرگونه پيشنهاد در خص__وص اي__ن اثر قرآنى يا ساير آثار گروه مؤسسات قرآنى تفسير جوان را منعكس نمايند تا بتوانيم به كمك چنين نظراتى آثار كاربردى، عمي__ق و ت_أثي_رگ_ذار به ع_لاقمن_دان مب_اح_ث و رفت_ار ق_رآنى تق_دي_م نم_اييم .

امي____دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآنى م__ا و شما ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعمال و ني_ات خالص__انه هي_چ چي__ز ديگ__رى كارس_از نخ_واهد ب_ود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس گروه مؤسسات قرآنى تفسيرجوان

در ج_وار بارگاه ملكوتى سلطان قلب ها على بن م_وسى الرضا عليه السلام _ بهار1389

(8)

با سحر و جادوگرى نمى توان بين مردان و همسران آن ها اختلاف و جدايى ايجاد كرد

وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّياطينُ عَلى مُلْكِ سُلَيْمانَ وَ ما كَفَرَ سُلَيْمانُ وَلكِنَّ الشَّياطينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ وَ ما اُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما يُعَلِّمانِ مِنْ اَحِدٍ حَتّى يَقُولا اِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارّينَ بِهِ مِنْ اَحَدٍ اِلاّ بِاِذْنِ اللّهِ وَ يَتَعَلَّمُونَ مايَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَريهُ مالَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَ__رَوْا بِ__هِ اَنْفُسَهُ__مْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ

(يهود) از آن چه شياطين درعصر سليمان برمردم مى خواندند، پيروى مى كردند ، سليمان هرگز ( دست به سحر نيالود و ) كافر نشد ولكن شياطين كفر ورزيدند و به مردم تعليم سحر دادند ( و نيز يهود ) از آن چه بردو فرشته بابل "هاروت" و "ماروت" نازل شد، پيروى كردند، ( آن ها طريق سحركردن رابراى آشنايى به طرز ابطال آن به مردم ياد مى دادند ) و به

هيچ كس چيزى ياد نمى دادند ، مگر اين كه قبلاً به او مى گفتند : ما وسيله آزمايش شما هستيم، كافر نشويد ( و از اين تعليمات سوء استفاده نكنيد ) ولى آن ها از آن دو فرشته مطالبى را مى آموختند كه بتوان به وسيله آن، ميان مرد و همسرش جدايى بيفكنند ( نه اين كه از آن براى ابطال سحر استفاده كنند ) ولى هيچ گاه بدون فرمان خدا نمى توانند به انسانى ضرر برسانند ، آن ها قسمت هايى را فرامى گرفتند كه براى آنان زيان داشت و نفعى نداشت و مسلّما مى دانستند هركسى خريدار اين گونه متاع باشد ، بهره اى در آخرت نخواهد داشت و چه زشت و ناپسند بود، آن چه خود را ب_ه آن مى ف_روختند ، اگر علم و دانشى مى داشتند. (102 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

« خَلاق » در اصل به معنى خلق و خوى نيك است كه انسان اكتساب مى كند و گاه به معنى نصيب و بهره نيز آم_ده اس_ت و در آيه فوق به همين معنى مى باشد . از احاديث چنين برمى آيد كه در زمان سليمان پيامبر گروهى در كشور او به عمل سحر و جادوگرى پرداختند ، سليمان دستور داد تمام نوشته ها و اوراق آن ها را جمع آورى كرده ، در محلّ مخصوصى نگه دارى كنند ( اين نگه دارى شايد به خاطر آن بوده كه

تفسير مردان (9)

مطالب مفيدى براى دفع سحر ساحران در ميان آن ها وجود داشته است ) . پس از وفات سليمان گروهى آن ها را بيرون آورده و شروع به اشاعه و تعليم سحركردند ، بعضى از اين موقعيّت استفاده كرده و گفتند: سليمان اصلاً پيامبر نبود، بلكه به كمك همين سحر و جادوگرى ها بر كشورش مسلّط

شد و امور خارق العاده انجام مى داد . گروهى از بنى اسرائيل هم از آن ها تبعيّت كردند و سخت به جادوگرى دل بستند ، تا آن جا كه دست از ت__ورات نيز برداشتند . هنگامى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ظهور كرد و ضمن آيات قرآن اعلام نمود ؛ سليمان از پيامبران خدا بوده است ، بعضى از احبار و علماى يهود گفتند : از محمّد تعجّب نمى كنيد كه مى گويد : سليمان پيامبر است ، در صورتى كه او ساحر بوده ؟ اين گفتار يهود علاوه براين كه تهمت و افتراى بزرگى نسبت به اين پيامبرالهى محسوب مى شد ، لازمه اش ، تكفير حضرت سليمان بود ، زيرا طبق گفته آنان ، سليمان مرد ساحرى بوده كه خود را به دروغ ، پيامبر خوانده و اين موجب كفر است ، كه آيه فوق به آن ها پاسخ مى گويد .(1) آيه مورد بحث ، فصل ديگرى از زشت كارى هاى يهود را معرّفى مى كند كه پيامبر بزرگ خدا سليم_ان را ب_ه سح__ر و جادوگرى متهم ساختند . منظوراز « شَياطين » نيز ممكن است ، انسان هاى طغيان گر و يا جنّ و يا اع_مّ از هر دو باشد . « آن ها ( يهود ) همچنين از آن چه بر دو فرشته بابل ، هاروت و ماروت نازل گرديد ، پيروى كردند » ( وَ ما اُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ ) . آرى آن ها از دو سو دست به سوى سحر دراز كردند ، يكى از سوى تعليمات شياطين در عصر سليمان و ديگرى از سوى تعليماتى كه به وسيله هاروت و ماروت ، دو فرشته خدا در زمينه ابطال سحر به مردم داده بودند. درحالى كه دو

فرشته الهى ( تنها هدفشان اين بود كه مردم را به طريق ابطال سحر ساحران آشنا سازند ) و لذا « به هيچ كس چيزى ياد نمى دادند ، مگر اين كه قبلاً به او مى گفتند : ما وسيله آزم_ايش ت_و هستي_م ، ك_اف_ر نش_و ( و از اين تعليمات س_وءاستفاده نكني_د ) » (وَ ما يُعَلِّمانِ مِنْ اَحِدٍ حَتّى يَقُولا اِنَّما نَحْ_نُ فِتْنَ_ةٌ فَلاتَكْفُرْ). خلاصه ، اين دو فرشته زمانى به ميان مردم آمدند كه بازار سحر داغ بود و مردم گرفتار چنگال ساحران ، آن ها مردم را به

1- « سي__ره ابن هش__ام » ، جل_د 2 ، صفحه 192 .

(10) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

طرز ابطال سحر ساحران آشنا ساختند ، ولى از آن جا كه خنثى كردن يك مطلب ( همانند خنثى كردن يك بمب ) فرع بر اين است كه انسان نخست از خود آن مطلب آگاه باشد و بعد طرز خنثى كردن آن را ياد بگيرد ، ن_اچ_ار ب_ودند ف_وت و فن سح__ر را قب_لاً ش__رح دهند . ولى سوءاستفاده كنندگان يهود ، همين را وسيله قرار دادند براى اشاعه هرچه بيشتر سحر و تا آن جا پيش رفتند كه پيامبر بزرگ الهى ، سليمان را نيز متّهم ساختند كه اگر عوامل طبيعى به فرمان او است يا جنّ و انس از او فرمان مى برند، همه مولود سحر است ، آرى اين است راه و رسم بدكاران كه هميشه براى توجيه مكتب خود ، بزرگان را متّهم به پيروى از آن مى كنند . به هرحال آن ها از اين آزمايش الهى پيروز بيرون نيامدند « از آن دو فرشته مطالبى را مى آموختند كه بتوان به وسيله آن ، ميان مرد

و همسرش جدايى بيفكنند » ( فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ ) . ولى قدرت خداوند مافوق همه اين قدرت ها است ، « آن ها هرگز نمى توانند بدون فرمان خدا به احدى ضرر برسانند » ( وَ ما هُمْ بِضارّينَ بِهِ مِنْ اَحَدٍ اِلاّ بِاِذْنِ اللّهِ ). « آن ها قسمت هايى را ياد مى گرفتند كه براى ايشان ضرر داشت و نفع نداشت » (وَيَتَعَلَّمُونَ ما يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ). آرى آن ها اين برنامه سازنده الهى را تحريف كردند، به جاى اين كه از آن به عنوان وسيله اصلاح و مبارزه با سحر استفاده كنند ، آن را وسيله فساد قرار دادند ، « با اين كه مى دانستند هركسى خريدار اين گونه متاع باشد ، بهره اى در آخرت نخواهد داشت » ( وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَريهُ ما لَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ ). « چ__ه زش__ت و ناپسن__د بود ، آن چ__ه خ__ود را به آن مى ف__روختن__د ، اگر علم و دانش____ى مى داشتن__د » ( وَ لَبِئْ__سَ م__ا شَ__رَوْا بِ__هِ اَنْفُسَهُ__مْ لَ__وْ ك__انُ__وا يَعْلَمُ___ونَ ) .

چگ_ونه ف_رشت_ه معل_م انس_ان م_ى ش_ود ؟

در اين جا سؤالى باقى مى ماند و آن اين كه ؛ طبق ظاهر آيات فوق و روايات متعدّد، هاروت و ماروت دو فرشته الهى بودند كه براى مبارزه با اذيّت و آزار ساحران به تعليم مردم پرداختند ، آيا به راستى فرشته مى تواند معلّم انسان باشد؟ پاسخ اين سؤال ، در همان احاديث ذكر شده است و آن اين كه خداوند آن ها را به صورت انسان هايى درآورد تا بتوانند اين رسالت خود را انجام دهند ، اين حقيقت را مى توان از آيه 9

تفسير مردان (11)

سوره انعام نيز دريافت ، آن جاكه مى گويد : « وَ

لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكا لَجَعَلْناهُ رَجُلاً : اگر (پيامبر) را ف__رشت__ه اى قرار مى داديم، حتما او را به ص__ورت م__ردى جلوه گر مى ساختيم ».

هيچ كس بدون اذن خدا قادر بر كارى نيست

در آيه فوق خوانديم كه ساحران نمى توانستند بدون اذن پروردگار به كسى زيان برسانند ، اين به آن معنى نيست كه جبر و اجبارى در كار باشد ، بلكه اشاره به يكى از اصول اساسى توحيد است كه هم_ه ق_درت ها در اي_ن جه_ان از ق_درت پ_روردگ_ار س_رچشم_ه مى گي_رد، حتّ_ى س_وزندگى آتش و برندگى شمشير، بى اذن و فرمان او نمى باشد ، چنان نيست كه ساحر بتواند بر خلاف اراده خدا در عالم آفرينش دخالت كند و چنين نيست كه خدا را در قلمرو حكومتش محدودنمايد، بلكه اين ها خواصّ و آثارى است كه او درموجودات مختلف قرارداده، بعضى از آن ، حسن استفاده مى كنند و بعضى سوء استفاده ، و اين آزادى و اختيار كه خدا به انسان ها داده ، نيز وسيله اى است براى آزمودن و تكامل آن ها .

سحر چيست و از چه زمانى پيدا شده است ؟

در اين كه « سحر » چيست و از چه تاريخى به وجود آمده ، بحث فراوان است ، اين قدر مى توان گفت كه : سحر از زمان هاى قديم در ميان مردم رواج داشته است ، ولى تاريخ دقيقى براى آن در دست نيست و ني_ز نم_ى ت_وان گفت چه كس_ى براى نخستين بار ج_ادوگ_رى را ب_ه وج_ود آورد ؟ ولى از نظر معنى و حقيقت سحر مى توان گفت : سحر ، نوعى اعمال خارق العاده است كه آثارى از خود در وجود انسان ها به جا مى گذارد و گاهى يك نوع چشم بندى و تردستى است و گاه تنها جنبه روان__ى و خي__الى دارد. سح__ر از نظر لغ_ت به دو معنى آمده است ؛

1 _ ب__ه معن__ى خ__دع__ه و ني_رن_گ و شعبده و تردستى و به تعبير « قاموس اللُّغَة » سح__ر ، يعن__ى خ__دع__ه ك__ردن.

2 _ «

كُلُّ ما لَطُفَ وَ دَقَّ : آن چه عوامل آن ، نامرئى و مرموز ب_اشد » .

در«مفردات راغب»كه مخصوص واژه هاى قرآن است، به سه معنى اشاره شده است ؛

1/ : خدعه و خي_الات ب_دون حقيق_ت و واقعيّ_ت ، هم_انن_د شعب__ده و تردستى .

(12) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

2/ : جل__ب شيط__ان ه_ا از راه ه__اى خ____اصّ__ى و كم__ك گ__رفت__ن از آن___ان .

3/ : معنى ديگرى است كه بعضى پنداشته اند و آن اين كه ؛ ممكن است با وسايلى ماهيّت و شكل اشخاص و موجودات را تغيير داد ، مثلاً انسان را به وسيله آن، به صورت حيوانى درآورد، ولى اين نوع خيال وپندارى بيش نيست و واقعيّت ندارد .(1) ازبررسى حدود 51 كلمه « سحر » و مشتقات آن در سوره هاى قرآن ، از قبيل؛ طه ، شعراء ، يونس ، اعراف و ... ، راجع به سرگذشت پيامبران خدا ؛ موسى ، عيسى و پيامبراسلام عليهم السلام به اين نتيجه مى رسيم كه سحر از نظرقرآن، به دوبخش تقسيم مى شود؛

الف _ آن جا كه مقصود از آن ، فريفتن و تردستى و شعبده و چشم بندى است و حقيقتى ندارد ، چنان كه مى خوانيم : « فَاِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ اَنَّها تَسْعى: ريسمان ها و عصاهاى جادوگران زمان موسى ، در اثر سحر ، خيال مى شد كه حركت مى كنند » ( 66 / طه ) و در آيه ديگ_ر آمده است : « فَلَمّا اَلْقَوْا سَحَرُوا اَعْيُنَ النّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ: هنگامى كه ريسمان ها را انداختند، چشم هاى مردم را سحر كردند و آن ها را ارعاب نمودند » ( 116 / اعراف ) .

از اين آي__ات روش__ن مى ش__ود كه سح__ر داراى حقيقت__ى نيس__ت كه بت__واند در اشي__اء تص__رّف__ى كن__د و اث__رى بگ__ذارد ، بلك__ه اين ت__ردست__ى و چشم بندى

س_احران است كه آن چنان جلوه مى دهند .

ب _ از برخى آيات قرآن استفاده مى شود كه بعضى از انواع سحر به راستى اثر مى گذارد ، مانند آيه فوق كه مى گويد : آن ها سحرهايى را فراگرفتند كه ميان مرد و همسرش جدايى مى افكند (فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ) ، يا به تعبير ديگر كه در آيات فوق بودكه آن ها چيزهايى را فرامى گرفتندكه به حالشان مضرّ بودو نافع نبود ( وَ يَتَعَلَّمُونَ مايَضُرُّهُمْ وَ لايَنْفَعُهُمْ ) . ولى آيا تأثير سحر فقط جنبه روانى دارد و يا اين كه اثر جسمانى و خارجى هم ممكن است داشته باشد ؟ در آيات بالا اشاره اى به آن نشده ولذا برخى معتقدند اثر سحر تنها در جنبه هاى روانى است. نكته ديگرى كه در اين جا تذكّر آن لازم است ، اين كه ؛ به نظرمى رسد قسمت قابل توجّهى از سحرها

1- « مفردات راغب » ، ماده "سحر" .

تفسير مردان (13)

به وسيله استفاده از خواص شيميايى و فيزيكى به عنوان اغفال مردم ساده لوح انجام مى شده است. مثلاً در تاريخ ساحران زمان موسى مى خوانيم كه آن ها درون ريسمان ها و عصاهاى خويش را مقدارى مواد شيميايى مخصوص ( احتمالاً جيوه و م__انن__د آن ) ق__رار داده ب__ودن__د كه پس از تابش آفتاب و يا بر اثر وسايل حرارتى كه در زير آن تعبيه ك__رده بودند ، به حركت درآمدند و تماشاكنندگان خيال مى كردند آن ه_ا زن__ده ش__ده ان__د. اين گ__ونه سح__رها حتّى در زم__ان ما ني__ز كمي__اب نيست.

سحر از نظر اسلام

در اين مورد فقهاى اسلام ، همه مى گويند : يادگرفتن و انجام اعمال سحر و جادوگرى ، حرام است . در اين قسمت ، احاديثى از پيشوايان بزرگ اسلام رسيده

است كه در كتاب هاى معتبر ما نقل گرديده ، از جمله اين كه ؛ امام على مى فرمايد: «مَنْ تَعَلَّمَ شَيْئا مِنَ السِّحْرِ قَليلاً اَوْ كَثيرا فَقَدْ كَفَرَ وَ كانَ اخَرُ عَهْدِهِ بِرَبِّهِ ...: كسى كه سحر بياموزد، كم يا زياد ، كافر شده است و رابطه او با خداوند به كلى قطع مى شود ... » .(1) اما همان طور كه گفتيم ، چنان چه يادگرفتن آن ، به منظور ابطال سحر ساحران باشد ، اشكالى ندارد ، بلكه گاهى به عنوان واجب كفايى مى بايست عده اى سحر را بياموزند تا اگر مدّعى دروغگويى خواست از اين طريق مردم را اغفال يا گمراه كند ، سحر و جادوى او را ابطال نمايند و دروغ مدّعى را فاش سازند. شاهد اين سخن كه اگر سحر براى ابطال سحر و حلّ و گشودن آن مى باشد، بى مانع است، حديثى است كه از امام صادق نقل شده ، در اين حديث مى خوانيم: يكى از ساحران و جادوگران كه دربرابر انجام عمل سحر، مزد مى گرفت، خدمت حضرت امام صادق رسيد و عرض كرد: «حرفه من، سحر بوده است و در برابرآن مزد مى گرفتم، خرج زندگى من نيزاز همين راه تأمين مى شد و با همان درآمد ، حج خانه خدا را انجام داده ام ، ولى اكنون آن را ترك و توبه كرده ام ، آيا براى من راه نجاتى هست » ؟ امام صادق در

1- « وَسايلُ الشّيعَه » ، باب 25 ، من ابواب مايُكْتَسَبُ بِهِ ، حديث 7 .

(14) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پاسخ فرمود:« عقده سحر را بگشا ولى گره جادوگرى مزن ».(1) از اين حديث استفاده مى شود كه براى گشودن گره سحر، آموختن و عمل آن بى اشكال است.

سح_______ر در عص____ر م__ا

امروز يك سلسله علوم وجود دارد كه در گذشته

ساحران با استفاده از آن ها برنامه هاى خود را عملى مى ساختند ؛

1 _ استفاده از خواصّ ناشناخته فيزيكى و شيميايى اجسام، همان طور كه در داستان ساحران موسى آمده است كه آن ها با استفاده از خواصّ فيزيكى و شيميايى مانند جيوه و تركيبات آن توانستند چيزهايى به شكل مار بسازند و به ح__ركت درآورند . البته استفاده از خواصّ فيزيكى و شيميايى اجسام هرگز ممنوع نيست ، بلكه بايد هرچه بيشتر از آن ها آگاه شد و در زندگى از آن استفاده كرد ، ولى اگر از خواصّ مرموز آن ها براى اغفال و فريب مردم ناآگاه استفاده شود و به راه هاى غلطى سوق داده شوند ، يكى از مصاديق سحر محسوب خواهد شد .

2 _ استفاده از خواب مغناطيسى، هيپنوتيزم و مانيه تيزم و تله پاتى (انتقال افكار از فاصله دور) . البته اين علوم نيزاز علوم مثبتى است كه مى تواند در بسيارى از شؤون زندگى مورد بهره بردارى صحيح قرار گيرد، ولى ساحران از آن سوء استفاده مى كردند و براى اغفال و فريب مردم آن ها را به كارى مى گرفتند . اگر امروز هم كسى از آن ها چنين استفاده اى را در برابر مردم بى خبر كند ، سحر محسوب خواهد شد. خلاصه اين كه سحر ، معنى وسيعى دارد كه همه آن چه در اين جا گفتيم و در سابق اشاره شد ، نيز در بر مى گيرد. اين نكته نيز به ثبوت رسيده كه نيروى اراده انسان ، قدرت فراوانى دارد و هنگامى كه در پرتو رياضت هاى نفسانى قوىّ تر شود ، كارش به جايى مى رسد كه در موجودات محيط خود تأثير مى گذارد، همان گونه كه مرتاضان براثر رياضت

1- « وس__اي__ل الشيع_____ه » ، ب_____اب 25 م__ن

اب_____واب م__ايُكْتَسَ__بُ بِ__هِ ، ح_____ديث 1 .

تفسير مردان (15)

اقدام به كارهاى خارق العاده مى كنند. اين نيزقابل توجه است كه رياضت هاگاهى مشروع است و گاهى نامشروع ، رياضت هاى مشروع در نفوس پاك ، نيروى سازنده ايج__اد مى كن__د و رياضت هاى نامشروع نيروى شيطانى و هر دو ممكن است منشأ خ__ارق ع__ادات گ__ردد كه در اوّلى مثب__ت و س__ازن__ده و در دوّم_ى مخرّب است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِتَّبِعُوا»: پي_روى ك_ردند.

«تَتْلُوا»: دنب_ال مى كردند، تلاوت مى ك___ردند.

«فِتْنَة»: آزمايش، آزمون.

«مَرْء»: مَرْدْ.

«اِذْن»: آگ__اهى، فرم__ان، اج__ازه، دست____ور.

«خَلاّق»: به____ره و ب__رخ__وردارى ش_ايست__ه.

در آيات پيش، از بى پروايى يهود و عدم پايبندى آنان به كتابهاى آسمانى و ترسيم ب__ازيگ__رى هاى آنان سخ__ن بمي__ان آم__د. و در اين آيه، ناسپاسى ديگرى از آنان به تص__وي__ر كشي__ده مى ش__ود؛ مى ف__رم_اي__د: «وَاتَّبَعُوا ماتَتْلُ_واالشَّياطينُ»

از آنچ__ه شيط__انها در روزگ__ار فرمانروايى سليم__ان مى خواندند، پي__روى كردند

در اين كه اين پي__روى كنندگان چه كس_انى بودند، مفسّران نظرهايى ارائه داده اند:

1. ع__دّه اى برآنن__د كه منظ_ور، يهود عص__ر پي__امبر اس___لام صلى الله عليه و آله است.

2. گروهى ديگر بر اين اعتقادند كه منظور، يهود روزگار سليمان عليه السلام است.

3. و برخى نيز گفته اند: منظور، همه يهود است؛ چرا كه پيروان افسون و جادو، از زمان سليمان عليه السلام تا بعثت آخرين پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و روزگاران پس از ظهور اسلام نيز در مي__ان آن_ان بسيار بوده است و اينك نيز موجودند.

«درباره واژه» شياطين نيز نظرها متفاوت است:

1. عدّه اى ازمفسّران برآنند كه منظور، شيطانهاى جن است؛ زيرا هنگامى كه اين واژه بدون قرينه بكارمى رود، برآنها دلالت مى كند.

2. امّا دست__ه اى ديگ__ر بر اين عقي__ده اند كه منظ__ور، «شيط__ان صفت__ان» است ك__ه در گم____راه__ى و س__ركش_ى غ__وطه ورن__د.

3. و گروهى نيز گفت__ه اند: هم شي__اطين و هم شيطان صفتان منظور نظر بوده است.

(16) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«عَل______ى مُلْ____كِ سُلَيْم_____انَ»

برخى واژه «عَلى» را در

اين جمله از آيه شريفه به معناى «فى» گرفته اند. دراينصورت ممكن است گفته شود: در زمان فرمانروايى سليمان و يا در زمان خود آن حض___رت، از آنچه شيطانها و يا شيط__ان صفت__ان مى خواندند، پي__روى مى كردند.

«وَ م____ا كَفَ____رَ سُلَيْم__انُ وَ لكِ____نَّ الشَّي____اطي__نَ كَفَ___رُوا»

و سليمان هرگز كفر نورزيد؛ ولى شيطانها به كفر گراييدند

از آيه شريفه اين واقعيت بروشنى دريافت مى شود كه آنچه را شيطانها و يا شيط__ان صفت__ان مى خواندند و يهود از آنان پيروى مى كردند، كفر بود، آن هم كفر از نوع سحر و افس__ونگ__رى؛ چرا كه خدا سليمان پيامبر را از آن پاك و منزّه اعلان مى كن__د و شيط__انها و پي__روان آنه__ا را ك___اف__ر مى خواند.

صراحت آيه شريفه دراين مورد، بدان دليل است كه يهود، نسبت سحر و افسونگرى به سليمان پيامبر مى دادند و مى گفتند كه فرمانروايى گسترده و پرشكوه او، برپايه جادو و جادوگرى است و او به كمك آن، جنّ و انس و پرنده و باد را رام ساخته است.

ابوبصير از ششمين امام نور عليه السلام نقل كرده است كه: آنگاه كه سليمان عليه السلام جهان را بدرود گفت، شيطان سحر و افسون را اختراع كرد و آن را در كتابى نوشت و در پوششى قرار داد و فريبكارانه بر روى آن پوشش نوشت: اين چيزى است كه آصِف بن بَرْخِيا براى فرمانروايى سليمان عليه السلام ابداع كرد و اين از گنجينه هاى دانشها و فنون است؛ سپس آن را زير تخت سليمان پيامبر پنهان كرد؛ و بعد هم خودآن رابراى مردم بيرون آورد.باوسوسه آن موجودپليد،كافران گفتند: سليمان از اينطريق بر همه ما چيره شده بود؛ امّا مردم باايمان گفتند: از خدا بترسيد، زيرا سليمان بنده شايسته خدا و پيامبر او بود.

آرى؛ به سبب اين اغواگرى شيط__ان و پيروى كافران از

آن بود كه قرآن مى فرمايد: «وَ اتَّبِعُ__وا م__ا تَتْلُ__وا الشَّياطينُ...».

درمورد «وَلكِنَ الشَّياطينَ كَفَرُوا»:

بعض__ى گفت__ه اند: منظور اين است كه شياطين نسبت به آنچه از راه سحر به آن پ___ى ب___ردن____د، راه انك_____ار را در پي__ش گ___رفتن______د.

تفسير مردان (17)

«يُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ»

ك__ه ب___ه م__ردم سح__ر و افس__ون مى آم__وختن__د

در تفسير اين جمله از آيه شريفه، عدّه اى گفته اند: منظور اين است كه شيطانها سحر و افسون را به مردم مى آموختند و آنان را به آموزش آن وسوسه مى كردند. و گروهى گفته اند: منظور اين است كه آنان را راه نمودند تا كتابهاى افسون را از جايى كه سليمان عليه السلام آنها را نگاهدارى مى كرد، استخ___راج كنند.

«وَ ما اُنْ__زِلَ عَلَى الْمَلَكَيْ_نِ بِب_ابِ_لَ ه___ارُوتَ وَ م___ارُوتَ»

و [يه__ودي__ان] از آنچ__ه بر دو فرشته هارُوت و مارُوت، در بابل ف__رو فرست__اده ش_د [، پي__روى ك__ردند]

بدينسان، روشن مى شود كه يهوديان از دو سو افسونگرى آموختند: ازسوى شيطانها و از طريق تع__اليم__ى كه براى مب__ارزه با افسونگران، بر دو فرشته نازل شد.

در تفسير اين جمله از آيه شريفه بيشتر مفسّران گفته اند: منظور اين است كه شيطانها افسون و هر آنچه بعنوان مبارزه با آن، بر آن دو فرشته فرو فرستاده شده بود، همه را به مردم آموختند؛ و آنگاه بدانديشان و شيطان صفتان از آن آموزشها تنها در راهه__اى ظ__الم__انه و تف_رق_ه افكن_انه به__ره گ__رفتن_د.

ب__ابِل كجاست؟

در م___ورد واژه «ب___ابِ__ل» در آي__ه ش_ريف_ه ني_ز نظ_رهايى ارائ__ه ش__ده اس__ت:

1. بعضى برآنند كه منظور، شهر «بابِل» درعراق است.

2. ب_رخ_ى گفت_ه اند: منظ_ور، «ب__ابِ_ل» دماوند است.

3. و پ__اره اى نيز آن را منطق__ه وسيعى از نَصيبَيْن تا رَأْسُ الْعَيْن عنوان ساخته اند.

هاروت و ماروت

درباره اين دو واژه نيز عدّه اى معتقدند كه نام دو فرشته است، كه خداوند آنها را بصورت انسان گسيل داشت تا مردم را به طرف خود بكشانند و راههاى مبارزه با آفت جنون آميز سحر و افسون را كه در آن روزگاران زندگى را بر مردم تلخ و دردناك ساخته بود، به آنان بياموزند و سحر و جادو را از معجزه اى كه سند صداقت و درستى پيامبران خداست، بازشناسانند و مردم را دربرابر جادوگران يارى كنند. امّا گروهى ديگ__ر بر اين پن__دارن__د كه آن__ان دو انس__ان عادى از انسانهاى آن روزگار بودند، نه

(18) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

دو ف_رشت_ه از فرستادگان خ__دا.

«وَ ما يُعَلِّم__انِ مِنْ اَحَدٍ حَتّى يَقُ__ولا اِنَّم__ا نَحْ__نُ فِتْنَ__ةٌ فَ_لا تَكْفُرْ»

و آن دو فرشته، به هيچكس سحر و جادو نمى آموختند، جز اينكه پيش از آموزش آن، به او مى گفتند: هشدار كه ما تنها وسيله آزمونى براى تو هستيم؛ مبادا كفر بورزى!

علّت آنكه گفتند: ما تنها وسيله آزمونى هستيم، اين بود كه آنان راه سحر و باطل ساختن آن را به مردم آموزش مى دادند و در همانحال به آنان هشدار مى دادند كه مبادا با سوءاستفاده از اين آگاهى كه براى مبارزه با بدانديشان و جادوگران به آنان آموخته شده بود، خود به كفر و خيانت گرايش يابند؛ چراكه هدف از آموزش، شناخت آفت سحر و پيكار با ساحران بود، نه بكار گرفتن آن. روشن است كه شناخت گناهان و آم__وزش راههاى مب__ارزه

با گن__اهك__اران، گناه نيست، بلكه ارتكاب آنها گناه است.

درمورد واژه «لاتَكْفُر»، يكى از سه نكته زير مورد نظر است:

1. آن دو ف__رشت__ه مى گفتند: مب__ادا با انجام سح__ر وافسون، به خدا كفر بورزى.

2. برخى گفته اند: از آنجا كه سحر و جادوگرى در آن زمان بسيار گسترش يافته بود، آموزش سحر، نوعى گرايش به كفر بود و نياموختن آن، نشان ايمان؛ ازاين رو، آن دو فرشته مى گفتند: ما تنها آزمونى براى شما هستيم، مبادا كه سحر بياموزيد، زيرا اين خود، نوعى كفر ورزيدن است. و نظير اين معنا، در آيه شريفه زير نيز آمده است: «... فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنّى ...»(1)

3. به عقيده پاره اى، منظور اين است كه بايادگرفتن و عمل به آن، به خدايت كفرنورز.

ك__ه به نظ__ر ما، دي_دگاه نخس__ت بهت__ر بنظ__ر مى رس__د.

«فَيَتَعَلَّمُ________ونَ مِنْهُم________ا»

امّا آن__ان از آن دو ف_رشت__ه [چي__زه__ايى [مى آم__وختند

درمورد ضمير «مِنْهُما»، بيشتر مفسّران اعتقاد دارند كه منظور، آن دو فرشته اند؛ امّا برخى نيز گفته اند: منظور، سحر و كفر است. و پاره اى نيز برآنند كه منظور، بدل از چي__زى است كه آن دو ف__رشت__ه به م__ردم آم__وزش مى دادند و آن عبارت است از نه__ى از سح___ر و باطل ساختن آن.

1. سوره بقره، آيه 249.

تفسير مردان (19)

«ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ»

تا به كمك آن، بين مرد و همسرش جدايى افكنند

در اين ك__ه آن__ان با سح__ر و افس__ون، بنياد خانواده ها را متلاشى ساختند، نظ__ره__ايى ارائ__ه ش___ده اس__ت:

1. عدّه اى مى گويند: منظور اين است كه آنان به كمك افسون، گاه ميان مرد و همس__رش مه__ر و محبّت پ__دي__د مى آوردند و گاه كينه توزى و دشمنى، تا به جدايى و از ه__م گسيخت_____ن خ__ان____واده مى انج__امي__د.

2. گروهى ديگر مى گويند: منظور اين است كه يكى از

دو عضو اصلى خانواده __ زن يا مرد __ را گمراه مى ساختند و به كفر مى كشاندند؛ درنتيجه، درگيرى عقيدتى در خ__ان__واده پديد مى آمد و خ__انواده ازهم مى پاشيد.

3. و پاره اى نيز برآنند كه جادوگران با سخن چينى، آتش درگيرى را ميان زن و مرد شعل__ه ور مى س__اختند و آنق__در بر آن مى دميدند تا نظام خانواده ازهم مى گسيخت.

«وَ م_ا هُ__مْ بِض__ارّينَ بِ__هِ مِنْ اَحَ__دٍ اِلاّ بِ__اِذْنِ اللّ____هِ»

و آنان جز به فرمان [و خواست] خدا نمى توانستند به كسى گزند و زيانى برسانند

اين جمله از آيه شريفه، نوعى هشدار به افسونگران است كه: خدا به تبهكارى آنان داناست و بايد بدانند كه به كيفر گناه خويش خواهند رسيد. همچنين نوعى اعتماد و اميد بخشيدن به انسانهاى باايمان است كه: خداى توانا هر كه را اراده كند، از آفت سحر و افسون دَجّالها دور نگه مى دارد و گزند و آسيبى به او نمى رسد و به زيان سحر گرفتار نمى آيد.

«وَ يَتَعَلَّمُ____ونَ م____ا يَضُ____رُّهُ____مْ وَ لا يَنْفَعُهُ______مْ»

و آنچه را به ايشان زيان و گزند مى رسانيد و برايشان سودى ببار نمى آورد، فرامى گ__رفتن__د

اين آموزش سحر و بكارگيرى آن در راههاى نادرست و ظالمانه، گرچه به پندار آنان منافع زودگذرى در اين جهان براى آنان داشت، اگر درست مى انديشيدند، اين س__ود، واقعى نبود؛ بويژه آنكه در روز رستاخيز سخت برايشان زيانبار خواهد بود.

«وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَ_ريهُ مالَهُ فِى الاْآخِرَةِ مِ__نْ خَ__لاقٍ»

و بى گمان جماعت يهود دريافته بودند كه هر كه خريدار اين كالا باشد و به اين

(20) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شي__وه زش__ت و ظالمانه روى آورد، در آخرت بهره اى از پاداش خدا نخواهد داشت؛ چرا كه اين كار، پشت كردن به كتاب خ__دا و پي__روى از شيطانها و

شيطان صفتان و روى آوردن به سح__ر و ره__ا ك_ردن مقررّات دين__ى است.

با اين توضيح، ضمير در «اِشْتَريهُ» به سحر باز مى گردد.

«وَ لَبِئْ__سَ م__ا شَ__رَوْا بِ__هِ اَنْفُسَهُ__مْ لَوْ ك__انُ__وا يَعْلَمُ_ونَ»

و ب__ه راست__ى چه ب__د است آنچ__ه خويشتن را دربرابر آن فروختند، اگر به راستى مى دانستند!

در تفسي__ر آخ__ري__ن جمل__ه اين آي__ه ش__ريف__ه، نظ__ره__ايى ارائه شده است:

1. منظور اين است كه آنان دو گروه بودند: گروه نخست، شيطانها يا يهوديانى كه كت__اب خ__دا را پشت س__ر افكن__دن__د و به آن عمل نكردند؛ و گروه دوّم كسانى كه سح__ر آم__وختن__د و آن را ظ__الم__ان__ه بك___ار بستن__د.

2. منظور اين است كه دانا و نادان يك گروه بودند؛ چرا كه آنان مى دانستند كسى كه دين خدا را وانهد و سحر بياموزد و بكار بندد، در روز رستاخيز بهره اى از پاداش نخ__واه__د داشت، امّا در هم_ان حال به چگونگى حرمان از پاداش خدا و عذاب او آگاهى نداشتن__د.

3. علّت آن ك__ه اي__ن جمل__ه از آي__ه ش__ريف__ه پ__س از اثب__ات دانش و آگاهى براى آنان، آن را نفى مى كند، اين است كه: آنان بر اس__اس آگ__اهى و دانش خود عمل نك_ردن_د و ع__الم__ان ب__ى عم_ل و ك__ردار شايسته بودند.

پيام آيه شريفه

از جمله پيامها و درسهاى آيه شريفه اين است كه ميزان درستى يا نادرستى اعمال، هدفهايى است كه درنظر گرفته مى شود؛ بعنوان مثال، اگر فراگيرى سحر و افسون به نيّت مبارزه با آن و افسونگران و برطرف ساختن شبهات و روشن ساختن فرق ميان سحر و اعجاز پيامبران و زدودن آثار شوم آن باشد، هماهنگ با تقوا و ايمان و درستى است و كارى است عادلانه؛ امّا چنانچه به قصد گسترش آن آفت اجتماعى و اخلاقى و بكار

گ_رفتن آن در مسي_ر ظالمانه باشد، كفر به خدا است.

تفسير مردان (21)

ممنوعيت ازدواج مردان مؤمن با زنان مشرك و زنان مؤمن با مردان مشرك

وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْ_رِكاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ وَ لاََمَ_ةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْ_رٌ مِنْ مُشْ_رِكَةٍ وَ لَوْ اَعْجَبَتْكُمْ وَ لاتُنْكِحُواالْمُشْرِكينَ حَتّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْاَعْجَبَكُمْ اوُلئِكَ يَدْعُونَ اِلَى النّارِ وَاللّهُ يَدْعُوااِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِاِذْنِهِ وَ يُبَيِّنُ اياتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

و با زنان مشرك و بت پرست تا ايمان نياورده اند ، ازدواج نكنيد ( اگرچه جزبه ازدواج با كنيزان، دسترسى نداشته باشيد، زيرا ) كنيز باايمان، از زن آزاد بت پرست، بهتراست، هرچند ( زيبايى يا ثروت يا موقعيّت او ) شما را به شگفتى آورد و زنان خود را به ازدواج مردان بت پرست تا ايمان نياورده اند ، درنياوريد ( اگرچه ناچار شويد آن ها را به همسرى غلامان باايمان درآوريد، زيرا ) يك غلام باايمان،ازيك مرد آزاد بت پرست بهتر است، هرچند ( مال و موقعيت و زيبايى او ) شما را به شگفتى آورد، آن ها دعوت به سوى آتش مى كنند و خدا دعوت به بهشت و آمرزش به فرمان خود مى نمايد و آيات خويش رابراى مردم روشن مى س__ازد، ش_اي_د مت__ذكّر شوند. (221 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه نيز درواقع پاسخ به سؤال ديگرى درباره ازدواج با مشركان است ، مى فرمايد : « با زنان مش__رك و بت پرست مادام كه ايمان نياورده اند ، ازدواج نكنيد » (وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ) . سپس در يك مقايسه مى افزايد : « كنيز باايمان از زن آزاد بت پرست بهتراست، هرچند زيبايى او شما رابه اعجاب وادارد » ( وَ لاََمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ اَعْجَبَتْكُمْ ) . درست است كه ازدواج با كنيزان ( مخصوصا كنيزانى كه بهره چندانى از زيبايى

و مال ندارند ) در عرف مردم جالب و پسنديده نيست ، به خصوص اين كه در مقابل آن ها زن مشرك زيبا يا ثروتمندى باشد ، ولى ارزش ايمان كفّه ترازوى مقايسه را به نفع كنيزان سنگين تر مى كند ، چراكه هدف از ازدواج ، تنها كام جويى جنسى نيست ، زن شريك عمر انسان و مربّى فرزندان او است و نيمى از شخصيت او را تشكيل مى دهد ، با اين حال چگونه مى توان شرك و عواقب شوم آن را با زيبايى ظاهرى و مقدارى مال و ثروت مبادله كرد؟ سپس به بخش ديگرى از اين حكم پرداخته ، مى فرمايد : « دختران خود را نيز به مردان بت پرست مادامى كه ايمان

(22) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نياورده اند ، ندهيد ( هرچند ناچار شويد آن ها را به همسرى غلامان باايمان درآوريد ، زيرا ) يك غلام باايمان از يك مرد آزاد بت پرست بهتر است ، هرچند ( مال و موقعيّت و زيبايى او ) شما را به اعجاب آورد » ( وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكينَ حَتّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْ اَعْجَبَكُمْ ) . بنابراين همان گونه كه از ازدواج مردان مؤمن با زنان مشرك و بت پرست نهى شده ، ازدواج مردان مشرك با زنان مؤمن نيز ممنوع است حتّى غلامان باايمان بر آن ها ترجيح و اولويّت دارند و از مردان زيبا و ثروتمند و ظ__اه__را با شخصيت ك__اف__ر ، ب__رت__ر و ش__ايست__ه تر ، بلكه مسأله در اين بخش از حك__م ، سخ__ت تر و مشك__ل ت__ر است ، چ__را كه ت__أثي__ر ش__وه__ر بر زن معم__ولاً از ت__أثي__ر زن بر ش_وه_ر ، بيشتر است.

فلسفه تحريم ازدواج با مشركان

آيه فوق در يك جمله كوتاه ،

فلسفه اين حكم را بيان كرده كه اگر آن را بشكافيم ، چنين مى شود : ازدواج پايه اصلى تكثير نسل و پرورش و تربيت فرزندان و گسترش جامعه است و محيط تربيتى خانواده در سرنوشت فرزندان ، فوق العاده مؤثر است ، از يك سو آثارقطعى وراثت و از سوى ديگر آثار قطعى تربيت در طفوليّت ، زيرا نوزادان بعد از تولد غالبا در دامان پدر و مادر پرورش مى يابند و درسال هايى كه سخت شكل پذيرند، زيرنظر آن ها هستند. از سوى سوم شرك ، خميرمايه انواع انحرافات و در واقع آتش سوزانى است ، هم در دنيا و هم در آخرت ، لذا قرآن اجازه نمى دهد كه مسلمانان خود يافرزندانشان رادر اين آتش بيفكنند، از اين گذشته مشركان كه افراد بيگانه از اسلامند ، اگر از طريق ازدواج به خانه هاى مسلمانان راه يابند ، جامعه اسلامى گرفتار هرج و مرج و دشمنان داخلى مى شود ، ولى اين تا زمانى است كه آن ها بر مشرك بودن پافشارى مى كنند، اما راه به روى آن ها باز است ، مى توانند ايمان بياورند و در صفوف مسلمين قرار گيرند و به اصطلاح كُفْو آن ها در مسأله ازدواج شوند . ضمنا واژه « نِكاح » در لغت هم به معن_ى آميزش جنسى آمده، هم به معنى عقد ازدواج و در اينجا منظور ، عقد ازدواج است ، هر چند « راغب » در « مفردات » مى گويد: "نكاح" در اصل به معنى عقد است، سپس مجازا در آميزش جنسى به كار

تفسير مردان (23)

رفته است.

مش_ركان چ_ه اشخ_اصى هستن_د ؟

واژه « مُشْرِك » در قرآن غالبا به بت پرستان اطلاق شده ، ولى بعضى از مفسّران معتقدند كه « مشرك » ،

شامل ساير كفار مانند يهود و نصارا و مجوس ( و به طور كلّى اهل كتاب) نيز مى شود ، زيرا هركدام از اين طوايف براى خداوند شريكى قائل شدند ؛ نصارا قائل به خدايان سه گانه ( تثليث ) و مج_وس قائل به خدايان دوگانه اهورامزدا و اهريمن ( ثنويّت ) هستند و يهود ، عُزَيْر را فرزند خدا مى دانستند ولى اين عقايد گرچه شرك آور است ، اما با توجّه به اين كه در آيات متعدّدى مشركان در برابر اهل كتاب قرار گرفته اند و باتوجّه به اين كه يهود و نصارا و مجوس در اصل متّكى به نبوّت راستين و كتاب آسمانى هستند ، معلوم مى شود كه منظور قرآن از « مُشْرِك » ، همان "بت پرست" است . حديث معروفى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه در ضمن وصاياى خود فرمود : « مشركان را از جزيرة العرب بيرون كنيد » ، شاهد اين مدّعى است ، چراكه به طور مسلّم اهل كتاب از جزيرة العرب اخراج نشدند ، بلكه به عنوان يك اقليّت مذهبى طب__ق دست__ور ق__رآن با دادن ج__زي__ه در پناه اسلام زندگى مى كردند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لاتَنْكِحُوا»: ريشه اين واژه، در اصل به معناى «آميزش» است؛ امّا بدان دليل كه در عق__د و ازدواج بك__ار رفته است، امروز آن را به همين مفهوم مى گيرند؛ بنابراين، واژه «لا تَنْكِحُ__وا» يعن__ى ازدواج و نك__اح نكني___د.

«اَمَة»: كنيز.

ش_أن ن_زول

در شأن نزول آيه مورد بحث نقل كرده اند كه:

پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله ، مرد شجاع و پرتوانى به نام «مَرْثَد» را به سوى مكّه گسيل داشت ت__ا گ__روه__ى از مردم باايم__ان را كه تحت فش__ار ش__رك گرايان آنجا قرار داشتند، با ت__دبي__رى نج_ات دهد

و با خ___ود به م__دين__ه __ مه__د آزادى و ايم__ان __ برساند.

«مَرْثَد» درحين اجراى مأموريت خود، با زن زيبارويى كه در روزگار پيش از اسلام با او آشنا بود، برخورد كرد. آن زن او را نزد خود فراخواند؛ امّا او بخاطر ايمان به

(24) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خدا، دعوت گناه آلود وى را رد كرد.

آن زن از مرثد خواست تا با وى ازدواج كند و مَرْثَد پاسخ داد كه در اين مورد بايد از پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه بگيرد و مقرّرات اسلام را راجع به پيوند با زنان مشرك جويا شود. و هنگ__امى كه پ__رسش خ__ود را براى پيش__واى ن__ور مطرح كرد؛ اين آيه فرود آمد.

تفسي___ر

قرآن مجيد، پس از ترسيم چگونگى رعايت حقوق كودكان بى سرپرست و پدر ازدست داده و هشدار از پايمال ساختن حقوق آنان، اينك در اين آيات، به پاره اى از مس__ائل خ__ان_واده اش_اره مى كند.

«وَلاتَنْكِحُواالْمُشْرِكاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ»

و زنان مشرك را به همسرى برنگزينيد، مگر آنكه ايمان بياورند

به اعتقاد ما، مفهوم اين آيه شريفه روشن و عبارت است از حرمت ازدواج با زنان غي__رمسلمان. امّا مفسّ_ران در اي__ن مورد، نظرهاى متفاوتى دارند:

1. عدّه اى معتقدند كه واژه «مُشْرِك»، تنها شرك گرايان را شامل مى شود، نه اهل كتاب را؛ چرا كه اين دو گروه در قرآن شريف، هركدام جداگانه ذكر شده اند؛ براى نمونه: «لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ وَالْمُشْرِكينَ...»(1) و «ما يَوَدُّالَّذينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْ__لِ الْكِت_____ابِ وَ لاَالْمُشْ__رِكينَ...»(2).

و با اين بيان، ح_رم_ت ازدواج با زن_ان ش_رك گرا، ربطى به زنان اهل كت_اب ندارد.

2. امّا جمعى بر اين عقيده اند كه واژه «مشرك»، اهل كتاب را نيز دربر مى گيرد؛ چرا كه آنان نيز با انكار رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله و معجزات و كتاب او، درواقع

به خدا شرك ورزيده اند.

3. و پاره اى از مفسّران مى گويند: درست است كه اين آيه شريفه آنان را هم شامل مى شود، امّا آيه ديگرى از قرآن شريف، اين حكم كلّى حرمت را نسخ مى كند و اهل كت__اب را از اي__ن ف__رم__ان خ__ارج مى س____ازد. مضم____ون آن آي__ه چنين است:

1. سوره بيّنه، آيه 1.

2. سوره بقره، آيه 105.

تفسير مردان (25)

«... وَالْمُحْصَن__اتُ مِ__نَ الَّ__ذي__نَ اُوتُ__وا الْكِت__ابَ...»(1) (...ازدواج ب__ا زن__ان پ__ارس__ا و پ_اك_دامن اه__ل كت__اب بر شما جايز شد...).

به هرحال، گروهى از مفسّران برآنند كه اين حكم كلّى حرمت ازدواج، ويژه شرك گرايان و غير زنان اهل كتاب است؛ امّا ما بر اين عقيده ايم كه ظاهر آيه شريفه، نشانگر حرمت پيوند خانوادگى با تمامى زنان غيرمسلمان است و هيچگونه تخصيص و يا نسخى نيز بر اين دستور وارد نشده است.

«وَ لاََمَ_ةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ»

و براستى كه كنيزى باايمان و تقواپيشه و آگاه، از زنى آزاد از قيد بردگى امّا ش__رك گرا، هرچن__د زيبايى و ثروت او شما را شگفت زده سازد، بهتر و بالاتر است.

از اين جمله از آيه شريفه برمى آيد كه ازدواج با كنيزان رواست، گرچه انسان داراى امكانات باشد؛ و آيه شريفه اى كه مى فرمايد: «پس هر كه از شما بخاطر تنگناى اقتصادى و اجتماعى نتوانست با زنان پاكدامن آزاد ازدواج كند، مى تواند با كنيزان عفيف و پاكدامن پيمان زندگى مشترك بندد»(2)، در مقام تحريم ازدواج صاحبان امكانات با كنيزان نيست و برآن نيست كه شرط ازدواج با آنان، تنگدستى و فقر است.

«وَ لا تُنْكِحُ__وا الْمُشْ_رِكي_نَ حَتّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُ_ؤْمِ_نٌ خَيْ_رٌ مِ_نْ مُشْ_رِكٍ وَ لَ_وْ اَعْجَبَكُمْ»

و به مردان شرك گرا زن ندهيد، مگرآنكه ايمان آورند؛ و براستى كه

برده اى تهيدست امّا برخوردار از ايمان و ارزشهاى معنوى و انسانى، از مرد آزاد از قيد بردگى امّا در اس__ارت ش__رك و كف__ر __ گ__ر چ__ه ث__روت و جم___ال و ارزشهاى مادّى او شم__ا را ب__ه حي__رت وادارد __ بهت__ر اس__ت.

اين جمله از آيه شريفه نيز بسان صدر آيه، بيانگر حكم كلّى و عمومى است و همه م__ردان مش__رك و ك__افر را ش__ام__ل مى ش__ود، خ__واه اه__ل كت___اب باشن__د يا نه.

«اُولئِ______كَ يَ_____دْعُ______ونَ اِلَ_____ى النّ___ارِ»

اين__ان شما را به سوى آتش ف_رامى خوانند

منظور از آتش، شرك و ارتجاع است كه سرانجام انسان را طعمه آتش مى سازد؛ و

1. سوره مائده، آيه 5.

2. سوره نساء، آيه 25.

(26) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نيز بيانگر دليل اين حكم؛ چرا كه بطور طبيعى، مردان هستند كه به جهاتى زنان و فرزندانشان را به راه و رسم خود مى كشانند؛ و از اين رو، ازدواج زن مسلمان با مرد شرك گرا ناروا است.

«وَ اللّ__هُ يَ__دْعُ__وا اِلَ__ى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِ__رَةِ بِ_اِذْنِ_____هِ»

و خداست كه به خواست و فرمان خود، شما را به بهشت [پرطراوت و زيبا] و آمرزش [خود] فرا مى خواند و از شما مى خواهد كه باايمان و عمل و رعايت مقرّرات او در هم__ه ميدان هاى زندگى فردى، خانوادگى و اجتماعى، بهشت و نعمتهاى او را از آن خ__ود س__ازيد.

واژه «اِذْن» در آيه به مفهوم فرمان و يا اعلام است.

«وَ يُبَيِّ___نُ آي__اتِ__هِ للنّ__اس ِ لَعَلَّهُ____مْ يَتَ__ذَكَّ____رُونَ»

و آي__ات حياتبخش خ__ود را براى مردم بروشنى بيان مى كند؛ باشد كه به خود آيند و پن__د گيرند.

منظور از آيات در اينجا، مقرّرات خداست؛ و آنچه را روا و شايسته و حلال و نيز آنچ__ه را كه ضدّارزش و حرام است، روشن مى سازد.

تفسير مردان (27)

زن وسيله هوس رانى مرد نيست

نِساؤُكُمْ حَرْثٌ

لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ اَنّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوالاَِنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا اَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّ_رِالْمُؤْمِنينَ

زنان شما، محلّ بذرافشانى شما هستند، پس هر زمان كه بخواهيد، مى توانيد با آن ها آميزش كنيد و ( سعى نماييد ازاين فرصت بهره گرفته ، با پرورش فرزندان صالح ) اثر نيكى براى خود از پيش بفرستيد و از خدا بپرهيزيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤمنان بشارت ده. (223 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حَرْث » مصدر است و به معنى بذرافشانى است و گاهى به خود مزرعه نيز اطلاق مى شود . « اَنّى » به معنى «هر وقت» از اسماء شرط است و غالبا به معنى « مَتى » كه به معنى زمان است ، استعمال مى شود و در اين صورت آن را « اَنّى » زمانيّة مى گويند و گاهى نيز به معنى مكان است يعنى «از كجا» ، مانند آن چه در آيه 37 سوره آل عمران آمده : « قالَ يا مَرْيَمُ اَنّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ : زكريا گفت : اى مريم ، اين غذا( ى بهشتى ) را از كجا آورده اى ؟ گفت : از نزد خدا » . اگر « اَنّى » در آيه فوق ، زمانيّة باشد، توسعه زمانى مسأله آميزش جنسى را بيان مى كند ، يعنى در هر ساعتى از شب و روز مجاز هستيد و اگر مكانيّة باشد ، توسعه در مكان و چگونگى انواع آميزش است . اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به هر دو جنبه باشد و به اين ترتيب دو همسر مى توانند هرگونه و در هر زمان و مكان از

لذت جنسى بهره گيرند( جز آن چه در قانون شرع ممنوع شده است ) . در اين جا زنان تشبيه به مزرعه شده اند و اين تشبيه ممكن است براى بعضى سنگين آيد كه چرا اسلام درباره نيمى از نوع بشر ، چنين تعبيرى كرده است در حالى كه نكته باريكى در اين تشبيه نهفته شده ، در حقيقت قرآن مى خواهد ضرورت وجود زن در اجتماع انسانى را نشان دهد كه زن وسيله اطفاء شهوت و هوس رانى مردان نيست ، بلكه وسيله اى است براى حفظ حيات نوع بشر، اين سخن در برابر آن ها كه نسبت به جنس زن همچون يك بازيچه يا وسيله هوس بازى

(28) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مى نگرند، هشدارى محسوب مى شود. سپس در ادامه آيه مى افزايد : « با اعمال صالح و پرورش فرزندان صالح ، آثار نيكى براى خود از پيش بفرستيد » ( وَ قَدِّمُوا لاَِنْفُسِكُمْ ) . اشاره به اين كه هدف نهايى از آميزش جنسى، لذّت و كام جويى نيست بلكه بايد از اين موضوع براى ايجاد و پرورش فرزندان شايسته استفاده كرد و آن را به عنوان يك ذخيره معنوى براى فرداى قيامت از پيش بفرستيد،اين سخن هشدار مى دهد كه بايد در انتخاب همسر ، اصولى را رعايت كنيد كه به اين نتيجه مهمّ يعنى تربيت فرزندان صالح و نسل شايسته انسانى منتهى شود . در حديثى از پيامبراسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه فرمود: « اِذا ماتَ الاِْنْسانُ انْقَطَعَ اَمَلُهُ اِلاّ عَنْ ثَلاثٍ ؛ صَدَقَةٍ جارِيَةٍ وَ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ وَ وَلَدٍ صالِحٍ يَدْعُوا لَهُ : هنگامى كه انسان مى ميرد ، اميد او جز از سه چيز قطع مى شود؛ صدقات جاريه ( اموالى كه از منافع آن مرتّبا بهره گيرى مى شود )

و علمى كه از آن سود مى برند و فرزند صالحى كه براى او دعا مى كند » .(1) به اين ترتيب فرزندان صالح در كنار آثار علمى و تأليف كتاب هاى هدايت كننده و تأسيس بناهاى خير همچون مسجد و بيمارستان و كتابخانه قرار گرفته اند . و در پايان آيه دستور به تقوا مى دهد و مى فرمايد : « تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤمنان بشارت دهيد » ، بشارت رحمت الهى و سعادت و نجات در سايه تقوا ( وَ اتَّقُوا اللّهَ وَاعْلَمُوا اَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ ). از آن جا كه مسأله آميزش جنسى ، مسأله اى مهمّ است و با پرجاذبه ترين غرايز انسان سر و كار دارد ، خداوند در اين جمله هاى آخر، مؤمنان را به دقّت در اين امر پرهيز از هرگونه گناه و انحراف ، دعوت فرموده و به آن ها هشدار مى دهد كه بدانيد همگى به ملاقات پروردگار خواهيد شتافت و تنها راه نجات ، ايمان و تقواى در سايه ايمان است .

1- « مجم___ع البي____ان » ، جل__د 1 ، صفحه 321 .

تفسير مردان (29)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در شأن نزول آيه مورد بحث گفته اند:

يهود براثر تحريف تورات و دستكارى در كتاب آسمانى خويش، در بسيارى از مسائل ازجمله درمورد زن و حقوق و شخصيت او و چگونگى برخورد با او به انحراف افتاده و خرافات زيادى را در بين خود رايج كرده بودند. اين پندارهاى خرافى و پوچ آنان درباره زنان و چگونگى آميزش با آنان، در عصر نزول قرآن، همچنان در ميان مش__ركان ش__اي__ع بود؛ تا با ف__رود اين آيه شريفه، خرافات آنان

رد و آميزش با زنان به صورت هاى مختل_ف، جايز اعلام شد.

تفسير

«نِس_اؤُكُ_مْ حَ__رْثٌ لَكُ_مْ»

زنانتان كشتزار شمايند

در اين آيه شريفه نيز سخن از زنان است؛ امّا روى سخن از پيامبر صلى الله عليه و آله به مردم ب_اايم____ان برمى گ___ردد.

در تفسي__ر اين جمل__ه __ كه جمل__ه نخست اين آي__ه شريفه است __ نظرهايى چن__د ارائ__ه ش__ده است:

1. عدّه اى از مفسّران مى گويند: منظور اين است كه زنان كشتزار شمايند و نسل شما با آن__ان ادام__ه مى ي__ابد.

2. گروهى ديگر برآنند كه مقصود اين است كه زنان شما صاحبان كشت و باغبان و حافظ حيثيت شمايند؛ از طريق آنان، نسل شما تداوم مى يابد و شما در كنار آنان آرام مى گيريد.

3. پ__اره اى ني__ز گفته اند: منظ__ور اين است كه زن__ان بس__ان كشت براى شمايند.

«فَأْتُوا حَرْثَكُمْ اَ نّى شِئْتُمْ»

(30) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پس ه__رگ__اه كه خ_واستي_د يا ه_رگ_ونه كه خواستيد، به كشت_زار خويش درآييد.

دسته اى، ازجمله «مالك»، با استدلال بر اين آيه شريفه مى گويند: آميزش با زن در دوره عادت ماهانه از راه غيرعادى رواست. امّا بسيارى اين مطلب را نپذيرفته اند؛ چرا كه قرآن شريف از زنان به «حرث» (كشتزار) تعبير مى كند، بنابراين، آميزش بايد از راه بارورى آنان صورت گيرد.

«وَ قَ__دِّمُ__وا لاَِنْفُسِكُ___مْ»

و ب__راى خويشت__ن زاد و ت__وش__ه اى بف__رستي__د

منظور اين است كه با رعايت مقرّراتى كه به آنها موظّف شده ايد و نيز با دورى جستن از گناهان و لغزشهايى كه از آنها هشدار داده شده ايد، زاد و توشه شايسته اى براى خود فراهم آوريد و از پيش بفرستيد.

در تفسي__ر اي__ن جمل__ه از آيه ش__ريف__ه، ديدگ__اههاى متف__اوتى مط__رح است:

1. بعضى معتقدند كه مفهوم اين جمله، درخواست فرزند شايسته كردار است كه براى انسان ذخيره دنيا و آخرت است؛ همانگونه كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله

فرمود: «اِذا ماتَ الاِْنْسانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ اِلاّ مِنْ ثَلاثٍ: صَدَقَةٌ جارِيَةٌ وَ عِلْمٌ يُنْتَفَعُ بِهِ، وَ وَلَدٌ صالِحٌ يَدْعُو لَهُ.» هنگامى كه انسان از دنيا مى رود، برنامه عمل او تمام مى شود، مگر در سه مورد: صدقه جاريه يا آثار خير و شايسته اى كه به يادگار گذاشته باشد؛ آثار گرانبهاى علمى و فرهنگى كه از او برجاى مانده باشد و از آن بهره بردارى شود؛ و فرزند شايسته كردارى ك__ه از او باقى م__ان__ده باشد و با رفت__ار و اعمال نيك خود براى او آمرزش بخواهد.

2. ب___رخ__ى گفت___ه اند: منظ__ور اين است كه ف__رزند خردسالى از او بميرد و ب__اع__ث نج__ات او ش__ود.

3. جمع__ى مى گويند: مقص__ود آن است كه به هنگ_ام آمي__زش «بسم اللّه» بگويد.

4. دسته اى را اعتقاد بر آن است كه در آن هنگام دعا بخواند. اين ديدگاه را روايتى از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله تأييد مى كند كه فرمود: هنگامى كه فردى خواست با همسر

تفسير مردان (31)

خويش بياميزد، اين دعا را بخواند:«بِسْمِ اللّهِ، اَللّهُمَّ جَنِّبْنِى الشَّيْطانَ وَ جَنِّبِ الشَّيْطانَ مارَزَقْتَنا.» به نام خدا! بار خدايا! شيطان را از من دورساز و نيز شيطان و وسوسه آن را از ف__رزن__دى ك__ه روزى م__ا م__ى س__ازى، دور ك____ن.

5. گروهى نيز بر اين عقيده اند كه منظور اين است كه زنان پاك و پاكدامن را به همسرى برگزيند تا فرزندانى شايسته به او ارزانى كند.

«وَ اتَّقُوا للّهَ وَ اعْلَمُوا اَنَّكُ__مْ مُ_لاقُ__وهُ وَ بَشِّرِالْمُؤْمِنينَ»

و پرواى خدا را پيشه سازيد و بدانيد كه در روز رستاخيز، [پاداش و كيفر درخور[ او را خواهيد ديد؛و [تواى پيامبر!]مردم باايمان را به بهشت و نعمتهاى خدانويد ده مقصود از «مُلاقُوه» (ديدار خدا) اين است كه پاداش شكوهمند او را در صورتى كه بنده اى شايسته كردار بوديد، خواهيد ديد،

نه خود او را؛ چرا كه واژه «لِقاء» به معناى «يافتن» است، مثلاً وقتى گفته مى شود: «لَقِىَ جَهْدَهُ»، يعنى «ثمره تلاش خود را يافت». افزون بر اين، هيچكس وهيچ گروهى نمى گويد:خداديدنى است و همه او راخواهند ديد.

(32) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مبارزه با نوعى از بداخلاقى مردان

لِلَّذينَ يُ_ؤْلُ_ونَ مِنْ نِس_ائِهِمْ تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ فَاِنْ فاؤوُا فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

كسانى كه زنان خود را «ايلاء» مى نمايند (سوگند ياد مى كنند كه با آن ها آميزش جنسى ننمايند،) حقّ دارند چهار ماه انتظار بكشند (و در ضمن اين چهار ماه، وضع خود را با همسر خويش از نظر ادامه زندگى يا طلاق روشن سازند) اگر (در اين فرصت) بازگشت كنند، (چيزى بر آن ها نيست، زيرا) خداوند آمرزنده و مهربان است.(226 / بقره)

وَ اِنْ عَ_زَمُ_وا الطَّ__لاقَ فَ__اِنَّ اللّ__هَ سَمي____عٌ عَلي__مٌ

و اگر تصميم به جدايى گرفتند، (آن هم با شرايطش، مانعى ندارد) خداوند شنوا و دانا است.

(227 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

« ايلاء » از ماده « اَلْو » آمده كه به معنى قدرت نمايى و تصميم است و از آن جا كه سوگند نمونه اى از آن مى باشد ، اين واژه بر آن اطلاق شده است . در دوران جاهليّت زن هيچ گونه ارزش و مقامى در جامعه عرب نداشت و به همين جهت براى جدايى از او يا تحت فشار قراردادن زن ، طرق زشتى وجود داشت كه يكى از آن ها، « ايلاء » __ به معنى سوگند خوردن بر ترك زناشويى __ بود ، به اين ترتيب كه هر زمان مردى از همسر خود مُتَنَفِّر مى شد ، سوگند ياد مى كرد كه با او همبستر نگردد و با اين راه غيرانسانى همسر خود را در تنگناى شديدى قرار مى داد ، نه او را رسما طلاق مى داد تا

آزادانه شوهر انتخاب كند و نه بعد از اين سوگند حاضر مى شد آشتى كرده و با همسر خود زندگى مطلوبى داشته باشد ، البته خود مردان غالبا تحت فشار قرار نمى گرفتند ، چون همسران متعدّدى داشتند . آيات مورد بحث با اين سنّت غلط مبارزه كرده و طريق گشودن اين سوگند را بيان مى كند، مى فرمايد : « كسانى كه از زنان خود ايلاء مى كنند ( سوگند بر ترك آميزش جنسى مى خورند ) حق دارند چهارماه انتظاركشند »( لِلَّذينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ). اين چهار ماه مهلت براى اين است كه وضع خويش با همسر خود را روشن كنند و زن را ازاين نابسامانى نجات دهند . سپس

تفسير مردان (33)

مى افزايد : « اگر ( در اين فرصت ) تصميم به بازگشت گرفتند ، خداوند آمرزنده و مهربان است »(فَاِنْ فاؤوُا فَاِنَ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ). آرى خداوندگذشته اورا دراين مسأله و همچنين شكستن سوگندرا براو مى بخشد، هرچند كفّاره آن به قوّت خود باقى است. «و اگرتصميم به جدايى گرفتند ( آن هم با شرايطش ، مانعى ندارد ) خداوند شنوا و دانا است » ( وَ اِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَاِنَّ اللّهَ سَميعٌ عَليمٌ ). و هرگاه مرد هيچ يك ازاين دوراه را انتخاب نكند، نه به زندگى سالم زناشويى بازگردد و نه زن را با طلاق رها سازد ، در اين جا حاكم شرع دخالت مى كند و مردرا به زندان مى اندازد و بر او سخت مى گيرد كه بعد از گذشتن چهار ماه مجبور شود يكى از دو راه را انتخاب كند و زن را از حال بلاتكليفى درآورد . به اين ترتيب با اين كه اسلام حكم « ايلاء » ( سوگند خوردن بر ترك آميزش جنسى ) را به كلّى ابطال نكرده ، اما آثار سوء

آن را از بين برده ، زيرا به كسى اجازه نمى دهد كه از اين راه همسرش را سرگردان سازد و اگر مى بينيم مدت چهار ماه به عنوان ضرب الاجل تعيين كرده نه به خاطر اين است كه مى توان از اين طريق مقدارى از حقوق زناشويى را باطل كرد، بلكه از اين نظر است كه آميزش جنسى به عنوان يك واجب شرعى در هر چهار ماه لازم است ( البته اين در صورتى است كه زن بر اثر طول مدّت به گناه نيفتد ، لذا در مورد زنان جوان كه بيم گرفتارى در گناه باشد، لازم است اين فاصله كمتر شود ) .

اي__لاء يك حك_م استثن_ايى است

در آيات گذشته سخن از سوگندهاى لغو و بى اثر بود و گفتيم هر سخنى كه براى كار خلافى باشد، جزء سوگندهاى لغو و بيهوده است و شكستن آن هيچ محذورى ندارد و مطابق اين حكم بايد سوگند بر ترك وظيفه زناشويى مطلقا اثرى نداشته باشد، درحالى كه در اسلام براى آن كفّاره قرار داده شده (1) ( همان كفاره شكستن قسم كه در بحث سابق گفته شد ) اين در حقيقت مجازاتى است براى مردان لجوج كه به اين شيوه ناجوانمردانه براى ابطال حقوق زن متوسّل نشوند و اين كار را تكرار نكنند .

1- اگر مرد قبل از 4 ماه ، آميزش جنسى كند ، كفاره آن مسلم و اجماعىّ است و اگر بعد از 4 ماه باشد ، اين حك__م در مي__ان فقه__اء مشه__ور است ، هر چند بعضى كفّاره را در اين ص__ورت انك__ار ك__رده اند .

(34) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اوصاف الهى در پايان هر آيه

قابل توجه اين كه دربسيارى از آيات قرآن، اوصافى از خداوند پايان گر بحث ها است ، اين اوصاف هميشه رابطه مستقيمى با محتواى آيه دارد و چنان نيست كه انتخاب آن بدون رابطه نزديكى صورت گرفته باشد . از جمله در آيات مورد بحث هنگامى كه سخن از ايلاء و تصميم بر شكستن اين قسم گناه آلود مى گويد ، آيه به جمله «غَفُورٌ رَحيمٌ» ختم مى شود، اشاره به اين كه اين حركت صحيح ، سبب مى شود كه گذشته گناه آلود مشمول غفران رحمت الهى گردد و هنگامى كه سخن از تصميم بر طلاق در ميان است ، روى اوصاف « سَميعٌ عَليمٌ » تكيه مى شود ، يعنى خداوند سخنان شما را مى شنود و از انگيزه طلاق و جدايى آگاه است و شما را بر طبق آن جزا

مى دهد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«يُ__ؤْلُ__ونَ»: س__وگن__د مى خورند. اين واژه از «ايلاء» به معناى «سوگند ياد كردن» گ_رفت___ه ش___ده اس_ت.

«تَرَبُّص»: انتظاربردن.

«ف___اؤُا»: ب__ازگشتن___د. اي__ن واژه از «فَ__ىْ» گ__رفت__ه شده است؛ و درمورد غنائم ني____ز بك__ار م___ى رود.

«لِلَّذينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ»

ب__راى آن__ان كه س__وگن__د ي__اد مى كنن__د ديگ__ر با همس__ران خويش رابطه جنس__ى نداشته باشند و از آنان ببرّند، چهار ماه فرصت انديشه درست و تصميم گيرى و تج__دي__د نظ__ر است

در اي__ن آي__ه مب_اركه از ن__وعى خ__اص از سوگن__دها سخن بميان مى آيد و حكم آن ت__رسي__م مى ش__ود.

به اعتقاد بسيارى، اين سوگند كه ازطريق آن «ايلاء» تحقّق مى يابد، در صورتى درست است كه به ذات خدا يا صفتى از صفات او انجام پذيرد كه ويژه اوست؛ و بصورت خشم و ناراحتى و اعتراض، زبان به چنين سوگندى بگشايد. امّا برخى مى گويند: سوگند در حال خش__م و ناراحتى و به انگي___زه رس_اندن زي__ان به طرف و

تفسير مردان (35)

با انديش__ه «اي__لاء??در ردي__ف اين س__وگن_د قرار مى گيرد.

سعيدبن جبير مى گويد: اين سوگند تنها درمورد ترك آميزش نيست، بلكه اگر س__وگن__د ي__اد كن__د كه ديگ__ر با همس__ر خود ح__رف ن__زن_د، هم تحقّق مى يابد.

«فَ__اِنْ ف__اؤُا فَاِنَّ اللّهَ غَفُ__ورٌ رَحي_مٌ»

پس اگر از تصميم جاهلانه خويش بازگشتند و به دستور خدا و پيامبرش سرفرود آوردند، خ___دا از گن__اه آنان مى گ__ذرد؛ چ__را ك__ه او بسيار آمرزنده و مهربان است

در مفهوم «فَاِنْ فاؤُا»، ديدگاههاى مختلفى ارائه شده است:

بعضى مى گويند: اگر به گفتار خود درمورد ترك آميزش با همسرش پشت كرد و در صورت توان به آميزش با او بازگشت و در صورت ناتوانى بر عمل در گفتار به حق بازگشت، خداوند از گناه او مى گذرد. امّا برخى گفته اند در صورت

ناتوانى از آميزش، نيّت آن ه__م ك__افى است، ليك__ن بايد بر اين شكستن سوگند بيهوده و بازگشت به ح__قّ و عدالت، گ__واه__انى بگيرد.

به اعتقاد ما ديدگاه نخست درست است و گواه گرفتن در صورت دوّم نيز درواقع شاهد گرفتن در مورد ناتوانى جنسى است؛ وگرنه بازگشت از سوگند بيهوده كه موجب «ايلاء» شده است، نياز به گواه ندارد.

در اين كه آي__ا چنين كس__ى پس از ب__ازگشت، كفّاره هم بايد بدهد يا نه و آيا كيف__رى دارد ي__ا نه، بح__ث هست:

به نظر ما، بايد كفّاره بدهد، امّا كيفرى برايش نخواهد بود. لكن به اعتقاد عدّه اى، نه كفّاره دارد و نه كيفر؛ چرا كه خدا او را بخشيده است، پس كيفر و عقوبتى ازپى ب___ازگش__ت او نخ_____واه__د ب__ود.

يادآور مى شود كه: اگر فردى سوگند ياد كرد كه كمتر از چهار ماه با همسرش نياميزد و يا از بيم باردارشدن همسر شيردهنده اش و آسيب رسيدن به كودك، سوگند بخورد كه مدّتى از آميزش با همسرش خوددارى ورزد، «ايلاء» محسوب نمى شود.

«عَزَمُوا» از ع__زم است به معناى قصد؛ و «عَزائِم قرآن» آياتى است كه بر بيماران خ__وان__ده مى ش__ود تا شف__ا يابند.

(36) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«طَلاق»: گشودن و به__م زدن پيوند خانوادگى.

«وَ اِنْ عَزَمُواالطَّلاقَ»

اگر مردى كه سوگند ياد كرده است با همسرش آميزش نكند، بعداز چهار ماه باز هم به حق برنگشت، حاكم عادل او را به شكستن اين سوگند بيهوده و پرداختن كفّاره وامى دارد و يا وى را به رهاساختن همسرش طبق مقرّرات و بر اساس عدالت ناگزير مى سازد؛ و در صورت نپذيرفتن حكم، او را به زندان مى افكند تا حق را بپذيرد.

امّا اگر آهنگ جدايى كردند و اين قصد را بزبان آوردند، تا آنگاه كه

صيغه طلاق به صورتى كه در فقه اسلامى و حقوق خانواده آمده است، درست و حساب شده و با همه شرايط جارى نشود، اين پيوند گسسته نمى شود.

به هر حال، اين مشكل به اين طريق حل مى شود كه مرد چهار ماه فرصت دارد تا بينديشد و از تصميم خود بازگردد؛ و اگر بازنگشت، حكومت عدل اسلامى او را زير فشار مى نهد تا يكى از اين دو راه را برگزيند: بازگشت از سوگند بيهوده و ادامه زندگى خ__ان__وادگى ي___ا ج__داي__ى ش__رافتمن___دانه.

«فَاِنَ اللّهَ سَميعٌ عَليمٌ»

و بيقي__ن كه خ__داون__د شن__وا و دانا است.

تفسير مردان (37)

ح_ق رج_وع م_رد به زن در عده ط_لاق رجعى

وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لايَحِلُ لَهُنَّ اَنْ يَكْتُمْنَ ماخَلَقَ اللّهُ فى اَرْحامِهِنَّ اِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ اَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فى ذلِكَ اِنْ اَرادُوا اِصْ_لاح_ا وَ لَهُنَّ مِثْ_لُ الَّذى عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِل_رِّجالِ عَلَيْهِ_نَّ دَرَجَةٌ وَ اللّهُ عَزيزٌحَكيمٌ

زنان مطلّقة بايد به مدّت سه مرتبه عادت ماهيانه ديدن (و پاك شدن) انتظار بكشند ( عدّه نگه دارند ) و اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند، براى آن ها حلال نيست كه آن چه را خدا در رَحِم هايشان آفريده ، كتمان كنند و همسرانشان براى بازگرداندن آن ها ( و از سرگرفتن زندگى زناشويى ) در اين مدّت، (ازديگران) سزاوارترند، در صورتى كه ( به راستى ) خواه_ان اص_لاح باشن_د و براى زنان ، همانند وظايفى كه بردوش آن ها است، حقوق شايسته اى قرار داده شده و مردان بر آنان برترى دارند و خداوند توانا و حكيم است. (228 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

« قُرُوء » جمع « قُرْء » هم به معنى عادت ماهيانه و هم پاك شدن از آن گفته شده ،

ولى اين دو معنى را مى توان در يك مفهوم كلّى جمع كرد و آن انتقال از يكى از دو حالت به حالت ديگر است ، « راغب » در « مفردات » معتقد است كه « قُرْء » در حقيقت اسم براى داخل شدن از حالت حيض به پاكى است و چون هر دو عنوان در آن مطرح است ، گاهى بر حالت حيض و گاهى به پاكى اطلاق مى شود ، از بعضى از روايات و بسيارى از كتب لغت نيز استفاده مى شودكه « قُرْء » به معنى جمع است و چون در حالت پاكى زن خون عادت در وجود او جمع مى شود، اين واژه به پاكى اطلاق شده است ، به هر حال در روايات متعدّدى تصريح شده كه منظور از « ثَلاثَةَ قُرُوءٍ » كه حدّ عدّه است ، سه مرتبه پاك شدن زن از خون حيض است .(1) و از آن جاكه طلاق بايد درحال پاكى كه باشوهر خود آميزش جنسى نكرده باشد ، انجام گيرد ، اين پاكى يك مرتبه

1- « نُورُ الثَّقَلَيْنِ » ، جلد 1 ، صفحه 220 و 221 .

(38) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

محسوب مى شود و هنگامى كه بعد از آن دو بار عادت شد ، عدّه تمام شده و ازدواج او در همان حالت جايز است ولى علاوه براين روايات ، اين حقيقت را از خود آيه نيز مى توان استفاده كرد ، زيرا ؛ اولاً : « قُرْء » دو جمع دارد ، يكى " قُرُوء" و ديگرى " اَقْراء" وبعضى تصريح كرده اند كه « قُرْء » به معنى پاكى ، جمعش "قُرُوء" و « قُرْء » به معنى حيض ، جمعش " اَقْراء" است ،

بنابراين « قُرُوء » درآيه فوق به معنى ايام پاكى زن مى باشد نه ايام حيض .(1) ثانيا : همان گونه كه در بالا اشاره شد ، « قُرْء » اصلاً به معنى جمع شدن است و جمع شدن با حالت طهر و پاكى ، تناسب بيشترى دارد ، زيرا در اين حالت خون در رَحِم تدريجا جمع مى گردد و در هنگام عادت بيرون مى ريزد و پراكنده مى شود .(2) دوّمين حكم ، اين است كه « براى آن ها حلال نيست كه آن چه را در رَحِم آنان آفريده شده ، كتمان كنند ، اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند » ( وَ لا يَحِلُّ لَهُنَّ اَنْ يَكْتُمْنَ ما خَلَقَ اللّهُ فى اَرْحامِهِنَّ اِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ ) . قابل توجّه اين كه مسأله آغاز و پايان ايّام عدّه را كه معمولاً خود زن مى فهمد نه ديگرى ، بر عهده او گذارده و گفتار او را سند قرارداده، لذا امام صادق در تفسير آيه فوق مى فرمايد : « قَدْ فَوَّضَ اللّهُ اِلَى النِّساءِ ثَلاثَةَ اَشْياءٍ الْحَيْضَ وَ الطُّهْرَ وَ الْحَمْلَ: خداوند سه چيز را به زنان واگذار كرده؛ عادت ماهيانه ، پاك شدن و حامله بودن » .(3) از آيه فوق نيز مى توان اين معنى را اجمالاً استفاده كرد، زيرا مى فرمايد : براى زن جايز نيست آن چه را خداوند در رَحِم او آفريده ، كتمان كند و بر خلاف واقع سخن گويد ، يعنى سخن او مورد قبول است . جمله « ما خَلَقَ اللّهُ فى اَرْحامِهِنَّ » به گفته جمعى از مفسّران ، دو معنى مى تواند داشته باشد ؛ "فرزند" و "عادت ماهيانه" ، زيرا هر

دو را خداوند در رَحِم زن آفريده است ، يعنى نبايد حمل را مخفى كند و بگويد : به عادت ماهيانه مبتلا مى شود تا مدّت عدّه را كمتر كند ( زيرا عدّه زن باردار ، وضع حمل او است ) و در مورد عادت ماهيانه ، چه

1- « قاموس اللغة » ، ماده " قُرْء" .

2- « لسان العرب » ، ماده " قُرْء" .

3- « مجمع البيان » ، جلد 1 ، صفحه 326 .

تفسير مردان (39)

از نظر شروع و چه از نظر پايان نيز نبايد خلاف گويى كند ، استفاده هر دو معنى از تعبير فوق نيز بعيد به نظر نمى رسد . سوّمين حكمى كه از آيه استفاده مى شود ، اين است كه شوهر در عدّه طلاق رجعى، حقّ رجوع دارد، مى فرمايد: «همسران آن ها براى رجوع به آن ها (و از سرگرفتن زندگى مشترك) در اين مدت عدّه(از ديگران) سزاوارترند، هرگاه خواهان اصلاح باشند» (وَ بُعُولَتُهُنَّ اَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فىذلِكَ اِنْ اَرادُوا اِصْلاحا ). در واقع در موقعى كه زن در عدّه طلاق رجعى است، شوهر مى تواند بدون هيچ گونه تشريفات، زندگى زناشويى را از سرگيرد، با هر سخن و يا عملى كه به قصد بازگشت باشد، اين معنى حاصل مى شود، منتها باجمله «اِنْ اَرادُوا اِصْلاحا» اين حقيقت را بيان كرده كه بايد هدف از رجوع و بازگشت ، اصلاح باشد نه همچون دوران جاهليّت كه مردان با سوءاستفاده از اين حقّ، زنان را تحت فشار قرارداده و درحالتى ميان داشتن شوهر و مطلقّة بودن، نگه مى داشتند. اين حقّ در صورتى است كه به راستى ازكار خودپشيمان شده و بخواهد به طور جدّى زندگى خانوادگى را ازسر گيرد و هدفش ايجاد ضرر و بلاتكليف ساختن زن نباشد

. ضمنا ازاين كه در ذيل آيه مسأله رجوع مطرح شده، استفاده مى شودكه حكم عدّه نگه داشتن در آغاز آيه نيز مربوط به اين گروه از زنان است و به تعبير ديگرآيه به طوركلى ازطلاق رجعى سخن مى گويد، بنابراين مانعى نداردكه بعضى از اقسام طلاق، اصلاً عدّه نداشته باشد. سپس به بيان چهارمين حكم پرداخته، مى فرمايد: «و براى زنان همانند وظايفى كه بر دوش آن ها است ، حقوق شايسته اى قرار داده شده و مردان بر آن ها برترى دارند» (وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذى عَلَيْهِنَ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ). به گفته مرحوم«طبرسى» در «مجمع البيان» اين جمله ازكلمات عجيب و جالب و جامعى مى باشدكه فوايدبسيارى را دربردارد (1) و در واقع بحث را به مسائل مهم ترى فراترازطلاق و عدّه كشانيده و به مجموعه حقوق زناشويى مردان و زنان، اشاره مى كند و مى گويد : « همان طور كه

1- « مجمع البيان » ، جلد 1 ، صفحه 327 .

(40) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مردان حقوقى بر زنان دارند ، همچنين زنان نيز حقوقى بر مردان دارند كه آن ها موظّف به رعايت آنند ، زيرا در اسلام هرگز حقّ يك طرفه نيست و هميشه به صورت متقابل مى باشد . واژه «مَعْرُوف» كه به معنى كار نيك و شناخته شده و معقول و منطقى است ، در اين سلسله آيات دوازده بار تكرار شده ( از آيه مورد بحث تا 241 ) تا هشدارى به مردان و زنان باشدكه هرگز از حقّ خود سوءاستفاده نكنند ، بلكه با احترام به حقوق متق__ابل يك__ديگ__ر در تحكي__م پي__ون__د زن__اشويى و جلب رضاى الهى بكوشند.

بحثى پيرامون تساوى مرد و زن از نگاه قرآن كريم

جمله « وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ » در واقع مفهومش اين است كه مسأله عدالت ميان زن و مرد به اين معنى نيست كه آن ها در همه چيز برابرند و همراه يكديگر گام بردارند

، آيا به راستى لازم است آن دو در همه چيز مساوى باشند ؟ با توجّه به اختلاف دامنه دارى كه بين نيروهاى جسمى و روحى زن و مرد وجود دارد ، پاسخ اين سؤال روشن مى شود ، جنس زن براى انجام وظايفى متفاوت با مرد آفريده شده و به همين دليل احساسات متفاوتى دارد ، قانون آفرينش وظيفه حسّاس مادرى و پرورش نسل هاى نيرومند را برعهده او گذارده ، به همين دليل سهم بيشترى از عواطف و احساسات به او داده است ، در حالى كه طبق اين قانون ، وظايف خشن و سنگين تر اجتماعى برعهده جنس مرد گذارده شده و سهم بيشترى از تفكّر به او اختصاص يافته، بنابراين اگر بخواهيم عدالت را اجراكنيم ، بايد پاره اى از وظايف اجتماعى كه نياز بيشترى به انديشه و مقاومت و تحمّل شدايد دارد ، بر عهده مردان گذارده شود و وظايفى كه عواطف و احساسات بيشترى را مى طلبد ، بر عهده زنان و به همين دليل مديريّت خانواده برعهده مرد و معاونت آن ، بر عهده زن گذارده شده است و به هر حال اين مانع از آن نخواهد بودكه زنان در اجتماع، كارها و وظايفى راكه باساختمان جسم و جان آن ها مى سازد ، عهده دار شوند و در كنار انجام وظيفه مادرى ، وظايف حسّاس ديگرى را نيز انجام دهند . و نيز اين تفاوت مانع از آن نخواهد بود كه از نظر

تفسير مردان (41)

مقامات معنوى و دانش و تقوا ، گروهى از زنان از بسيارى از مردان پيشرفته تر باشند . اين كه بعضى از روشنفكران اصرار دارند كه اين دو جنس را مساوى در همه چيز قلمداد كنند ، اصرارى است كه

با واقعيّت ها هرگزنمى سازد و مطالعات مختلف علمى آن را انكار مى كند ، حتّى در جوامعى كه شعار مساوات و برابرى در تمام جهات ، همه جا را پر كرده ، عملاً غير آن ديده مى شود ، مثلاً مديريّت سياسى و نظامى تمام جوامع بشرى __ جز در موارد استثنايى __ همه در دست مردان است ، حتى درجوامع غربى كه شعار اصلى ، شعار مساوات است ، اين معنى به وضوح ديده مى شود . به هر حال قوانينى همچون بودن حقّ طلاق يا رجوع در عدّه يا قضاوت ، به دست مردان ( جز در موارد خاصّى كه به زن يا حاكم شرع حقّ طلاق داده مى شود ) از همين جا سرچشمه مى گيرد و نتيجه مستقيم همين واقعيت است . و بالاخره در پايان آيه مى خوانيم : « خداوند توانا و حكيم است » ( وَ اللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ ) . و در واقع پاسخى است براى آن ها كه در اين زمينه ايراد مى گيرند و اشاره اى است به اين كه حكمت و تدبير الهى ايجاب مى كند كه هركس در جامعه به وظايفى بپردازد كه قانون آفرينش براى او تعيين كرده است و با ساختمان جسم و جان او هماهنگ است ، حكمت خداوند ايجاب مى كند كه

در ب__راب__ر وظ__ايفى كه بر عه__ده زن__ان گ__ذارده ، حقوق مسلّمى قرار گيرد تا تع__ادلى مي__ان وظيف__ه و ح__ق ب_رقرار شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قُرُوء» جمع «قُرْء» است و «قُرْء» دو معنا دارد: پاكى از و آلودگى به عادت ماهانه.

«بُعُولَه» جمع «بَعْل» به معناى «شوهر» است.

«رِجال» جم_ع «رَجُل» به معناى «مرد» است.

در اين دو آيه شريفه و چند آيه ديگرى كه پس از

اين خواهد آمد، از مسئله طلاق و وظايف و حقوق زنان طلاق داده شده سخن بميان مى آيد.

«وَ الْمُطَلَّق___اتُ يَتَ__رَبَّصْ___نَ بِ__اَنْفُسِهِ___نَّ ثَ__لاثَ__ةَ قُ___رُوءٍ»

(42) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

زنان طلاق داده شده اى كه آميزش با آنان صورت نگرفته است و ايّام عادت ماهانه خود را مى گذرانند، ب__اي__د تا س__ه ب__ار عادت شدن و پاك شدن از آن، از ازدواج مج_دّد خوددارى ورزند.

در اين آيه شريفه گرچه مطلب بصورت خبر بيان شده، امّا روشن است كه فرمان است و ب_ايد زن_ان تا پايان سه پاكى انتظار بكشند و آنگاه ازدواج كنند.

«ثَلاثَةَ قُرُوءٍ» از ديدگاه پيروان مذهب اهل بيت، بپايان رسيدن سه پاكى است. و افزون بر علماى ما، بسيارى ديگر نيز «قُرْء» را به معناى «پاكى» گرفته اند.

امّا در بعضى از مذاهب، واژه «قُرُوء» در آيه شريفه، به «حيض و آلودگى عادت ماهانه» معنا ش_ده است؛ و «ثَلاثَةُ قُرُوءٍ» نيز به معناى «سه حيض» است.

كسانى كه «قُرْء» را به «حيض» معنا كرده اند، مى گويند: اميرمؤمنان عليه السلام به بانويى كه از عادت ماهانه و وظيفه عبادى خويش سؤال مى كرد، فرمود: «دَعِى الصَّلوةَ اَيّامَ اِقْرائِكَ» (نمازت را در روزهاى عادتهاى زنانه رها كن). و روشن است كه در بيان آن حض__رت واژه «اِقْ__راء» به معناى «عادتهاى زنانه» است؛ چرا كه نماز تنها در آن شرايط خوانده نمى شود.

دلايل ديدگاه نخست

1. كسانى كه واژه «قُرْء» را به معناى «پاكى» گرفته اند، به اين آيه شريفه استدلال مى كنند كه مى ف__رم__اي__د: «... فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ...»(1) (... زنان را به هنگام عدّه آنان طلاق دهيد ...) و اين واقعيت را م__دّ نظ__ر ق__رار داده ان__د كه ط__لاق ب__اي__د در آن پ__اك__ى ك__ه آمي__زش ه__م ص__ورت نگ__رفت__ه اس_ت، داده ش___ود.

ظاهر آيه شريفه نيز روشنگر اين نكته است كه طلاق بايد در آغاز عدّه صورت گي__رد؛ بن__ابراين، منظ__ور

از «قُ__رْء»، «پ__اكى» و منظ__ور از «ثَلاثة قُرُوءٍ»، «سه پاكى»

1. سوره طلاق، آيه 1.

تفسير مردان (43)

__ يعن___ى ايّ__ام ع__دّه زن___ان __ اس_ت.

2. علاوه بر اين آيه شريفه، روايت كرده اند كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در اين باره به «عبداللّه بن عمر» كه همسرش را در ايّام عادت ماهانه طلاق داده بود، فرمود: «بايد از طلاق خود بازگردى و به همسرت رجوع كنى؛ و اگر ناگزير از طلاق باشى، بايد او را در ايّام پاكى طلاق بدهى»؛ و آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: «... اِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ ...» (... زنان را به هنگام عدّه آنان طلاق بدهيد...)، نه پيش از عدّه يا پاك شدن آنان؛ و اين روشن مى سازد كه عدّه همان «سه بار پاكى» است، نه حيض، چرا كه طلاق تنها درصورت پاك شدن زن كه وارد عدّه مى شود، صحيح است. و اگر «قُرْء» را به معناى حيض بگيريم و طلاق در حيض گفته شود، بر عدّه وارد نمى شود، مگر پس از تمام شدن روزهاى عادت ماهانه.

3. از «زُراره» آورده اند كه يكى از دانشمندان به نام «رَبيعه» مى گفت: به نظرمن، منظوراز «ثَلاثَة قُرُوءٍ» كه در قرآن شريف راجع به ط__لاق آمده، «سه پاكى» است و «قُرْء» به معن__اى «حي__ض» نيس__ت...

زراره در ادامه مى افزايد: به محضر پنجمين امام نور عليه السلام شرفياب شدم و سخن «رَبيعه» را نقل كردم. آن حضرت فرمود: «اين ديدگاه اميرمؤمنان عليه السلام است، نه «رَبيعه» كه اين را به خود نسبت داده است». پرسيدم: «سرورم! آيا نظر اميرمؤمنان عليه السلام درمورد «ثَلاثَة قُرُوءٍ» اينگونه بود؟» فرمود: «آرى». به حضرت گفتم: «سرورم! مردى همسرش را در حال پاكى و بدون آميزش در آن، طلاق داد و دو شاهد عادل نيز بر اين طلاق

گواه گرفت». فرمود: «هنگامى كه زن وارد عادت ماهانه سوّم شد، عدّه اش پايان مى پذيرد و مى تواند ازدواج كند». گفتم: «برخى از دانشمندان عراق مى گويند كه اميرمؤمنان عليه السلام دراين باره فرموده است كه تا وقتى زن از عادت سوّم پاك نشده، ش__وه__رش مى ت__وان__د او را به همس__رى خ__وي__ش بازگ__رداند». ف__رم__ود: «اي__ن سخ__ن، بى اس__اس است و امي__رم__ؤمن__ان عليه السلام چنين نف__رم__وده اس__ت».

(44) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

با توجّه به آيه شريفه و دو روايتى كه ذكر آنها رفت، درستى ديدگاه نخست روشن مى شود.

«وَ لا يَحِ__لُّ لَهُ__نَّ اَنْ يَكْتُمْ_نَ م__ا خَلَ_قَ اللّ__هُ ف__ى اَرْح__امِهِ__نَّ»

بر زنانى كه طلاق داده شده اند و لازم است عدّه نگاه دارند، روانيست كه آنچه را خ__دا در رحم آنان آفريده است، پوشيده دارند و وضعيت و شرايط خود را نهان كنند

در تفسير اين جمله بحث است كه منظور از آنچه خدا در رحمهاى آنان آفريده، چيست؟

1. بعضى گفته اند: منظور پنهان كردن عادت ماهانه است.

2. و برخى ديگر مى گويند: مقصود، نهان داشتن كودكى است كه در رح__م دارند.

3. و پ__اره اى نيز برآنن__د كه منظ__ور، ع__ادت م__اه__انه و ب__اردارى آن_ان است.

ديدگاه سوّم از ششمين امام نور عليه السلام نيز روايت شده است.

و دليل ناروابودن اين كتمان آن است كه هم نوعى پايمال ساختن حقّ شوهر است و هم پنه_ان داشت_ن فرزن_دى كه از اوست.

«اِنْ كُ__نَّ يُ_ؤمِ_نَّ بِ__اللّ__هِ وَالْيَوْمِ الاْآخِرِ»

اگر به خدا و روز قيامت ايمان دارند

واژه «اِن» در اينجا، بيان شرط نيست؛ بلكه منظور اين است كه ايمان به خدا، اجازه چنين كارى را نمى دهد. اين فرموده خدا به زبان ساده، همانند اين است كه فردى به دوست خود بگويد: «اگر ايمان دارى، ستم مكن» كه درواقع او را به سبب ستم كردن نكوهش مى كند،

عملى كه با ادّعاى ايمان از او سرزده است.

«وَ بُعُ__ولَتُهُ__نَّ اَحَ__قُّ بِرَدِّهِنَّ فى ذلِكَ»

و شوهرانشان در دوران آن سه پاكى كه عدّه آنان محسوب مى شود، به رفتن به سوى آنها و باز گردانيدنشان به خانه و زندگى و همسرى خويش و حالت نخستين، از همه سزاوارترند؛ چرا كه در اين مدّت، حقّ بازگردانيدن و نجات زندگى مشترك

تفسير مردان (45)

براى م__رد هست. امّا ب__ه مج__رّد پايان ي__افتن ع__دّه، ديگر اين حق از بين مى رود.

از اين جمله از آيه شريفه دريافت مى شود كه شوهر به تنهايى مى تواند زن را بازگرداند و نيازى به عقد جديد يا رضايت مجدّد زن هم نيست. البتّه اين حق در طلاق رِجْعِى است، گرچ__ه آي__ه در آغاز مطلق بنظر مى رسد و همه طلاقها را دربر مى گيرد.

«اِنْ اَرادُوا اِصْلاحاً»

حقّ رجوع و باز گردانيدن زنان به زندگى مشترك، در صورتى است كه مردان در اين كار خويش درپى سامان دادن به زندگى و نيكى و درستكارى باشند، نه زيان رساندن به زنان و اذيّت و آزار آنان؛ آنگونه كه در جاهليت چنين بود، بدينصورت كه مردان، زنان را طلاق مى دادند و به محض بپايان رسيدن عدّه آنان، رجوع مى كردند.

قرآن هشدار مى دهد كه نيّت مردان از اين كار بايد سامان بخشيدن به زندگى و اخلاق خويش باشد، نه اذيّت و آزار.

«وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذى عَلَيْهِ_نَّ بِالْمَعْرُوفِ»

و براى زنان حقوقى شايسته و پسنديده و ع__ادلان__ه در برابر ش__وه__رانشان مقرّر ش__ده است؛ درست بس__ان وظ__ايف و مسئ__وليتهايشان در قب__ال ش__وه__رانش_ان.

اين جمله، بسيار جالب و پرمعنا و از درسهاى انسانساز قرآن شريف است كه دنيايى از پيام در آن هست و نشانگر آن است كه زنان نيز حقوقى دارند و مردان به فرمان قرآن شريف، موظّف

به نيكى و خوشرفتارى در زندگى، احترام متقابل و رعايت شئون، منظورداشتن اصل برابرى در ابعاد گوناگون طبق مقرّرات، فراهم آوردن مخارج زندگى و لباس و رعايت ديگر حقوق مادّى و معنوى و جسمى و روحى آنانند؛ درست به همان اندازه كه خود حقوقى برعهده آنان دارند و همسرانشان بايد دربرابر اداى وظيف__ه از س__وى م__ردان، حق__وق آن__ان را پ__اس دارند، از همسران باايمان و آگاه خويش در چ__ارچ__وب مق__رّرات خ__دا اط__اع__ت كنند و در خ__روج از منزل و حف__ظ ح__رمت خان__واده و ف__رزندان، با شوهران خود هماهنگ و هم__دل باشند.

(46) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نق__ل كرده اند كه همس__ر «مَع__اذ» به محض__ر پيامبر صلى الله عليه و آله شرفياب شد و پرسيد: «ما حَقُّ ال__زَّوْجَةِ عَل__ى زَوْجِه__ا؟» (حق__وق زن برعهده همسرش چيست؟)

«قالَ اَنْ لايَضْرِبَ وَجْهَها وَلايُقَبِّحَها وَ اَنْ يُطْعِمَها مِمّا يَأْكُلُ وَ يُلْبِسَها مِمّا يَلْبَسُ وَلايَهْجُرَها.»

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: ازجمله حقوق او اين است كه مرد خانه اش بر چهره او نزند و با او آنگ__ون__ه كه پسن__دي__ده است، ح__رف ب__زن__د و حرمت او را نگاه دارد؛ از غذايى كه خود مى خورد، با احترام به او بخوراند و لباس مناسب و در شأن او و خود ب__راى وى ف__راه__م آورد؛ با او بى مه__رى نكن__د و از او دورى نگ_زيند.

و نيز آورده اند كه فرمود: «اِتَّقُوااللّهَ فِى النِّساءِ فَاِنَّكُمْ اَخَذْتُمُوهُنَّ بِاَمانَةِ اللّهِ ...» (در رعايت حقوق و حرمت زنان، پرواى خدا را پيشه سازيد؛ چرا كه آنان از طرف خداوند، به امانت نزد شمايند و به كلام خدا بر شما حلال شده اند ازجمله حقوق شما بر آنان اين است كه حرمت شما را نگاه دارند و بى همدلى و هماهنگى شما گامى برندارند؛ و اگر جز اين انجام دهند، حقوق

آنان به خطر خواهد افتاد...).

«وَ لِل__رِّج____الِ عَلَيْهِ__نَّ دَرَجَ___ةٌ»

و مردان را بر آنان منزلتى است

در م__ورد اي__ن درج__ه و من__زل__ت، مي__ان مفسّ__ران بح__ث هست:

1. بعضى معتقدند كه مقصود از آن، مديريت آنان در امور خانه و خانواده و دوب__راب__ر بودن ارث براى آنها و اين نكته است كه جهاد ويژه آنان است.

2. و برخى بر اين عقيده اند كه زن و مرد هركدام مايه آرامش و آسايش يكديگرند و از جسم و روح يكديگر بهره مى برند؛ امّا اين برترى به سبب آن است كه مرد امور اقتص___ادى خ__ان___ه و خ__ان__واده و م__دي__ري__ت آن را بعه___ده دارد.

3. پاره اى گفته اند: تفسير آيه شريفه اين است كه مردان درنتيجه رعايت بيشتر حق__وق زن__ان و ك__وت__اه آم__دن از حقوق خويش به سود آنان، اين برترى را دارند.

4. على بن ابراهيم در تفسير خويش مى نويسد: حقوق مردان بر زنان بيشتر است و

تفسير مردان (47)

من_زلت و برترى آن_ان نيز از همين روست.

روايت ك__رده ان__د كه بان__وي__ى مسلم__ان به محضر پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و پرسيد: «م__ا حَ__قُّ ال__زَّوْجِ عَلَى الْمَرْأَةِ؟» (اى پيامبر خدا! حقّ شوهر بر همسر خود كدام است؟)

«فَقالَ صلى الله عليه و آله : لَها اَنْ تُطيعَهُ وَلاتَعْصِيَهُ وَلاتَتَصَدَّقَ مِنْ بَيْتِها بِشَىْ ءٍ اِلاّ بِاِذْنِهِ وَلاتَصُومَ تَطَوُّعاً اِلاّ بِاِذْنِهِ وَلاتَمْنَعَها نَفْسَها... وَلاتَخْرُجَ مِنْ بَيْتِها اِلاّ بِاِذْنِه...» (پيامبر __ ص __ پاسخ داد: از حقوق او اين است كه زن درقلمرو مقرّرات خدا، از او اطاعت كند؛ بدون رضايت او از خانه بيرون نرود و بدون اجازه او از دارايى و مال او چيزى انفاق نكند؛ بدون ميل او روزه استحب__ابى نگي__رد؛ و در ص__ورت ني___از جسم__ى او به همسرش، خواسته او را محت__رم شمارد...).

آن ب__ان__وى مسلم__ان پرسيد: «مَنْ اَعْظَمُ النّاسِ حَقّاً عَلَى الْمَرْأَةِ؟» (حق___وق چ__ه كس_ى در

ب__راب__ر زن بيشت__ر است؟)

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «زَوْجُها.» (همسر زن).

«وَاللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ»

و خ__دا پي__روزمن__د و ف__رزان__ه است

از اين رو مى تواند بندگانش را از هر آنچه مصلحت ديد، باز دارد و هيچكس نمى تواند دربرابر خواست او بايستد، چرا كه او بر هر كارى تواناست.

گروهى از دانشمندان درباره آيه شريفه اى كه تفسير شد، مى گويند: حكم كلّى آيه درخصوص زنان طلاق داده شده، درمورد دو دسته از زنان نسخ شده است: زنى كه پيش از آميزش طلاق داده شود؛ و زن باردارى كه همسرش در ايّام باردارى او را طلاق دهد. و خاطرنشان مى سازند كه اين نسخ در دو آيه شريفه ذكر شده است:

1. «يا اَيُّهَاالَّذينَ آمَنُوا اِذا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها...»(1)

1. سوره احزاب، آيه 49 .

(48) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه زنان باايمان را به همسرى خويش درآورديد و آنگاه پيش از آميزش با آنان طلاقشان داديد، ديگر عدّه اى كه آن را بشم__اريد، برعه__ده آن__ان نيست؛ پس، مه__ريه آنان را بدهيد...

2. «... وَ اُولاتُ الاَْحْم___الِ اَجَلُهُ_____نَّ اَنْ يَضَعْ_____نَ حَمْلَهُ____نَّ ...»(1)

و عدّه زنان باردار آن است كه كودك خويش را بدنيا بياورند ...

عدّه اى از دانشمندان دربرابر اين گروه گفته اند كه اين دو دسته آيه و حكم كلّى آيه مب__ارك__ه اين بحث تخصي__ص خورده اند؛ و نسخ در كار نيست.

1. سوره طلاق، آيه 4 .

تفسير مردان (49)

تذكرى به مردان در ارتباط با مسئله طلاق

اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ فَاِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَأْخُذوُا مِمّا اتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئا اِلاّ اَنْ يَخافا اَلاّ يُقيما حُدُودَاللّهِ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّيُقيما حُدُودَ اللّهِ فَلا جُن__احَ عَلَيْهِم__ا فيمَ__ا افْتَ__دَتْ بِ___هِ تِلْ__كَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُ__دُودَ اللّهِ

فَ__اوُلئِ__كَ هُ__مُ الظّالِمُ__ونَ

طلاق ، ( طلاقى كه رجوع و بازگشت دارد ، ) دو مرتبه است ؛( و در هر مرتبه ) بايد به طور شايسته همسر خود را نگهدارى كند ( و آشتى نمايد )، يا با نيكى او را رها سازد ( و از او جدا شود ) و براى شما حلال نيست كه چيزى از آن چه به آن ها داده ايد، پس بگيريد، مگر اين كه دو همسر بترسند كه حدودالهى را برپا ندارند ، اگر بترسيد كه حدود الهى را رعايت نكنند، مانعى براى آن ها نيست كه زن، فديه و عوضى بپردازد (و طلاق بگيرد) ، اين ها حدود و مرزهاى الهى است، از آن تجاوزنكنيد و هركس از آن تجاوزكند، ستمگراست.(229/بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

در تفسير آيه قبل به اين جا رسيديم كه قانون « عدّه » و « رجوع » براى اصلاح وضع خانواده و جلوگيرى از جدايى و تفرقه است ، ولى بعضى از تازه مسلمانان مطابق دوران جاهليّت ، از آن سوءاستفاده مى كردند و براى اين كه همسر خود را تحت فشار قرار دهند ، پى درپى او را طلاق داده و قبل از تمام شدن عدّه رجوع مى كردند و به اين وسيله زن را در تنگناى شديدى قرار مى دادند . آيه فوق نازل شد و از اين عمل زشت و ناجوانمردانه جلوگيرى كرد ، مى فرمايد : « طلاق ( منظور طلاقى است كه رجوع و بازگشت دارد ) دو مرتبه است » ( اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ ) . سپس مى افزايد : « در هريك از اين دو بار يا بايد همسر خود را به طور شايسته نگه_دارى كن_د و آشتى نمايد يا با نيكى او را رها

سازد و براى هميشه از او جدا شود » ( فَاِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ ) . بنابراين طلاق سوّم ، رجوع و بازگشتى ندارد و هنگامى كه دو نوبت كشمكش و طلاق و سپس صلح و رجوع انجام گرفت ، بايد كار را يكسره كرد و به تعبير ديگر اگر در اين

(50) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

دو بار ، محبّت و صميميّت از دست رفته ، بازگشت ، مى تواند با همسرش زندگى كند و از طريق صلح و صفا درآيد ، در غير اين صورت اگر زن را طلاق داد ، ديگر حقّ رجوع به او ندارد مگر با شرايطى كه در آيه بعد خواهد آمد . بايد توجه داشت « اِمْساك » به معنى نگهدارى و « تَسْريح » به معنى رها ساختن است و جمل__ه «تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ» بع__د از جمله « اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ » ، اشاره به طلاق سوّم مى كند كه آن دو را با رعايت موازين انصاف و اخلاق ، از هم جدا مى سازد ( در روايات متعددى آمده است كه منظور از « تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ » ، همان طلاق سوّم است ) .(1)

يا زن__دگى زن__اشويى معق_ول يا جدايى شايسته

بنابراين منظور از جدا شدن توأم با احسان و نيكى ، اين است كه حقوق آن زن را بپردازد و بعد از جدايى ، ضرر و زيانى به او نرساند و پشت سر او سخنان نامناسب نگويد و مردم را به او بدبين نسازد و امكان ازدواج مجدّد را از او نگيرد . بنابراين همان گونه كه نگهدارى زن و آشتى كردن بايد با معروف و نيكى و صفا و صميميّت همراه باشد ، جدايى نيز بايد توأم با

احسان گردد . و لذا در ادامه آيه مى فرمايد : « براى شما حلال نيست كه چيزى را از آن چه به آن ها داده ايد ، پس بگيريد » ( وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَأْخُذوُا مِمّا اتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئا ) . بنابراين شوهر نمى تواند هنگام جدايى ، چيزى را كه به عنوان مهر به زن داده است ، بازپس گيرد و اين يك مصداق جدايى بر پايه احسان است ( در 20 و 21 / نساء ، اين حكم به طور مشروح تر بيان شده است ) . جالب توجّه اين كه در مورد رجوع و آشتى ، تعبير به « معروف » يعنى كارى كه در عرف ناپسند نباشد ، شده ولى در مورد جدايى ، تعبير به « احسان » آمده است كه چيزى بالاتر از معروف است تا مرارت و تلخى جدايى را براى زن به اين وسيله جبران نمايد .(2) در ادامه آيه به مسأله طلاق « خُلْع » اشاره كرده و مى گويد : تنها در يك

1- « تفسير عَيّاشىّ » ، جلد 1 ، صفحه 116 .

2- « المي_زان » ، جلد 2 ، صفحه 234 .

تفسير مردان (51)

فرض ، بازپس گرفتن مهر مانعى ندارد و آن در صورتى است كه زن تمايل به ادامه زندگى زناشويى نداشته باشد و « دو همسر از اين بترسند كه با ادامه زندگى زناشويى حدود الهى را برپاندارند » ( اِلاّ اَنْ يَخافا اَلاّ يُقيما حُدُودَاللّهِ ). سپس مى افزايد: « اگر بترسيدكه حدود الهى را رعايت نكنند، گناهى بر آن دو نيست كه زن فديه اى ( عوضى )بپردازد » و طلاق بگيرد (فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ يُقيما حُدُودَ

اللّهِ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما فيمَا افْتَدَتْ بِهِ ). در حقيقت در اين جا سرچشمه جدايى ، زن است و او بايد غرامت اين كار را بپردازد و به مردى كه مايل است با او زندگى كند، اجازه دهد باهمان مهر، همسرديگرى انتخاب كند. قابل توجّه اين كه ضمير در جمله « اَلاّ يُقيما » به صورت تثنيه اشاره به دو همسر آمده است و در جمله « فَاِنْ خِفْتُمْ » به صورت جمع مخاطب ، اين تفاوت ممكن است اشاره به لزوم نظارت حكّام شرع بر اين گونه طلاق ها باشد و يا اشاره به اين كه تشخيص عدم امكان ادامه زناشويى توأم با رعايت حدود الهى به عهده زن و شوهر گذارده نشده است . زيرا بسيار مى شود كه آن ها بر اثر عصبانيّت موضوعات كوچكى را دليل بر عدم امكان ادامه زوجيّت مى شمرند ، بلكه بايداين مسأله از نظرعرف عامّ و توده مردم و كسانى كه با آن دو همسر آشنا هستند، ثابت گردد كه در اين صورت اجازه ط__لاق خلع داده شده است.

لزوم تعدّد مجالس طلاق

از جمله « اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ » استفاده مى شود كه دو يا سه طلاق در يك مجلس انجام نمى شود و بايد در جلسات متعدّدى واقع شود ، به خصوص اين كه تعدّد طلاق براى آن است كه فرصت بيشترى براى رجوع باشد ، شايد بعد از كشمكش اوّل، صلح و صفا برقرار گردد. و اگر در مرحله نخست صلح و سازشى نشد، در دفعه دوّم، ولى وقوع چند طلاق در يك نوبت ، اين راه را به كلّى مسدود مى سازد و آنان را براى هميشه از هم جدامى گرداند و تعدّدطلاق را عملاً بى اثرمى كند. اين حكم از نظرشيعه مورد قبول است ولى در ميان اهل تسنّن اختلاف نظر

وجود دارد، اگرچه بيشتر آنان معتقدند

(52) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سه طلاق در يك مجلس واقع مى شود، ولى نويسنده « تفسير المَنار » از « مُسْنَد احمد بن حَنْبَل » و « صحيح مسلم » ( دو كتاب اصيل اهل سنّت ) نقل مى كند : « اين حكم كه سه طلاق در يك مجلس يك طلاق بيشتر محسوب نمى شود ، از زمان پيامبراكرم صلى الله عليه و آله تا دو سال از خلافت عمر مورد اتفاق همه اصحاب بوده است ، ولى از آن زم__ان خليف__ه دوم حك__م ك__رد كه در يك مجلس ، س__ه ط__لاق واقع مى گردد.

مفتى اعظم اهل تسنّن و نظر شيعه در مسأله طلاق

بااين كه معروف اين است كه خليفه دوّم نيز چنان حكم كردكه سه طلاق در يك مجلس جايز است ولى مسأله مورد اتفاق اهل سنّت نيست، ازجمله كسانى كه برخلاف علماى ديگر اهل سنّت در اين مسأله نظر شيعه را انتخاب نموده، رئيس سابق دانشگاه اَلاَْزْهَر و مفتى بزرگ عالم تسنن، «شيخ محمود شَلْتُوت» بود، او مى نويسد: «از دير زمانى كه در دانشكده شرق به بررسى و مقايسه بين مذاهب پرداخته ام، بسيار اتفاق افتاده كه به آراء و نظريه هاى مختلف مذاهب در پاره اى از مسايل مراجعه كرده ام و چون استدلالات شيعه را محكم و استوار ديده ام، در برابر آن خاضع گشته و همان نظريه شيعه را انتخاب كرده ام ». سپس چند نمونه از آن را نقل مى كند كه يكى از آن ها همين مسأله تعدّد طلاق است، در اين باره مى نويسد: «سه طلاق در يك جلسه و با يك عبارت، از نظر مذاهب چهارگانه عامّه، سه طلاق محسوب مى شود ولى طبق عقيده شيعه اماميه ، يك طلاق بيشتر به حساب نمى آيد و چون راستى از نظر قانون (و ظاهر آيات قرآن) رأى شيعه حق است، ديگر نظريه عامّه ارزش فتوايى خود را از دست

داده است» .(1)

1- پاورقى « كَنْزُ الْعِرْفان » ، جلد 2 ، صفحه 271 .

تفسير مردان (53)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مَ__رَّة و مَ__رَّت__ان»: ي__ك ب___ار و دو ب___ار.

«اِمْساك» نگ__اهدارى شايسته، خوددارى. متّضاد اين واژه، «اِطْلاق» به معنى «ره__ا ساختن» است؛ و به بخي__ل ني__ز از همين ب__اب ممس__ك گفته اند.

«تَسْريح» مأخوذ از واژه «سَراح» به معناى «رها كردن»؛ و به درخت بلند هم كه در رش__د آزاد و ره__است، «سَ__رْحَ__ه» گفته اند.

«يَخافا» از «خَوْف» به معناى «ترس» گرفته شده است؛ امّا به عقيده برخى در اينجا به معناى پندار و گمان يا يقين و آگاهى است.

شأن نزول

در ش__أن ن__زول و داست__ان ف__رود آي__ه م__ورد بح_ث برخى از مفسّران گفته اند:

زن مسلمانى به نزد يكى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و از شوهرش شكايت كرد كه به انگيزه زيان واردآوردن و آزاررساندن به او، پى درپى او را طلاق مى دهد و پس از پايان يافتن عدّه اش، دگر باره او را به همسرى خود درمى آورد؛ و بر آن است كه با اين شي__وه م__رس__وم ج__اهليت، ج__وان__ى و زن__دگى وى را تب__اه س___ازد.

همس___ر پي__امب__ر صلى الله عليه و آله شكايت آن زن را براى پيامبر صلى الله عليه و آله بازگو كرد. و پس از آن بود كه اين آيه ش__ريف__ه در حمايت از موقعيت و حقوق زن فرود آمد و اين راه و رسم ظالمانه جاهليت را كه به م__ردان زورگ__و حق مى داد نه زندگى شرافتمندانه مشترك با زن داشته باشند و نه او را رها سازند، ب__ران__داخت و روشن ساخت كه بعد از دوبار طلاق دادن، يا زندگى ش__ايست__ه و يا ج__دايى ش__رافتمن__دانه: «فَ__اِنْ طَلَّقَه__ا فَلا تَحِلُّ لَ__هُ مِ__نْ بَعْ__دِ حَتّ__ى تَنْكِ__حَ زَوْج___اً غَيْ____رَهُ».

نقل كرده اند كه از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله پرسيدند: دو بار طلاق از آيه

شريفه دريافت مى شود؛ پس، طلاق سوّم در كجا ذكر شده است؟ و آن حضرت در پاسخ فرمود: از جمل__ه «اِمْس__اكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ».

(54) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

همچنين در شأن نزول اين آيه مباركه آورده اند كه: بخشى از اين آيه شريفه درمورد «ثابت بن قيس» و همسرش «جميله» است؛ چرا كه زندگى مشترك آن دو نيز به بن بست رسيده بود. ثابت همسرش را دوست داشت، امّا «جميله» به او علاقه مند نبود و با وى ناسازگارى مى كرد. تا اينكه كارشان نزد پيامبر صلى الله عليه و آله كشيد؛ و پيامبر صلى الله عليه و آله پس از اينكه خيرخواهى و اندرز، سودى نبخشيد، به آن زن فرمود: «آيا حاضرى بوستان «ثابت» را كه مهريه تو است، به او بدهى تا تو را طلاق دهد؟» پاسخ داد: «فزون بر آنهم حاضرم!» پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: « نه، همان بس است». و آنگاه به ثابت فرمود: «بوستانت را بگير و او را طلاق بده». و اين نخستين طلاق خلع در اسلام بود.

تفسير

«اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ» طلاق دوبار است

در اين آيه شريفه، خداوند شمار و چگونگى طلاق را بيان مى كند و مى فرمايد طلاقى كه در آن، حقّ رجوع و بازگرداندن زن و سامان بخشيدن به زندگى مشترك براى م__رد وج__ود دارد، دوب__ار اس__ت.

در تفسير اين جمل__ه از آي__ه ش__ريفه، دو نظر ارائه شده است:

1. جمعى برآنند كه اين آيه شريفه طلاق «سنّت» را بيان مى كند و آن عبارت از اين است كه: مرد زن خويش را در هنگام پاكى كه با او نياميخته است، طلاق مى دهد و بر آن تصميم مى ماند تا عدّه او بپايان مى رسد؛ يا اينكه بعد از پاكى از عادت دوّم، او را به همس__رى خويش برمى گ__رداند و آنگ__اه پس از رج__وع،

بار ديگر طلاق مى دهد.

2. و عدّه اى مى گويند: اين آيه شريفه شمار طلاقهايى را كه به جدايى منتهى مى شود و نيز طلاقهايى را كه به جدايى ختم نمى شود و مى توان رجوع كرد، هر دو را بيان مى كند؛ و گرچه اين نكته بصورت خبر ترسيم شده، امّا درحقيقت دستور است.

«فَ_____اِمْس_______اكٌ بِمَعْ_____رُوفٍ اَوْ تَسْ_____ري____حٌ بِ__اِحْس______انٍ»

اگر مرد بعد از دو بار طلاق دادن همسر، باز هم او را به زندگى مشترك بازگردانيد،

تفسير مردان (55)

اين بار ديگر يا زندگى شرافتمندانه و نگاهدارى خوب و پسنديده و يا براى آخرين بار ج__دايى ش__ايست___ه و ب___رگش__ت ن__اپذير.

در تفسي__ر جمل__ه دوّم __ «اَوْ تَسْ__ري__حٌ بِاِحْس__انٍ» __ دو دي__دگ__اه مطرح است:

1. بعضى از مفسّ__ران مى گويند: منظور، طلاق سوّم است.

2. و برخى در تفسير آن گفته اند كه پس از طلاق سوّم، بايد او را رها كند تا با پايان يافتن عدّه، به دنبال زندگى جديد خويش برود؛ كه در تأييد اين نظر، روايتى هم از دو ام___ام ن_ور __ حضرت باقر و صادق __ عليه السلام رسيده است.

«وَ لا يَحِ__لُّ لَكُ_____مْ اَنْ تَ__أْخُ_____ذُوا مِمّا آتَيْتُمُ__وهُ__نَّ شَيْئ___اً»

در اينجا روى سخن با مرد است كه: براى شما روا نيست از آنچه بعنوان مهريه به زنان داده ايد، با زيرفشار قراردادن آنان، چيزى بازپس بگيريد.

«اِلاّ اَنْ يَخ_____اف__ا اَلّا يُقيم___ا حُ___دُودَ اللّ__هِ»

در اين جمله و جمله قبل، يك نوع طلاق از آن حكم و دستور كلّى جدا مى شود؛ مى فرمايد: بر مردان جايز نيست چيزى از مهريه را از زنان باز گيرند، مگراينكه هيچيك از آن دو اميد به زندگى مشترك و سازش شرافتمندانه نداشته باشند و هر دو نگران آن باشند كه حدود و مقرّرات الهى را در زندگى مشترك رعايت نكنند؛ كه در اين

صورت گناهى نيست اگر با توافق شرافتمندانه، زن چيزى از مهريه خويش يا همه آن را ب__ه ش__وه__رش واگ__ذارد و ش__وه__ر ني__ز او را ره_ا سازد و از هم جدا شوند.

در مفه__وم ت__رس و نگ__رانى از ع__دم س__ازش __ «اِلاّ اَنْ يَخافا ...» __ بحث هست:

1. ابن عبّاس مى گويد: اگر به دليل عدم تمايل قلبى زن به همسرش، نشانه هاى «نُشُوز» پديدار شود، مثلاً زن با كنايه نشان دهد كه ديگر از شوهر خود دل بريده است و حاضر به فرمانبردارى از او نيست، در اينصورت طلاق خلع پيش مى آيد؛ چرا كه بيم آن م__ى رود مق__رّرات خ__دا ترك شود و آن دو به گناه افتند.

2. امّا «شَعْبى» بر آن است كه مفهوم اين جمله از آيه شريفه، نشوز و سرپيچى هردو از مق__رّرات و حق__وق زن_دگى مشترك است.

«فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ يُقيما حُدُودَاللّهِ فَلا جُناحَ عَلَيْهما»

آيه شريفه بيانگر اين نكته است كه درصورت بيم از شكسته شدن مقرّرات خدا و

(56) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

عدم رعايت حقوق و احترام متقابل در زندگى خانوادگى، مرد مى تواند بخشى از مهريه يا همه آن را با توافق همسرش از او بگيرد و شرافتمندانه از هم جدا شوند. اين موضوع كه مرد مهريه را مى گيرد، بروشنى از آيه دريافت مى شود؛ امّا در اينكه چرا ضمي__ر در آي__ه مب_اركه بصورت «عَلَيْهِما» آمده و به هردو برمى گردد، بحث هست:

1. عدّه اى از مفسّران مى گويند: بكاررفتن اين ضمير نشانگر آن است كه گرچه گيرنده پول مرد است، امّا زن در اين مورد گناهكار نيست و توافق طرفين محترم است؛ بنابراين ضمير به هر دو برگردانده شده است.

2. و جمعى نيز برآنند كه مرجع اين ضمير تنها مرد است؛ چرا

كه او پول را مى گيرد و طلاق مى دهد. و تثنيه آمدن ضمير، نشان دهنده توافق و همراهى زن است. نظير اين آيه شريفه، در قرآن هست كه ضمير به دليل مقارنت، به دو نفر برمى گردد، با اينكه منظور يكى است. ازجمله در ماجراى دو پيامبر بزرگ خدا __ موسى و خضر عليهم السلام __ مى فرمايد: «فَلَمّا بَلَغا مَجْمَعَ بَيْنِهِما نَسِيا حُوتَهُما...»(1) (پس هنگامى كه آن دو به جايى رسيدند كه دو دريا به هم رسيده بودند، ماهى خود را فراموش كردند ...). در اين آيه، فراموش كردن ماهى به يكى از آنها مربوط بوده است، نه هر دو؛ امّا به سبب مقارنت، ضمير به هر دو برمى گردد. همچنين در آيه شريفه «يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجانُ.»(2)، ضمي__ر ب__ه ه__ر دو دري___ا ب__ازمى گ___ردد، در ص__ورتى ك__ه ل__ؤل__ؤ و م__رج__ان، از دري_اى شور خارج مى شوند، نه از دو دريا.

شيخ طوسى از اين دو ديدگاه، معناى دوّم را به مذهب خاندان رسالت نزديكتر مى داند؛ زيرا آنچه باعث روابودن طلاق خلع مى شود، اين است كه خوف سركشى و ناف__رم__انى زن__ى در مي__ان است كه از ش__وه__ر خ__ويش به دلايل__ى متنفّر است و ب__ا او س___رآشت___ى و زن___دگى ن______دارد.

به نظر مؤلّف نيز همان گمان سركشى و نافرمانى زن دربرابر شوهر است كه به جايز بودن طلاق خلع منجر مى شود و جمله «فَلاجُناحَ عَلَيْهِما فيمَاافْتَدَتْ بِهِ» هم به خود طلاق خلع ناظر است، نه سبب آن. با اين بيان، ديدگاه نخست درست است و ديدگاه دوّم صحي__ح نمى نم__ايد؛ چ___را كه بك___ار رفتن ضمي___ر مفرد بجاى مثنّى، از قاعده

1. سوره كهف، آيه 61.

2. سوره رحمان، آيه 22.

تفسير مردان (57)

زبانى بدور است.

«فيمَاافْتَدَتْ بِهِ»

بر آن دو گناهى نيست، در اينكه زن دربرابر

آزادى خود از زندگى مشترك، مهريه يا مال و ثروتى به شوهرش بدهد.

در مق___دار م__الى كه زن ب___راى ط__لاق خلع مى دهد، بحث هست:

1. از ديدگاه پيروان مذهب خاندان وحى و رسالت، بر مرد رواست كه اگر تنها همسرش خواهان جدايى است، مهريه يا بيشتر از آن را از او بگيرد و وى را طلاق دهد؛ امّا اگر هر دو خواهان جدايى هستند، نبايد فراتر از مهريه اى كه به همسرش داده است، ب___ازپس گي__رد، بلكه بايد كمتر از آن را بگيرد و او را طلاق دهد.

2. امّا برخى همچون ابن عبّاس و عبداللّه بن عمر و ... معتقدند كه مرد در هر دو صورت مجاز است كه بيشتر از مهريه نيز بگيرد و آنگاه زن را طلاق دهد.

3. و گ__روه__ى ديگر، با نق__ل روايت__ى از امي__رمؤمنان عليه السلام برآنند كه مرد در هر دو ص__ورت فق__ط مى توان__د مه_ري__ه اى را كه داده است، بازپس گيرد.

طلاق خُلْع

ط__لاق خُلْ__ع ي___ا ط___لاقى كه زن ثروتى مى دهد تا مرد او را طلاق دهد، در يكى از سه صورت زير ممك__ن است پيش آيد:

1. گاه به دليل پيرى يا زيبا و باطراوت نبودن زن، مرد او را زير فشار قرار مى دهد تا مال و ثروتى به وى بدهد و طلاق بگيرد؛ كه اين، عملى است ظالمانه و گرفتن يك درهم نيز در اين حالت بر مرد روانيست؛ چرا كه قرآن شريف در اين مورد مى فرمايد: «وَ اِنْ اَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَ آتَيْتُمْ اِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً ...»(1) اگر خواستيد همسرى [جديد] بجاى همسر [پيشين خود] برگزينيد و به يكى از آنان مال بسيارى داده ايد، چيزى از او بازپس مگيريد...

2. گاه زشتى كردار زن

بر مرد محرز مى شود؛ به همين دليل، او را زير فشار قرار مى دهد تا بى آنكه ادّعايى داشته باشد، چيزى هم بدهد و جان خويش را آزاد سازد؛ در اينصورت، اگر براستى زن زشت كردار و آلوده باشد، گرفتن پول و طلاق دادنش روا

1. سوره نساء، آيه 20 .

(58) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

است. قرآن شريف در اين مورد مى فرمايد: «... وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْض ِ ما آ تَيْتُمُ__وهُنَّ اِلاّ اَنْ يَ__أْتي____نَ بِف_احِشَ_ةٍ مُبَيِّنَةٍ...»(1)

... و آنان را زير فشار نگذاريد تا بخشى از آنچه را به آنان پرداخته ايد و مهرشان ك__رده ايد، از چن__گ آن_ان بدر آوريد؛ مگر آنكه به زشتكارى آشكارى دست يازند...

3. و گاهى زن و مرد، هر دو از يكديگر ناخشنودند و مى ترسند كه براثر رفتار ناشايسته اخلاقى يا نبودِ امكانات براى مرد جهت نگاهدارى از همسر خويش، به دستور خدا درباره رعايت حقوق يكديگر عمل نكنند و هر دو خواهان جدايى هستند. ك__ه در اينص__ورت بر ه__ر ك__دام رواست ك__ه چيزى بدهد و از همديگر جدا شوند.

«تِلْ_كَ حُ__دُودُ اللّهِ فَ__لا تَعْتَ__دُوها وَ مَ__نْ يَتَعَ__دَّ حُ__دُودَ اللّهِ فَ__اُول_ئِكَ هُ__مُ الظّالِمُ__ونَ»

اي_ن ه__ا مق_رّرات و مرزهاى دين خداست؛ به آنها تجاوز نكنيد؛ و هر كه به مرزهاى دين خدا تجاوز كند، ستمكار است

آرى؛ آنچه درمورد انواع طلاق __ ازجمله طلاق خُلْع، رِجْعىّ، عِدَهّ و... __ ذكر شد، همه مقرّرات خدا براى آسايش و تأمين سعادت و حقوق شماست. از اين رو، كسانى كه با مخالفت با اين دستورات، از آنچه بيان شد، تجاوز كنند، آنان همان ستمكارانند.

گفتنى است كه دانشمندان ما از سه تعبير آيه شريفه درمورد طلاق __ كه گاه مى فرمايد: «اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ» و گاه مى فرمايد: «اَوْ تَسْريحٌ

بِاِحْسانٍ» و گاه مى فرمايد: «فَاِنْ طَلَّقَها» __ اين نكته را دريافت داشته اند كه طلاق واقعى و صحيح بايد در سه مرحله و تعبير انجام شود و در يك يا دو نوبت يا با يك يا دو لفظ درست بنظر نمى رسد؛ همانگونه كه در مسئله «لِعان» چهاربار شهادت لازم است و اگر يك نفر چهار بار شهادت را يك بار و با يك بيان بياورد، صحيح نيست؛ و نيز همانند رمى جمرات كه بايد هفت سنگ را در هفت نوبت بزند و نه همه را با هم و در يك نوبت. آرى؛ در طلاق نيز اگر هر سه به يك لفظ باشد و در يك بيان و نوبت انجام گيرد، درست نيست.

1. سوره نساء، آيه 19 .

تفسير مردان (59)

جدايى مشروط مرد و زن

فَاِنْ طَلَّقَها فَلاتَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجا غَيْرَهُ فَاِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما اَنْ يَتَ_راجَع_ا اِنْ ظَنّا اَنْ يُقيم__ا حُدُودَ اللّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُاللّهِ يُبَيِّنُها لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

اگر ( بعد از دو طلاق و رجوع ، بار ديگر ) او را طلاق داد ، از آن به بعد زن بر او حلال نخواهد بود ، مگر اين كه همسر ديگرى انتخاب كند (و با او آميزش جنسى نمايد، در اين صورت ) اگر (همسر دوّم) او را طلاق گفت، گناهى ندارد كه بازگشت كنند ( و با همسر اوّل دوباره ازدواج نمايد ) در صورتى كه اميد داشته باشند كه حدودالهى را محترم مى شمرند، اين هاحدودالهى است كه (خدا) آن را براى گروهى كه آگاهند، بيان مى نمايد. (230/بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيه قبل سخن از دو طلاق به ميان آمده كه بعد از طلاق دوم ، دو همسر يا بايد راه الفت

و صلح را پيش گيرند و يا از هم جدا شوند . اين آيه درحقيقت حكم تبصره اى داردكه به حكم سابق ملحق مى شود ، مى فرمايد : « اگر ( بعد از دو طلاق و رجوع ، بار ديگر ) او را طلاق داد ، زن بر او بعد از آن حلال نخواهد شد مگر اين كه همسر ديگرى انتخاب كند ، ( و با او آميزش جنسى نمايد ، در اين صورت اگر همسردوّم ) او را طلاق داد ، گناهى ندارد كه آن دو بازگشت كنند ( و آن زن با همسر اوّلش بار ديگر ازدواج نمايد ) مشروط بر اين كه اميد داشته باشند كه حدود الهى را محترم مى شمرند » ( فَاِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجا غَيْرَهُ فَاِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما اَنْ يَتَراجَعا اِنْ ظَنّا اَنْ يُقيما حُدُودَ اللّهِ ) . و در پايان تأكيد مى كند: « اين ها حدود الهى است كه براى افرادى كه آگاهند ، بيان مى كند » ( وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُها لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ). از رواياتى كه از پيشوايان بزرگ اسلام رسيده ، استفاده مى شود كه اولاً ازدواج با شخص دوّم بايد دايمى باشد و ثانيا به دنبال اجراى عقد ، عمل زناشويى نيز انجام گيرد ، اين دو شرط را از خود آيه نيز ممكن است ، اجمالاً استفاده كرد ، اما اين كه عقد دايمى باشد ، به خاطر اين كه جمله «فَاِنْ طَلَّقَها» گواه بر آن است ، زيرا طلاق

(60) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تنها در عقد دايم تصوّر مى شود و اما انجام عمل زناشويى را مى توان از جمله «حَتّى تَنْكِحَ زَوْجا غَيْرَهُ» استفاده كرد ،

زيرا به گفته بعضى از ادباى عرب ، هنگامى كه گفته شود: « نَكَحَ فُلانٌ فُلانَةً » به معنى عقد بستن است و اما هرگاه گفته شود: «نَكَحَ زَوْجَتَهُ» به معنى انجام آميزش جنسى است (زيرا فرض سخن درجايى است كه او زوجه باشد، بنابراين به كار بردن نكاح در مورد زوجه چيزى جز آميزش جنسى غالبا نمى تواند باشد ) .(1) علاوه بر اين مطلق منصرف به فرد غالب مى شود و غالبا عقد ازدواج با آميزش همراه است و از همه اين ها گذشته، همان گونه كه بعدا اشاره خواهد شد، اين حكم فلسفه اى دارد كه تنها با اجراى صيغه عقد، حاصل نمى شود .

مُحَلِّل ، ع_امل ب_ازدارنده مردان از طلاق دادن مكرّر زنان

اشاره

معمول فقها اين است كه همسر دوّم را در اين گونه موارد « مُحَلِّل » مى نامند ، چون باعث حلال شدن زن ( البتّه بعد از طلاق و عدّه ) با همسر اول مى شود و به نظر مى رسد كه منظور شارع مقدّس اين بوده است كه با اين حكم جلوى طلاق هاى پى درپى را بگيرد . توضيح اين كه ؛ همان گونه كه ازدواج يك امر حي_اتى و ضرورى است، طلاق هم در شرايط خاصى ضرورت پيدا مى كند و لذا اسلام برخلاف مسيحيّت تحريف يافته ، طلاق را مجاز شمرده ولى از آن جا كه ازهم پاشيدن خانواده ها ، زيان هاى جبران ناپذيرى براى فرد و اجتماع دارد ، با استفاده از عوامل مختلفى ، طلاق را تا آن جا كه ممكن است ، محدود ساخته و احكامى تشريع نموده كه باتوجّه به آن ها طلاق به حداقلّ مى رسد . موضوع الزام به ازدواج مجدّد يا مُحَلِّل كه بعد از سه طلاق در آيه بالا آمده است ، يكى از آن عوامل محسوب مى شود ، زيرا ازدواج رسمى زن بعداز سه طلاق با

مرد ديگر مخصوصا با اين قيد كه بايد آميزش جنسى نيز ص__ورت گي__رد ، س_دّ بزرگى براى ادامه طلاق و طلاق كشى است.

1- « تفسير كبير » ، جلد 6 ، صفحه 104 .

تفسير مردان (61)

به كسى كه مى خواهد دست به طلاق سوّم بزند، هشدار مى دهد كه راه بازگشت براى او ممكن است براى هميشه بسته شود ، زيرا راه بازگشت از مسير يك ازدواج دايم با مرد ديگرى مى گذرد و همسر دوّم ممكن است او را طلاق ندهد وبه فرض كه طلاق دهد، اين جريان مى تواند وجدان و عواطف مرد را جريحه دار سازد و لذا تا مجبور نشود ، دست به چنين كارى نخواهد زد . در حقيقت موضوع محلّل و به تعبير ديگر ازدواج دايمى مجدّد زن با همسر ديگر ، مانعى بر سر راه مردان هوس باز و فريبكار است تا زن را بازيچه هوا و هوس خود نسازند و به طور نامحدود از قانون طلاق و رجوع استفاده نكنند و در عين حال راه بازگشت نيز به كلى بسته نشده است . شرايطى كه در اين ازدواج قيد شده ، مانند دايم بودن ، مى فهماند هدف ازدواج جديد اين نبوده كه راه را براى به هم رسيدن زن به شوهر اول هموار كند ، زيرا چه بسا شوهر دوّم حاضر به طلاق نشود ، ازدواج موقّت نيست كه زمان آن پايان يابد ، بنابراين از اين قانون نمى توان سوءاستفاده كرد . باتوجّه به آن چه در بالا آمد ، مى توان گفت : هدف اين بوده است كه مرد و زن بعد از سه مرتبه طلاق ، با ازدواج ديگرى از هم جدا شوند تا هريك زندگى دلخواه خود

را پيش گيرد و مسأله ازدواج كه امر مقدّسى است ، دستخوش تمايلات شيطانى همسر اوّل نشود ، ولى در عين حال اگر از همسر دوّم جدا شد ، راه بازگشت را به روى آن دو نبسته است و نكاح آن ها مجدّدا حلال مى شود و لذا نام مُحَلِّل به همسر دوم داده اند .

(62) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در شأن نزول آيه مورد بحث گفته اند:

بانويى به حضور پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله شرفياب شد و گفت: اى پيامبر خدا! من همسر «رَفاعَه» بودم. او مرا طلاق داد. و من پس از سپرى شدن عدّه ام، با «عبدالرّحمن» پيمان ازدواج و زندگى مشترك بستم. امّا او نيز پيش از آنكه با وى همبستر شوم، مرا طلاق داد. اينك برآنم كه به شوى اوّل خويش «رَفاعَه» كه مرا به زندگى پيشين فرا خوانده است، ب__از گ__ردم. آي__ا ممك__ن است؟

پي__امبر گ___رامى صلى الله عليه و آله ف__رم__ود: نه؛ اين كار نشايد، جز اينكه با شوهر جديدى ازدواج كنى و پس از ازدواج و انجام دادن عمل ويژه زناشويى، او به دلخواه شما را ط__لاق ده__د؛ و آنگاه است كه مى توانى به «رَفاعَه» همسر پيشين خود بازگردى. سپس اين آي__ه ش_ريفه را تلاوت فرمود.

تفسير

آفريدگار هستى در آيات پيشين، پاره اى از مقرّرات انحلال خانواده و پيمان زن__دگى مشت__رك را بيان فرمود؛ و اينك در اين آيات شريفه، طلاق سوّم و حكم آن را ترسيم مى كند.

«فَ__اِنْ طَلَّقَه__ا فَلا تَحِ__لُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ»

پس اگر زن خويش را براى بار سوّم طلاق داد، ديگر آن زن بر او حلال نخواهد شد، مگر آنكه با شوهرى ديگر زناشويى كند؛ آنگاه اگر شوهر جديد او را طلاق داد، درصورتيكه زن و شوهر نخست او فكر كنند كه مى توانند مرزهاى مقرّرات خدا را در زندگى مشترك جديد برپا دارند و حرمت و حقوق يكديگر را رعايت كنند، بر آن دو گناهى نيست كه طبق مقرّرات به سوى يكديگر باز گردند.

از حضرت باقر عليه السلام نقل كرده اند كه فرمود: منظور از «فَاِنْ طَلَّقَها ...» طلاق سوّم است؛ امّا بعض__ى از مفسّ__ران

برآنن___د كه اي__ن آيه ش__ريف__ه، بيان جمله «اَوْ تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ...» است كه ش__رح آن در آي__ه قب___ل گ__ذش__ت.

در تفسير جمله «فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ»، تمامى مفسّران معتقدند كه اگر مردى همسرش را براى بار سوّم طلاق داد، ديگر نمى تواند او را به همسرى

تفسير مردان (63)

خويش درآورد، مگر اينكه آن زن با مردى ديگر ازدواج و زناشويى كند و آنگاه آن مرد او را طلاق دهد و شوهر نخست دگرباره او را به عقد خويش درآورد. در اين نكته همگ__ان توافق دارند؛ امّا در اينكه آيا اين مطلب از خود آيه شريفه دريافت مى شود يا ب__ه هم__راه رواي__ات رسي___ده، دو نظ__ر ارائ_ه شده است:

1. برخى برآنند كه ازدواج زن با مرد ديگر، از آيه دريافت مى شود، امّا عمل خاصّ زناشويى از روايات رسيده؛ و آيه در اين مورد ساكت است.

2. امّا بيشتر مفسّران معتقدند هر دو نكته از آيه شريفه دريافت مى شود؛ چرا كه واژه «نِكاح»، دربردارنده هر دو معنا است. افزون بر آن، اصل ازدواج، از تركيب «زَوْجاً غيره» استنباط مى شود و عمل خاصّ زناشويى از «حَتّى تَنْكِحَ». و اين قانون بدان دليل ازجانب خدا آمده است كه حقوق و كرامت زن و خانه و خانواده را پاس دارد و زنان را از بازيچه شدن به دست مردان هوسباز __ كه يك روز آنان را طلاق دهند و روز ديگر رجوع كنند __ حفظ كند؛ زيرا وقتى مردى دريافت كه طلاق سوّم اگر بدون تدبّر و مطالعه كافى صورت پذيرفت، ديگر زن او از دستش مى رود و با بهاى سنگينى ممكن است او را به خ__انه آورد، در تصميم خ__ود بر انح__لال

خ__ان__واده بطور جدّى خواهد انديشيد.

«فَ__اِنْ طَلَّقَه_ا فَلا جُن__احَ عَلَيْهِم__ا اَنْ يَتَراجَعا اِنْ ظَنّا اَنْ يُقيما حُدُودَاللّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُاللّهِ»

و اگر آن مرد جديد زن را طلاق داد، چنانچه زن و شوهر پيشين مى دانند كه حدود خدا را رعايت خواهند كرد، بر آن دو گناهى نيست كه پس از پايان يافتن عدّه ازدواج دوّم، با عق__د ج__دي__د، پيم__ان زن__دگى مشت__رك ببندند.

يكى از مفسّران مى گويد: جمله «فَلاجُناحَ...»، براستى از شگفت انگيزترين و رس_ات__رين جم__لات و آي__ات ق__رآن شريف است كه مفهوم بسيارى را در چند واژه جا داده اس___ت.

«اِنْ ظَنّا» به اعتقاد عدّه اى، يعنى «اگر فكر مى كنند»؛ و به عقيده گروهى ديگر: «اگر يقي__ن دارند»؛ و پ__اره اى ني__ز آن را ب__ه «اگر براست__ى ب__اور دارند» معن__ا كرده اند.

منظ__ور از «اَنْ يُقيم__ا حُ__دُودَ اللّهِ»، اي__ن است كه ح__دود و حق__وق و ح__رم__ت خ__وي__ش را كه خ__دا روش__ن و مقرّر ساخته است، در زندگى مشترك پاس مى دارند.

واژه «تِلْكَ» به مق__رّراتى اش__اره دارد كه بي__انگ__ر حق__وق خ__ان__ه و خانواده

(64) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

است و چگ__ونگ__ى پي__وند و ج__دايى را بص__ورت ش__رافتمن__دانه ترسيم مى كند.

و مقصود از «حُدُوداللّهِ»، دستورها و مقرّرات و هشدارهاى خداست كه حلال و حرام و ارزشها و ضدّارزشها را بيان مى كند.

«وَ تِلْ__كَ حُ__دُودُ اللّهِ يُبَيِّنُه_ا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ»

و اينها حدود و مرزهاى مقرّرات خداست كه آنها را براى مردمى كه مى دانند، ب__روشنى بي__ان مى كند.

و راز اين نكته كه مى فرمايد «اين مقرّرات را براى مردم دانا و آگاه بيان مى كند»، اين است كه: مقرّرات انسانساز خدا را تنها دانشمندان ژرف نگر درمى يابند و بدانها عمل مى كنند، نه ديگران؛ و ممكن است منظور از آن، بهادادن بيشتر به دانشمندان باشد، همانگونه كه در آيات ديگر، ازميان

فرشتگان، دو فرشته گرانقدر جبرئيل و ميكائيل با نام و نشان ويژه تكريم مى شوند.

بيان روشن آيه شريفه

از اي__ن آي__ه ش__ريف__ه، نك__ات زي__ر دريافت مى شود:

الف __ نخست اينكه اگر مردى زن خود را سه بار طلاق داد، با اين شرايط همسرش ب__ر وى ح__لال مى شود:

1. م_______رد ديگ_____رى ب______ا او ازدواج كن________د؛

2. عم___ل خ___اصّ زن__اش___وي_ى انج_____ام گي_____رد؛

3. اي_ن ازدواج بص___ورت دائ__م و صحي__ح ب__اش___د؛

4. ش__وه__ر ج__دي____د، رشي___د و بال_____غ ب__اش___د؛

5. و پس از ازدواج و آميزش، به دلخواه او را طلاق دهد؛

6. ازدواج بع__د از پايان يافتن عدّه مربوط به ش_وه_ر جديد ص_ورت گرفته باشد.

ب __ در خص__وص ش__وه__ر ج__دي__د كه به «مُحَلِّل» معروف است و مسائل م_رب_وط به او، دي__دگ__اهها متفاوت است:

1. عدّه اى معتقدند كه شوهر جديد نبايد به اين نيّت ازدواج كند كه تنها محلّل باشد و بعد زن را طلاق دهد؛ زيرا ازدواج با اين نيّت، عقد را تباه مى كند و هرگز زن بر

تفسير مردان (65)

شوهر نخست حلال نمى شود. روايات رسيده نيز اين كار را م__ورد نك__وهش و لعنت ق_____رار داده ان____د: «لَعَ__نَ اللّ___هُ الْمُحَلِّ____لَ وَ الْمُحَلَّ__لَ لَ____هُ».

2. دسته اى ديگر بر اين اعتقادند كه اگر شوهر دوّم با اين قصد كه تنها محلّل باشد، با آن زن ازدواج نكند، عقد درست است و پس از آن هم مى تواند او را طلاق دهد؛ امّا اگر در عقد شوهر دوّم، نيّت اين باشد كه وى تنها محلّل باشد و يا اين موضوع با او شرط شود، عقد و ازدواج تباه است؛ چرا كه شرط فاسد است.

3. جمع__ى ني__ز مى گ__وين__د: در ص__ورت دوّم، ش__رط ف__اس__د است، امّا عقد درس__ت است. و اي__ن، دي__دگاه دانشمن__دان ع___راق است.

4. و گروهى برآنند كه با

اين شرط ازدواج زن با شوهر جديد صحيح است؛ امّا به شوهر پيشين، درصورت طلاق شوهر دوّم نيز حلال نمى شود.

ج __ ازدواج دوّم زن، نيازى به اجازه ولى ندارد؛ چرا كه در آيه شريفه به خود او نسبت داده ش__ده است: «فَ__اِنْ طَلَّقَه__ا فَ__لا تَحِ__لُّ لَ__هُ مِ_نْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ...».

پس اگ__ر م__ردى ب__راى ب__ار سوّم همس__رش را طلاق داد، ديگر آن زن بر او ح__لال نمى ش__ود، مگر آنك__ه با شوهرى جز او ازدواج كند.

دوّمين آيه شريفه اين بحث __ آيه 231 __ نيز بسان آيه اى كه تفسير آن گذشت، محدوديتهايى را كه قرآن براى جداييها و طلاقهاى نسنجيده انديشيده است، بيان مى كند.

(66) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

توصيه تكميلى به مردان در ارتباط ب_ا طلاق

وَ اِذاطَلَّقْتُمُ النِّساءَفَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَ بِمَعْرُوفٍ اَوْسَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرارا لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ لا تَتَّخِذوُا اياتِ اللّهِ هُزُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَ الْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ

و هنگامى كه زنان را طلاق داده ايد و به آخرين روزهاى عدّه رسيدند ، يا به طرز صحيحى آن ها را نگاه داريد ( وآشتى كنيد ) و يا به طرز پسنديده اى آن ها را رها سازيد و هيچ گاه به خاطر زيان رساندن و تعدّى كردن ، آن ها را نگاه نداريد و كسى كه چنين كند ، به خويشتن ستم كرده است ( و با اين اعمال و سوءاستفاده از قوانين الهى ، ) آيات خدا را به استهزاء نگيريد و به يادبياوريد نعمت خدا رابرخود و كتاب آسمانى و علم و دانشى كه بر شما نازل كرده و شما را با آن پند مى دهد و از خدا بپرهيزيد و بدانيد خداوند

از هر چيزى آگاه است ( و از نيّات كسانى كه از قوانين او سوءاستفاده مى كنند ،باخبر است ).(231 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

به دنبال آيات گذشته، اين آيه نيز اشاره به محدوديّت هاى ديگرى در امر طلاق مى كند تا از ناديده گرفتن حقوق زن جلوگيرى كند . در آغاز مى گويد : « هنگامى كه زنان را طلاق داديد و به آخرين روزهاى عدّه رسيدند (باز مى توانيد با آن ها آشتى كنيد) يا به طرز پسنديده اى آن هارا نگاه داريد و يا به طرز پسنديده اى رها سازيد» ( وَ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ) . يا صميمانه تصميم به ادامه زندگى زناشويى بگيريد و يا اگر زمينه را مساعد نمى بينيد ، با نيكى از هم جدا شويد نه با جنگ و جدال و اذيّت و آزار و انتقام جويى . سپس به مفهوم مقابل آن اشاره كرده ، مى فرمايد : « هرگز به خاطر ضرر زدن و تعدّى كردن ، آن ها را نگه نداريد » (وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرارا لِتَعْتَدُوا). اين جمله در حقيقت تفسير كلمه «مَعْرُوف» است ، زيرا در جاهليّت گاه بازگشت به زناشويى را وسيله انتقام جويى قرار مى دادند ، لذا با لحن قاطعى مى گويد : « هرگز نبايد چنين فكرى در سر بپرورانيد » .

تفسير مردان (67)

«چراكه هركس چنين كند، به خويشتن ظلم و ستم كرده» (وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ). پس اين كارهاى نادرست تنها ستم بر زن نيست ، بلكه ظلم و ستمى است كه شما بر خود كرده ايد ، زيرا ؛ اولاً رجوع و بازگشتى كه به قصد حقّ كشى و آزار باشد ، هيچ گونه آرامشى در آن نمى توان

يافت و محيط زندگى زناشويى براى هر دو جهنّم سوزانى مى شود . ثانيا از نظر اسلام زن و مرد در نظام خلقت ، عضو يك پيكرند، بنابراين پايمال كردن حقوق زن ، تعدّى و ظلم به خود خواهد بود . ثالثا مردان با اين ظلم و ستم در واقع به استقبال كيفر الهى مى روند و چه ستمى بر خويشتن از اين بالاتر. سپس به همگ__ان هش__دار مى ده__د و مى فرمايد: « آيات خدا را به استهزاء نگيريد » (وَ لا تَتَّخِذوُا اياتِ اللّهِ هُزُوا). اين تعبير نيز مى تواند اشاره به كارهاى خلاف عصرجاهليّت باشد كه رسوبات آن در افكار مانده بود. در حديثى آمده است كه در عصر جاهليّت بعضى از مردان هنگامى كه طلاق مى دادند، مى گفتند : هدف ما بازى و شوخى بود و همچنين هنگامى كه برده اى را آزاد يا زنى را به ازدواج خود درمى آوردند. آيه فوق نازل شد و به آن ها هشدار داد و پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : هركس زنى را طلاق دهد يا برده اى را آزاد كند يا با زنى ازدواج كند يا به ازدواج ديگرى درآورد ، بعد مدّعى شود كه بازى و شوخى مى كرده، از او قبول نخواهد شد و به عنوان جدّى پذيرفته مى شود.(1) بنابراين نبايد با چشم پوشى از روح احكام الهى و چسبيدن به ظواهر خشك و قالب هاى بى روح ، آيات الهى را بازيچه و ملعبه خود قرار داد كه گناه اين كار شديدتر و مجازاتش دردناك تر است.

سپس مى افزايد : « نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد و آن چه از كتاب آسمانى و دانش بر شما نازل كرده و شما را با آن پند مى دهد » ( وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ

اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَ الْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ ) . « و تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد خداوند به هر چيزى دانا است » ( وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ ) . اين هشدارها به خاطر آن است كه اوّلاً توجّه داشته باشند كه خداوند آن ها را از خرافات و آداب و رسوم زشت جاهليّت در مورد ازدواج و طلاق و غير آن رهايى بخشيده و به احكام حياتبخش

1- « تفسير قرطبى » ، جلد 2 ، صفحه 964 .

(68) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اسلام راهنم__ايى ك__رده ، ق___در آن را بشن__اسن__د و ح__قّ آن ه__ا را ادا كنند و ثانيا در م__ورد حق__وق زن__ان ، از موقعيّت خ__ود س__وءاستف__اده نكنند و بدانند كه خ_داون_د حتّى از نيّات آن ه__ا آگ__اه است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«وَ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ»

هنگامى كه زنان را طلاق داديد و آنان به روزهاى پايان عدّه خود رسيدند،يابه سبكى نيك و پسنديده آنان رانگاه داريد و شرافتمندانه با آنان زندگى كنيد و يا به شيوه اى پسنديده آنها را رها سازيد؛ چرا كه در نگرش قرآنى، يا بايد درست و شايسته و با رعايت حقوق و حرمت زنان، با آنان زندگى مشترك خانوادگى داشت و يا درصورت ممكن نبودن زندگى شايسته و بايسته مشترك، از آنان جدا شد، تا زن و مرد ه_ر يك ازپى زندگى ج_دي_د خويش بروند.

«وَلاتُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلاتَتَّخِذُوا آياتِ اللّهِ هُزُواً وَاذْكُ__رُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ م__ا اَنْ__زَلَ عَلَيْكُ__مْ مِنَ الْكِت__ابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ»

و هرگز براى زيان رسانيدن به آنان نگاهشان مداريد تا به

حقوق آنان تجاوز كنيد؛ و بر اين انديشه نباشيد كه بر ايّام عدّه آنان افزوده شود يا در هزينه زندگى برآنان سخت گيريد و از اينطريق برآنان ستم كنيد؛ و هركه چنين كند، براستى بر خود ستم روا داشته و خويشتن را درخور كيفر دردناك خدا ساخته است؛ و هشدارتان باد از اينكه با بهاندادن به مقرّرات خدا، آيات او را به باد استهزا گيريد. پس، نعمتهاى خدا را كه بر شما ارزانى داشته و آنچه از كتاب و حكمت بر شما فرو فرستاده است و به وسيله آن شما را اندرز مى دهد و حلال و حرام و حق__وق و ح__دود را روشن مى سازد، همه را بياد آوري__د و سپ__اس آنه__ا را بگ__زاري_د.

« وَاتَّقُوااللّهَ وَاعْلَمُوا اَنَ اللّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ»

و پرواى خ__دا را پيش__ه س__ازيد و بدانيد كه او به هر چيزى دانا است.

تفسير مردان (69)

وَ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّس_اءَ فَبَلَغْ_نَ اَجَلَهُ_نَّ فَلا تَعْضُلُوهُ_نَّ اَنْ يَنْكِحْنَ اَزْواجَهُنَّ اِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ ذلِكُمْ اَزْكى لَكُمْ وَ اَطْهَرُ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ

و هنگامى كه زنان را طلاق داديد و عدّه خود را به پايان رسانيدند ، مانع آن ها نشويد كه با همسران (سابق) خويش ازدواج كنند، اگر درميان آنان به طرز پسنديده اى تراضى برقرار گردد، اين دستورى است كه تنها افرادى از شما كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند، از آن پند مى گيرند ( و به آن عمل مى كنند )، اين (دستور) براى رشد (خانواده هاى) شما مؤثّرتر و براى شستن آلودگى ها مفيدتراست و خدا مى داند و شما نمى دانيد. (232 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

در

زمان جاهليّت زنان در زنجير اسارت مردان بودندو بى آن كه به اراده و تمايل آنان توجّه شود ، مجبور بودند زندگى خود را طبق تمايلات مردان خودكامه تنظيم كنند. ازجمله درمورد انتخاب همسر، به خواسته وميل زن هيچ گونه اهميتى داده نمى شد، حتى اگر زن با اجازه ولىّ ازدواج مى كرد ، سپس از همسرش جدامى شد، باز پيوستن ثانوى او به همسر اوّل بستگى به اراده مردان فاميل داشت و بسيار مى شد با اين كه زن و شوهر بعدازجدايى علاقه به بازگشت داشتند، مردان خويشاوند روى پندارها و موهوماتى مانع مى شدند. قرآن صريحا اين روش را محكوم كرده، مى گويد: « هنگامى كه زنان را طلاق داديد و عدّه خودرا به پايان رسانيدند، مانع آن ها نشويد كه با همسران ( سابق ) خويش ازدواج كنند ، اگر در ميان آن ها رضايت به طرز پسنديده اى حاصل شود » ( وَ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ اَنْ يَنْكِحْنَ اَزْواجَهِنَّ اِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ). اين در صورتى است كه مخاطب در اين آيه اولياء و مردان خويشاوند باشند، ولى اين احتمال نيز داده شده است كه مخاطب در آن ، همسر اوّل باشد ، يعنى هنگامى كه زنى را طلاق داديد ، مزاحم ازدواج مجدّد او با شوهران ديگر نشويد ، زيرا بعضى از افراد لجوج هم در گذشته و هم در امروز بعد از

(70) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

طلاق دادن زن، نسبت به ازدواج او با همسر ديگرى حسّاسيّت به خرج مى دهند كه چيزى جز يك انديشه جاهلى نيست. ضمنا در آيه سابق بلوغ اجل، به معنى رسيدن به روزهاى آخر عدّه بود، در حالى كه در آيه مورد بحث به قرينه ازدواج

مجدّد، منظور پايان كامل عدّه است. بنابراين از آيه استفاده مى شود كه زنان « ثَيِّبَة » ( آنان كه حدّاقّل يك بار ازدواج كرده اند ) در ازدواج مجدّد خود هيچ گونه نيازى به جلب موافقت اولياء ندارند، حتّى مخالفت آن ها نيز بى اثر است . سپس در ادامه آيه بار ديگر هشدار مى دهد و مى فرمايد: « اين دستورى است كه تنها افرادى از شما كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند، از آن پند مى گيرند » (ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ). و باز براى تأكيد بيشتر مى گويد : « اين براى پاكى و نموّ ( خانواده هاى شما ) مؤثّرتر و براى شستن آلودگى ها مفيدتر است و خدا مى داند و شما نمى دانيد » (ذلِكُمْ اَزْكى لَكُمْ وَ اَطْهَرُ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ). اين بخش از آيه در واقع مى گويد : اين احكام همه به نفع شما بيان شده ، منتهى كسانى مى توانند از آن بهره گيرند كه سرمايه ايمان به مبدأ و معاد را داشته باشند و بتوانند تمايلات خود را كنترل كنند. و به تعبير ديگر اين جمله مى گويد: نتيجه عمل به اين دستورها صد درصد به خود شما مى رسد ، ولى ممكن است بر اثر كمى معلومات، به فلسفه اين احكام واقف نشويد ، اما خدايى كه از اسرار آن ها آگاه است، به خاطر حفظ طهارت و پاكيزگى خانواده هاى شما ، اين قوانين را مقرّر فرموده است. قابل توجه اين كه عمل به اين دستورها، هم موجب تزكيه و هم موجب طهارت معرّفى شده است (اَزْكى لَكُمْ وَ اَطْهَرُ). يعنى هم آلودگى ها را كه بر اثر غلط كارى

دامنگير خانواده ها مى شود، برطرف مى سازد و هم مايه نموّ و تكامل و خير و بركت است ( فراموش نبايد كرد كه "تزكيه" در اصل از "زكات" به معنى نموّ گرفته شده است ) . بعضى از مفسّران جمله «اَزْكى لَكُمْ» را اشاره به ثواب هايى مى دانند كه با عمل به اين دستورها حاصل مى شود و جمله «اَطْهَرُ» را اشاره به پاك شدن از گناهان . بديهى است حوادثى پيش مى آيد كه دو همسر با تمام علاقه اى كه به يكديگر دارند،

تفسير مردان (71)

تحت تأثير آن ازهم جدا مى شوند، بعدكه آثار مرگبار جدايى را باچشم خود مى بينند، پشيمان شده و تصميم به بازگشت مى گيرند ، سختگيرى و تعصّب در برابر بازگشت آن ها ، ضربه سنگينى به هردو مى زند و اى بسا مايه انحراف و آلودگى آن ها شود و اگر فرزندانى در اين وسط باشند __ كه غالبا هستند __ سرنوشت بسيار دردناكى خواهند داشت و مس__ؤول اين عواقب شوم كسانى هستندكه ازآشتى آن ها جلوگيرى مى كنند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«فَلاتَعْضُلُوهُنَّ»: پس آنان را زير فشار نگذاريد و مانع آنان نشويد. اين واژه از «عَضْل» به معناى «بازداشتن و يا در تنگنا و سختى قراردادن» برگرفته شده است؛ و به همين دليل نيز به كار سخت «مُعْضِل» و «مُعْضِلَه» مى گويند.

شأن نزول

در ش__أن ن__زول آي__ه م___ورد بح__ث آورده ان__د ك__ه:

مردى به نام «عاصِم» همسر خويش «جَمْلاء» را طلاق داد و پس از پايان يافتن عدّه او، از كار خويش پشيمان شد و براى بازگردانيدن همسر، به او مراجعه كرد، امّا برادر همسرش كه «مِعْقَل» نام داشت، با اين كار مخالفت ورزيد؛ و آيه درمورد او فرود آمد.

پاره اى نيز گفته اند كه اين آيه درمورد جابربن عبداللّه

انصارى فرود آمد؛ چرا كه او دخترعموى خويش را از ازدواج با كسى بازمى داشت و با پيوند آنان مخالف بود.

به اعتقاد مترجم ، مخاطب اين آيه شريفه، مردانى است كه زنان خويش را طلاق مى دهند؛ آنگاه براى جلوگيرى از ازدواج مجدّد آنان، هنگامى كه عدّه رو به پايان است، رج__وع مى كنن__د؛ و بدينوسيله با سرنوشت زن بازى مى كنند. و ارتباطى با اجازه «ولىّ» در ازدواج ندارد؛ بويژه كه از ديدگاه مذهب اهل بيت، برادر و عموزاده ولايت___ى ن__دارن__د ت__ا م__ان__ع از ازدواج ب_ان_ويى شوند.

(72) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تفسير

«وَ اِذا طَلَّقْتُ__مُ النِّس__اءَ فَبَلَغْ__نَ اَجَلَهُ__نَّ فَ__لا تَعْضُلُوهُنَّ اَنْ يَنْكِحْنَ اَزْواجَهُنَّ اِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ»

و هنگامى كه زنان را طلاق داديد و آنان به پايان عدّه خويش رسيدند، مانع از ازدواج آنان با همسران پيشين يا دلخواه و جديد خويش نشويد اگر به گونه اى پسن__دي__ده با هم كن__ار آم__ده و به زن__دگى مشت__رك با يكديگر رض__ايت داده اند.

در عصر نزول قرآن شريف و برانگيخته شدن پيامبر مهر و عدل، زنجيرهاى ستم و خرافات بر دست و پاى انسانها پيچيده شده؛ و در اين ميان، آزادى و كرامت زن بيش از همه پايمال شده بود، به گونه اى كه در خانه پدر در اسارت پدر و برادر بود و در خانه همسر در اسارت شوهر و هيچ اختيار و ارزشى براى او به رسميت نمى شناختند. و اين آيه شريفه كه درپى آيات پيشين آم__ده، در انديشه احياى حقوق و كرامت زنان است.

در مفهوم «فَلاتَعْضُلُوهُنَّ»، ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى گفته اند: منظور اين است كه ازسر بيدادگرى و زورمدارى، از ازدواج آنان جلوگيرى نكنيد.

2. ب__رخى ديگ__ر معتقدند: مقص__ود اين است كه آن__ان را در انتخاب راه زندگى

آزاد بگ__ذاري_د.

3. به اعتق__اد ع__دّه اى، روى سخ__ن با اولياى زنان است كه از ازدواج آنان جلوگيرى نكنند.

4. و به نظر گروهى ديگر، روى سخن با شوهرانى است كه زنان خود را طلاق مى دادن__د و آنگ__اه با شگ__ردها و زورمداري__ها، از ازدواج مج__دّد آنان ممانعت بعمل مى آوردند.

منظ__ور از «اَنْ يَنْكِحْ__نَ اَزْواجَهُ__نَّ» در آيه شريفه اين است كه آنان را آزاد بگذاريد تا تصميم بگيرند كه با شوهران جديد ازدواج كنند و يا در ص__ورت تم__ايل، طبق

تفسير مردان (73)

مق__رّرات به ش__وه__ران پيشي__ن خ__ود ب__ازگردند.

و مفهوم «اِذا تَراضَوْا...» اين است كه «اگر آگاهانه و آزادانه و براساس عدالت و تقوا با هم توافق كرده اند». جمعى نيز آن را بدينصورت معنا كرده اند: «اگر آن دو درم_ورد كم يا زياد بودن مهريه، با هم كن__ار آمدند».

«ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الاْآخِرِ ذلِكُمْ اَزْكى لَكُمْ وَ اَطْهَرُ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَ اَنْتُ_____مْ لاتَعْلَمُ__ونَ»

[تنها] كسى از شما به اين دستور اندرز داده مى شود كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده باشد. [آرى؛ رعايت] اين [مقرّرات] براى شما پربارتر و پاكيزه تر است؛ و خدا [نيك بختى و صلاح شما را] مى داند و شما نمى دانيد

واژه «ذلِكَ» در اين جمله از آيه شريفه، به دستورات و هشدارهاى خدا در اين آيات اشاره دارد؛ و بدان دليل اين دستورات را تنها براى ايمان آوردگان اثربخش و درس آم__وز خ__وانده است كه كسانى اين مقرّرات و هشدارها را مى پذيرند كه به خ__داى ف__روفرستنده آي__ات ايم__ان داشته باشند.

و «ذلِكُمْ اَزْكى لَكُمْ وَ اَطْهَرُ» بيانگر اين حقيقت است كه اين مقرّرات و رعايت آنها، درون و برون و زندگى شما را پاكيزه مى سازد و برايتان بهتر و مؤثّرتر و پربركت تر است؛

همچني__ن ب__راى ت__زكي__ه دله__اى شما از لغزشها مؤثّرتر است، چرا كه درصورت جلوگيرى از ازدواج زن با مرد دلخ__واه خويش و بعكس، ممكن است آنان ب__ه گن__اه كشي__ده ش__ون__د. بنابراين، موانع را برطرف سازيد و به زنان در بناى زن__دگى خانوادگى خ__ود، آزادى انتخ__اب بدهيد.

پندارى بى اساس

اگر كسى با استناد به اين آيه مباركه، اجازه ولى را در ازدواج شرط پندارد و ازدواج بدون اجازه او را نادرست بداند، دريافت او از آيه شريفه اشتباه است و اساسى ندارد؛ زيرا همانطور كه گفته شد، مفهوم واژه «عَضْل»، بازداشتن است و روى سخن آيه نيز

(74) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شوهران پيشين است. با اين بيان، ديگر جايى براى اين پندار نمى ماند و تفسير درست آيه، همان است كه ذكر شد.

احياى هويت و حقوق زنان (1)

به هنگام بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله و فرود قرآن شريف، ستم و زورمدارى، زندگى را براى همه انسانها تلخ و دردناك ساخته بود؛ و در اين ميان، زنان بيش از همه پايمال هواها و هوسها شده بودند؛ آن چنان كه هيچگونه آزادى و حقوقى براى آنان به رسميت نمى شناختند.

زنان پيش از ازدواج، در اسارت پدر و برادر بودند و بسان گوسفندى خريد و فروش مى شدند و آنگاه كه به خانه شوهر مى رفتند، به مثابه كالايى معامله مى شدند.

رسواتر اينكه اگر طلاق داده مى شدند، شوهر پيشين آزاد بود طبق شيوه جاهلى، با رجوع مكرّر و پايان ناپذير، سرنوشت آنان را به تباهى كشاند و از ازدواج مجدّد آنها جلوگيرى كند.

در اي__ن ش__راي__ط حق__ارت و اس__ارت زن ب__ود كه ق__رآن به احي__اى ه__وي__ت و حق__وق او پ__رداخ__ت و اين گ__امه__اى بلن__د در اي_ن آي__ات ب__رداشت__ه ش__د:

1. قرآن در انديشه افشاندن بذر دل انگيز محبّت در مزرعه دلها و خانواده ها و گستره جامعه بزرگ انسانى است؛ از اين رو، همه جا به پيوند و استحكام پيوندها براساس مهر و عدالت دعوت مى كند و از جدايى و گسستن پيوندها، ازجمله پيوند خانوادگى، بيزار است؛ امّا گاه شرايطى پيش مى آيد كه جدايى نيز بسان پيوند،

يك پديده حياتى مى شود؛ و آن هنگامى است كه ادامه زندگى مشترك، نه امكان پذير است و نه مفيد و شرافتمندانه. اينجاست كه قرآن شريف، تدبيرى شايسته براى جدايى شرافتمندانه مى انديشد و مى فرمايد: «... فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ...» (... زنان را يا بشايستگى براى ادامه زندگى مشترك نگاه داريد يا

1. مترجم .

تفسير مردان (75)

شرافتمندانه رها سازيد).

2. پس از اين تدبير، براى آنكه جدايى تنها به همان مواردى كه ادامه زندگى مشترك به بن بست رسيده است، محدود شود و براى استوارى و استحكام كانون خانواده و آزاد ساختن زنان از فشارى كه مردان خودكامه در جاهليت ديروز و امروز بر آنان وارد مى آوردند، به تدابيرى مى انديشد كه از جداييهاى بيمورد جلوگيرى كند. يكى از اين تدابير خردمندانه و خيرخواهانه، همان قانون حكيمانه اى است كه طبق آن هي__چ م__ردى پس از سه ب__ار ط__لاق دادن همسرش، ديگر نمى تواند او را به زندگى مشترك دعوت كند، مگر اينكه زن با م__رد ديگرى ازدواج كند و بعد از آن، چنانچه ش__وه__ر جديد به دلخ__واه آن زن را ط__لاق داد، براى شوهر پيشين حلال مى شود.

با اين بيان، برخلاف پندار برخى مادهّ انديشان و يا غرض ورزان، موضوع «مُحَلِّل» راه حلّى براى جلوگيرى از پايمال شدن حقوق زن و مانعى برسر راه مردان هوسباز است تا زن را با طلاق دادنها و رجوع كردنهاى مكرّر، بازيچه هوسهاى خويش نسازند.

3. با نگاهى نه چندان ژرف به اوضاع اجتماع، مى توان به اين واقعيت رسيد كه متأسّفانه مقرّرات خانوادگى مورد نظر قرآن، نه در پيوندها رعايت مى شود و نه در جداييها و طلاقها... تنها در روزگاران جاهليت نبود كه زنان را زيرفشار مى نهادند تا تن به ستم سپارند و

به انگيزه ظالمانه آنان را آزار مى دادند و با سرنوشت آنان بازى مى كردند؛ بلكه امروز نيز بسيارى چنين مى كنند، نه با زنان خود شرافتمندانه زندگى مى كنند و نه از آنان جدا مى شوند. قرآن شريف هشدار مى دهد كه درصورت به بن بست رسيدن زندگى مشترك، مبادا زنان را زير فشار بگذاريد و برآنان ستم روا داريد كه گناهى است بزرگ و به بازى گرفتن مقرّرات خداست؛ و به هرحال بايد حقوق آن__ان رع__ايت ش__ود ت__ا بتوانند آگاهانه و آزادانه راه زندگى خويش را برگزينند.(1)

1. مترجم .

(76) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

يك توصيه به مردانى كه مى خواهند با زنان بيوه ازدواج كنند

وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِاَوْ اَكْنَنْتُمْ فى اَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللّهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلكِنْ لاتُواعِدُوهُنَّ سِرّا اِلاّ اَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفا وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ حَتّى يَبْلُغَ الْكِتابُ اَجَلَهُ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فى اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَليمٌ

و گناهى بر شما نيست كه به طور كنايه ( از زنانى كه همسرانشان مرده اند ) خواستگارى كنيد و يا در دل تصميم بر اين كار بگيريد ( بدون اين كه آن را اظهار كنيد )، خداوند مى دانست كه شما به ياد آن ها خواهيد افتاد ( و با خواسته طبيعى شما به شكل معقول، مخالف نيست ) ولى پنهانى با آن ها قرار زناشويى نگذاريد، مگر اين كه به طرز پسنديده اى (به طور كنايه) اظهار كنيد، ( ولى در هر حال ) اقدام به ازدواج ننماييد تا عدّه آن ها سرآيد و بدانيد خداوند آن چه را در دل داري__د، مى دان__د، از مخالفت او بپرهيزيد و بدانيد خداوند آمرزنده و بردبار است (و در مج__ازات بندگان، عجله نمى كند). (235 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

تعبير به « عَرَّضْتُمْ » از ماده

« تَعْريض » به گفته « راغب » در « مفردات » ، به معنى سخنى است كه تاب دو معنى داشته باشد ، راست و دروغ يا ظاهر و باطن . و به گفته مفسّر بزرگوار مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان»، تعريض ضد تصريح است، در اصل از « عَرْض » گرفته شده كه به معنى كناره و گوشه چيزى است .(1) « لا تَعْزِمُوا » از ماده « عَزْم » به معنى قصد است و هنگامى كه مى فرمايد : « وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ » در واقع نهى از انجام عقد ازدواج به صورت مؤكّد است ، يعنى حتّى نيّت چنين كارى را در زمان عدّه نكنيد . اين دستور در واقع براى آن است كه هم حريم ازدواج سابق حفظ شده باشد و هم زنان بيوه از حقّ تعيين سرنوشت آينده خود محروم نگردند ، دستورى

1- « مجمع البيان » ، جلد 1 و 2 ، صفحه 338 .

تفسير مردان (77)

كه هم عادلانه است و هم توأم با حفظ احترام طرفين . در حقيقت اين يك امر طبيعى است كه با فوت شوهر ، زن به سرنوشت آينده خود فكر مى كند و مردانى نيز ممكن است __ به خاطر شرايط سهل تر كه زنان بيوه دارند __ در فكر ازدواج با آنان باشند ، از طرفى بايد حريم زوجيّت سابق نيز حفظ شود ، آن چه در بالا آمد ، دستور حساب شده اى است كه همه اين مسائل در آن رعايت شده است. جمله « وَ لكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرّا » مى فهماند كه علاوه بر لزوم خوددارى از خواستگارى آشكار ، نبايد در خفا و پنهانى با

چنين زنانى در مدّت عدّه ملاقات كرد و باصراحت خواستگارى نمود ، مگر اين كه صحبت به گونه اى باشد كه با آداب اجتماعى و موضوع مرگ شوهر سازش داشته باشد ، يعنى در پرده و باكنايه صورت گيرد. در روايات اسلامى در تفسير اين آيه براى خواستگارى كردن به طور سربسته و به اصطلاح قرآن «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ» مثال هايى ذكر شده، به عنوان نمونه درحديثى ازامام صادق مى خوانيم كه فرمود : « قول معروف اين است كه مثلاً مرد به زن مورد نظرش بگويد : "اِنّى فيكَ لَراغِبٌ وَ اِنّى لِلنِّساءِ لَمُكْرِمٌ فَلا تَسْبِقينى بِنَفْسِكَ: من به تو علاقه دارم ، زنان را گرامى مى دارم ، در مورد كار خود از من پيشى مگير" ».(1) همين مضمون يا شبيه به آن در كلمات بسيارى از فقهاء آمده است . نكته قابل توجه اين كه گرچه آيه فوق بعد از آيه عدّه وفات قرار گرفته ، ولى فقهاء تصريح كرده اند كه حكم بالا ، مخصوص عدّه وفات نيست ، بلكه شامل غير آن نيز مى شود . مرحوم صاحب « حدائق » ، فقيه و محدّث معروف مى گويد : اصحاب ما تصريح كرده اند كه تعريض و كنايه نسبت به خواستگارى در مورد زنى كه در عدّه رجعى است، حرام است، اما نسبت به زن مطلّقه غيررجعيه هم از سوى شوهرش و هم از سوى ديگران جايز است، ولى تصريح به آن ، براى هيچ كدام جايز نيست ... . اما در عدّه بائن ، تعريض از ناحيه شوهر و ديگران جايز است ولى تصريح تنها از سوى شوهر جايز است نه ديگرى ، شرح بيشتر اين

1- « نُورُ الثَّقَلَيْنِ » ، جلد 1 ، صفحه 232

، حديث 905 .

(78) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

موضوع رادركتب فقهى مخصوصادرادامه كلام صاحب «حدائق» مطالعه فرماييد .(1) سپس در ادامه آيه مى فرمايد : « ( ولى درهرحال ) عقد نكاح را نبنديد تا عدّه آن ها به سر آيد » ( وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ حَتّى يَبْلُغَ الْكِتابُ اَجَلَهُ ) . و به طور مسلّم اگر كسى در عدّه ، عقد ازدواج را ببندد ، باطل است ، بلكه اگر آگاهانه اين كار را انجام دهد، سبب مى شود آن زن براى هميشه نسبت به او حرام گردد. و به دنبال آن مى فرمايد: «بدانيد خداوند آن چه در دل داريد، را مى داند، از مخالفت او بپرهيزيد و بدانيد كه خداوند آمرزنده داراى حِلم است» و در مجازات بندگان عجله نمى كند (وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فى اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَليمٌ ) . و به اين ترتيب خداوند از تمام نيّات و اعم____ال بن__دگ__انش آگ__اه است و متخلّف__ان را به س__رعت مج__ازات نمى كن__د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عَرَّضْتُمْ»: از باب «تَعريض» است كه به گفتار توأم با اشاره و كنايه گفته مى شود، درست در ب__راب__ر گفت__ار ص__ري__ح؛ و ريش_ه آن «عَ_رْض» به معناى «ج__انب» است.

«خِطْبَه»: خواندن و دعوت كردن براى عقد. اين واژه از «خِطاب» برگرفته شده و «خُطبَه» ني__ز ك__ه از همين باب است، به معناى «اندرز مرتّب و منظّم و هدفدار» است.

«اَكْنَنْتُمْ» : پوشيده داشتيد. «اِكْنان» به معناى «پنهان كردن و نهان داشتن چيزى در درون» است.

«سِ____رّاً»: بط___ور نه___انى و مح_____رم__ان__ه و پش____ت پ___رده.

«وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ اَوْ اَكْنَنْتُمْ فى اَنْفُسِكُمْ»

و بر شما [مردان نيز] گناهى نيست كه در عدّه وفات، به گونه اى سربسته [و محترمانه

[از اين زنان براى زندگى مشترك درآينده، خواستگارى كنيد، همچنانكه مى توانيد تصميم و علاقه قلبى خود را در ازدواج با آنان، تا پايان آن مدّت،در

1- « حدائق » ، جلد 24 ، صفحه 90 .

تفسير مردان (79)

ژرفاى دل خويش پوشيده داريد و در وقت خود، با آنان درميان گذاريد.

ق__رآن ك_ري__م پس از ت__رسي__م ع__دّه وف__ات و وظايف زنان در اين مورد، مقرّرات و وظايف مربوط به مردان را برمى شمارد.

در اين آيه شريفه، خواستگارى علنى در دوران عدّه وفات، بروشنى نهى شده، امّا خواستگارى با كنايه و اشاره و سربسته روا است. امّا در اينكه خواستگارى سربسته چگ_ونه بايد انجام گيرد، ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى گفته اند: مرد مى تواند به زن بگويد: من در انديشه ازدواج با زنى با اين وي__ژگيه__ا هست__م؛ و سپس پاره اى از خصوصي__ات را كه در آن زن هست، بازگويد.

2. و برخى مى گويند: خواستگارى سربسته اين است كه بگويد: راستى كه شما بانوى شايسته اى هستى. يا بگويد: به نظر من، شما بانوى جذّاب، زيبا و پسنديده اى هستى؛ امّا حقيقت اين است كه خ__دا هر چ__ه بخواهد، همان خواهد شد.

3. و پاره اى نيز بر اين عقيده اند كه جز خود عقد و ازدواج و خواستگارى صريح، خ__واست قلب__ى را مى توان ب_ه هر صورت با كن__ايه و اش__اره ابراز داشت.

«عَلِمَ اللّهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَل_كِنْ لاتُواعِدُوهُنَّ سِرّاً اِلاّ اَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً»

خدا مى داند كه شما به پيوند با آنان مى انديشيد و آنان را ياد خواهيد كرد و در اين مورد پيشگام خواهيد بود تا ديگرى در خواستگارى از آنان، از شما سبقت نگيرد. آرى؛ خدا اين را مى داند و بر شما روا شمرده است؛ امّا مبادا كه با آنان قول

و قرار نهانى بگذاريد، مگراينكه سخنى پسنديده و در چهارچوب مقرّرات ميان شما مبادله ش__ود و هم__انگ__ونه كه ذكر شد، خواست خود را با كنايه و محترمانه بازگوييد و تم__اي__ل خ__ويش را بدين ط__ريق نش_ان دهيد.

يادآور مى شود كه واژه «اِلاّ» در اينجا معادل «لكِنْ» است؛ چرا كه دستور قبل ح__رمت است و با اي__ن واژه ج__واز اينگونه خواستگارى سربسته و شرافتمندانه اع__لان مى شود.

(80) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

در تفسير جمله «وَلكِنْ لا تُ__واعِ__دُوهُنَّ سِ__رّاً»، نظ__رهايى چن__د ارائ_ه شده است:

1. گروهى از مفسّران معتقدند منظور اين است كه چون اين زنان با شما بيگانه و نامحرم هستند، نبايد با آنان قرار نهانى گذاريد؛ چرا كه ممكن است اين قرار به فرجام زشت_____ى بينج___ام_د.

2. و عدّه اى ديگر برآنند از آنجا كه در جاهليت با انگيزه گناه بر زنان بى شوهر وارد مى شدند، قرآن اين شيوه زشت را دربسته و سربسته مردود مى شمارد.

3. سعيدبن جُبَير و ابن عبّاس مى گويند: منظور اين است كه با آنان پيمان نبنديد كه با ديگرى ازدواج نكنند.

4. «مُج___اهِ__د» مى گويد: به آن__ان نگ__ويي__د كه من با شم__ا ازدواج خواهم ك__رد، پس آم_اده باش.

5. جمع__ى از مفسّ__ران را اعتقاد بر آن است كه واژه «سِرّاً» كنايه از بسيارى آميزش اس_ت و منظور اين است كه خود را به اين صفت وصف نكنيد.

6. و پ___اره اى ني___ز بر اين عقي___ده ان__د كه منظور اين است كه با آن___ان بطور نه__انى ازدواج نكني__د.

7. و از ششمين امام نور عليه السلام روايتى نقل كرده اند كه همه ديدگاههاى فوق را دربردارد؛ مى فرمايد: «آهنگ ازدواج خويش با آنان را بصراحت اعلان نكنيد، بلكه تمايل قلبى خود را دربسته و خداپسندانه نشان دهيد». و آنگاه در ترسيم پيمان نهانى و سرّى

كه آيه شريفه از آن هشدار مى دهد، مى فرمايد: «پيمان سرّى ازجمله اين است كه ب__ه آن زن گفت__ه شود: ق__رار ما براى ديدار، ساعت چند و كجا؟»

«و لا تَعْ____زِمُ____وا عُقْ____دَةَ النِّك____احِ حَتّى يَبْلُ____غَ الْكِت___ابُ اَجَلَ____هُ»

و آهنگِ بستنِ عقد و زناشويى نكنيد، تا آن مدّت مشخّص سرآيد

روشن است كه مقصود از اين جمله، تحريم تصميم بر ازدواج با اينگونه زنان نيست؛ زيرا قصد و نيّت مانعى ندارد و روابودن آن در همين آيه ذكر شده است. بلكه

تفسير مردان (81)

منظ____ور، ازدواج ك____ردن است ك__ه در ع__دّه وف___ات ن___ارواست.

واژه «كِتاب» در اينجا به معناى «عِدّه» است، گرچه پاره اى آن را قرآن معنا كرده و گفته اند: منظور اين است كه تا وقتى آن عدّه اى را كه قرآن تعيين كرده، سر نيامده، با آنان ازدواج نكنيد. دسته اى نيز اين واژه را به معناى «واجب» و «وجوب» گرفته و گفته اند: منظور اين است كه «عِدّه وفات» مقرّر شده و ثابت شده است. و جمعى ديگر برآنند كه واژه «كتاب» بدان جهت در اين مورد بكار رفته كه «عِدّه» بسان وام م__دّت دارى است كه م__دّت آن ن__وشت__ه شده است؛ و همانسان كه در اينگونه وامهاى مدّت دار، طلبكار پس از پايان مدّت معلوم، طلب خويش را مى خواهد، اينجا ه__م بع__د از سرآم__دن آن م__دّت معيّن، زم___ان ازدواج فرا مى رسد.

«وَاعْلَمُوا اَنَ اللّهَ يَعْلَمُ ما فى اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا اَنَ اللّهَ غَفُورٌ حَليمٌ»

و ب__دانيد كه خ___دا از آنچ__ه در درون شما نهفته، آگاه است؛ از اين رو، از ناف__رمانى او بت__رسيد و ب_دانيد كه خدا بسيار آمرزنده و بردبار است

پ__روردگ__ار در كيفر گناهكاران شتاب نمى كند؛ بلكه ازسر مه__ر و بخش__ايش خود، ب___راى بي__دارى و ب__ازگش__ت، ب_ه آن__ان مهل__ت مى ده____د.

(82)

آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چگونگى اداى مَهريه توسط مردان

لاجُناحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْتَفْرِضُوا لَهُنَّ فَريضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُ_وسِ_عِ قَ_دَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعا بِالْمَعْرُوفِ حَقّا عَلَى الْمُحْسِنينَ

اگر زنان را قبل از آميزش جنسى يا تعيين مهر ، ( به عللى )طلاق دهيد ، گناهى بر شما نيست (و در اين موقع) آن هارا(با هديه اى مناسب) بهره مند سازيد، آن كس كه توانايى دارد، به اندازه توانايى اش و آن كس كه تنگدست است ، به اندازه خودش هديه اى شايسته ( كه مناسب حال دهن__ده و گي__رنده ب__اش__د )ب__ده__د و اي__ن بر نيكوكاران الزامى است. (236 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مَسّ » در لغت به معنى تماس پيدا كردن و در اين جا كناي_ه از عمل زناشويى است و « فَريضَة » به معنى واجب است و در اين جا منظور، مهريه است. « مُوسِع » به معنى توانگر و « مُقْتِر » به معنى تنگدست است ( ازماده « قَتْر » به معنى بُخل و تنگ نظرى نيز آمده است ) مانند ؛ « وَ كانَ الاِْنْسانُ قَتُورا » ( 100 / اسراء ). بنابراين توانگران بايد به اندازه خود و تنگدستان نيز در خور توانايى شان اين هديه را بپردازند و شؤون زن نيز در اين جهت در نظر گرفته شده است. البتّه اين در صورتى است كه مرد يا زن و مرد بعد از عقد ازدواج و پيش از عمل زناشويى، متوجّه شوند كه به جهاتى نمى توانند باهم زندگى كنند، چه بهتر كه در اين موقع با طلاق از هم جدا شوند، زيرا در مراحل بعد كار مشكل تر مى شود. و به هر حال اين تعبير پاسخى است براى آن ها كه تصوّر مى كردند طلاق

قبل از عمل زناشويى يا قبل از تعيين مهر، صحيح نيست، قرآن مى گويد: چنين طلاقى گناهى ندارد و صحيح است ( و اى بسا جلوى مفاسد بيشترى را بگيرد ). سپس به بيان حكم ديگرى در اين رابطه مى پردازد و مى فرمايد: « درچنين حالى بايد آن ها را ( با هديه مناسبى ) بهره مند سازيد » (وَ مَتِّعُوهُنَّ). بنابراين اگر نه مهرى تعيين شده و نه آميزشى حاصل گشته ، شوهر بايد هديه اى كه مناسب با شؤون زن باشد، بعد از طلاق به او بپردازد ولى در پرداخت اين هديه، قدرت و توانايى شوهر نيز بايد در نظر

تفسير مردان (83)

گرفته شود و لذا در دنباله آيه مى گويد: « بر آن كس كه توانايى دارد، به اندازه تواناييش و بر آن كس كه تنگدست است ، به اندازه خودش هديه شايسته اى لازم است و اين حقّى است بر نيكوكاران » (عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعا بِالْمَعْرُوفِ حَقّا عَلَى الْمُحْسِنينَ). بنابراين توانگران بايد به اندازه خود و تنگدستان نيز درخور تواناييشان هديه را بپردازند و شؤون زن نيز در اين جهت در نظر گرفته شده است. جمله «مَتاعا بِالْمَعْرُوفِ» مى تواند اشاره اى به همه اين ها باشد ، يعنى هديه اى به طور شايسته و دور از اسراف و بُخل و مناسب حال دهنده و گيرنده . از آن جاكه اين هديه اثر قابل ملاحظه اى در جلوگيرى از حس انتقام جويى و رهايى زن از عقده هايى كه ممكن است براثر گسستن پيوند زناشويى حاصل شود ، در آيه فوق آن را وابسته به روحيه نيكوكارى و احسان كرده و مى گويد: «حَقّا عَلَى الْمُحْسِنينَ: اين عمل بر نيكوكاران لازم است »، يعنى بايد آميخته با روح نيكوكارى

و مسالمت باشد. ناگفته پيدا است كه تعبير به « نيكوكاران » نه به خاطر اين است كه حكم مزبور جنبه الزامى ندارد ، بلكه براى تحريك احساسات خيرخواهانه افراد در راه انجام اين وظيفه است وگرنه همان طور كه اشاره شد، اين حكم جنبه الزامى دارد. نكته جالب ديگرى كه از آيه استفاده مى شود، اين است كه ؛ قرآن از هديه اى كه مرد بايد به زن بپردازد ، تعبير به «مَتاع» كرده است و « مَتاع » در لغت به معناى چيزهايى است كه انسان از آن ها بهره مند و متمتّع مى شود و غالبا به غير پول و وجه نقد اطلاق مى گردد، زيرا از پول به طور مستقيم نمى توان استفاده كرد، بلكه بايد تبديل به متاع شود، روى همين جهت قرآن از هديه تعبير به « مَتاع » كرده است. و اين موضوع از نظر روانى اثر خاصّى دارد، زيرا بسيار مى شودكه هديه اى از اجناس قابل استفاده مانند خوراك و پوشاك و نظاير آن كه براى اشخاص برده مى شود، هرچند كم قيمت باشد، اثرى در روح آن ها مى گذارد كه اگر آن را تبديل به پول كنند، هرگز آن اثر را نخواهد داشت و لذا در رواياتى كه در اين زمينه به ما رسيده، مى بينيم غالبا ائمه اطهار عليهم السلام نمونه هاى هديه را امثال لباس و

(84) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

موادغذايى و يا زمين زراعتى ذكر كرده اند. ضمنا از آيه به خوبى استفاده مى شود كه در ازدواج دائم ، تعيين مهر از قبل ، لازم نيست و طرفين مى توانند بعد از عقد روى آن توافق كنند (1) و نيز استفاده مى شود كه اگر قبل از تعيين مهر و آميزش جنسى ، طلاق صورت گيرد

، مهر واجب نخواهد بود و « هديه » مزبور جانشين « مهر » مى شود . بايد ت__وجّه ك__رد كه زم__ان و مك_ان در مقدار « هديه مناسب » مؤثّر است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مُوسِع»: كس__ى كه از نظ__ر م__ادّى و م__الى، دستش ب_از و داراى امكانات است.

«مُقْتَ_______ر»: تنگ_____دس__ت.

«لا جُن_احَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْ_رِضُوا لَهُنَّ فَريضَةً»

اگ__ر زن__ان را پيش از ن__زديكى با آنان، يا مقرّر ساختن مه__ريه، ط__لاق دادي__د، ب__ر شم___ا گن___اه___ى نيس__ت.

آفريدگار هستى در اين آيه شريفه، مقرّرات طلاق زنان را پيش از نزديكى با آنان ترسيم مى كند؛ و نشان مى دهد كه اگر كسى زنى را به عقد خويش درآورد، امّا پيش از ن__زديكى ب__ا او و ي__ا مق__رّر س__اخت__ن مه__ري__ه، تصمي__م به ج__دايى گرفت، گناهى مرتك_ب نش___ده اس___ت.

از اين آيه مباركه چنين برمى آيد كه دو نكته و دو حكم در آن بيان شده است؛ چرا كه حرف ربط «اَوْ» در آن بكار رفته، نه «وَ». اين دو صورت و حكم آنها عبارتند از:

1. مهريه معلوم شده، امّا عمل خاصّ زناشويى صورت نگرفته است.

2. مهريه معلوم نشده است ...

1- البته اگر در ازدواج دائم تعيين مهر نكنند ، مهر ساقط نمى شود ، بلكه مَهْرُ الْمِثْل ( مهرى معادل زنان شبيه او ) تعلّق مى گيرد ، مگر اين كه قبل از آميزش جنسى ، طلاق داده شود ، در اين صورت تنها هديه اى كه در ب__الا اش___اره شده ، واجب مى گردد .

تفسير مردان (85)

كه در هر دو صورت، جدايى و طلاق بناگزير روا و جايز است.

چرا؟

ب__ا اينكه ط__لاق پيش از ن__زديك__ى يا پس از آن، طبق مقرّرات روا است،

چرا از قي___د «م__ا لَ__مْ تَمَسُّ__وهُ__نَّ» در ج__واز آن استف__اده ش__ده است؟

پاسخ

به اين پرسش، دو پاسخ داده ان__د:

1. روابودن طلاق درصورت ازدواج كامل، يعنى عقد و نزديكى، روشن است؛ ابهام فقط آنجاست كه عقد انجام شده، امّا آميزش صورت نگرفته است. و آيه، اين نقط__ه ابه__ام را روش__ن م_ى س___ازد.

2. درصورت آميزش با زن، طلاق دادن او تنها درحال پاكى وى، آنهم نوعى از پاكى كه آميزش صورت نگرفته باشد، جايز است؛ و اين با زنى كه بطور كلّى دست شوهر به او نخورده است، فرق مى كند، چرا كه در اين حالت، طلاق او بدون قيد زمان روا است و شرايط زن نخست را ندارد.

«وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعَاً بِالْمَعْرُوفِ»

درصورت تصميم به طلاق دادن اين دو گروه از زنان، بر شما زيبنده است كه آنان را با هديه اى درخور شأن خود و آنان، بطور عادلانه و پسنديده بهره مند سازيد. اين ه__دي__ه من__اسب، بر ت__وانگ__ر به ان__دازه ت__وان و امكانات او و بر تنگدست نيز ب__ه ق__در ت__وان__ايى اش لازم اس__ت.

واژه «مَتاع» در آيه شريفه، به مفهوم كالا و چيزى است كه در زندگى بكار مى آيد، از پول، طلا، باغ، ملك، اتومبيل، كالا، لباس و خوراك گرفته تا خدمتگذار. همين معنا با اندك تفاوت، از دو امام گرانقدر __ حضرت باقر و صادق __ عليه السلام نيز روايت شده است. امّا اب__وحنيف__ه و گروهى از يارانش برآنند كه منظور، نيمى از مهريه زن، درص__ورت معل__وم ب__ودن آن است.

(86) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

درهمين باب، اين بحث نيز مطرح است كه پرداخت يا بهره ورساختن آنچه ذكرآنها رفت، بر كدام گروه از زنان واجب است؟

در پاسخ به اين پرسش:

1. بعضى گفته اند: زنانى كه به هنگام عقد، مهريه اى برايشان مقرّر نشده

است. و اي__ن دي__دگ__اه را مفسّ__ر گرانقدر سعي__دب__ن جُبَيْ__ر از دو ام__ام نور __ حضرت باقر و ص__ادق __ عليهم السلام رواي__ت ك__رده است.

2. و برخى برآنند كه شايسته است اين دستور، در مورد همه زنانى كه طلاق داده مى ش__وند، ج__ز آنه__ا كه با ط__لاق خل__ع و مب__ارات و لع__ان جدا مى شوند، به م__رحل__ه اج__را درآي___د.

3. و پاره اى نيز بر اين عقيده اند كه اين دستور، همه زنان را دربرمى گيرد، جز آنها كه مهرشان مقرّر شده است و پيش از نزديكى طلاق داده مى شوند؛ چرا كه در اينصورت بايد نيمى از مهريه مقرّر آنان پرداخت شود و بهره ورساختن آنان به فراتر از آن، عملى انسانى و اخلاقى است و واجب نيست. در اين مورد روايتى نيز نقل كرده اند ك_ه از آن ب_ه «اِسْتِحْباب» حمل مى شود.

قيد «بِالْمَعْرُوف» در اين جمله از آيه شريفه، نشانگر آن است كه بهره ورساختن آنان بايد به گونه اى پسنديده و بدور از افراط و تفريط انجام گيرد؛ و اين شيوه، معروف و مقبول است. امّا جمعى مى گويند منظور اين است كه مرد بايد به امكانات خود بنگرد و مطابق آن عمل كند. و گروهى نيز برآنند كه هم بايد امكانات مرد مدّ نظر ق_رار گيرد و هم موقعيت و شخصيت واقعى زن؛ چرا كه همه زنان با هم برابر نيستند.

در اينكه چگونه بايد به اين تكليف جامه عمل پوشانيد نيز بحث هست: دسته اى معتقدند كه اين كارى شايسته و اخلاقى و برعهده مرد است، امّا نمى توان او را براى انج__ام دادن آن زي__رفش__ار نه__اد. لكن به نظ__ر ما ب__اي__د آنان را وادار ساخت تا اين ك__ار خداپسن__دانه را انج_ام دهند.

تفسير مردان (87)

«حَقّاً عَلَى الْمُحْسِنينَ»

و انج__ام دادن اين

ك__ار ش__ايست_ه و انس__انى، بر نيك__وك__اران مقرّر شده است

گرچه رعايت حقوق و حرمت زنان __ ازجمله زنانى كه در اين بحث از آنان سخن رفت __ براى شايسته كرداران زيبنده تر است و قرآن شريف نيز بدان جهت كه اينان شريفترين انسانها هستند، عمل به اين دستور را به آنان اختصاص داده است، امّا اين بدان معنا نيست كه ديگران از اجراى اين فرمان معاف هستند، هرگز؛ بلكه قرآن مجيد همه مردان باايمان را به عمل به اين دستور انسانى و اخلاقى و حقوقى موظّف مى سازد و از همه مى خواهد كه حقوق و حرمت زنان را پاس دارند و آنگونه كه ذكر شد، با آنان رفتار كنند. اين آيه شريفه نظير اين آيه است كه قرآن را هدايتگر پرواپيشگان عنوان مى سازد: «... هُدىً لِلْمُتَّقينَ»(1)؛ و نشانگر اين حقيقت كه پرواى از خدا براى همگان لازم است. و پاره اى نيز گفته اند: منظور اين است كه هر كه بخواهد نيكوكارى كند، اين راه و حكم آن است.

امّا آنچه بيان شد، درمورد زنان طلاق داده شده بود؛ و درخصوص بانويى كه شوى خويش را ازدست داده، اگر مهريه اى براى او مقرّر نشده باشد، حكم خدا اين است كه ه__م بايد ع__دّه وف__ات را نگاه دارد و هم از شوهر ارث برد؛ و از ديدگاه فقها، بجاى مهريه بايد «مَهْرُالْمِثْل» به او پ__رداخت ش__ود، گ__ر چ__ه از دي__د ب__رخ__ى، اين گروه از زن__ان مه__ري__ه ن__دارن__د؛ و اين بهتر بنظر مى رسد؛ چرا كه از اصحاب ما در اين م__ورد روايت و نصّ__ى نرسي__ده است.

در آيه شريفه بعد نيز سخن از طلاق است و در آن، نوعى حكم طلاق ترسيم مى ش__ود كه عم__ل خ__اصّ زناشويى

انج_ام نشده امّا براى زن مهريه مقرّر شده است.

1. سوره بقره، آيه 2.

(88) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ اِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَريضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ اِلاّ اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذى بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ وَ اَنْ تَعْفُوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ لاتَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُ__مْ اِنَّ اللّهَ بِم_ا تَعْمَلُ__ونَ بَصي__رٌ

و اگر زنان را پيش از آن كه با آن ها تماس بگيريد و ( آميزش جنسى كنيد ، ) طلاق دهيد، درحالى كه مهرى براى آن ها تعيين كرده ايد، (لازم است) نصف آن چه را تعيين كرده ايد، (به آن ها بدهيد) مگر اين كه آن ها (حقّ خود را) ببخشند، يا( در صورتى كه صغير و سفيه باشند، ولىّ آن ها، يعنى) آن كس كه گره ازدواج به دست او است، آن را ببخشد و گذشت كردن شما (و بخشيدن تمام مهر به آن ها) به پرهيزكارى نزديك تراست و گذشت و نيكوكارى را در ميان خ__ود ف_رام__وش نكني_د كه خداوند به آن چه انجام مى دهيد، بينا است.(237 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه حكم قانونى است كه به زن حقّ مى دهد نصف تمام مهريّه را بدون كم و كاست بگيرد ، هرچند آميزشى حاصل نشده باشد . ولى بعدا به سراغ جنبه هاى اخلاقى و عاطفى مى رود و مى فرمايد : « مگر اين كه آن ها حقّ خود را ببخشند ( و يا اگر صغير و سفيه هستند ، ولىّ آنان يعنى ) آن كسى كه گره ازدواج به دست او است ، آن را ببخشد » ( اِلاّ اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذى بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ ) . كاملاً روشن است كه ولىّ در صورتى مى تواند از حقّ صغير صرف نظر كند كه مصلحت صغير ايجاب نمايد

. بنابراين حكم پرداخت نصف مهر ، صرف نظر از مسأله عفو و بخشش است . از آن چه گفتيم ، روشن مى شود كه منظور از « اَلَّذى بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ » ( كسى كه گره ازدواج به دست او است ) ولىّ صغير يا سفيه است ، زيرا او است كه حقّ دارد اجازه ازدواج بدهد. آرى در جمله بعد مى گويد : « عفو و گذشت شما ( و پرداختن تمام مهر ) به پرهيزكارى نزديك تر است و نيكوكارى و فضل را درميان خود فراموش نكنيد كه خداوند به آن چه انجام مى دهيد، بينا است » ( وَ اَنْ تَعْفُوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَلاتَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ اِنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ ) . به طور مسلّم مخاطب در اين جمله شوهران هستند و

تفسير مردان (89)

در نتيجه در جمله قبل ، سخن از گذشت اولياء و در اين جمله سخن از گذشت شوهران است . و جمله « وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ » ، خطابى است به عموم مسلمانان كه روح گذشت و بزرگوارى را در تمام اين موارد فراموش نكنند . جمله « وَ اَنْ تَعْفُوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوى » ( عفو و گذشت شما به پرهيزكارى نزديك تر است ) ، وظيفه مردان در برابر زنان مطلّقه خود را بيان مى كند كه اگر تمام مهر را پرداخته اند ، چيزى پس نگيرند و اگر نپرداخته اند ، همه آن را بپردازند و از نيمى كه حقّ آن ها است ، صرف نظر كنند ، زيرا مسلّم است دختر يا زنى كه بعد از عقد يا پيش از عروسى ، از شوهر خود جدا مى شود ، ضربه سختى مى خورد و از نظر اجتماعى و روانى

، مواجه با مشكلاتى است و بى شك گذشت شوهر و پرداخت تمام مهر ، تا حدّى مرهم بر اين جراحات مى گذارد . لحن مجموعه آيه بر اصل اساسى « مَعْرُوف » و « اِحْسان » ، در اين مسائل تأكيد مى كند كه حتّى طلاق و جدايى آميخته با نزاع و كشمكش و تحريك روح انتقام جويى نباشد ، بلكه بر اساس بزرگوارى و احسان و عفو و گذشت قرار گيرد ، زيرا اگر مرد و زنى نتوانند باهم زندگى كنند و به دلايلى ازهم جدا شوند ، دليلى ندارد كه ميان آن ها عداوت و دشمنى حاكم گ__ردد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«وَ اِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَريضَةً فَنِصْفُ مافَرَضْتُمْ اِلاّ اَنْ يَعْفُ__ونَ اَوْ يَعْفُ__وَا الَّذى بِيَ_دِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ»

و شما مردان باايمان! اگر پيش از نزديكى با زنان، درحاليكه مهرى براى آن مقرّر داشته ايد، طلاقشان داديد، بر شماست كه نيمى از آنچه را بعنوان مهر تعيين كرده ايد، به سبكى شايسته به آنان بپردازيد؛ مگر اينكه اين گروه از زنان رشيده و آزاده، از حق__وق خ__ويش با ك__رام__ت بگ__ذرن__د و يا كسى كه از س__وى آن__ان گ__ره و ك__ار ازدواج آنه__ا به دس__ت اوست و بر آن__ان ولاي__ت ش___رعى دارد، آن را ببخش____د.

اين ديدگاه با روايتى كه از دو امام نور __ حضرت باقر و صادق __ عليهم السلام نقل شده،

(90) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

هماهنگ است. شافعى نيز با همين نظر موافق است. تنها نكته اى كه در اينجا مى ماند، اين است كه از ديد دانشمندان شيعه، «وَلِىّ» و «صاحب اختيار» دختر، فقط پدر و يا ج__دّ اوست و ديگ__رى نمى تواند حق__وق او را ببخش__د و يا در

كار او دخالت كند.

پاره اى برآنند كه منظور از «بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاح»، شوهر است. كه با اين بيان، تفسير آيه چنين مى شود كه او بايد همه مهر را بپردازد و سپس آن دو بصورت شرافتمندانه اى از هم ج__دا ش__ون__د. اين سخن از بسيارى __ از جمله امير مؤمنان عليه السلام __ نيز روايت شده است ...

امّا ديدگاه نخست، با آيه و ظاهر آن سازگارتر است.

حقّ ولايت

چنانچه ديدگاه نخست را درمورد حقّ ولايت پدر و جدّ بپذيريم، اين پرسش مطرح مى شود كه «وَلِىّ» چه اختياراتى دارد؟ آيا مى تواند همه مهريه يا بهره زن را ببخشد يا فقط حقّ بخشيدن پاره اى از سهم زن را دارد؟

پ__اس__خ

همفكران ما در اين مورد بر اين اعتقادند كه «وَلِىّ» نمى تواند همه مهريه يا سهم زن را ببخشد؛ بلكه درصورتيكه براستى مصلحت باشد، تنها مى تواند بخشى از حقّ او را ببخشد و زن نمى تواند در اين خصوص اعتراض كند. امّا چنانچه فراتر از بخشى از سهم زن را ببخشد، يا مصلحت درميان نباشد، زن مى تواند اعتراض كند و از بخشش خ__وددارى ورزد و هم__ه حقوق خويش را باز ستاند.

«وَ اَنْ تَعْفُوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوى»

و اگ__ر بگ__ذري__د [و چيزى افزون بر حقوق آنان بپردازيد، اين كار شما] به پ__رواپيشگى نزديكتر است.

به اعتقاد ابن عبّاس، در اين جمله از آيه شريفه، قرآن با هر دو تن __ يعنى هم زن و

تفسير مردان (91)

هم مرد __ سخ__ن دارد؛ امّا ب__رخ_ى ب__رآنند كه روى سخ__ن تنها با شوهران است و به همين دليل هم فعل بصورت جمع بكار رفته است.

در اينكه اين بخشش و گذشت، چگونه و چرا به پرواپيشگى نزديكتر است، دو پاسخ ارائه شده است:

1. كسى كه از حقوق خويش مى گذرد و آن را ناديده مى گيرد، بى ترديد بهتر مى تواند از پايمال ساختن حقوق ديگران پرهيز كند و حرمت مال و حقوق مردم را بيشت__ر پ__اس دارد؛ و اين به تق__وا نزديكتر است.

2. كسى كه از حقوق قانونى و شرعى و اخلاقى خويش مى گذرد، به پروا و اهتراز از گن__اه و ب__ردن آنچه از آن او نيست، نزديكتر است.

«وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ اِنَّ

اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ»

و به هر حال، بزرگ منشى و نيكوكارى را درميان همنوعان خود ازياد نبريد [و با حسابگرى كامل و سرسختى از هم حساب نكشي__د؛ باگذشت و كرامت رفتار كنيد،[ ك__ه خ__دا به آنچ__ه انج__ام مى دهي_د، بينا است.

عّده اى از مفسّران گفته اند كه اين آيه شريفه، دستور آيه پيشين را كه فرمود: «... وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ...»، نسخ مى كند؛ امّا پاسخ داده شده است كه اين دو هر كدام پيام و دستور جداگانه اى دارند و ارتباطى بين آن دو نيست تا يكى، ديگرى را نسخ كند: اين آيه درمورد زنانى است كه مهريه آنان مقرّر شده، امّا با آنان نزديكى نشده است؛ درحاليكه آيه قبل درباره بانوانى است كه مهريه آنان تعيين نشده ونزديكى نيز با آنان صورت نگرفته است. با اين بيان، آيه پيش ممكن است يك حكم عام را بيان كند و دستور دهد كه «هان اى ايمان آوردگان! همه زنان را به هنگامى كه طلاق داديد، بطور شايسته بهره ور سازيد، چه آنان كه مهرشان مقرّر شده و چه آنان كه مقرّر نشده است»؛ امّا با توجّه به اينكه اين دستور زنانى را كه مهرشان مقرّر شده است، دربر نمى گيرد، بناگزير بايد گفت كه اين آيه شريفه و حكم عام آن يا تخصيص خورده و يا

(92) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

حذف و تقديرى در آن صورت گرفته؛ و اصل آن بدينصورت بوده است: «زنانى را كه مهرشان مقرّر نشده است...»؛ و قرينه اين برداشت و تقدير همين آيه، اين است كه مى ف__رم__اي__د: «وَ قَ__دْ فَ_رَضْتُ_مْ لَهُ__نَّ فَ_ريضَ__ةً...» كه در آي__ه بعد از آن آمده است.

ب__رداش__ت اخي__ر از آي__ه ش__ريف__ه، دري__اف__ت م__ؤلّف اس__ت و از مفسّران كس_____ى

چني____ن نگفت__ه اس___ت.

راز پافشارى بر رعايت حقوق(1)

اسلام دين حق است و قرآن كتاب عدالت و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله پيام آور رعايت حقوق و الگوى عملى و نمونه بى نظير آن؛ چرا كه راز حيات و رشد و شكوفايى و پايندگى فرد و خانواده و هر جامعه و تمدّنى را درگرو عدالت و رعايت حقوق مى نگرند و به همين دليل هم بر اين اصل سرنوشت ساز اينگونه پاى مى فشرند و برآنند كه در كانون خانه و خانواده و پيوندها و جداييها و در كران تا كران جامعه، حقّ و عدالت فراتر از گفتار و نوشتار، در ميدان عمل حاكم باشد؛ چه، براى سخن گفتن از حق، ميدان بسيار گسترده و بيكرانه است و آنچه مهم است، عمل به آن است: «...فَالْحَقُّ اَوْسَعُ الاَْشْياءِ فِى التَّواصُفِ وَ اَضْيَقُها فِى التَّناصُفِ...»(2). آرى؛ با دقّت در آياتى كه تفسير آنها ازنظرتان گذشت، اين پيام و درس دريافت مى شود كه هم در پيوندها و هم در ج_داييها باي_د حقوق را رعايت كرد.

1. مترجم .

2. نهج البلاغه، خطبه 216.

تفسير مردان (93)

مقرّرات اخلاقى(1)

قرآن شريف براى تأمين آسايش و آرامش انسان و سعادت و نيك بختى خانه و خانواده، دو دسته مقرّرات ارائه مى كند: حقوقى و اخلاقى. در مقرّرات حقوقى، قرآن درپى اين حقيقت است كه حق بى هيچ افراط و تفريط، همانگونه كه هست، در ميدان عمل رعايت شود و همه اعضاى خانواده __ ازجمله زن، مرد و كودكان و پدر و مادر __ در امنيت و سلامت، راه تعادل را درپيش گيرند و اگر جدايى هم اتّفاق افتاد، باز هم بر اساس حقّ و عدالت، هر كه راه خود را درپيش گيرد. امّا از آنجا كه قانون و حقوق و مقرّرات به تنهايى خشك و انعطاف ناپذير است، با

يك سلسله مقرّرات عاطفى و اخلاقى و انسانى، زندگيها و پيوندها و جداييها را انسانى تر مى سازد. درنتيجه، نخست حقوق و حدود زن و مرد، هر يك را بيان مى كند و آنگاه آنان را به گذشت و ايثار و فداكارى و بخشش فرا مى خواند: «و ان تعفوا اقرب للتّقوى...».

1. مترجم .

(94) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ت_وصي_ه به م_ردانى كه در آست_انه مرگ قرار مى گيرند و همسرانى از خود باقى مى گذارند

وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ اَزْواجا وَصِيَّةً لاَِزْواجِهِمْ مَتاعا اِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ اِخْراجٍ فَاِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فى ما فَعَلْنَ فىاَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ

و كسانى از شما كه در آستانه مرگ قرار مى گيرند و همسرانى از خود به جا مى گذارند، بايد براى همسران خود وصيّت كنند كه تا يك سال آن ها را ( با پرداختن هزينه زندگى ) بهره مند سازد، به شرط اين كه آن ها ( از خانه شوهر ) بيرون نروند ( و اقدام به ازدواج مجدّد نكنند ) و اگر بيرون روند،(حقّى در هزينه ندارند، ولى) گناهى بر شما نيست نسبت به آن چه درباره خود به طور شايسته انجام مى دهند و خداوند توانا و حكيم است. (240 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه بار ديگر به مسأله ازدواج و طلاق و امورى در اين رابطه بازمى گردد و نخست درباره شوهرانى سخن مى گويد كه در آستانه مرگ قرار گرفته و همسرانى از خود به جاى مى گذارند، مى فرمايد: « و كسانى از شما كه مى ميرند ( يعنى در آستانه مرگ قرار مى گيرند ) و همسرانى از خود باقى مى گذارند، بايد براى همسران خود وصيّت كنند كه تا يك سال آن ها را بهره مند سازند و از خانه بيرون نكنند »، در خانه شوهر باقى بمانند و هزينه

زندگى آن ها پرداخت شود ( وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ اَزْواجا وَصِيَّةً لاَِزْواجِهِمْ مَتاعا اِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ اِخْراجٍ ). البته اين در صورتى است كه آن ها از خانه شوهر بيرون نروند « و اگر بيرون روند ، ( حقّى در هزينه و سكنى ندارند، ولى ) گناهى بر شما نيست نسبت به آن چه درباره خود از كار شايسته ( مانند انتخاب شوهر مجدّد بعداز تمام شدن عدّه ) انجام دهند » ( فَاِنْ خَرَجْنَ فَلاجُناحَ عَلَيْكُمْ فىما فَعَلْنَ فىاَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ ). در پايان آيه گويا براى اين كه چنين زنانى از آينده خود نگران نباشند ، آن ها را دلدارى داده، مى فرمايد: خداوند قادر است كه راه ديگرى بعد از

تفسير مردان (95)

فقدان شوهر پيشين در برابر آن ها بگشايد و اگر مصيبتى به آن ها رسيده ، حتما حكمتى در آن بوده است، زيرا « خداوند توانا و حكيم است » ( وَ اللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ ) . اگر از روى حكمتش درى را ببندد، به لطفش در ديگرى را خواهد گشود و جاى نگرانى نيست. برطبق آن چه دربالا گفته شد، معلوم مى شود جمله « يُتَوَفَّوْنَ » در اين جا به معنى مردن نيست، بلكه به قرينه ذكر « وصيّت »، به معنى قرار گرفتن در آستانه مرگ است. جمله «فَاِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فى ما فَعَلْنَ فى اَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ» مطابق تفسير بالا، دليل بر اين است كه پرداختن هزينه زندگى تا يك سال، از حقوق زن بر ورثه شوهر مى باشد و هرگاه زن به دلخواه خود نخواست در خانه شوهر بماند و از نفقه استف__اده كن__د ، كس__ى مسؤوليّتى در ب__راب__ر او نخواهد داشت و نيز اگر

بخواهد اقدام به ازدواج تازه كند ، مانعى ندارد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آيات شريفه اين بحث درمورد زنان است؛ كه در اوّلين آنها توصيه مى كند مردانى كه خود را در آستانه مرگ مى بينند و همسرانى برجاى مى گذارند، بايد سفارش كنند ك__ه بازماندگان ت__ا يك س__ال آنان را از خ__انه شوى خود خارج نسازند و هزينه زن__دگى آن_____ان را ني__ز بپ_ردازن___د.

«وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُ__مْ وَ يَ__ذَرُونَ اَزْواجا وَصِيَّةً لاَِزْواجِهِمْ مَتاعَا اِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ اِخْراجٍ»

روشن است كه واژه «يُتَوَفَّوْن» در آيه شريفه به معناى «كسانى كه جانشان گرفته شده» نيست، بلكه منظور كسانى است كه در آستانه مرگ قرار دارند؛ زيرا انسان مرده نه مى تواند وصيت كند و نه دستورى و هشدارى بدهد. و مقصود از هزينه يك سال، عبارت است از هزينه خوراك، پوشاك، مسكن و ديگر ضروريات زندگى؛ گرچه عدّه اى برآنند كه منظور از بهره ورساختن آنان، همان چيزى است كه در طلاق زن، بر مرد مقرّر شده است و او بايد به اندازه توان و در شأن خود و آن زن، وى را بهره مند سازد. آرى؛ درمورد زنان شوهرمرده نيز بهره ورساختن به همان صورت است كه از مال شوهر خويش تا يك سال تأمين شوند.

(96) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«فَاِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُ_مْ ف_ى ما فَعَلْنَ فى اَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ»

امّا اگر خود آنان بيرون رفتند، درمورد كار پسنديده اى كه راجع به سرنوشت و زن__دگى آين__ده خويش انج_ام مى دهند، بر شما گناهى نيست.

چنانكه ذكر شد، مرد بايد در آستانه رحلت وصيت كند كه بازماندگان تا يك سال او را از خانه شوهر بيرون نكنند و هزينه زندگى او را نيز بپردازند.

درمورد «فَاِنْ خَرَجْنَ»، بعضى معتقدند كه «اِنْ» در

اينجا به معناى «اِذا» است؛ بنابراين، مفهوم جمله بدينصورت مى شود كه «اگر خود آنان پيش از پايان سال بيرون رفتن__د، ب_ر شم__ا گن__اه__ى نيس__ت».

در تفسير «لاجُناحَ» ميان مفسّران بحث هست كه كدام وظيفه را از ورثه برمى دارد و به آنان مى فرمايد بر شما گناهى نيست:

1. گروهى برآنند كه با بيرون رفتن زن از خانه پيش از پايان يك سال، هزينه زندگى او، ديگر بر شما واجب نيست و ندادن آن گناه بشمار نمى رود.

2. دسته اى ديگر مى گويند: منظور اين است كه بعد از مرگ شوهر، مستحب است كه زن يك سال در خانه بماند و حرمت او را نگه دارد؛ پس از آن، اگر خواست، ازدواج كند. و بر بازماندگان آن مرد نيز ازنظر اخلاقى و انسانى واجب است كه هزينه زندگى او را در اين مدّت بدهند. امّا اگر زن به دلخواه خود زودتر رفت، بر شما لازم نيست كه مانع او شويد و او را از رفتن بازداريد. در اين حالت، نه بر شما گناهى است و نه بر خود آنان؛ چرا كه كار آنان در ماندن در خانه به مدّت يك سال، كارى اخلاقى و انسانى است، نه حق__وقى و واجب. بن__ابراين مى ت_واند زودتر برود.

3. و پاره اى را نيز اعتقاد بر آن است كه اگر اين زنان پس از گذشت آن مدّت مقرّر، از ع__دّه خ__ارج شدند و ازدواج كردن__د، نه بر شم__ا گناهى است و نه بر خود آنان.

به نظر مؤلّف، ديدگاه سوّم از دو ديدگاه ديگر بهتر و با مفهوم آيه شريفه هماهنگ تر است. واژه «مَعْروف» نيز نشان دهنده آن است كه اگر آنان بعد از خروج از ع__دّه، بط_ور پسنديده آرايش كردند و يا ازدواج كردند،

بر آنان و شما گناهى نيست.

«وَ اللّه ُ عَ_____زي_______زٌ حَكي__________مٌ»

و خ____دا پيروزمن__د و فرزانه است

تفسير مردان (97)

نه چي___زى او را ن__ات__وان مى س__ازد و ن___ه ك___ارى جز بنا به مصلحت و حكمت انجام مى دهد.

بيشتر مفسّران بر اين اعتقادند كه دستور اين آيه شريفه، با آيه 234 از سوره بقره و نيز آيه اى كه بيانگر مقرّرات ارث زنان از شوهران خويش، به نسبت 41 يا 81 است، نسخ شده است.(1)

در اين باره از ششمين امام نور عليه السلام نقل كرده ند كه فرمود: در آغاز اسلام، دستور اين بود كه پس از مرگ مرد مسلمان، تا يك سال هزينه زندگى همسرش را از اصل مال شوهر برمى داشتند و به زن مى پرداختند و بعد از پايان اين مدّت، آن زن بدون داشتن ارث و يا حق__وقى، به س__راغ آين__ده خ__ويش مى رف__ت. تا اين ك__ه آيه ارث فرود آم__د و روش__ن س__اخت كه زنان طب__ق مق__رّرات، از شوهرانشان ارث مى ب__رن__د.

همچنين از آن حضرت روايت كرده اند كه فرمود: اين آيه شريفه كه عدّه وفات را يك سال عنوان مى سازد و مقرّراتى براى آن بيان مى كند، تا آيه 234 سوره بقره نسخ و از آن پس مقرّر شد كه زنان بجاى يك سال، چهار ماه و ده روز عدّه نگاه دارند: «وَالَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ اَزْواجا يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَ عَشْرَاً...».

1. يادآور مى شود ديدگاهى كه طبق آن، اين آيه شريفه نسخ شده است، قابل قبول نيست؛ چرا كه وقتى مى توان آيه را منسوخ پنداشت كه اين واقعيت از آن دريافت شود كه تا يك سال عِدّه نگاه داشتن براى زن «وظيفه» است؛ درحاليكه به عقيده ما، آيه از آغاز چنين چيزى را نمى رساند، بلكه

مى گويد اين «حقّ» زن است كه بعد از مرگ شوهرش، تا يك سال تأمين شود؛ و بازماندگان وظيفه دارند هزينه زندگى و مسكن وى را بپردازند؛ امّا اگر زن خود از حقّش گذشت و رفت، نه بر او گناهى است و نه بر ديگران. با اين بيان، عدّه نگاه داشتن زن به مدّت يك سال، وظيفه نيست؛ وظيفه همان چهار ماه و ده روز است كه آيه 234 سوره بقره بيان مى كند. از اين مدّت بيشتر، به اختيار زن است؛ مى تواند تا يك سال بماند و در طىّ آن، بازماندگان شوهرش مكلّفند هزينه زندگى وى را تأمين كنند؛ يا اينكه از حقّ خود بگذرد و در پايان چهار ماه و ده روز برود، كه در اينصورت نه بر او گناهى است و نه بر ديگران. و با اين بيان، آيه نسخ نشده است. _ مترجم .

(98) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقّا عَلَى الْمُتَّقينَ

و ب__راى زن__ان مطلّق__ه ، ه__دي__ه من__اسب__ى لازم است ( ك__ه از طرف شوهر پرداخت گ__ردد ) اين حقّى است ب__ر م___ردان پ__رهي__زك_ار. (241 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

گرچه ظاهر آيه همه زنان مطلّقه را شامل مى شود ، ولى به قرينه آيه 236 در همين سوره، اين حكم در مورد زنانى است كه مهرى براى آن ها به هنگام عقد قرار داده نشده و قبل از آميزش طلاق داده مى شوند و در حقيقت تأكيدى است بر حكم مزبور تا مورد غفلت واقع نشود . به هر حال اين هديه طبق رواياتى كه از ائمه معصومين عليهم السلام نقل شده ، بعد از پايان عدّه و جدايى كامل پرداخت مى شود ، نه در عدّه طلاق

رجعى و به تعبي__ر ديگ__ر ، ه__دي__ه خ__داح__افظى است ، نه وسيل__ه اى ب__راى بازگشت .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در شأن نزول آيه مورد بحث برخى از مفسّران گفته اند: بعد از آنكه آيه 236 از دوّمين سوره قرآن فرود آمد كه «اگر زنان را پيش از نزديكى با آنان يا مقرّرساختن مهريه طلاق داديد، بر شما گناهى نيست؛ ولى آنان را با هديه اى شايسته و بطور پسنديده و محترمانه بهره مند سازيد و فراموش نكنيد كه اين هديه بر توانگران به اندازه توان آنان و بر تنگدستان نيز به اندازه امكانات مالى آنان خواهد بود»، جمعى از پول پرستان گفتند: اگر خواستيم، چنين مى كنيم؛ و چنانچه نخواستيم، نه هديه اى به آنان مى دهيم و نه بهره اى. و اينجا بود كه خداى فرزانه و عادل براى حفظ حقوق و ت__أكي__د ب__ر رع__اي_ت ح__رم__ت زن__ان، اين آي__ه ش__ريف__ه را ف__رو ف__رست___اد.

«وَلِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ»

1- « نُورُ الثَّقَلَيْن » ، جلد 1 ، صفحه 240 ، حديث 956 و 957 .

تفسير مردان (99)

براى زنان طلاق داده شده، به گونه اى پسنديده و شايسته، ه__ديه و بهره اى است.

در اين آيه شريفه نيز از رعايت حقوق و حرمت زنان سخن بميان مى رود؛ به اين قصد كه به هنگام انحلال خانواده و گسستن پيوند آن، از هرگونه بدرفتارى و خشونت و كينه توزى ممانعت بعمل آيد و اصل انسانساز اسلامى در خانه و خانواده __ كه عبارت است از زندگى يا جدايى شرافتمندانه __ براستى رعايت شود. بر اين مبناست كه دگرباره به مردان باايمان و غيرتمند توصيه مى شود كه چنانچه ناگزير از انحلال خانواده و جدايى هستند، هديه و بخششى درخور شأن خود و همسرانشان به آنان تق__دي__م

دارن__د و هر كدام از پ__ى سرنوشت خ__ويش بروند.

در خص__وص به__ره و واژه «مَت__اع» در آيه شريفه، مي__ان مفسّران بحث هست:

1. عدّه اى از جمله سعيدبن جُبَيْر مى گويند: منظور از «متاع»، بهره ورساختن زنان از همه وسايل ضرورى و لازم زندگى است؛ و بر مردان است كه به هنگام انحلال خانواده و طلاق، آنان را از اين مايحتاج زندگى بهره مند سازند.

2. بعض__ى معتق__دن__د ك__ه منظ__ور از آن، هم__ان هزينه يك ساله زندگى آنان است كه درآيه قبل آمده است.

3. و برخى بر اين عقيده اند كه دستور اين آيه شريفه با حكم آيه 237 همين سوره نسخ شده است كه مى فرمايد: اگر پيش از نزديكى با زنان، طلاقشان داديد، درحاليكه مهرى برايشان مقرّر داشته ايد، بر شماست كه نيمى از آنچه را معيّن كرده ايد، به آنان بدهيد (... فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ...).

امّا به اعتقاد ما، هزينه زندگى و مسكن، تنها از آنِ زنانى است كه پيش از نزديكى با آنان، بى آنكه مهرى برايشان مقرّر شده باشد، طلاق داده شوند؛ ولى زنى كه با او ن__زديك__ى نش__ده است، در ص__ورت مقرّر شدن مهريه اش، بايد نيمى از آن را دريافت دارد؛ و چنانچه با وى ن__زديك__ى صورت گرفته باشد، همه مهريه بايد به او

(100) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پ__رداخ__ت شود؛ هم چنان كه در صورت نزديكى با او و مشخّص نبودن مَهْرِيّه، مَهْ__رُالْمِثْل بايد به او داده شود.

با اين بيان، از چهار گروه زنان طلاق داده شده اى كه وصف آنان رفت، فقط يك گروه از هزينه زندگى و مسكن برخوردار مى شوند و سه گروه ديگر به سبب دريافت مهريه كامل يا مهرالمثل يا نيمى از مهريه به گونه اى كه گذشت، حقّ واجب و لازمى برعهده شوهران خويش ندارند،

مگر اينكه آنان خود ازنظر اخلاقى و انسانى، آنها را با هديه اى درخور بهره ور سازند.

بر اين اس__اس، اگ__ر آيه 237 سوره بق__ره به همراه اين آيه فرود آمده باشد، آن آيه ش___ريف__ه، مخصّص اين آيه است؛ و اگر پس از آن فرود آمده باشد، مى تواند ناس___خ حك__م اين آي___ه باشد.

ي___ادآور مى ش__ود كه جمع__ى از مفسّ__ران ني__ز اين دي__دگ__اه را ب_رگ__زيده اند.

«حَقّ____ا عَلَ____ى الْمُتَّقي_______نَ»

و اي___ن ك____ار ش__ايست___ه ب__ر پ__رواپيشگ__ان مق___رّر و لازم ش____ده اس___ت.

تفسير مردان (101)

كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ اياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

اين چنين خداوند آيات خود را براى شما شرح مى دهد، شايد انديشه كنيد. (242 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

بديهى است كه منظور از « انديشه كردن و تعقّل » ، آن است كه مبدأ حركت به سوى عمل باشد ، وگرنه انديشه تنها درباره احكام ، نتيجه اى نخواهد داشت . از مطالعه در آيات و روايات اسلامى ، به دست مى آيد كه غالبا « عقل » در مواردى به كار مى رود كه « ادراك » و فهم با « عواطف و احساسات » آميخته گردد و به دنبال آن عمل باشد ، مثلاً اگر قرآن در بسيارى از بحث هاى خداشناسى نمونه هايى از نظام شگفت انگيز اين جهان را بيان كرده و سپس مى گويد : ما اين آيات را بيان مى كنيم ، «لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» ( تا شما تعقّل كنيد ) ، منظور اين نيست كه تنها اطلاعاتى از نظام طبيعت در مغز خود جاى دهيد ، زيرا علوم طبيعى اگر كانون دل و عواطف را تحت تأثير قرار ندهد و هيچ گونه تأثيرى در ايجاد محبّت و دوستى و آشنايى با آفريدگار جهان نداشته باشد ، ارتباطى با

مسائل توحيدى و خداشناسى نخواهد داشت. و همچنين است اطّلاعاتى كه جنبه عملى دارد، درصورتى «تعقّل» به آن ها گفته مى شود كه « عمل » هم داشته باشد و در تفسير « الميزان » (1) مى خوانيم كه: "تعقّل" در زمينه اى استعمال مى شود كه به دنبال درك و فهم ، انسان وارد مرحله عمل گردد و آياتى مانند ؛ « وَ قالُوا لَوْ كُنّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فى اَصْحابِ السَّعيرِ: دوزخيان مى گويند: اگر گوش شنوا داشتيم و تعقل مى كرديم،در صف اهل جهنم نبوديم » ( 10 / ملك )، يا آيه « اَفَلَمْ يَسيرُوا فِى الاَْرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها: آيا در زمين سياحت نكردند تا دل هايى داشته باشند كه به وسيله آن بفهمند »؟ ( 46 / حج ) ، شاهد اين گفتار است . زيرا اگر مجرمين روز قيامت آرزوى تعقّل در دنيارا مى كنند، منظور تعقّلى است كه آميخته

1- « المي_زان » ، جلد 2 ، صفحه 249 و 250 .

(102) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

باعمل باشد و يا اگر خدا مى گويد : مردم سير و سياحت كنند و با نظر و مطالعه به اوضاع جهان چيزهايى بفهمند، مقصود درك وفهمى است كه به دنبال آن مسيرخودرا ع__وض ك__رده و به راه راست گ__ام نهند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

قرآن مجيد پس از ترسيم يك سلسله مقرّرات حقوقى و اخلاقى درباره نظام خانه و خانواده و حقوق زنان و كودكان و نيز سفارش به اهميت دادن به نماز و رعايت آداب و شرايط آن و بجاآوردن شايسته و بايسته اش در وقتهاى مقرّر خود، اينك مى فرمايد: خداوند آيات خود را اينگونه براى شما انسانها بروشنى بيان مى كند؛ باشد كه خرد خويش را بكار گيريد؛ چه، در آنصورت است كه

مى كوشيد به مقرّرات او عمل كنيد و از آنچه هشدار داده است، دورى گزينيد.

مقصود اين است كه مقرّرات و آداب و رسوم مترقّى و شايسته و درخور يك زندگى شرافتمندانه و عادلانه و انسانى را كه بدانها نيازمنديد و نيز برهانها و دليلهايى كه حق را از ب__اط__ل و داد را از بي__داد ج__دا مى كن__د، همه را براى شم__ا بي__ان م_ى دارد.

و منظور از «لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» به عقيده برخى، يعنى «باشد كه خرد خويش را بكار گيريد». و بعضى مى گويند: منظور اين است كه «باشد كه خرد شما كامل شود»؛ چرا كه خرد فطرى و طبيعى تنها در پرتو خرد اكتسابى و تجربى رشد مى يابد و مى شكفد. و پاره اى نيز معتقدند: منظور اين است كه «خرد خويش را با دانش و آگاهى به آن نعمت گرانبهاى خدا بكار گيريد»؛ زيرا هركه خرد خويش را بكار نگيرد، بسان كسى است كه از آن بى بهره است؛ درست نظير اين آيه شريفه كه در آن، مردمى را كه خرد خويش را وانه__اده اند و از ه__وا و ه__وس خ__ود پي__روى مى كنن__د، ن__ادان مى خواند، تو گويى از نعمت دانش و بينش بى بهره اند:

تفسير مردان (103)

اِنَّمَ__ا التَّ__وْبَةُ عَلَى اللّه ِ لِلَّذينَ يَعْمَلُ__ونَ السُّ__وءَ بِجَه__الَةٍ ...»(1)

توبه به بارگاه خدا، تنها براى كسانى است كه از روى نادانى مرتكب گناه مى شوند و آنگاه بيدرنگ توبه مى كنند و رو به جانب خدا مى آورند...

توصيه مكرر قرآن كريم به خردورزى و خردمندى (2)

با ژرف نگرى در آياتى كه واژه «عَقْل» و مشتقّات آن بكار رفته است، اين نكته ظريف و سرنوشت ساز دريافت مى شود كه قرآن شريف اگر نه هميشه، در بيشتر موارد از اين واژه و مشتقّات آن استفاده مى كند؛ تا به طريقى انسان را به خردورزى

و خردمندى فراخواند، چرا كه خرد و درك از يك سو و عواطف و احساسات از سوى ديگر، او را به راه دلخواه خويش راه مى نمايند و انسان در كشاكش اين دو نيروى شگرف در سازمان وجود خويش، ناگزير از تصميم گيرى و انتخاب است و در اين ميان، افزون بر دريافت يك سلسله آگاهى و اطّلاعات، به گاه عمل نزديك مى شود؛ براى نمونه: در آيات همين بحث كه قرآن شريف مسئله مقرّرات عادلانه و انسانى انحلال خانواده را طرح مى كند، روشن است كه از يك سو خرد و وجدان، انسان را به عدالت و آزادگى و بشردوستى و رعايت حقوق و مهر و لطف در حقّ انسانى دعوت مى كنند كه روزگارى با او زندگى كرده و اينك ناچار است از او بگسلد و به او ندا مى دهند كه اين جدايى بايد شرافتمندانه باشد و علاوه بر حقوق او، به نوعى موجبات خشنودسازى وى را نيز فراهم آورد تا هر كدام با رضايت پى سرنوشت خويش بروند؛ امّا از ديگرسو عواطف و احساسات، انسان را به طرف خودبينى و جلب منافع و خودخواهى و تصميم گيرى شتابزده و كينه توزى و بدرفتارى سوق مى دهند. و درست در اين بحران مبارزه خرد و احساسات است كه قرآن شريف انسان را به خردورزى و خردمندى فرا مى خواند و از او مى خواهد كه با همه وجود به مقرّرات خدا بنگرد و

1. سوره نساء، آيه 17.

2. مترجم .

(104) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

عقل خويش را بكار گيرد و آنگاه با ژرف نگرى و پرواپيشگى وارد عمل شود و عادلانه عمل كند، كه اين همان بكارگيرى عقل و نعمت گرانبهايى است كه انسان را به توحيد و تقوا

و پرستش واقعى خدا اوج مى بخشد و بهشت پرطراوت و زيبا را برايش به ارمغان مى آورد: «اَلْعَقْلُ ماعُبِدَ بِهِ الرَّحْمنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجَنانُ».

در اين م__ورد همچني__ن مى ت__وان ب__ه آي__ه 10 از سوره ملك، آيه 46 از سوره حج، آي__ه 46 از س__وره بق__ره، آيه 62 از سوره يس و آيه 151 از سوره انعام، آنگونه كه شايسته است، انديشيد و ب__راى تق__رّب به خ__دا و عمل به دستورات او و آراستگ__ى به ارزشه_اى والاى انسانى درس گرفت.

تفسير مردان (105)

پ_اس_خ پ_روردگ_ار به سؤال مردى ص_الح

اَوْ كَالَّذى مَ_رَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ اَنّى يُحْيى هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَاَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ اِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ اِلى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَ__كَ ايَةً لِلنّاسِ وَ انْظُرْ اِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْما فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ اَعْلَمُ اَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ

ي_ا همانن_د كسى كه از كنار يك آب_ادى ( ويران شده ) عب_ور كرد، در حالى كه دي_وارهاى آن به روى سقف ها فروريخته بود ( و اجساد و استخوان هاى اهل آن در هر سو پراكنده بود ، او با خود ) گفت: چگونه خدا اين ها را پس از مرگ زنده مى كند؟ ( در اين هنگام ) خدا او را يك صد سال ميراند ، سپس زنده كرد و به او گفت : چه قدر درنگ كردى ؟ گفت: يك روز يا بخشى از يك روز ، فرمود : نه ، بلكه يك صد سال درنگ كردى ، نگاه كن به غذا و نوشيدنى خود ( كه همراه داشتى، با گذشت سال ها

) هيچ گونه تغييرى نيافته است، ( خدايى كه يك چنين مواد فاسدشدنى را در طول اين مدت حفظ كرده ، بر همه چيز قادر است ) ولى به الاغ خود نگاه كن ( كه چگونه از هم متلاشى شده ، اين زنده شدن تو پس از مرگ هم براى اطمينان خاطر تو است و هم ) براى اين كه تو را نشانه اى براى مردم ( در مورد معاد ) قرار دهيم ، ( اكنون ) به استخوان ها( ى مركب سوارى خود ) نگاه كن كه چگونه آن ها را برداشته ، به هم پيوند مى دهيم و گوشت بر آن مى پوشانيم ، هنگامى كه ( اين حقايق ) بر او آشكار شد ، گفت: مى دان___م خ__دا ب__ر ه__ر ك__ارى ت__وان__ا اس__ت. (259 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

داستان شگفت انگيز " عُ_زَيْ_ر "

واژه «عُرُوش» جمع « عَرْش » در اين جا به معنى سقف است و «خاوِيَة» در اصل به معنى خالى است و در اين جا كنايه از ويران شدن است ، زيرا خانه هاى آباد معمولاً مسكونى است و خانه هايى كه خالى مى شود يا به خاطر ويرانى است و يا بر اثر خالى

(106) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

بودن ، تدريجا ويران خواهد شد. «لَمْ يَتَسَنَّه» از ماده « سَنَه » به معنى سال است ، يعنى سال بر آن نگذشته است ولى در اين جا كنايه از عدم تغيير و فاسد نشدن است. «نُنْشِزُها» از ماده « نُشُوز » به معنى مرتفع و بلند شدن است و در اين جا به معنى برداشتن از روى زمين و پيوستن آن ها به يكديگر است. آيه اشاره به سرگذشت كسى مى كند كه در اثناى سفر خود در حالى كه بر مركبى سوار بود

و مقدارى آشاميدنى و خوراكى همراه داشت ، از كنار يك آبادى گذشت ، در حالى كه به شكل وحشتناكى درهم ريخته و ويران شده بود و اجساد و استخوان هاى پوسيده ساكنان آن به چشم مى خورد ، هنگامى كه اين منظره وحشت زا را ديد ، گفت : چگونه خداوند اين مردگان را زنده مى كند؟ البتّه اين سخن از روى انكار و ترديد نبود ، بلكه از روى تعجّب بود ، زيرا قرائن موجود در آيه نشان مى دهد كه او يكى از پيامبران عليهم السلام بوده كه در ذيل آيه مى خوانيم : خداوند با او سخن گفته است و روايات نيز اين حقيقت را تأييد مى كند ، چنان كه بعدا اشاره خواهيم كرد. در اين هنگام خداوند جان او را گرفت و يك صد سال بعد او را زنده كرد ، از او سؤال نمود : چه قدر در اين بيابان بوده اى ؟ او خيال مى كرد مقدار كمى بيشتر در آن جا درنگ نكرده ، فورا در جواب عرض كرد : يك روز يا كمتر. به او خطاب شد كه : يك صد سال در اين جا بوده اى ، اكنون به غذا و آشاميدنى خود نظرى بيفكن و ببين چگونه در طول اين مدّت به فرمان خداوند هيچ گونه تغييرى در آن پيدا نشده است ، ولى براى اين كه بدانى يك صد سال از مرگ تو گذشته است ، نگاهى به مركب سوارى خود كن و ببين از هم متلاشى و پراكنده شده و مشمول قوانين عادى طبيعت گشته و مرگ آن را از هم متفرّق ساخته است ، سپس نگاه كن و ببين چگونه اجزاى پراكنده آن را جمع آورى كرده و زنده مى كنيم ، او هنگامى

كه اين منظره را ديد ، گفت : مى دانم كه خداوند بر هر چيزى توانا است ، يعنى هم اكنون آرامش خاطر يافتم و مسأله رستاخيز مردگان در نظر من شكل حسّى به خود گرفت. اكنون به تفسي_ر آيه برگرديم ؛

تفسير مردان (107)

نخست مى فرمايد : « يا همانند كسى كه از كنار يك آبادى عبور كرد ، در حالى كه ديوارهاى آن به روى سقف ها فروريخته بود ( و اجساد و استخوان هاى اهل آن در هرسو پراكنده بود ، او از روى تعجّب با خود ) گفت : چگونه خدا اين ها را بعد از مرگ زنده مى كند» (اَوْ كَالَّذى مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ اَنّى يُحْيى هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها). جمله «وَ هِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها» چنين معنى مى دهد كه خانه هاى آنان ويران شده بود ، به اين صورت كه نخست سقف آن ها فرود آمده و سپس ديوارها به روى آن ها افتاده بود ، اين نوع ويرانى ، ويرانى كامل و تمام عيار است ، زيرا به هنگام ويرانى معمولاً نخست سقف آن ويران مى گردد و بعد ديوارها مدّتى سرپا مى ايستد، سپس روى ويرانه هاى سقف فرومى غلتد. بعضى تصريح كرده اند كه مفهوم « عَرْش » با « سَقْف » متفاوت است، سقف تنها به قسمت بالاى عمارت گفته مى شود، ولى عَرْش عبارت از سقفى است كه همراه با پايه ها باشد. از قرائن چنين استفاده مى شود كه در اين ماجرا كسى همراه آن پيامبر نبود و هنگامى كه چشمش به استخوان هاى متلاشى شده اهل قريه افتاد، به آن ها اشاره كرد و اين سؤال را از خويشتن نمود كه چگونه خداوند اين ها را بع__د از مرگشان زنده مى كند؟

در ادامه آيه مى فرمايد : « خداوند او را يك صد سال ميراند ، سپس او را زنده كرد و به او گفت : چه قدر درنگ كردى ؟ گفت : يك روز يا قسمتى از يك روز ، فرمود : ( نه ) بلكه يك صد سال درنگ كردى » ( فَاَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ ). اكثر مفسران از اين جمله چنين فهميده اند كه خداوند جان آن پيامبر را گرفت و بعد از يك صد سال از نو زنده كرد و جمله « اَماتَهُ » كه از ماده « مَوْت » به معنى مرگ است ، همين مفهوم را مى بخشد. ظاهر آيه اين است كه پيامبر مزبور از دنيا رفت و پس از يك صد سال زندگى را از سر گرفت ، البتّه چنين مرگ و حياتى يك موضوع كاملاً خارق العاده است ، ولى در هر حال مُحال نيست و از طرفى حوادث خارق العاده در قرآن نيز منحصر به اين مورد نيست كه بخواهيم آن را توجيه و يا تأويل كنيم. جمله

(108) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«لَبِثْتُ يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» نشان مى دهد كه آن پيامبر ، موقع مرگ و زنده شدنش در دو ساعت مختلف از روز بوده ، مثلاً مرگ او پيش از ظهر بوده و زنده شدنش بعد از ظهر و لذا به شك افتاد كه آيا يك شبانه روز بر او گذشته يا تنها چند ساعتى از يك روز به همين دليل با ترديد گفت يك روز يا قسمتى از يك روز ، ولى به زودى به او خطاب شد كه نه بلكه

يك صد سال در اين جا مانده اى. سپس براى اين كه آن پيامبر ، اطمينان بيشترى به اين مسأله پيدا كند ، به او دستور داده شد كه به غذا و نوشيدنى كه همراه داشته و همچنين مركب سواريش نگاهى بيفكند كه اوّلى كاملاً سالم مانده بود و دوّمى به كلّى متلاشى شده بود تا هم گذشت زمان را مشاهده كند و هم قدرت خدا را بر نگهدارى هرچه اراده داشته باش_د ، مى فرماي_د : به او گفت_ه ش_د : « پس ح_الا نگاه كن به غذا و نوشيدنيت ( كه همراه داشتى ببين كه با گذشت سال ها ) هيچ تغييرى نيافته » (فَانْظُرْ اِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهُ). يعنى به آن ها نگاه كن كه با گذشت آن همه سال ، گويى سال و زمانى بر آن نگذشته و تغييرى در آن حاصل نشده ، اشاره به اين كه خدايى كه مى تواند غذا و نوشيدنى تو را كه قاعدتا بايد زود فاسد گردد ، به حال اوّل نگه دارد ، زنده كردن مردگان براى او مشكل نيست ، زيرا ادامه حيات چنين غذاى فاسدشدنى كه عمر آن معمولاً بسيار كوتاه است ، در اين مدّت طولانى ساده تر از زنده كردن ، مردگان نيست. در اين كه اين غذا و نوشيدنى چه بوده ، در آيه منعكس نيست ، بعضى غذاى او را انجير و نوشيدنى او را يك نوع آب ميوه ذكر كرده اند و مى دانيم كه هر دو بسيار زود فاسد مى شوند و بقاى آن ها در مدت طولانى موضوع مهمّى است ، بعضى هم آن را انگور و شير ذكر كرده اند. سپس مى افزايد : « ولى نگاه به الاغ

خود كن ( كه چگونه از هم متلاشى شده ، براى اين كه اطمينان به زندگى پس از مرگ پيدا كنى ) و تو را نشانه اى براى مردم قرار دهيم » ، آن را زنده مى سازيم (وَ انْظُرْ اِلى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ ايَةً لِلنّاسِ). البته قرآن بيش از اين چيزى درباره مركب آن پيامبر نگفته ، اما از جمله هاى بعد استفاده مى شود كه مركب او با گذشت زمان به كلى متلاشى شده بود و

تفسير مردان (109)

تنها استخوان هاى پوسيده اى از آن باقى مانده بود ، زيرا در غير اين صورت هيچ گونه نشانه اى براى گذشت يك صد سال وجود نداشت و اين خود عجيب است كه حيوانى كه امكان عمر نسبتا طولانى دارد ، اين چنين از هم متلاشى شود، اما ميوه و آب ميوه يا شير كه به سرعت بايد فاسد شود ، كمترين تغييرى در طعم و بوى آن حاصل نگردد و اين نهايت قدرت نمايى خدا در امر حيات و مرگ است. به هر حال در تكميل همين مسأله مى افزايد : « به استخوان ها نگاه كن ( كه از مركب سواريت باقى مانده ) و ببين چگونه آن ها رابرمى داريم و به هم پيوند مى دهيم و گوشت بر آن مى پوشاني_م » ( وَ انْظُ_رْ اِلَ_ى الْعِظ_امِ كَيْ_فَ نُنْشِ_زُها ثُ_مَّ نَكْسُ_وها لَحْم_ا ). و اين كه بعضى از مفسّران احتمال داده اند منظور ، استخوان هاى خ_ود آن پيامب_ر اس_ت ، بسي_ار عجي_ب و بعي_د به نظ_ر مى رس_د ، زي_را اين گفتگوه_ا بع_د از زن_ده ش_دن او مى باش_د ، همچنين احتمال اراده استخوان ه_اى پوسي_ده اه_ل آن آب_ادى (1)، زي_را قب_ل از اي_ن جمل_ه، سخ_ن از حِم_ار و مرك_ب سوارى بوده نه مردم قريه. در

پايان آي_ه مى فرماي_د: « هنگام_ى كه با مشاهده اين نشانه هاى واضح ( همه چيز ) براى او روش__ن شد ، گفت : مى دانم كه خدا بر هر كارى قادر است » ( فَلَمّ_ا تَبَيَّ_نَ لَ_هُ ق_الَ اَعْلَ_مُ اَنَّ اللّ_هَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ ). يعنى علم و آگاهى من كامل شد و به مرحله شهود رسيد و قابل توجّه اين كه نگفت : الآن دانست_م (مانن_د گفت_ار زليخا در مورديوسف ؛ «اَلاْنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ : الآن حق آشكار گشت»(2))، بلك__ه گفت: مى دانم، يعن__ى اعت__راف به عل_م و آگ_اهى خ__ود مى كنم .

1- « كَشّاف » ، جلد 1 ، صفحه 307 .

2- 51 / يوسف .

(110) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَرْية»: در اصل به معناى جمع و جامعه است و به روستا و آبادى نيز بدان دليل كه مردم در آنجا گرد آمده ان__د، «قريه» مى گويند.

«خ___اوِيَة»: ته__ى و خ__الى، ف__اصل__ه مي__ان دو چي__ز؛ همچنين به خانه اى كه س__اكن__انش از بي__ن رفت__ه و خ__ان__ه خ__ال__ى شده است، «خاوِية» گفته مى شود. اين واژه از «خَ__واء» گرفته شده است و به همين جهت، به گرسنگى نيز كه بر اثر آن مع__ده خالى از غذا مى شود، «خَوَى» گفته اند.

«عُروش»: جمع «عَرْش» به معناى «ساختمان بلند و برافراشته» است. اين واژه درمورد تخت بلند نيز بكار مى رود و به سقف خانه نيز «عَرْشُ الْبَيْت» گفته اند.

«اَنّى يُحْيى»: از كجا و چگونه زنده مى سازد.

«عام»: سال. جمع اين واژه، «اَعْوام» و اصل آن «عَوْم» به معناى «شنا» است.

«لَبِثْتُ»: درنگ كردم.

«حِم___ار»: ب__ه الاغ م__ى گ__وين__د، چه وحش___ى ب__اش__د، چ__ه اهل___ى.

«نُنْشِزْها»: اين واژه كه از «نَشَزَ» برگرفته شده، هم با نقطه بكاررفته است و هم بدون نقطه. درصورت نخست، به معناى

زمين مرتفع و بلند است و مفهوم آن اين مى شود كه «چگونه آن را برمى داريم و به هم مى آوريم!»؛ و درصورت دوّم، به معناى پراكندگى است و مفه__وم جمله اين مى ش__ود كه: «چگ__ونه آن را پخش و پراكنده مى سازيم!».

نمونه اى از رستاخيز در قالب يك داستان شنيدنى

در آيه اى كه گذشت قرآن داستان درس آموزى از رويارويى ابراهيم با نمرود را بيان فرمود؛ اينك به داستان هدفدار و سازنده ديگرى از يك پيامبر ديگر مى پردازد و نمونه اى از رستاخيز را در قالب آن بدين صورت در برابر ديدگان حقجو قرار مى دهد؛

در اين آيه روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله مى كند و مى فرمايد: «اى پيامبر! به سرگذشت آن پيامبر ما بنگر كه با نمرود به مناظره برخاست و او را دربرابر رگبار دلايل و براهين خويش وامانده و بهت زده ساخت؛ يا بر داستان پيامبر ديگر ما نظر افكن كه از كن__ار دهك__ده اى گ__ذر كرد». «اَوْ كَالَّذى مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ»

تفسير مردان (111)

به باور برخى از مفسّران، قهرمان اين داستان (كه از كنار دهكده اى عبور كرد) پيامبرى به نام «عُزَيْر» بود كه نامش در قرآن آمده است. اين مطلب از ششمين امام نور نيز روايت شده است. امّا به عقيده بعضى ديگر، او «اِرْمِي_ا» بوده اس_ت و برخى نيز گفت__ه اند كه اين پي__امب_ر، «خِضْ__ر» نام داشته است.

و درباره قريه اى كه آن حضرت از آن گذشته، گروهى مى گويند «بَيْتُ المَقدِس» بوده است؛ جمعى ديگر آن را «اَرْض مقدّس» مى دانند؛ و پاره اى نيز مى گويند: قريه مذكور، همان شهر و ديارى است «كه هزاران تن از بيم مرگ، جان خود را برداشتند و از آنجا پا به فرار نهادند؛ امّا مرگ آنان را امان نداد»(1).

«وَ هِىَ خ__اوِيَ__ةٌ عَل__ى عُرُوشِه__ا»

اين جمل__ه را به چن__د ص__ورت

تفسير ك_رده اند:

1. بعض__ى گفته اند: منظ__ور اين است كه آن دهك__ده از ساكنانش خالى شده بود.

2. ب__رخ__ى ديگ__ر مى گويند: منظور اين است كه ق__ريه مزب__ور ويران شده بود.

3. و گروهى نيز برآنند كه سقف خانه هايش فروريخته و ديوارهايش بر روى س__اكن__ان آن خ___راب ش__ده بود.

«قالَ اَنّى يُحْيى هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها»

او بعد از نظاره بر آن ويرانى و خالى شدن دهكده از ساكنانش و پس از ديدن اجساد پوسيده و استخوانهاى پراكنده و پيكرهاى متلاشى شده، گفت: چگونه خداوند اين روستا و يا م_ردم آن را دگرباره زنده خواهد ساخت؟

روشن است كه منظور گوينده اين سخن، نه بيان تعجّب بود، نه انكار و يا حتّى ترديد؛ بلكه او درپى حقيقت خالص و بدون ابهام بود و دوست داشت خود زنده شدن مردگان را بنگرد تا افزون بر ايمان درپرتو دلايل عقلى، با ديدن زنده شدن مردگان، به اوج شه____ود و يقي__ن پ___ر كش__د.

«فَ__اَم__اتَ__هُ اللّهُ مِ__ائَةَ ع__امٍ ثُ__مَّ بَعَثَ__هُ ق__الَ كَ__مْ لَبِثْ__تَ قالَ لَبِثْتُ يَوْمَاً اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ»

خدا او را ميراند و پس از گذشت يكصدسال دگرباره او را برانگيخت و به وى

1 . سوره بَقَرَه، آيه 243.

(112) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

زن__دگى بخشي__د. آنگ__اه از او پرسيد: «چند وقت در اينجا درنگ كردى؟» گفت: «ي_ك روز ي_ا بخشى از يك روز».

در اين كه اين پرسش از چه كسى است، ميان مفسّران بحث است:

1. پاره اى مى گويند: پيامبرى به او چنين گفت.

2. و پاره اى ديگر برآنند كه اين سؤال از ناحيه فرشته اى طرح شد.

3. برخى عقيده دارند كه ندايى طنين افكن شد.

4. برخى نيز گفته اند: برخى كهنسالان آن منطقه كه شاهد اين رويداد شگفت انگيز بودند، اين پرسش را طرح كردند.

علّت آنكه پيامبرى كه سرگذشت آن در

اين آيه بيان شده، گمان كرد كه يك روز يا بخشى از يك روز را در آنجا درنگ كرده، اين است كه خدا او را در آغاز روز ميراند و بعد از گذشت يك قرن، درغروبى فراموش نشدنى وى را زنده ساخت؛ به همين جهت، او نخست تصوّر كرد كه يك روز به خواب عميق رفته است، امّا پس از كمى دقّت، هنگامى كه ديد خورشيد هنوز در سينه مغرب ناپديد نشده است، گفت: نه؛ گويى پاره اى از روز را به خواب رفته ام.

«ق__الَ بَ__لْ لَبِثْ__تَ مِ__ائَ__ةَ عامٍ»

گفت: نه؛ بلكه يكصد سال در اينجا مانده اى.

«فَانْظُرْ اِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ اِل_ى حِمارِكَ» به خوراكى و نوشيدنى هم__راهت بنگ__ر كه گ__ذش__تِ ي__ك قرن اثرى در آن خوراكيهاى فاسدشدنى بجا نگذارده و آنها را دگرگون نكرده است. امّا به مركبت نگاه كن كه چسان استخوانهايش ني_ز پخش و پراكنده شده است.

دليل مفرد بكار رفتن ضمير در «لَمْ يَتَسَنَّهْ» آن است كه منظور جنس خوردنى و ن__وشي__دنى بوده است و ب__رخ__ى ني__ز اين ضمير را تنها به «شَراب» باز گردانده اند.

علّت پ__راكن__ده ساختن اعض__ا و استخوان هاى حيوان، اين بوده كه آن مرد ح__ق طلب ب__ه آس__انى دري__ابد كه م__دّتى بس طولانى به خواب عميق رفته است.

«وَ لِنَجْعَلَ_____كَ آيَ___ةً لِلنّ___اس ِ»

قرآن روشن مى سازد كه: «پذيرش درخواست تو و پديد آوردن اين شرايط برايت،

تفسير مردان (113)

ب__راى آن ب__ود كه ه__م خ__ودت پ__اس__خ خ__وي__ش را درمورد رستاخيز بيابى و هم تو را نشانه و دليلى براى مردم قرار دهيم تا بدانند و بنگرند كه خداوند چگونه مردگان را زنده مى سازد».

«وَانْظُرْ اِلَى الْعِظ__امِ كَيْ___فَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً»

و اينك نيك بنگر كه چگونه استخوانها را از مكانى

كه در آن پراكنده اند، گرد مى آوريم و همه را در سر جاى خود در سراسر بدن حيوان پيوند مى زنيم و آنگاه بر آنها گ__وشت مى پوشانيم.

برخى برآنند كه منظور از اين استخوانها كه او به نظاره گردآمدن آنها دعوت شد، استخوانهاى مركب سوارى او بود؛ امّا پاره اى نيز بر اين باورند كه خدا نخست چشمهاى او را به وى بازگردانيد؛ آنگاه به او فرمود: «به استخوانهاى پوسيده و گوشتهاى بدن خويش كه هر ذرّه اى از آنها در نقطه اى پراكنده است، بنگر» و سپس همه آنها را دربرابر ديدگان حيرت زده وى گردآورد و بصورت كامل پديدار ساخت.

«فَلَمّا تَبَيَّ______نَ لَ______هُ»

پس، هنگ__امى كه قدرت خ__دا بر او آشكار شد...

مفسّران برآنند كه او از دو راه به خ__وابِ عمي__قِ يكص__د س__اله خويش پى برد:

1. با ديدن مركب سوارى خود كه استخوانهايش نيز پوسيده بود؛ همچنين با پيام خدا بر او و نمايش چگونگى زنده شدن مردگان به وى.

2. پس از بازگشت به شهر خود و مشاهده دگرگون شدن همه چيز آن؛ چرا كه خوب بياد آورد فرزندانش را در حالى ترك كرده بود كه جوان و شاداب و در بهاران عمر خود بودند و اينك نه تنها آنان، كه نوّادگانش نيز پير شده اند.

از امير مؤمنان عليه السلام آورده اند كه: وقتى اين پيامبر خدا از خانه بيرون رفت، همسرش باردار بود و خود در پنجاهمين بهار زندگى خويش مى زيست و پس از خواب عميق يكصد ساله اش، به خواست خدا، او در همان سنّ و سال و شرايطى كه صبح از خانه بي__رون رفت__ه ب__ود، ب__ازگش__ت؛ در ح__الى ك__ه پسرش آن روز يكصد سال عمر ك__رده و پنجاه سال از او بزرگتر بود و اين هم

از نش__ان__ه هاى ق__درت خ__داست.

بعضى گفته اند: اين پيامبر خدا هنگامى كه به شهر خويش باز آمد، ديد «بُخْتُ

(114) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

النّصر» همه نسخه هاى تورات را گردآورده و به آتش كشيده است و او بار ديگر آيات و مطالب تورات را كه حفظ داشت، به نگارش درآورد. بعد از نگارش او، نسخه اى از تورات را كه در باغى مدفون شده بود، پيدا كردند و وقتى آن را با نوشته «عُزَيْر» تطبيق دادند، در كمال شگفتى ديدند كه دو نسخه بدون يك واژه كم يا زياد، با هم هماهنگ اند و از اينجا بود كه برخى افراطكاران به او پسر خدا گفتند؛ چرا كه پنداشتند خدا، تورات را در قلب او نگاشته است.

«ق__الَ اَعْلَ__مُ اَنَّ اللّ__هَ عَل__ى كُ___لِّ شَ__ىْ ءٍ قَ__ديرٌ»

گفت: اينك يقين پيدا كردم خدا بر هر كار و هر چيزى تواناست و آنچه گفتم، هرگز بر اساس ترديد نبود.

پاره اى، واژه «اَعْلَم» را امر گرفته اند؛ امّا بيشتر مفسّران برآنند كه اين واژه، متكلّم است و آن پيامبر خدا اين جمله را پس از زنده شدن خود و نظاره بر زنده شدن استخوانهاى پوسيده و اوج گرفتن از ايمان و توحيد عقلى و استدلالى به شهود و يقي_ن، بر زبان آورد.

تفسير مردان (115)

توصيه ويژه به آقايان براى تنظيم اسناد تجارى

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لا يَأْبَ كاتِبٌ اَنْ يَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ وَ لْيُمْلِلِ الَّذى عَلَيْهِ الْحَقُّ وَ لْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَ لا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئا فَاِنْ كانَ الَّذى عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيها اَوْ ضَعيفا اَوْ لا يَسْتَطيعُ اَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهي_دَيْنِ مِنْ رِجالِكُمْ فَاِنْ لَمْ يَكُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ

امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ اَنْ تَضِلَّ اِحْديهُما فَتُذَكِّرَ اِحْديهُمَا الاُْخْرى وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ اِذا ما دُعُوا وَ لا تَسْأَمُوا اَنْ تَكْتُبُوهُ صَغيرا اَوْ كَبيرا اِلى اَجَلِهِ ذلِكُمْ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ وَ اَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ اَدْنى اَلاّ تَرْتابُوا اِلاّ اَنْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُديرُونَها بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُن_احٌ اَلاّ تَكْتُبُوها وَ اَشْهِدُوا اِذا تَبايَعْتُمْ وَ لا يُضارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهيدٌ وَ اِنْ تَفْعَلُوا فَاِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَ اتَّقُ_وااللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّهُ وَ اللّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، هنگامى كه بدهى مدّت دارى ( به خاطر وام يا داد و ستد ) به يكديگر پيدا كنيد ، آن را بنويسيد وبايد نويسنده اى از روى عدالت ( سند را ) درميان شما بنويسد و كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد ، نبايد از نوشتن همان طور كه خدا به او تعليم داده، خوددارى كند، پس بايد بنويسد و آن كس كه حقّ بر عهده او است ، بايد املاء كند و از خدا كه پروردگار او است ، بپرهيزد و چيزى را فروگذار ننمايد و اگر كسى كه حقّ بر ذمّه او است ، سفيه يا ( از نظر عقل ) ضعيف ( و مجنون ) است ، يا ( به خاطر لال بودن ) توانايى بر املاء كردن ندارند ، بايد ولىّ او ( به جاى او ) با رعايت عدالت ، املاء كند و دو نفر از مردان ( عادل ) خود را ( بر اين حقّ ) شاهد بگيريد و اگر دو مرد نبودند، يك مرد و دو زن، از كسانى كه موردرضايت و اطمينان شما هستند ، انتخاب كنيد ( و اين دو زن

بايد باهم شاهد قرار گيرند ) تا اگر يكى انحرافى يافت ، ديگرى به او يادآورى كند و شهود نبايد به هنگامى كه آن ها را ( براى شهادت ) دعوت مى كنند، خوددارى نمايند و از نوشتن ( بدهى خود ) چه كوچك باشد يابزرگ، ملول نشويد ( هرچه باشد، بنويسيد )، اين در نزد خدا به عدالت

(116) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نزديك تر و براى شهادت مستقيم تر و براى جلوگيرى از ترديد و شك ( و نزاع و گفتگو ) بهتر مى باشد، مگر اين كه داد و ستدى نقدى باشد كه بين خود، دست به دست مى كنيد . در اين صورت گناهى بر شما نيست كه آن را ننويسيد ، ولى هنگامى كه خريد و فروش ( نقدى ) مى كنيد ، شاهد بگيريد و نبايد به نويسنده و شاهد ( به خاطر حقّ گويى ) زيانى برسد ( و تحت فشار قرار گيرند ) و اگر چنين كنيد ، از فرمان پروردگار خارج شده ايد ، از خدا بپرهيزيد و خ__داون__د به شما تعليم مى دهد ، خداوند به همه چيز دانا است.(282 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

گزينش اين آيه شريفه در كتاب «تفسير مردان» از آن جهت است كه عمده فعاليت هاى تج__ارى توسط آقايان انج__ام مى ش___ود و آشن__ايى آن ها با چنين آياتى ب_اعث تضمين موفقيت و سلامت فعاليت هاى اقتص___ادى م___ردان است. (1)

«وَ لْيُمْلِلْ» در اصل از ماده « مِلَّة » به معنى دين و احكام الهى است و بعضى گفته اند: از ماده « مَلال » است و چون در املاء كردن ، تكرار ملالت انگيز مى باشد ، به آن گفته مى شود ( گاهى به صورت اِمْلاء و گاهى به صورت اِمْلال

). در اين آيه كه طولانى ترين آيه قرآن است ، احكام و مقرّرات دقيقى براى امور تجارى و اقتصادى بيان كرده تا سرمايه ها هرچه بيشتر رشد طبيعى خود را پيدا كنند و بن بست و اختلاف و نزاعى در ميان مردم رخ ندهد. در اين آيه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالى به ترتيب ذيل بيان شده است .

1 _ در نخستين حكم مى فرمايد : « اى كسانى كه ايمان آورده ايد ، هنگامى كه بدهى مدّت دارى ( به خاطر وام دادن يا معامله ) به يكديگر پيدا كنيد ، آن را بنويسيد » (يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ). ضمنا از اين تعبير هم مسأله مج__از بودن ق__رض و وام روش__ن مى شود و هم تعيين مدت براى وام ها .

1 . مؤلف «تفسير مردان».

تفسير مردان (117)

2 و 3 _ سپس براى اين كه جلب اطمينان بيشترى شود و قرارداد از مداخلات احتمالى طرفين سالم بماند ، مى افزايد : « بايد نويسنده اى از روى عدالت ( سند بدهكارى را ) بنويسد » (وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ). بنابراين اين قرارداد بايد به وسيله شخص سوّمى تنظيم گردد و آن شخص عادل باشد ، گرچه ظاهر اين جمله و جمله سابق اين است كه نوشتن چنين قراردادهايى واجب است ، زيرا « امر » دلالت بر وجوب دارد و به همين دليل بعضى از فقهاى اهل سنّت ، اين كار را واجب مى دانند ولى مشهور ميان بزرگان علماى شيعه و اهل سنّت به خاطر دلايل ديگر ، استحب_اب آن است ( با اين كه « امر » جنبه ارشادى و راهنمايى براى پيش گيرى

از نزاع و درگيرى دارد ) . از آيه بعد كه مى فرمايد: «فَاِنْ اَمِنَ بِعْضُكُمْ بَعْضا فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ اَمانَتَهُ: اگر به يكديگر اطمينان داشته باشيد ، آن كس كه حقّى بر گردن او است ، بايد به موقع حقّ را بپردازد ( گو اين كه نوشته اى در كار نباشد ) » ، استفاده مى شود كه اين حكم مربوط به جايى است كه اطمينان كامل در بين نباشد و احتمال بروز اختلافاتى باشد. اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه عدالت در عبارت فوق ، وصفى براى كتابت است ولى از آن معلوم مى شود كه بايد نويسنده عادل باشد تا نوشتنش از روى عدالت صورت گيرد .

4 _ « كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد ، نبايد از نوشتن خوددارى كند ، همان طور كه خدا به او تعليم داده است ، بايد بنويسد » (وَ لا يَأْبَ كاتِبٌ اَنْ يَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ). يعنى به پاس اين موهبتى كه خدا به او داده ، نبايد از نوشتن قرارداد شانه خالى كند ، بلكه بايد طرفين معامله را در اين امر مهمّ كمك نمايد (مخصوصا در محيط هايى مانند محيط نزول آيه كه افراد باسواد كم باشند). جمله «كَما عَلَّمَهُ اللّهُ» مطابق تفسير فوق، براى تأكيد و تشويق بيشتراست ولى احتمال داردكه اشاره به حكم ديگرى باشد و آن رعايت نهايت امانت در نوشتن است ، يعنى آن چنان كه خدا به او تعليم داده ، سند را دقيقا تنظيم نمايد .

5 _ « و آن كس كه حق بر ذمّه او است ، بايد املاء كند » ( وَ لْيُمْلِلِ الَّذى عَلَيْهِ الْحَقُّ ).

(118) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مسلّما يكى از طرفين معامله بايد صورت قرارداد

را بگويد تا كاتب بنويسد ، اما كدام يك از طرفين ؟ آيه مى گويد : آن كس كه حقّ بر گردن او است ، بايد املاء كند ، اصولاً هميشه امضاى اصلى در اسناد، امضاى بدهكار است و هنگامى كه با املاى او انج__ام بگي__رد ، جل_وى هرگونه انكارى را خواهد گرفت .

6 _ « بدهكار بايد از خدا بپرهيزد و چيزى را فروگذار نكند » (وَ لْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَ لا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئا)

7 _ « هرگاه كسى كه حقّ بر ذمّه او است ( بدهكار )، سفيه يا ( ازنظر عقل ) ضعيف ( و مجنون ) باشد ويا ( به خاطر لال بودن ) توانايى بر املاء كردن ندارد ، بايد ولىّ او املاء كند » (فَاِنْ كانَ الَّذى عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيها اَوْ ضَعيفا اَوْ لا يَسْتَطيعُ اَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ). بنابراين در مورد سه طايفه ، « ولىّ » بايد املاء كند ، كسانى كه سفيهند و نمى توانند ضرر و نفع خويش را تشخيص دهند و امور مالى خويش را سروسامان بخشند ( هرچند ديوانه نيستند ) و كسانى كه از نظر فكرى ضعيفند يا مانند كودكان كم سنّ و سال و پيران ف__رت__وت و ك_م ه_وش يا دي_وان_ه و افراد گنگ و لال و يا كسانى كه توانايى املاء كردن ن_دارن_د ، ه_رچن_د گن_گ نب_اشند .

8 _ « وَلِىّ » نيز بايد در املاء و اعتراف به بدهى كسانى كه تحت ولايت او هستن___د ، « ع__دال__ت را رع__اي__ت كن__د » ( بِ__الْعَ__دْلِ ) .

نه چيزى بيش از ح__قّ آن ه__ا بگ__ويد و ن__ه ب__ه زي__ان آن ه__ا گ___ام ب__ردارد .

9 _ سپس مى افزايد: « علاوه براين، دو شاهد بگيريد

» (وَ اسْتَشْهِ__دُوا شَهيدَيْنِ).

10 و 11 _ اين دو ش__اه__د بايد « از م___ردان شم__ا ب__اشن_د » ( مِنْ رِجالِكُمْ ).

يعنى هم بالغ ، هم مسلمان باشند (تعبير به «رِجال» ، بالغ بودن را مى رساند و اضافه كردن آن به ضمير «كُمْ»، اسلام را ، زيرا مخاطب در اين جا گروه مسلمين است ).

12 _ « و اگ__ر دو م__رد نب__اشن__د ، ك__اف_ى است ي__ك م__رد و دو زن شه__ادت دهند » ( فَاِنْ لَمْ يَكُ_ونا رَجُلَيْنِ فَ__رَجُلٌ وَ امْ__رَأَتانِ ) .

تفسير مردان (119)

13 _ «از كس__انى كه م__ورد رض__ايت و اطمين__ان شم__ا باشند» (مِمَّ__نْ تَ__رْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ) .

از اين جمله مسأله عادل بودن و مورد اعتماد و اطمينان بودن شهود ، استفاده مى شودكه در روايات اسلامى نيز به طور گسترده به آن اشاره شده است. ضمنا بعضى از اين تعبير استفاده كرده اند كه شاهد بايد متّهم نباشد ( مانند كسى كه در آن دعوا من_افع خاصّى دارد ) .

14 _ درصورتى كه شهود مركّب از دو مرد باشند ، هركدام مى توانند مستقلاًّ شهادت دهند ، اما در صورتى كه يك مرد و دو زن باشند ، بايد آن دو زن به اتّفاق يكديگر اداء شهادت كنند « تا اگر يكى انحرافى يافت ، ديگرى به او يادآورى كند » (اَنْ تَضِلَّ اِحْديهُما فَتُذَكِّرَ اِحْديهُمَا الاُْخْرى). زيرا زنان به خاطر عواطف قوىّ ممكن است تحت تأثير واقع شوند و به هنگام اداء شه__ادت به خ__اطر فراموشى يا جهات ديگر ، مسير صحيح را طى نكنند و لذا يكى ، ديگرى را يادآورى مى كند، البتّه اين احتمال درب__اره م__ردان ني_ز هست ول__ى در ح__دى پ__ايي__ن تر و كمتر .

15 _ يكى ديگر

از احكام اين باب اين است كه « هرگاه شهودرا ( براى تحمّل شه__ادت ) دع_وت كنند، خ__وددارى ننمايند » ( وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ اِذا ما دُعُوا)؟. بنابراين «تحمّل شهادت» (1)به هنگام دعوت براى اين كار ، واجب است .

اين احتم__ال نيز داده ش__ده كه هم پ__ذي__رفتن دع__وت براى تحمل شهادت ( دي_____دن واقع__ه ) لازم اس__ت و ه__م ب___راى اداء شه___ادت .

16 _ بدهى كم باشد يا زياد ، بايد آن را نوشت ، چراكه سلامت روابط اقتصادى كه موردنظر اسلام است، ايجاب مى كند كه در قراردادهاى مربوط به بدهكارى هاى كوچك نيز از نوشتن سند كوتاهى نشود و لذا در جمله بعد مى فرمايد : « و از نوشتن ( بدهى ) كوچك يا بزرگى كه داراى مدّت است ، ملول و خسته نشويد »

1- مشاهده حضورى واقعه توسط شهود.

(120) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

(وَ لا تَسْأَمُوا اَنْ تَكْتُبُوهُ صَغيرا اَوْ كَبيرا اِلى اَجَلِهِ). سپس مى افزايد : « اين درنزد خدا به عدالت نزديك تر و براى شهادت مستقيم تر و براى جلوگيرى از شكّ و ترديد بهتر است » ( ذلِكُمْ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ وَ اَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ اَدْنى اَلاّ تَرْتابُوا ). در واقع اين جمله اشاره به فلسفه احكام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتى است ، مى گويد : تنظيم اسناد و دقّت در آن از يك سو ضامن اجراى عدالت و از سوى ديگر ، موجب تقويت و اطمينان شهود به هنگام اداى شهادت و از سوى سوّم مانع ايجاد بدبينى در ميان افراد جامعه مى شود. اين جمله به خوبى نشان مى دهدكه اسناد تنظيم شده مى تواند به عنوان شاهد و مدركى مورد توجّه قضّات قرار گيرد.

17 _ سپس يك مورد

را از اين حكم استثناء كرده ، مى فرمايد : « مگر اين كه داد و ستد نقدى باشد كه ( جنس و قيمت را ) در ميان خود دست به دست كنيد ، در آن صورت گناهى بر شما نيست كه آن را ننويسيد » ( اِلاّ اَنْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُديرُونَها بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ اَلاّ تَكْتُبُوها ). « تِجارَةً حاضِرَةً » به معنى معامله نقد مى باشد و جمله « تُديرُونَها بَيْنَكُمْ » ( در ميان خود دست به دست بگردانيد ) ، تأكيدى بر نقد بودن معامله است. ضمنا از « فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ » ( مانعى ندارد ) ، استفاده مى شود كه درصورت معامله نقدى هم اگر سندى تنظيم كنند، به جا است، زيرا بسيار مى شودكه در معاملات نقدى نيز كشمكش هايى درمسأله پرداختن وجه معامله و مقدار آن يا مسايل مربوط به خيارات، پيدا مى شود كه اگر سندكتبى در ميان باشد، به آن ها پايان مى دهد.

18 _ در مع__امل__ه نق__دى ، گ__ر چ__ه تنظي__م سن__د و نوشتن آن لازم نيست، ول__ى شاهد گرفتن براى آن بهتر است ، زيرا جلوى اختلافات احتمالى آينده را مى گيرد ، لذا مى فرمايد : « هنگامى كه خريد و فروش ( نقدى ) مى كنيد ، شاهد بگي__ري__د » ( وَ اَشْهِ__دُوا اِذا تَب__ايَعْتُمْ ) .

19 _ در آخرين حكمى كه در اين آيه ذكرشده، مى فرمايد: « هيچ گاه نبايد نويسنده سن_د و شه_ود ( ب_ه خ_اط_ر بي_ان ح_قّ وعدالت ) موردضرر و آزار

تفسير مردان (121)

قرارگيرند » ( وَ لا يُضارَّ كاتِبٌ وَ لاشَهيدٌ ). « كه اگر چنين كنيد ، از فرمان خداوند خارج شده ايد » ( وَ اِنْ تَفْعَلُوا فَاِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ ). و

به اين ترتيب قرآن به كاتبان و شاهدان ، مصونيّت و امنيّت مى دهد و مؤكّدا از مردم مى خواهدكه متعرّض اين اقامه كنندگان حقّ و عدالت نشوند. و در پايان آيه بعد از ذكر آن همه احكام ، مردم را « دعوت به تقوا و پرهيزكارى و اطاعت فرمان خدا مى كند » ( وَ اتَّقُوا اللّهَ ). و سپس يادآورى مى نمايد كه : « خداوند آن چه مورد نياز شما در زندگى مادى و معنوى است، به شما تعليم مى ده__د » ( وَيُعَلِّمُكُ__مُ اللّهُ ). « و او از هم__ه مص__ال__ح و مفاسد مردم آگاه است و آن چه خير و صلاح آنان است ، براى آن__ان مق__رّر مى دارد »( وَاللّهُ بِكُ_لِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ ) .

ت__وج_ه عمي_ق ق_رآن به امور اقتصادى

احكام دقيقى كه در اين آيه درمورد تنظيم سند براى معاملات ذكر شده است ، آن هم با ذكر جزئيّات در تمام مراحل ، در «طولانى ترين آيه قرآن مجيد» ، بيان گر توجّه عميقى است كه قرآن نسبت به امور اقتصادى مسلمين و نظم كار آن ها دارد، مخصوصا با توجّه به اين كه اين كتاب آسمانى در جامعه عقب مانده اى نازل گشت كه حتّى سواد خواندن و نوشتن در آن بسيار كم بود و حتّى آورنده اين قرآن ، درسى نخوانده بود و به مكتب نرفته بود و اين خود دليلى است برعظمت قرآن ازيك سو و اهميّت نظام اقتصادى مسلمين از سوى ديگر. « علىّ بن ابراهيم » در تفسير معروفش مى گويد : در خبر آمده است كه : « در سوره بقره ، پانصد حكم اسلامى است و در اين آيه پانزده حكم به خصوص وارد شده است » .(1)

1- « تفسير قُمّى » ، جلد 1 ، صفحه 94 .

(122)

آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تَدايَنْتُمْ»: به يكديگر وام داريد.

«اِمْلال»: همان «املاء» به معن__اى «ديكت__ه كردن و اظهار كردن» است.

«فَلْيُمْلِلْ»: ب_ايد گ__واهى را به زب__ان آورد و حقيق___ت را بگ___وي___د.

«لايَبْخَس»: ك__م نكني__د. اص___ل اين واژه به معناى «كاهش و نقصان» است و «ثَمَن بَخْس» يعن___ى «به___اى ان__دك».

«سَفيه»: كم خرد، نادان. اصل اين واژه، «سَفَه» به معناى «سبكى» است.

«لايَأبَ»: دري___غ ن___دارد و از انج___ام دادن آن س__رپيچ__ى نكن___د.

«تَضِلَّ»: فراموش كرد، از ياد برد. اين واژه از «ضَلال» به معناى «نابودى و هلاكت» برگرفته شده است. پاره اى نيز اين واژه را به معناى «ازدست رفتن چيزى» گرفته اند «كه ديگ__ر ب__دس__ت نم__ى آي_____د».

«لا تَس__ْأَموا»: آزرده نش___وي_د.

«اَقْسَ__ط»: ع____ادلان____ه ت___ر.

تنظيم اسناد و قراردادهاى اقتصادى

در آيه پيش خداى پرمهر و فرزانه دستور داد كه طلبكاران بايد به وامداران تنگدست فرصت دهند تا بعد از آنكه گشايشى در كارشان پديد آيد، طلب خويش را بگيرند و اينك در اين آيه شريفه، مقرّرات خريد و فروش و دادوستد و وام مدّت دار را ترسيم مى كند و مى فرمايد:

«ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذينَ آمَنُ__وا اِذا تَ__دايَنْتُ_مْ بِ__دَيْ_نٍ اِل_ى اَجَلٍ مُسَمّىً فَاكْتُبُوهُ»

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هرگاه در خريد و فروش يا دريافت و پرداخت وام، ب__دهى و دَيْنى م__دّت دار به يكديگر پي__دا كرديد، آن را بنويسيد.

در علّت تكرار واژه «دَيْن» بعد از «تَدايَنْتُم»، دو نظر ارائه شده است:

1. بعضى معتقدندكه اين واژه براى تأكيد آمده است تاپيام ومفهوم آيه روشنتر شود.

2. امّا برخى ديگر مى گويند: دليل اين است كه واژه «تَدايَنْتُمْ» هم درمورد قرض بكار مى رود و هم درمورد پاداش آن؛ و از اين رو واژه «دَيْن» تكرار شده تا روشن سازد

تفسير مردان (123)

ك__ه معن___اى وام م__ورد نظ__ر است نه پاداش وام.

«اِبْن عَبّاس» بر آن است كه اين آيه شريفه،

تنها بيانگر دادوستد به صورت «سَلَم» است و بس و مى افزايد: گواهى مى دهم كه خداوند دادوستد «سَلَمى» را هنگامى كه مدّت آن مقرّر شد، روا شمرده و طولانى ترين آيه كتاب خود را درمورد آن فرو فرستاده است و آنگاه به تلاوت اين آيه پرداخت...

امّا ظاهر آيه، نشانگر عموميت آن است و هر گونه تجارت و دادوستدى را بيان مى كند؛ همچنانكه مفسّران و كارشناسان فقه اسلامى نيز همين مطلب را دريافته اند.

واژه «فَاكْتُبُوه» در آيه شريفه، نشان دهنده آن است كه «قَرْض» را بايد در سندى نوشت تا با گذشت زمان، اشتباه و انكارى در آن پيش نيايد و اين سند، پشتوانه وام باشد. ناگفته پيداست كه تنظيم سند، هم به سود بدهكار است و هم به نفع طلبكار و هم گواه همگى است؛ چرا كه از سويى حقّ وام دهنده به آن بسته است و با گواهى آن سند، پايمال نمى شود، از سوى ديگر به نفع وام گيرنده است، زيرا راهى براى وسوسه و انك__ار ح__قّ م__ردم نمى ماند تا باعث نگونسارى او در سراى آخرت شود و سرانجام به سود گواه مع__امله است، چه، وقتى سندى حاضر باشد، گواه نيز با آرامش و اطمينان خاطر گواهى مى دهد و به ترديد نمى افتد.

در اي__ن ك__ه تنظي__م چني__ن نوشته ي__ا سندى واجب است يا مستحب، دو نظر ارائ__ه شده است:

1. به باور بيشتر مفسّران، تنظيم سند در روابط تجارى و اقتصادى پسنديده است امّا واج_ب نيست.

2. امّا ب__رخ__ى ني__ز آن را واج__ب شمرده اند.

به نظر ما، ديدگاه نخست بهتر است؛ و دليل آن، دوّمين آيه شريفه اين بحث _ آيه 283 _ است كه مى فرمايد: «...فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ اَمانَتَهُ...» (...پس اگر به يكديگر

اعتماد و اطمينان داشتيد، دريافت گرويى لازم نيست امّا بر او كه امين شم__رده ش__ده، واجب است بدهى را كه بسان امانتى نزد اوست، انكار نكند و بپردازد). كه در اين آيه شريفه بوضوح اعلام شده است كه اگر طرف خود را درستكار و ام__انت__دار مى داني__د، سند و مدركى لازم نيست.

«وَلْيَكْتُ_____بْ بَيْنَكُ____مْ ك__اتِ__بٌ بِالْعَ__دْلِ وَ لا يَ__أْبَ ك__اتِبٌ اَنْ يَكْتُ___بَ كَم__ا عَلَّمَ__هُ اللّهُ»

(124) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و بايد نگارنده اى، سند آن معامله را براساس عدل و داد، ميان فروشنده و خريدار، يا وام دهنده و گيرنده، بنگارد؛ چيزى از آن كم و يا به آن زياد نكند؛ همه شرايط را بروشنى به دو طرف باز گويد؛ و از آن شيوه عادلانه اى كه خداوند در تنظيم قراردادها به وى آم__وخته است، سرب__از ن__زند.

پاره اى نيز برآنند كه منظور آيه شريفه اين است كه چون خدا موهبت دانش و نوشتن را به او ارزانى داشته است، نبايد از نوشتن سند خوددارى كند.

نگارش سند

در اينكه آيا نوشتن اين سند بر نگارنده حاضر واجب است يا نه، ديدگاهها متف___اوت اس__ت:

1. گروهى از مفسّران بر اين عقيده اند كه نگارش سند، واجب كفايى است... و برخى افزوده اند كه بر نگارنده و گواه روا است كه اجرت كار خويش را نيز بگيرند؛ امّا مرحوم شيخ طوسى (ره) مى گويد: گرفتن اجرت درست نيست؛ و پرداخت پول سند و كاغذى كه در آن قرارداد تنظيم مى شود، با طلبكار است، چرا كه مال مورد معامله و ح__قّ م__ورد مط__البه از آنِ اوست و سن__د هم بايد در دست او باشد.

2. دربرابر اين گروه، برخى برآنند كه نگارنده درصورتِ داشتنِ فرصت، لازم است كه سند را بنويسد.

3. پاره اى مى گويند:

اگر كسى از نگارنده اى درخواست كرد تا سندى را تنظيم كند، بر او واجب است كه پاسخ مثبت دهد.

4. بعض__ى برآنن__د ك__ه اگر ن__ويسن__ده ديگرى نباشد __ و درصورتِ ننوشتنِ او، بر طلبكار زيان مى رسد __ بر او واجب است كه سند را بنويسد؛ امّا اگر نويسنده ديگرى باشد و بنويسد واجب نيست.

5. و برخى نيز معتقدند كه نوشتن سند، نخست با اين آيه شريفه واجب شد؛ اما پ__س از آن با جمل__ه «وَ لا يُضارَّ كاتِبٌ وَلا شَهيدٌ» نسخ شد؛ چرا كه وجوبِ نوشتنِ سند بر كس__ى، آن هم ب__دون دري__اف_ت پ___اداش، زي__ان آشك__ار اس_ت.

«فَلْيَكْتُ__بْ وَلْيُمْلِ__لِ الَّذى عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلايَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً»

پس قرارداد را بروشنى و عادلانه بنويسيد و كسى كه وامدار است و حق بر گردن اوست، سند را ديكته كند و از خداى خود بترسد و چيزى از آن نكاهد.

تفسير مردان (125)

در اين جمله به نويسنده فرمان داده مى شود كه بر اوست سند را برابر مقررات و بر اساس عدالت بنويسد. مفسّران برآنند: از آنجا كه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و فرود اين آيه شريفه نويسنده كم بود، پيام و رهنمود موردنظر در قالب فعل امر آمده شده است تا اهميت موضوع را روشن سازد؛ چرا كه در دستور زبان، براى نشان دادن اهميت انج__ام شدن يك ك__ار يا وانه__ادن آن، از قالب امر و نهى بهره مى گيرند.

اين آيه شريفه، در دنباله، چگونگى تنظيم سند را به نويسنده نشان مى دهد و مى فرمايد: بدهكار بايد متن سند را با زبان خويش ديكته كند و خود بگويد كه چه مبلغى ب__دهك__ار است و ش__راي__ط پرداخت آن چگونه است؛ و در اين ديكته كردن،

از پروردگار خويش پ__روا كن__د و به هي__چ وجه چيزى از شرايط معامله، اوصاف كالا يا اندازه و مبلغ آن نك_اهد.

«فَاِنْ كانَ الَّذى عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيهاً اَوْ ضَعيفاً اَوْ لايَسْتَطيعُ اَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بَالْعَدْلِ»

اما اگر بدهكار كم خرد يا ناتوان بود و توان ديكته كردن متن قرارداد و امضاى آن را نداشت، سرپرست و كارگزار او بايد براس__اس عدال__ت آن را ديكته كند.

منظور از واژه «سَفيه» در آيه شريفه، كسى است كه نتواند متن سند را بروشنى بيان كند؛ و برخى نيز برآنند كه منظور، كودك و ناتوان يا نادان و احمق است.

درباره واژه «ضَعيف» هم، پاره اى مى گويند: منظور كسى است كه كم خرد يا ديوانه باش__د و ب__رخ__ى برآنن__د كه منظ__ور كهنس__الى است ك__ه ديگر توان دريافت درست را ازدست داده است.

و در م__ورد «كسى ك__ه خود نمى ت__واند ديكت__ه كند»، برخى گفته اند: منظور فرد نادانى است كه توانايى بيان نظر خود را در م__ورد قرارداد ندارد و پاره اى نيز مى گ__وين__د: مقصود، فرد گنگ__ى است كه نمى ت__وان__د سخ__ن بگويد.

پاره اى از مفسّران نيز گفته اند: براى اينكه تكرارى پيش نيايد، بايد براى هر كدام از سه تعبير، پيام و مفهومى بيابيم؛ از اين رو، برخى واژه «سَفيه» را به ديوانه و «ضَعيف» را به كودك و «ناتوانِ بر ديكته» را به گنگ و نظير آن معنا كرده اند و بعضى مى گويند: «سَفيه»، كسى است كه دارايى خويش را بى دليل و بيهوده ازميان مى برد؛ «ضَعيف» كودكى است كه هنوز به مرز نوجوانى نرسيده؛ و «ناتوانِ بر ديكته»، فردى است كه مغز و فكر او درست كار نمى كند.

(126) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

به هر حال، در هر يك از اين سه حالت بايد

سرپرست، كارگزار يا وكيل آنان، موضوع بدهى را براساس حقّ و عدالت ديكته و پس از اعتراف به آن، سند را امضا كند؛ چ__را كه آن__ان به خصوصيات ك__ار و ب__ده__ى آن__ان، از ديگ__ران آگاهترند.

«وَاسْتَشْهِدُوا شَهيدَيْنِ مِنْ رِجالِكُمْ»

و دو م__رد از هم__دين__ان خ__ود را بر موضوع گ_واه بگيريد.

در اينجا مقصود اين است كه دو مرد آزاد و دانا و بالغ و مسلمان را بر قرض خويش گواه بگيريد؛ و بدين سان، كفرگرايان را به گواهى نمى پذيرد، چرا كه مسلمان بودن گواهان و رعايت عدالت ازسوى آنان، براى اين امر، شرط است.

برخى از مفسّران بر اين باورند كه روى سخن در اين جمله با قاضى و دستگاه قضايى است؛ و به آنان خاطرنشان مى سازد كه به هنگام قضاوت، اگر كسى كه برضّد او ادّعايى صورت گرفته است، ادّعا را نمى پذيرد و آن را انكار مى كند، بايد براى اثب__ات حق___وق م__دعى، دو ت__ن گ___واه از او خ____واس__ت.

«فَاِنْ لَمْ يَكُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَاَتانِ مِمَّنْ تَ__رْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ»

پس اگ__ر دو م__رد ب__راى گواهى نبود، يك مرد و دو زن از كسانى كه گواهى آنان را از نظر درستكارى و عدالت مى پذيريد، به گ__واه__ى بگي__ريد.

از اين جمله چنين برمى آيد كه براى گواهى دادن، عدالت و درستكارى لازم است. همچنين از اين بخش از آيه شريفه كه مى فرمايد «كسانى را كه خود مى پسنديد، به گواهى بگيريد»، اين نكته دريافت مى شود كه در گزينش گواه، همواره نمى توان فردى را برگزيد كه بطور كامل مورد قبول آفريدگار آگاه و داناى به نهانها باشد؛ از اين رو، ناگزيريم كسى را انتخاب كنيم كه خود پروا و امانتدارى و رفتار او را مى پذيريم، گرچه ممكن است كه در

باطن آنگونه هم نباشد. شاهد اين نكته، خودِ آيه است كه مى فرمايد: «مِمَّنْ تَرْضَوْن» (از كسانى كه خود مى پسنديد)؛ و نفرمود «مَرْضِيّينَ»، كه اگر اين بود، گواهان منتخب بايد موردرضا و پسندخدا باشند.

«اَنْ تَضِ______لَّ اِحْ____داهُم____ا فَتُ__ذَكِّ__رَ اِحْ__داهُمَ__ا الاُْخْ____رى»

كه اگر يكى از آن دو فراموش كرد، ديگرى بيادش آورد و نحوه اين يادآورى بدين صورت است كه به او بگويد: «آيا بياد نمى آورى كه آن روز، گواه تنظيم آن سند بوديم و درحضور فلان شخصيت اين سند نوشته شد...؟» و علّت آنكه اين يادآورى

تفسير مردان (127)

درمورد زنان شرط شده، اين است كه زنان بيشتر از مردان فراموشكارند.

چرا؟

چراواژه«اِحْداهُما» در آيه شريفه تكرار شده و بجاى آن «الاُْخْرى» بكار نرفته است؟

1_ در پاسخ به اين پرسش، دو نكته درخور تأمّل و دقّت وجود دارد:

نخست اينكه اين تكرار به جهت رعايت يك قانون ادبى است كه مطابق آن، فاعل را ب__ر مفع__ولْ مُقدَّم مى دارد و اگر غي__ر از اين بود، ميان فعل و فاعل جدايى مى افتاد و اين ازنظر ادبى پسنديده نيست.

2_ ديگر اينكه مفهوم دو واژه «اِحْداهُما» در آيه شريفه يكى نيست؛ بلكه مقصود از بكاررفتن اين واژه در مرتبه نخست، فراموشى يكى از دو «گواه» است و منظور از بكاررفتن آن براى بار دوّم، نِسْيان يكى از آن دو «زن گواه» است و دليل تذكّر اين مطلب آن است كه واژه «ضَلَّ» اصولاً درمورد فراموش كننده بكار نمى رود؛ پس، منظورِ آيه شريفه، فراموش شدن و ازميان رفتنِ خودِ «گواهى» است و ضمير به «گواهى» برمى گردد، نه به دو زن گواه. همين معنا در آيه ديگرى از قرآن شريف، دربرابر واژه «ضَلُّوا» بكار رفته است. در آنجا قرآن بيان مى دارد كه

شرك گرايان در روز رستاخيز در پاسخ به خدا كه از خدايان دروغين آنان مى پرسد، مى گويند: «... ضَلُّوا عَنّا...»(1) (... از برابر ديدگانِ ما ناپديد شدند...).

«وَلايَأْبَ الشُّهَ__داءُ اِذا م__ا دُعُوا»

در معن__اى اين جمل__ه از آيه ش__ريفه، ديدگ__اهها متف__اوت است:

1. گروهى، ازجمله «سَعيد بن جُبَيْر»، برآنند كه معناى آيه اين است كه: «آنان كه براى گواهى دادن فرا خوانده مى شوند، نبايد از شهادت دادن به حق سرباز زنند» و روشن است كه اين وظيفه هنگامى خواهد بود كه آنان از موضوع آگاه باشند و ترس و زي__انى ني__ز آنان را تهديد نكند.

2. برخى اين جمله را بدين صورت معنا كرده اند: «هنگامى كه آن__ان را دع__وت كردند تا گ__واه تنظيم سند باشند، نب__ايد از گ__واه شدن سرب__از زنند».

3. پاره اى نيز در مفهوم اين جمله از آيه شريفه گفته اند: «وقتى آنان را به گواه بودن

1 . سوره اَعْراف، آيه 37.

(128) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

بر تنظي__م سن__د و نيز براى اداى گواهى به هنگام لزوم فرا خواندند، حضور يابند و سرباز نزنند».

به نظر ما، ديدگاه سوّم از ديگر ديدگاهها بهتر و با ظاهر آيه هماهنگ تر است. از ششمين امام نور نيز همين معنا روايت شده است.

«وَ لا تَسْأَمُوا اَنْ تَكْتُبُوهُ صَغيراً اَوْ كَبيراً اِلى اَجَلِهِ»

و شما دو طرف معامله و نيز نويسنده نبايد از تنظيم سند و نوشتن آن بدهى م__دّت دار _ ك__م ب__اش__د يا زي___اد _ تا سررسيد آن، آزرده خ_اطر و ناراحت شويد.

پ__اره اى از مفسّ__ران ب__رآنند كه روى سخ__ن در اين جمل__ه، گواهان سند است؛ و خط__اب به آن__ان مى گويد: شما گ__واه__ان، نب__اي__د از اينكه گواهى عادلانه و درست خود را بنويسيد، افسرده و دلتنگ شويد.

و برخى نيز مى گويند: «اِلى اَجَلِهِ»، نه به

مفهوم «تا سر آمد مدّت قرض» است؛ بلكه منظوراين است كه شما گواهان از نوشتن گواهى تا هنگامى كه لازم است، آزرده نشويد.

امّابه نظرما،معناى نخست _ يعنى «سرآمد قرض» _ بهتر است.

«اِلى اَجَلِهِ ذلِكُمْ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ وَ اَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ اَدْنى اَلاّ تَرْتابُوا»

تفسير اين جمله از آيه شريفه آن است كه تنظيم سند براى شما مردم، سه فايده ب__زرگ دارد:

نخست اينكه در پيشگاه خدا به عدل و داد نزديكتر است؛ چرا كه خدا به اين كار ف__رم__ان داده و روش__ن است كه پي__روى از دستورات پروردگار، به عدل و داد نزديكتر است.

دوّم اينكه براى گواهى دادن درست و عادلانه و بدورماندن از اشتباه و فراموشى و ك__م يا زي__اد شدن بدهى و پايم__ال نش__دن حق__وق م__ردم، بهتر و م__ؤثّرتر است.

و س__وّم آن ك__ه براى مصون ماندن از آفت ترديد در مقدار بدهى و سررسيد آن، لازم اس____ت.

«اِلاّ اَنْ تَكُ__ونَ تِج__ارَةً ح__اضِ__رَةً تُديرُونَه__ا بَيْنَكُ__مْ فَلَيْسَ عَلَيْكُ__مْ جُن__احٌ اَلاّ تَكْتُبُوها»

پس، بر شماست كه در معاملات، نوشته و سند تنظيم كنيد، مگر اينكه دادوستد شما نقدى انجام گيرد و در همان لحظه اى كه پول دردست فروشنده است، كالا نيز دردس__ت خ_ري_دار ب__اش__د.

تفسير مردان (129)

آرى؛ در اين صورت بر شما گناهى نيست كه براى تجارت خود سند ننويسيد؛ چراكه ازجمله فلسفه هاى تنظيم سند آن است كه اعتماد پديد آيد و روشن است كه اين موضوع در دادوستد نقدى چندان جايى ندارد.

«وَ اَشْهِ___دُوا اِذا تَب__ايَعْتُ__مْ»

و به هنگ__ام خري__د و ف__روش، گ__واه بگيريد.

و اين دستور گواه گرفتن از ديد فقها، امرى استحبابى است. امّا كسانى كه بيشتر پيرو ظاهر آياتند، بر اين عقيده اند كه فرمان قرآن برگرفتنِ گواه درتنظيمِ سند، واجب است.

«وَ لا يُضارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهيدٌ»

اين جمله با توجّه به دو گونه قرائت در واژه «يضارّ» به دو صورت معنا شده است:

گروهى اين واژه را از «يُضارر» __ كه فعل معلوم است __ گرفته اند كه در اين صورت معناى اين جمله از آيه شريفه چنين مى شود: «نويسنده و گواه نبايد با خوددارى از نوشتنِ واقعيتِ مع_امله و گواهى دادن به هنگ_ام لزوم، به صاحب حق زيان برسانند».

و اگر واژه «يُضارَّ» را فعل مجهول بدانيم، مفهوم جمله چنين مى شود: «نويسنده و گواه سند نبايد درصورتِ معذوربودن از نوشتنِ سند و گواهى دادن بر آن، زير فشار ق__رار گي__رند و زي_ان ببينند».

«زَجّاج» بر آن است كه قرائت نخست با توجّه به ادامه آيه شريفه بهتر مى نمايد؛ چرا كه مى فرمايد: «وَ اِنْ تَفْعَلُوا فَاِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ» (و اگر چنين كنيد، از فرمان پروردگار خارج شده ايد) و اين تعبير از كسانى كه بر اساس عدل و داد رفتار نكرده و واقعيت را تح__ريف ك__رده باشند، مناسبتر بنظ__ر مى رس__د.

امّا ديگ__ر مفسّران، ق__رائت دوّم را برگزيده و جمله را بدين گونه معنا كرده اند: «اگر به ن__ويسن__ده و گ__واه سن__د، زي__ان وارد آوري__د، خ___دا را نافرمانى ك__رده اي__د».

«وَ اتَّقُ__وا اللّهَ وَ يُعَلِّمُكُ__مُ اللّهُ وَاللّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ»

و درآنچه خدا شمارا رهنمود و هشدارداده است،پرواى اورا پيشه سازيد و پروردگار آنچه را كه برايتان سرنوشت ساز است، به شما مى آموزد؛ و خداوند به هر چيزى دانا است «على ابن ابراهيم» درتفسير خويش گفته است: درتمامى سوره مباركه بَقَرَه، پانصد حكم از احكام خدا بيان شده؛ كه پانزده حكم آن، فقط در همين آيه شريفه است.

(130) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ادامه سخن در تنظيم اسناد تجارى (وثيقه گذارى)

وَ اِنْ كُنْتُ__مْ عَل__ى سَفَ__رٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِبا فَرِهانٌ مَقْبُ__وضَ__ةٌ فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْض__ا فَلْيُ__ؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِ__نَ اَمانَتَ__هُ وَ لْيَتَّ__قِ اللّهَ

رَبَّ__هُ وَ لا تَكْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَ__نْ يَكْتُمْه__ا فَ__اِنَّهُ اثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَليمٌ

و اگر در سفر بوديد و نويسنده اى نيافتيد ، گروگان بگيريد ( گروگانى كه در اختيار طلبكار قرار گيرد ) و اگر به يكديگر اطمينان ( كامل ) داشته باشيد ، ( گروگان لازم نيست و ) بايد كسى كه امين شمرده شده ( و بدون گروگان ، چيزى از ديگرى گرفته )، امانت ( و بدهى خود را به موقع ) بپردازد و از خدايى كه پروردگار او است ، بپرهيزد و شهادت را كتمان نكنيد و هركس آن را كتم_ان كند ، قلبش گن__اهك__ار است و خ_داوند به آن چه انجام مى دهيد ، دانا است.

(283 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

اي__ن آي__ه در حقيق__ت با ذك__ر چن__د حك__م ديگ__ر در رابطه با مسأله تنظيم اسن__اد تج__ارى مكمّل آيه قبل است و آن ها عب__ارتن__د از ؛

1 _ « هرگاه در سفر بوديد و نويسنده اى نيافتيد ( تا اسناد معامله رابرايتان تنظيم كند و قرارداد را بنويسد ) گروگان(1) بگيريد » ( وَ اِنْ كُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِبا فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ ). گرچه از ظاهر آيه در بدو نظر چنين استفاده مى شود كه تشريع « قانون رهن » مخصوص سفر است ، ولى با توجّه به جمله « وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِبا » ( نويسنده اى پيدا نكرديد ) ، به خوبى استفاده مى شود كه منظور مواردى است كه تنظيم كننده سند پيدا نشود ، بنابراين هرگاه در وطن هم دسترسى به تنظيم كننده سند، كار مشكلى باشد ، اكتفا كردن به گروگان ، مانعى ندارد ، هدف اين است كه معاملات برپايه و اساس محكمى

باشد ، خواه اطمينان از نظر تنظيم سند و گرفتن شاهد حاصل

1- وثيقه .

تفسير مردان (131)

شود يا از طريق رهن و گروگان. در تفاسيراهل بيت عليهم السلام نيز به اين حقيقت اشاره شده ، از جمل__ه در من__اب__ع معروف حديث شيعه و همچنين اهل سنّت آمده است كه؛ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله زره خ__ود را در م__دين__ه به عن__وان گ__روگ__ان نزد شخص غيرمسلمانى گذاشت و مبلغى به عنوان وام از او گرفت.(1)

2 _ گروگان حتما بايد قبض شود و در اختيار طلبكار قرار بگيرد تا اثر اطمينان بخشى را داشته باشد ، لذا مى فرمايد : «گروگانى گرفته شده» (فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ). در تفسير « عياشى » از امام صادق مى خوانيم كه فرمود: « لا رَهْنَ اِلاّ مَقْبُوضَ: رهنى وج__ود ن_دارد مگر آن كه طلبكار او را تحويل بگيرد ».(2)

3 _ سپس به عنوان يك استثناء در احكام فوق مى فرمايد : « اگر بعضى از شما نسبت به بعضى ديگر اطمينان داشته باشد ( مى تواند بدون نوشتن سند و رهن با او معامله كند و امانت خويش را به او بسپارد ) ، در اين صورت كسى كه امين شمرده شده است، بايد امانت ( و بدهى خود را به موقع ) بپردازد و از خدايى كه پروردگار او است، بپ__رهي__زد » ( فَ__اِنْ اَمِ__نَ بِعْضُكُ__مْ بَعْض__ا فَلْيُ__ؤَدِّ الَّ__ذِى اؤْتُمِنَ اَمانَتَهُ وَ لْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ ) .

قابل توجّه اين كه در اين جا طلب طلبكار به عنوان يك امانت ، ذكر شده كه خيانت در آن گناه بزرگى است .

4 _ سپس همه مردم را مخاطب ساخته و يك دستور جامع در زمينه شهادت بي__ان مى كن__د و مى ف__رم__ايد : « شه__ادت را كتم__ان نكني__د و هركس آن را كتمان

كن__د، قلب__ش گناهكار است » ( وَ لا تَكْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْها فَاِنَّهُ اثِمٌ قَلْبُهُ ). بنابراين كسانى كه از حق__وق ديگ__ران آگ__اهن__د ، موظّف هستند به هنگام دعوت براى اداء شهادت آن را كتمان نكنند ، بلكه بسيارى معتقدند در مورد حقوق مردم بدون دعوت نيز بايد اداء شهادت كرد .

1- « تفسير ابوالفتوح رازى » ، جلد 2 ، صفحه 420 .

2- « نُورُ الثَّقَلَيْن » ، جلد 1 ، صفحه 301 .

(132) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«رِهان»: گروگان يا چيزى كه به گرو سپرده مى شود. اين واژه از «رَهْن» برگرفته شده و هنگ__امى كه گفت__ه مى شود: «رَهْنَتُ عِنْدَ فُلانٍ رَهْناً»، معنايش اين است كه «من نزد ف__لان شخ__ص، چي____زى را ب__ه ره___ن سپ__رده ام».

در ادامه سخن در اين مورد راه ديگرى براى برقرارى اعتماد و اطمينان درصورت عدم امكان تنظيم سند و نيافتن گواه بر معامله و بدهى ترسيم و موضوع رهن و گروگان ق___راردادن را مط___رح مى كن___د و مى ف___رم__اي___د:

«وَ اِنْ كُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ»

و اگر در سفر بوديد و نگارنده اى براى تنظيم سند و گواهى براى گواه معامله نيافتيد، مى توانيد بجاى سند وگواه وثيقه اى مقرّر داريد كه از بدهكار دريافت شود.

همه كارشناسان حقوق اسلامى برآنند كه درست بودن رهن يا گرويى، هنگامى است كه گروگان دراختيار وام دهنده باشد، وگرنه عقد و معامله رهن تحقّق نمى يابد.

«فَ__اِنْ اَمِ__نَ بَعْضُكُ__مْ بَعْض__اً فَلْيُ__ؤَدِّ الَّ__ذِى اؤْتُمِ__نَ اَم__انَتَ__هُ وَلْيَتَّ__قِ اللّ__هَ رَبَّ_____هُ»

امّا اگر طلبكار به درستكارى و امانتداى بدهكار اطمينان و اعتماد داشت و سند يا گروگانى از او نگرفت، بر بدهكار لازم است كه طلب او را كه درحقيقت امانت است،

انك__ار نكن__د و ب__ى ذرّه اى ك__م و ك__است و در هنگ__ام مق__رّر بپردازد؛ همچنين نبايد سررسيد بدهى خود را با بهانه جويى و عذرتراشى بتأخير افكند، بلكه پرواى خ___دا را پيش__ه س__ازد و به عه__د خود وف___ا كن__د.

«وَ لا تَكْتُمُ__وا الشَّه__ادَةَ وَ مَ__نْ يَكْتُمْه__ا فَاِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ»

خطاب اين جمله از آيه شريفه، گواهان دادوستد يا وام است و به آنان توصيه مى شود كه: «و مبادا هنگامى كه براى گواهى دادن فراخوانده شديد، گواهى را پوشيده داريد و حق را بيان نكنيد و هر كه آن را مخفى دارد و با علم و يقين بر ضرر و زيان يك__ى از ط__رفين مع__امله، گ__واهى به حق نكند، براستى كه قلب او گناهكار است».

تفسير مردان (133)

چرا؟

بااينكه گناه پوشيده داشتن گواهى در پايمال ساختن حق، با همه سازمان وجود انس__ان ارتب__اط دارد، چ__را اي__ن عم__ل تنه__ا به قل__ب نسب__ت داده ش__ده است؟

پاسخ: علّت آن است كه آهنگِ هر كارى از قلب سرچشمه مى گيرد و نيز برخاسته از پنهان داشتن گواهى است كه از دل برمى خيزد؛ افزون بر اين، خداى جهان آفرين در قرآن شريف، ايمان را به قلب نسبت داده است، آنجا كه مى ف__رم__ايد: اُولئِ__كَ كَتَ__بَ ف__ي قُلُ__وبِهِ__مُ الاْيمانَ». «وَاللّهُ بِم__ا تَعْمَلُ__ونَ عَليمٌ»

و خداوند از آنچه انجام مى دهيد، آگاه است.

از پي__امب__ر گ__رام__ى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: «لايَنْقَضى كَلامُ شاهِدِ زُورٍ مِنْ بَيْ__نِ يَ__دَىِ الْح__اكِ__مِ حَتّى يَتَبَ__وَّءا مَقْعَ_دُهُ مِنَ النّارِ.»(1)

هر كه نزد قاضى و داورى، گواهى دروغى دهد و يا آن را پوشيده دارد، گفتارش بپايان نمى رسد، جز اينكه خدا جايگاه نشستن او را در دوزخ آكنده از آتش مى سازد.

از اين آيه شريفه، دو نكته دريافت مى شود:

1. چنانكه پيشتر نيز اشاره شد، تنظيم سند و گرفتن

گواه در معاملات و روابط اقتص__ادى، تنه__ا براى اطمين__ان و اعتم__اد است و برنامه واجب و لازمى نيست، چ__را ك__ه مى ف__رم__ايد: «فَ__اِنْ اَمِ__نَ بَعْضُكُ__مْ بَعْض__اً فَلْيُ__ؤَدِّ الَّ__ذِى اؤْتُمِ__نَ اَمانَتَهُ ...».

2. خداوند به همه امور بندگان خويش عنايت كامل دارد؛ آنان را در همه ابعاد فردى، اجتماعى، حقوقى و اقتصادى راه مى نمايد و در سرگردانى و نادانى نمى گذارد.

آرى؛ در اي__ن آي__ات، براى تع__الى خ__واه__ان و سع__ادت طلب__ان و كس__انى كه در ان__ديش__ه كسب بين__ش و آگ__اهى اند، تم__امى وسايل تكامل فراهم شده است.

1 .اَلْفَقيه، ج 3 ص 37.

(134) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چهارده رهنمود امنيت آفرين در دو آيه 282 و 283 (1)

از هدفهاى بلند و اساسى قرآن شريف، ايجاد توازن اقتصادى و توزيع ثروتها بسان خون سالم و مفيد در سراسر پيكر جامعه است؛ و اين مقصود تحقّق نمى يابد، مگر در سايه امنيت اقتصادى و اجتماعى و درست در اين راستا است كه قرآن كريم از سويى بخل و احتكار، اسراف و استثمار، بريز و بپاش و تجمّل گرايى، رباخوارگى و هر نوع قرارداد ظالمانه و استعمارى را مردود اعلان مى كندو از سوى ديگر، ضمن دعوت به تلاش سالم و مفيد تجارى و اقتصادى و توليد و توزيع درست، مقرّرات دقيقى را ب__دي__ن منظ__ور تنظي__م مى كن__د. براى نمونه، در دو آيه اى كه تفسير آنها گذشت، بيش از بيست و چند دست__ور ارزشمن__د و امنيت آف__رين اقتص__ادى و روانى و اجتم__اعى به ت__ابلو رفته است كه به برخى از آنها اشاره مى رود:

1. همگان بايد در روابط اقتصادى و تجارى خود، اسنادى صحيح و روشن و عادلان__ه تنظي__م كنند.

2. براى تنظيم ع__ادلانه تر و بى ط__رفانه تر اسن__اد، ف__رد سوّمى آن را تنظيم كند.

3. تنظيم كننده

سند بايد سند را براساس عدالت تنظيم كن_د.

4. آنك_ه از نعمت دانش و بينش برخوردار است، از نوشتن سن__د س__رب__از ن__زند.

5. ب__دهك__ار بايد مت__ن سن__د را بروشن__ى و گوي__ا ب__راى ي_ادداشت بيان كند.

6. ب__دهك__ار بايد به هنگ__ام امض__اى سن__د، پرواى خدا را پيشه سازد و حقّ ديگ_رى را پايمال نكند.

7. اگر بدهكار، كم خرد يا ناتوان يا گنگ بود، كسى كه حافظ منافع اوست، بايد وظيفه وى را انجام دهد.

8. ولّى يا ك__ارگ__زار بدهك__ار ني__ز باي__د سن__د را براساس ع__دالت ام__لا كند.

1 .مترجم .

تفسير مردان (135)

9. درتنظيم سند شاهدبگيرند.

10. گ__واه__ان ب__اي__د از مي__انِ اف__راد امي__ن و م__ورد اعتم__اد انتخاب شوند.

11. ن__وشت__ن مق__دار ب__ده__ى _ كم باشد يا زياد _ از ب__روز مشك__لات آت___ى جل___وگي________رى م__ى كن____د.

12. تنظيم كننده سن__د و يا گ__واهان آن نب__ايد به سبب بي__ان حق، مورد ب_ى مه______رى ق___رار گي___رن__د.

13. و آنان نيز نبايد به هنگام لزوم از بيان حق خوددارى كنند.

14. و در كلّيه اين امور، همه آنهايى كه نقشى دارند بايد پرواى خدا را پيشه سازند و از مق__رّرات الهى خارج نشوند.

(136) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

توجه به شانس و اقبال از سوى آقايان، مبناى دينى و قرآنى ندارد

لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْس_ا اِلاّ وُسْعَها لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا اِنْ نَسينا اَوْ اَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا اِصْرا كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا اَنْتَ مَوْلينا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ

خداوند هيچ كس را جز به اندازه توانايى اش تكليف نمى كند ( انسان ) هر كار ( نيكى ) را انجام دهد ، براى خود انجام داده و هركار ( بدى ) كند، به زيان خود كرده است، (مؤمنان مى گويند:) پروردگارا ،

اگر ما فراموش يا خطا كرديم ، ما را مؤاخذه مكن. پروردگارا ! تكليف سنگينى بر ما قرار مده، آن چنان كه (به خاطر گناه و طغيان،) بر كسانى كه پيش از ما بودند قرار دادى ! پروردگارا، آن چه طاقت تحمل آن را نداريم، بر ما مقررمدار و آثارگناه را ازما بشوى، مارا ببخ__ش و در رحم__ت خ__ود ق__رارده، تو مولا و سرپرست م__ايى، پس ما را بر جمعيّت ك__افران پي__روز گردان. (286 / بقره)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اِصْر » در اصل به معنى نگهدارى و محبوس ساختن است و به هر كار سنگين كه انسان را از فعاليّت بازمى دارد ، گفته مى شود و نيز به عهد و پيمان هاكه آدمى را محدودمى سازد، اطلاق مى گردد ، به همين دليل مجازات و كيفر را نيز گاهى « اِصْر » مى گويند. « عَفْو » در لغت به معنى محو كردن آثار چيزى است و غالبا به معنى محو آثار گناه مى آيد كه هم شامل آثار طبيعى آن مى شود و هم شامل مجازات آن ، در حالى كه « مغفرت » تنها به معنى پوشاندن گناه است. « وُسْع » از نظر لغت به معنى گشايش و قدرت است ، لذا آيه اين حقيقت عقلى را تأييد مى كند كه وظايف و تكاليف الهى ، هيچ گاه بالاتر از ميزان قدرت و توانايى افراد نيست ، بنابراين بايد گفت: تمام احكام با همين آيه تفسير و تقييد مى گردد و به مواردى كه تحت قدرت انسان است ، اختصاص مى يابد، ب_ديه_ى است يك قانون گذار حكيم و دادگر

تفسير مردان (137)

نمى تواند غير از اين قانون وضع كند .

سپس مى افزايد: «هر كار (نيكى) انجام دهد ، براى خود

انجام داده و هركار (بدى) كن__د ، به زي__ان خ__ود كرده است» (لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ). آرى هركسى محصول عمل نيك و بد خود را مى چيند و در اين جهان و جهان ديگر با نت_ايج و ع_واق__ب آن روب_ه رو خ_واه__د ش_د.

آيه فوق با اين بيان مردم را به مسؤوليّت خود و عواقب كار خويش متوجّه مى سازد و بر افسانه جبر و اقبال و طالع و موهومات ديگرى از اين قبيل كه افرادى براى تبرئه خويش دست و پا كرده اند ، خط بطلان مى كشد. و به دنبال اين دو اصل اساسى ( تكليف به مقدار قدرت است و هركسى مسؤول اعمال خويش است ) از زبان مؤمنان هفت درخواست از درگاه پروردگار بيان مى كند كه در واقع آموزشى است براى همگان كه چه بگويند و چه بخواهند. نخست مى گويد : « پروردگارا ، اگر ما فراموش كرديم يا خطا نم_ودي_م، م_ا را م_ؤاخ_ذه مك_ن » ( رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا اِنْ نَسينا اَوْ اَخْطَأْنا ). آن ها چون مى دانند مسؤول اعمال خويش هستند، لذا با تضرّعى مخصوص ، خدا را به عنوان "رَبّ" و كسى كه لطف ويژه اى در پرورششان داشته و دارد ، مى خوانند و مى گويند : زندگى به هر حال خالى از فراموشى و خطا و اشتباه نيست ، ما مى كوشيم به سراغ گناه عمدى نرويم ، اما خطاهاو لغزش هارا تو بر ما ببخش. بحثى كه در اين جا مطرح مى گردد ، اين است كه ؛ مگر امكان دارد كه پروردگار كسى را در برابر لغزشى كه از فراموشى يا عدم توجّه سرچشمه گرفته ، مجازات نمايد تا زمينه اى براى اين درخواست بماند؟ در

پاسخ اين سؤال بايد گفت : گاهى فراموشى ، نتيجه سهل انگارى خود انسان است كه مسلما اين گونه فراموشى ها از انسان سلب مسؤوليّت نمى كند، مانند اين كه در قرآن آمده است ؛ « فَذوُقُوا بِما نَسيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا : بچشيد عذاب خدا را در برابر آن كه اين روز را فراموش كرديد » ( 14 / سجده ). بنابراين فراموش كارى هايى كه زاييده سهل انگارى است ، قابل مجازات است. موضوع ديگرى

(138) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كه بايد به آن توجّه داشت ، اين است كه « نسيان » و « خطا » با يكديگر فرق روشنى دارد. « خطا » معمولاً به كارهايى گفته مى شود كه از روى غفلت و عدم توجّه از انسان سرمى زند ، مثل اين كه كسى به هنگام شكار ، تيرى را مى زند و به انسانى بدون قصد اصابت مى كند و او را مجروح مى نمايد، ولى « نسيان » درجايى گفته مى شود كه انسان با توجّه دنبال كار مى رود ، ولى مشخّصات حادثه را فراموش كرده ، مثل اين كه فرد بى گناهى را مجازات كند به گمان اين كه گناهكار است ، زيرا مشخصات گناهكار واقعى را فراموش نموده است. سپس به بيان دوّمين درخواست آنان پرداخته، مى گويد:« پروردگارا ، بار سنگينى بر دوش ما قرار مده ، آن چنان كه بر كسانى كه پيش از ما بودند ( به كيفر گناهان و طغيانشان ) قرار دادى » ( رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا اِصْرا كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا ). دراين جمله مؤمنان از خداوند تقاضا دارند از تكاليف سنگين كه گاهى موجب تخلّف افراداز اطاعت پروردگار مى گردد، آن ها را معاف دارد و اين همان چيزى است كه درباره دستورات اسلام از زبان پيغمبر صلى الله عليه و آله نقل شده : «بُعِثْتُ

بِالْحَنيفِيَّةِ السَّمْحَةِ السَّهَلَةِ: به آيينى مبعوث شدم كه عمل به آن براى همه سهل و آسان است » .(1) در سوّمين درخواست مى گويند : « پروردگارا ، مجازات هايى كه طاقت تحمّل آن را نداريم ، براى ما مقرّر مدار » ( رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ ). اين جمله ممكن است اشاره به آزمايش هاى طاقت فرسا يا مجازات هاى سنگي_ن دني_ا و آخ_رت و يا ه_ردو باش_د و شاي_د تعبي_ر به « لا تَحْمِلْ » در جمله قبل و « لا تُحَمِّلْ » ( با تشديد ) در اين جمله به خاطر همين اس_ت ، زي_را تعبي_ر اول اش_اره به مساي_ل مشك_ل و تعبي_ر دوم اش_اره ب_ه مسايل طاقت فرسا است. و در چهارمين و پنجمين و ششمين تقاض_ا مى گوين_د : « م_ا را بب_خش و گناهان مارا بپوشان و مشمول رحمت خود قرار بده » (وَ اعْفُ عَنّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا). بنابراين مؤمن_ان ه_م از خ_دا مى خواهن_د گناهانشان را بپوشاند و هم آثار وضعى و تكوينى آن را از روح و روانشان

1- « بحار الانوار » ، جلد 65 ، صفحه 319 .

تفسير مردان (139)

بزدايد و هم كيفر آن را از آنان بردارد و سپس از او مى خواهند رحمت واسعه اش كه همه چيز را دربرمى گيرد ، شامل حال آنان شود. و بالاخره در هفتمين و آخرين درخواست مى گويند : « تو مولى و سرپرست مايى : پس ما را بر جمعيّت كافران پيروز گردان » ( اَنْتَ مَوْلينا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ ). به اين ترتيب تقاضاى آنان شامل دنيا و آخرت و پيروزى هاى فردى و اجتماعى و عفو و بخشش و رحمت الهى

مى گردد و اين تقاضايى بسيار جامع مى باشد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تن__اسب تكلي__ف و ت_وان_ايى

قرآن كريم در آيه پايانى سوره مباركه بَقَرَه، اين نكته را ترسيم مى كند كه «خدا مردم را تنها به كارهاى شايسته اى كه در توان و امكانِ آنان است، فرمان مى دهد و از آنچه فراتر از قدرت آنان نيست، هشدار مى دهد و هيچگاه آنان را به بيشتر از قدرت و ت__وان__اييشان مكلّ__ف نمى س_ازد.

«لا يُكَلِّ__فُ اللّهُ نَفْس__اً اِلاّ وُسْعَها»

خداوند به هيچكس جز به اندازه توانايى و امكاناتش تكليف نمى كند و يا به بيان بعضى از مفسّران: «پروردگار، انسان را به آنچه كه انجام دادن آن براى او آسان است، مكلّف مى سازد و او را به كارى كه برايش سخت و رنج آور است، موظّف نمى سازد».

پي__ام اين آي__ه ش__ريف__ه، دي__دگ__اه سست جبرگرايان را مردود اعلان مى كند؛ زيرا آنان بر اين پندارند كه خ__دا آدمى را به كارهايى فرمان مى دهد كه توان انج____ام دادن آنه___ا را ن__دارن__د.

گروهى از جبرگرايان در مفهوم اين جمله از آيه شريفه گفته اند كه «خداوند، انسان را فقط به كارهايى كه درخور شأن آنان و برايشان حلال و روا است، فرمان مى دهد»؛ و بدين ترتيب، واژه «وُسْع» را به معناى «روا و حلال» مى گيرند. امّا اين پندار بيهوده اى است؛ چرا كه اين سخن، بسان سخن كسى است كه به فرمانبردار خويش بگويد: «من

(140) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تو را به كارهايى فرمان مى دهم كه فرمان داده ام» و پيداست كه اين شيوه سخن گفتن، ن__ادرس__ت و بيه__وده گ__ويى است.

«لَه_ا م_ا كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ»

هر كه ك__ار ش__ايسته اى انجام دهد و خداى را اطاعت كند، پاداش عملش از آنِ خ__ودِ اوست و ه__ر كس ب__دى كن__د و ناف__رم__انى خدا را درپيش گيرد،

گناهانش دام__انِ خ__ودِ او را خ__واه_د گرفت.

در اين آيه شريفه، از عملكرد شايسته و ناشايسته انسان، به «كَسْب» تعبير شده اس__ت. عل__ت آن اس__ت كه ه__ر پ___اداش و كيف__رى ك___ه انس__ان دريافت مى دارد، ثم____ره و نتيج___ه عم__ل اوس__ت.

«رَبَّنا لاتُؤاخِذْنااِنْ نَسينا اَوْاَخْطَأْنا»

پروردگارا! اگر وظايف خويش را ازياد برديم و يا در اداى مسئوليتها به خطا افت__اديم، بر م__ا سخ__ت مگي___ر.

اين جمله از آيه شريفه را برخى دعا و براى آموزش شيوه نيايش دانسته اند؛ و بعض__ى برآنند كه در مق__ام ست_ايش بندگان شايسته كردار است.

در مفهوم جمله «اِنْ نَسينا اَوْ اَخْطَأْنا»، ديدگاهها متفاوت است:

1. برخى جمله را بدين صورت معنا كرده اند: «در آنچه وانهاديم و گناه كرديم، بر ما سخت مگير». به عبارت ديگر، واژه «نِسْيان» را به معناى «وانهادن» گرفته اند؛ همچنانكه در آيه اى ديگر هست: «... نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ...»(1) و يا: «اَتَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ اَنْفُسَكُمْ...»(2)؛ كه در هر دو آيه، اين واژه به معناى «وانهادن» بكار رفته است: در آيه نخست، «وانهادن فرمانبردارى خدا» و در آيه دوّم، «وانهادن نيكى و نيكوكارى». همچنين واژه «اَخْطَأْنا» را به «گناه كرده ايم» معنا كرده اند و از آنجا كه گناه دربرابر درستى و راستى است، از آن به «خطا» تعبير مى شود. از اين رو، مؤمنان نيايشگرانه از

1 . سوره توبه، آيه 67.

2 . سوره بَقَرَه، آيه 44.

تفسير مردان (141)

پروردگارشان تقاضا مى كنند كه آنان را ببخشايد و از گناهانشان، گرچه آگاهانه و آزادانه بدانها دست يازيده باشند، درگذرد. كوتاه سخن اينكه خداوند در اين جمله از آي__ه مب__اركه، به ايم__ان آوردگان دست__ور مى ده__د كه از وظ__ايف و مسئوليتهايى ك___ه وانه_اده و در مورد گناهانى كه ب__دانه__ا دست يازيده اند، آم__رزش بخ__واهن_د.

2. و به باور

برخى ديگر منظور اين است كه: «پروردگارا! اگر در زندگى خويش، به اعمالى روى آورده ايم كه با انجام دادن آنها، تو را فراموش ساخته و از فرمانبردارى ات غفلت ورزيده و به گناه و اشتباه درافتاده ايم، ما را ببخش». يادآور مى شود كه هم پ__وزش خواهى از گناه و لغزش و هم دعا و نيايش براى آمرزش گناه پسنديده است.

3. پاره اى نيز بر اين عقيده اند كه پيام آيه شريفه اين است كه: «پروردگارا! اگر وظايف خود را فراموش كرده و براثر اشتباه و غفلت، كارى را كه انجام دادن آن بر ما لازم بوده، انجام نداده و يا دستخوش خطا شده و كارى را كه كناره گيرى از آن واجب بوده، ناخودآگاه انجام داده ايم، ما را ببخش» و اين طريق نيايش با پروردگار، از آنجا ك__ه شت__افتن به س__وى او و ب__ري__دن از ديگ__ران و ب__ردن ني__از به ب__ارگ__اه اوست، كارى بسيار پسنديده است؛ گرچه آفريدگار هستى بدون دعا و درخواست بن__دگ__ان ني__ز آن__ان را به سبب اشتباه و فراموشى، كيفر نمى كند.

به هر حال، جمله پيش، همانند اين جمله است كه مى فرمايد: «رَبَّنا وَ لاتُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ» (پروردگارا! بار گرانى از وظايف و مسئوليتها را بر دوش ما بندگان ناتوان مگذار). ناگفته پيداست كه آفريدگار عادل و فرزانه، بدون درخواست بندگان نيز چنين بار گرانى را بر دوش آنان نخواهد نهاد و نيز همانند اين جمله و دعاست كه: «... رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ...»(1) (پروردگارا! براساس حق و عدالت داورى فرما).

4. و سرانجام برخى ازجمله «ابن عبّاس» معتقدند كه تفسير آيه شريفه اين است كه: «پ__روردگ__ارا! اگ___ر از روى ن__ادانى و يا دانست___ه و آزادان___ه، مرتكب گناهى

1 . سوره

اَنبِياء، آيه 112.

(142) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ش___دي__م، ب__ر ما ببخشاى و م__ا را گرفتار كيفر گناهانمان مساز».

«رَبَّن___ا وَ لا تَحْمِ__لْ عَلَيْن__ا اِصْ__راً كَم__ا حَمَلْتَ_هُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا»

پروردگارا! همانطور كه بار گران وظايف و مسئوليتها را بر دوش جامعه هاى پيش ازما ننهادى، بر دوش ما نيز مگذار

در تفسير اين جمله از آيه شريفه نيز نظرهايى ارائه شده است:

1. برخى گفته اند: منظور اين است كه: «پروردگارا! ما را به كارى كه انجام دادن آن سخت و طاقت فرساست، مكلّف مساز؛ آنچنانكه فرزندان بهانه جو و عهدشكن اسرائيل را موظّف ساختى كه براى پذيرفته شدن توبه آنان، بايد دست به شمشير ببرند و به جان هم بيفتند، تاجامعه از پليدى وجود آلودگان پاك شود».

2. بعضى ديگر برآنند كه مقصود اين است كه: «بار خدايا! ما را به آنچه كه ت__وان انج__ام دادن ي_ا تحمّل كيف__ر ت__رك آن را نداريم، مكلّف مفرما».

3. و پاره اى نيز براين باورند كه اين جمله از آيه شريفه، نيايشى است انسانساز با آفريدگار هستى؛ گرچه بر نيايشگر روشن است كه خداى عادل و فرزانه، هيچگاه بن__دگان را به اين امور مكلّف نمى سازد. «وَاعْفُ عَنّا وَاغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا اَنْتَ مَوْلانا فَ__انْصُ__رْنا عَلَى الْقَ__وْمِ الْك_افِ_رينَ».

ب__ار خ__دايا! و از ما بن__دگ__ان گن__اهك__ار خ__ود درگ__ذر؛ بر ما ببخشاى و باران مه___ر خ___ود را بر ما بباران؛ و با ارزانى داشتن نعمتهاى خود بر ما در اين سرا، مهر و بخشايش خود را نصيبمان كن و ما را به بهشت درآور. تويى سرپرست و سررشته دارِ ما؛پس ما را به گروه كافران و ناسپاسان پيروزى بخش.

تفسير مردان (143)

پرتوى از روايات در مورد دو آيه پايانى سوره بَقَرَه

1. از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه در شكوه و عظمت اين نيايش قرآنى فرمود:

«اِنَّ اللّهَ سُبح__انَهُ

ق__الَ عِنْدَ كُلِّ فَصْلٍ مِنْ هذَا الدُّعاءِ: فَعَلْتُ واسْتَجَبْتُ. وَ لِهذَا اسْتَحَبَّ الاِْكْث__ارُ مِ__نْ ه__ذَا ال__دُّع__اءِ.»(1)

خداى پرمهر بعد از هر بخش از اين دعا پاسخ مى دهد كه خواسته ات را پذيرفتم و انجام دادم اى بنده نيايشگرم.پس زيبنده است كه اين آيات و اين دعابسيارتلاوت شود.

2. همچنين از آن حضرت است: «مَنْ قَرَأَ الآْيَتَيْنِ مِنْ آخِرِ سُورَةِ الْبَقَرَةِ في لَيْلَتِهِ كَفَتاهُ.»(2) هر كه دو آيه پايانى سوره مباركه بَقَرَه را هر شب با جان و دل تلاوت كند، به اندازه اين است كه آن شب براى نيايش بيدار مانده است. چرا كه همان پاداش شب زنده دارى و عبادت را دارد.

3. و نيز روايت كرده اند كه آن حضرت در سير آسمانى معراج، هنگامى كه به «سِدْرَة المُنْتَهى» رسيد، دوسوّم نمازهاى پنجگانه و آيات پايانى سوره مباركه بَقَرَه در آن مقام پرفراز به آن گرانمايه جهان هستى ارزانى شد و خداوند گناهان امّت او _ جز گن_____اه ش____رك گ__رايان و گن__اه__ان كبي__ره _ را، م__ورد بخش__اي__ش ق__رار داد.

4. همچنين آورده اندكه فرمود: «فى آخِرِ سُورَةِ الْبَقَرَةِ آياتٌ اِنَّهُنَّ قُرْآنٌ وَ اِنَّهُنَّ دُعاءٌ و اِنَّهُنَّ يُرْضينَ الرَّحْمنَ.»(3) در آيات پايانى سوره بَقَرَه، آيات جانبخشى است كه هم قرآن است و هم دعا و نيايش با خدا؛ و هم خشنودى و مهر آفريدگار بخشاينده را جلب مى كند.

5. و نيز نقل كرده اند كه: روزى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله صدايى از آسمان شنيد. سر به سوى

1 . صَحيح مُسْلِم، ج1، ص116 ؛ سُنَن تِرمِذى، ج 5، ص 221 ؛ حِلْيَةُ الأَْوْلِياء، ج 7، ص 104.

2 . بُخارى، ج 6، ص 231، صَحيح مُسْلِم، ج 1، ص 555 ؛ سُنَن ابى داوود، ج 2، ص 57، روايت 1397

3 . فَضائِلُ الْقرآن، ابى عُبَيْده، ص 124،

روايت 22 ؛ فَضائِلُ الْقُرآن، ابى فَريس، ص 90، روايت 184

(144) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آسمان برداشت كه ديد درى از آسمان گشوده شد و فرشته اى فرود آمد و گفت: «اِنَّ اللّهَ يُبَشِّ__رُكَ بِنُ__ورَيْ__نِ لَمْ يَعِظْهُما نَبِيّاً قَبْلَكَ: فاتِحَةُ الْكِتابِ وَ خواتيمُ سُورَةِ الْبَقَ__رَةِ لا يَقْرَأهُما اَحَ__دٌ اِلاّ اَعْطَيْتُ____هُ حاجَتَ__هُ.»(1)

اى پيامبر خدا! مژده ات باد به دو نور روشنگر كه به هيچ پيامبرى پيش از تو ارزانى نشده است. پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد: «كدامين دو نور روشنگر؟» فرمود: «سوره مباركه حمد و آيات پايانى سوره بَقَرَه». آنگاه افزود كه خدا مى فرمايد: «اين دو نور روشنگر را هر كه با اخلاص و ايمان تلاوت كند، خواسته اش را مى پذيرم و برمى آورم».

آرى؛ شكوه و معنويت اين سوره مباركه و اين آيات به گونه اى است كه به بيان يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله ، هر كه اين سوره را به قصد عمل كردن به آن مى آموخت، در ج__امع__ه نوبني__اد اس___لامى از م_وقعيت بهتر و بيشترى برخوردار بود.

1 . صَحيح مُسْلِم، ج 1، ص 554 ؛ سُنَن نِسائى، ج 2، ص 138 ؛ فَضائِلُ القرآن، نِسائى، ص 44 و 46 ؛ التَّرغيب وَ التَّرْهيب، ج 2، 369

تفسير مردان (145)

«زنان و فرزندان» و «مال و ثروت»، ميدان بزرگ آزمايش مردان

زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الاَْنْعامِ وَالْحَرْثِ ذلِكَ مَتاعُ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَئابِ

محبّت امور مادّى ، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب هاى ممتاز و چهارپايان و زراعت در نظر مردم جلوه داده شده است ( تا در پرتو آن ، آزمايش و تربيت شوند، ولى ) اين ها ( در صورتى كه هدف

نهايى آدمى را تشكيل دهند ، ) سرمايه زندگى پست ( م__ادّى ) است و سرانج__ام ني__ك ( و زن__دگى والا و ج__اوي__دان ) ، ن__زد خ__دا است.

(14/آل عمران)

شرح آيه از تفسير نمونه

«شَهَوات» جمع « شَهْوَة » به معنى علاقه شديد به چي__زى است ، ول__ى در آي__ه ب___الا، به معن__ى «مُشْتَهَي__ات» ( اشي__اء مورد علاق__ه ) به ك__ار رفته است .

درست است كه بدون اين وسايل ، نمى توان زندگى كرد و حتّى پيمودن راه معنويّت و سعادت نيز بدون وسايل مادّى ،غيرممكن است ، اما استفاده كردن از آن ها در اين مسير ، مطلبى است و دلبستگى فوق العاده وپرستش آن ها وهدف نهايى بودن، مطلب ديگر. جمله «زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ» كه به صورت فعل مجهول ذكر شده ، مى گويد : علاقه به زن و فرزند و اموال و ثروت ها در نظر مردم زينت داده شده است ، در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه ؛ زينت دهنده چه كسى است؟ آن چه درتفسيرآيه صحيح به نظر مى رسد،اين است كه زينت دهنده ، خداوند است از طريق دستگاه آفرينش و نهاد و خلقت آدمى. زيرا خدا است كه عشق به فرزندان و مال و ثروت را در نهاد آدمى ايجاد كرده تا او را آزمايش كند و در مسير تكامل و تربيت پيش ببرد ، همان طوركه در آيه 7 سوره كهف آمده : «اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً: ما آن چه را در روى زمين هست ، زينت براى آن قرار داديم تا آن ها را بيازماييم كه

(146) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كدام يك عملشان بهتر است ». يعنى از اين عشق و علاقه تنها درمسير خوشبختى و سازندگى بهره گيرند نه در

مسير فساد و ويران گرى. آيه مورد بحث و ساير آيات مشابه آن ، هيچ گاه علاقه معتدل نسبت به زن و فرزندان و اموال و ثروت را نكوهش نمى كند ، زيرا پيش برد اهداف معنوى بدون وسايل مادّى ، ممكن نيست ، به علاوه قانون شريعت هرگز بر ضدّ قانون خلقت و آفرينش نمى تواند باشد ، آن چه مورد نكوهش است، عش__ق و ع__لاق__ه اف__راطى و به عبارت ديگر، پرستش اين موضوعات است .

منظ_ور از « اَلْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَه » و « اَلْخَيْلِ الْمُسَوَّمَه » چيست ؟

واژه « قَناطير » جمع « قِنْطار » به معنى چيز محكم است و سپس به مال زياد گفته شده است و اگر مشاهده مى كنيم "پل" را « قَنْطَرَه » و " اشخاص باهوش" را « قِنْطِر » مى گويند ، به خاطر استحكام در بنا يا در تفكّر آن ها است، « مُقَنْطَرَه » نيز اسم مفعول از همان مادّه به معنى مضاعف و مكرّر آن مى باشد و ذكر اين دو كلمه ، پشت سر هم ، براى تأكيد است ، شبيه تعبيرى كه در فارسى امروز رايج است كه مى گويند : « فلان كس صاحب " آلاف" و " اُلُوف" مى باشد » ، يعنى ثروت زيادى دارد. واژه « خَيْل» اسم جمع است وبه معنى اسب ها يا اسب سواران، هردواست، البتّه درآيه مورد بح_ث منظ_ور، همان معنى اول اس_ت. كلمه « مُسَوَّمَه » در اصل به معنى نشان دار است و نشان داشتن آن ، يا به خاطر برازندگى اندام و مشخّص بودن چهره و يا به خاطر تعليم و تربيت آن ها و آمادگى براى سوارى در ميدان جنگ است. بنابراين آيه موردبحث به شش چيزاز سرمايه هاى مهمّ زندگى كه عبارتنداز؛ زن، فرزند، پول هاى نقد، مركب هاى ممتاز، چهارپايانى كه در دام دارى مورد استفاده هستند ( اَنْعام

) و زراعت ها ( حَرْث ) اشاره مى كند كه اركان زندگى مادّى انسان را تشكيل مى دهند .

تفسير مردان (147)

منظور از "متاع حيات دنيا " چيست ؟

«مَتاع» به چيزى مى گويند كه انسان از آن بهره مند مى شود و « حيات دنيا » به معنى زندگى پايين و پست است ، بنابراين معنى جمله «ذلِكَ مَتاعُ الْحَيوةِ الدُّنْيا»، چنين مى ش__ود ك__ه ؛ اگ__ر كس__ى تنه__ا به اين امور شش گانه به عنوان هدف نهايى عشق ورزد و از آن ه__ا به ص__ورت ن__ردبانى در مسير زندگى انسانى بهره نگيرد ، چنين كسى ت__ن به زن__دگى پست__ى داده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«شَهَوات»: جمع «شَهْوَت»؛ و به معناى خواستنيها و تمايلاتى است كه براى ادامه زن__دگ__ى ج__انداران ضرورى است و خداى فرزانه به همين دليل در سازمان وجودشان آفريده است.

«قَناطير»: جمع «قِنْطار» به معناى «دارايى هنگفت». اصل اين واژه، به معناى «محك__م ك__ارى» است.

«مُقَنْطَرَة»: از «قَنْطَرَة» برگرفته شده، كه صيغه مفعولى است؛ و در اينجا براى تأكيد بكار رفته است، بسان «حِجْراً مَحْجُوراً» يا «نَسْياً مَنْسِيّاً».

«خَيْل»: به نژادى خاص از اسب گفته مى شود. اصل اين واژه از «خيال» است؛ و بدان جهت به اين اسم ناميده شده است كه سوار بر آن، شكوه و عظمتى را در خ__ويشتن مى پن__دارد.

«مُسَوَّمَة»: از «سَ__وَّمَ» به معناى «چ__راني__د» برگرفته شده؛ و «سيما» نيز به مفهوم «نيك__و» است و گ__اه به نشانه و علامت گفته مى شود.

(148) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

م__وان_ع شن_اخ_ت و بينش

در آيه اى كه _ تفسير آن گذشت _ از بينش و خداوندگاران بينش سخن به ميان آمد؛ و اكنون در اين آيه شريفه، پيرامون موانع بينش و مهمترين چيزهايى بحث مى شود كه مردم را از راه درست و دريافت و شناخت حق بازمى دارد و آنان را به سوى دنيا و ارزشهاى مادّى آن سوق مى دهد.

«زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَالْبَنينَ وَالْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ

وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالاَْنْعامِ وَالْحَرْثِ»

عش__ق ورزي__دن به خ__واستنيه__ا _ از عشق به زنان گرفته تا فرزندان، گنجينه هاى آكن__ده از ط__لا و نق__ره، اسبه__اى نش__اندار و چه__ارپايان ديگ___ر و كشتزارها _ ب__راى م__ردم آراسته شده است.

در پ__اسخ به اين پ__رسش كه اين زينت دهنده زنان، فرزندان و اموال كيست، دي__دگ__اه__ها متف___اوت است:

1. به باور پاره اى اين زينت دهنده، شيطان است؛ چرا كه هيچكس بيش از آفريدگار هستى دنيا و ارزشهاى مادّى آن را نكوهش نكرده و از هدف ساختن و دلبستگى به آنها هش_____دار ن____داده اس_____ت.

2. امّا گروهى برخلاف طرفداران ديدگاه نخست، برآنند كه آفريدگار جهان و انسان، خود ريشه اين عشق و خواستن را _ كه همان تمايلات باشند _ در نهاد بشر سرشته است؛ تا تكليف كردن آنان و آزمودنشان را در دنيا مقرّر دارد. اين گروه بر آيه شريفه زير استناد مى كنند: «اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْض ِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً.»(1) ما هرچه را كه برروى زمين است، زينت آن ساختيم؛ تا آنان را بيازماييم كه كدامين آن_____ان نيك__وك__ردارت___رند.

1 . سوره كَهْف، آيه 7.

تفسير مردان (149)

3. و برخى نيز بر اين اعتقادند كه اين زينت دهنده، هم خدا است و هم شيطان؛ بدين صورت كه آفريدگارهستى،زينت دهنده نيكيهاوشايستگيهاوارزشهاى والاى انسانى و معن__وى است و شيطان دلفريب سازنده زشتيها و گناهان درنظر بن_دگان خداست.

علّت آن ك__ه در اين آي__ه ش__ريف__ه، پيش از هم__ه، از زنان نام برده شده، اين است كه به نظر بسيارى، فريبندگى آنان از هم__ه بيشتر است و ازپى آنان از فرزندان ياد مى شود؛ چرا كه دوستى به آنان، گاه انسان را به آلودگى به حرام و گناه سوق مى دهد.

رواي_ت كرده ان_د كه پيامبر گ_رامى صلى الله عليه و آله ، روزى به «اَشْعَث» _ دام_اد

«حَمْ_زة» _ فرمود: آيا از دختر «حَمْزة» فرزندى ندارى؟ پاسخ داد: چرا اى پيامبر خدا! از او پسرى دارم و اى كاش ث_روت بسيارى داشتم و در راه سلامت و موفّقيّت او انفاق مى كردم.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: آرى؛ چرا اين گونه نباشد؟ مگر نه اينكه فرزندان، روشنى چشم پ__دران و م__ادرانند و در همانحال مايه ترس و بخل و حزن و اندوه آنان؟

درمورد واژه «قَناطير» و اندازه آن نيز نظرهاى مختلفى ارائه شده است:

1. بعضى آن را هزار و دويست «اَوْقِيَة» گفته اند؛

2. و برخى يكه__زار و دويست مثقال زر و سيم.

3. جمع_ى آن را ه__زار دين__ار و يا دوازده ه__زار دره___م دانست__ه اند؛

4. و پ_____اره اى ديگ___ر، هشت__اد ه___زار دره___م ي___ا ص__د رط___ل.

5. ع___دّه اى گفت__ه ان__د: ان__دازه «قَن__اطير»، يكه___زار دين____ار است؛

6. و گروهى ديگر آن را به اندازه پوست گاوى آكنده از ط_لا دانسته اند.

ديدگاه آخر، از دو امام راستين: حضرت باقر و صادق عليهم السلام نيز روايت شده است.

همچنين در مفهوم واژه «مُقَنْطَرَة» و اندازه آن، ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى آن را دوبرابر «قَن__اطي__ر» دانسته اند؛

2. و ب___رخ___ى ديگ____ر، ن___ه قِنْط__________ار.

3. عدّه اى آن را به «ثروتهاى انباشته و روى هم چيده شده» معناكرده اند؛

(150) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

4. گ__روهى ديگ__ر آن را به مفه_وم «ثروت و دارايى گرد آمده در يكجا» گرفته اند.

5. و جمع__ى نيز معتقدند ك__ه «مُقَنْطَرَة» عب__ارت است از انب__وهى از زر و سيم.

پاره اى هم گفته اند كه «قِنْطار» تنها به طلاى انباشته شده گفته مى شود؛ كه اين نظر، درست نيست؛ چ__را كه خداوند در اين آي__ه شريفه طلا و نقره را با هم آورده است.

به ب__اور م__ؤلّف، وج__ه مشترك همه اين ديدگاهها، اين واقعيت است كه «مُقَنْطَرَة» به ثروتى س__رش__ار و فراوان گفته

مى شود.

واژه «مُسَوَّمَه» را نيز به صورتهاى زير معنا كرده اند:

1. اسب___ان دون____ده.

2. اسب__ان خ__وب؛ چ__را ك__ه واژه «مُسَوَّمَة» از «سيمياء» كه به همين معناست، گ__رفت__ه ش___ده اس__ت.

3. اسبان تربيت شده.

4. اسبان مهيّا و آم__اده ش__ده براى جهاد و پيكار.

منظور از «اَنْعام» _ چهارپايان _ در اين آيه شريفه، شتر، گاو و گ__وسفن__د است؛ و مقص__ود از «حَ__رْث» _ كشتزار _ مزارع و بوستانها و باغها است.

تمامى آنچه برشمرده شد، از ارزشهاى مادّى و چيزهاى دوست داشتنى و موردپسند انسان است و آدمى بطور طبيعى خواهان آنهاست و در زندگى از آنها بهره مى برد؛ گرچه پس از زمانى از او بازپس گرفته مى شود، چرا كه بازگشت همه به سوى خداست. بنابراين، زيبنده است كه درمورد آنها پارسايى پيشه كرد و به آنچه نزد خ__داس__ت، روى آورد.

«ذلِكَ مَت__اعُ الْحَي__وةِ الدُّنْي_ا وَاللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»

و اين جمله، هشدار است كه: اينها همه، كالاهاى ناچيز زندگى اين دنيايند و پس از ان__دك زمانى از دست مى رون__د؛ و سرانجام نيك و حسن عاقبت، تنها نزد خداست.

تفسير مردان (151)

قُلْ اَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْ_رٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذينَ اتَّقَوْا عِنْ_دَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خ__الِدينَ فيه__ا وَ اَزْواجٌ مُطَهَّ__رَةٌ وَ رِضْ__وانٌ مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ بَصي__رٌ بِالْعِب__ادِ

بگو : آيا شما را از چيزى آگاه كنم كه از اين ( سرمايه هاى مادّى ) بهتر است ؟ براى كسانى كه پرهيزكارى پيشه كرده اند ( و از اين سرمايه ها ، در راه مشروع و حقّ و عدالت، استفاده مى كنند، ) در نزد پروردگارشان ( در جهان ديگر ) باغ هايى است كه نهرها از پاى درختانش مى گذرد ، هميشه در آن خواهند بود و همسرانى پاكيزه و خشنودى خداوند ( نصيب

آن ها است ) و خدا به ( امور ) بندگان بينا است.(15 / آل عمران)

شرح آيه از تفسير نمونه

آرى اين باغ هاى بهشتى برخلاف غالب باغ هاى اين جهان ، هرگز آب روان از پاى درختانش قطع نمى شود و برخلاف مواهب مادّى اين جهان كه بسيار زودگذر و ناپايدار است ، جاودانى و ابدى است. همسران آن جهان ، برخلاف بسيارى از زيبارويان اين جهان، هيچ نقطه تاريك و منفى در جسم و جان آن ها نيست و از هر عيب و نقصى پاك و پاكيزه اند ، همه اين ها در يك طرف و مسأله خشنودى خداوند (رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ) كه برترين نعمت هاى معنوى است ، يك طرف ، آرى اين نعمت معنوى ، مافوق تصوّر نيز در انتظار مؤمنان پرهيزكار است. در واقع قرآن مجيد در اين آيه به افراد باايمان اعلام مى كند كه اگر به زندگى حلال دنيا قناعت كنند و از لذّات نامشروع و هوس هاى سركش و ظلم و ستم به ديگران بپرهيزند ، خداوند لذّاتى برتر و بالاتر در جهت مادّى و معنوى كه از هرگونه عيب و نقص پاك و پاكيزه است ، نصيب آن ها خواهد كرد. در اين جا سؤالى مطرح است و آن اين كه ؛ آيا در بهشت ، لذّات مادّى هم وجود دارد؟ بعضى چنين مى پندارند كه لذايذ مادّى ، منحصر به اين جهان است و در آن جهان اثرى از اين لذايذ نيست و تمام تعبيراتى كه در آيات قرآن درباره باغ هاى بهشتى و انواع ميوه ها و آب هاى جارى و همسران خوب آمده ، كنايه از يك سلسله مقامات و مواهب معنوى است كه از باب «كَلِّمِ النّاسَ عَلى قَدْرِ عُقُولِهِمْ» (

با مردم به اندازه فكرشان سخن بگو ) ، به اين صورت تعبير شده است. ولى در برابراين پندار بايد گفت: هنگامى كه ما طبق صريح آيات فراوانى از قرآن كريم ، "معاد جسمانى" را

(152) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

قبول كرديم ، بايد براى هردو قسمت ( جسم و روح ) موهبت هايى به تناسب آن ها ، منتهى در سطحى عالى تر وجود داشته باشد و اتّفاقا در اين آيه اشاره به هردو قسمت شده ، هم آن چه شايسته معاد جسمانى است و هم آن چه شايسته روح و رستاخيز ارواح مى باشد. در واقع آن ها كه تمام نعمت هاى مادّى آن جهان را كنايه از اين نعمت هاى معن__وى مى گي__رن__د، تحت تأثير مكتب هاى التقاطى قرار گرفته علاوه بر اين كه بدون جهت ظ_واه_ر آي__ات قرآن را تأويل كرده ، معاد جسمانى و لوازم آن را ب__ه كلّ____ى ف__رام__وش نم___وده و منك______ر ش_ده ان_د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

قرآن شريف پس از تحقير دنيا و ارزشهاى مادّى و رهنمود به سوى زهد و پارسايى، اينك به وصف شكوه و عظمت سراى ديگر مى پردازد و مردم را به فراهم آوردن زاد و توشه معنوى و انجام دادن كارهاى شايسته تشويق مى كند.

«قُ__لْ اَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْ__رٍ مِ__نْ ذلِكُ__مْ لِلَّ__ذينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ»

اى پيامبر! به مردم بگو: آيا شما را به بهتر از اينها __ دوست داشتنيها و ارزشها و لذّتها و فريبندگيهاى مادّى و دنيوى __ خبر بدهم؟ براى آنان كه پروا پيشه ساخته و از ض__دّارزشه__ا دورى گ__زي__ده ان__د، نزد پروردگارشان بوستانهايى است كه از زير درخت__ان آنها ج__ويهاى آب زلال و شفّاف جارى است .

پاره اى از مفسّران معتقدند كه پرسش در اين آيه شريفه، با «عِنْدَ رَبِّهِمْ»

خاتمه مى يابد و خبرِ از آنچه بهتر است، از «جَنّاتٌ تَجْري» آغاز مى شود. امّا گروهى ديگر برآنند كه پايان استفهام، «بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ» است و خبرِ از آنچه بهتر است، از «لِلَّذينَ اتَّقَوْا» شروع مى شود.

«خ__الِ__دينَ فيه__ا وَ اَزْواجٌ مُطَهَّ_____رَةٌ وَ رِضْ__وانٌ مِ__نَ اللّهِ وَ اللّ__هُ بَصي__رٌ بِالْعِب___ادِ»

آنان در آن بوستانهاى بهشت جاودانه اند؛ و زنانى كه از هر گونه آلودگى ظاهرى و صفات ناپسند اخلاقى و انسانى پاك و پاكيزه اند و نيز خشنودى خدا براى آنان خ__واه__د ب__ود؛ و خ__دا به ح__ال و روز و رفت__ار و عملك__رد بن__دگ__ان بينا است.

تفسير مردان (153)

اَلَّ_ذينَ يَق_ُول_ُونَ رَبَّن_ا اِنَّن_ا امَنّ_ا فَ_اغْفِ_رْ لَن___ا ذُن___ُوبَن_ا وَ قِن___ا عَ___ذابَ النّارِ

همان كسانى كه مى گويند : پروردگارا ، ما ايمان آورده ايم، پس گناهان ما را بيامرز و ما را از عذاب آتش نگاهدار.(16 / آل عمران)

اَلصّابِري_نَ وَ الصّادِقي__نَ وَ الْق__انِتينَ وَ الْمُنْفِقي__نَ وَ الْمُسْتَغْفِرينَ بِالاَْسْح_ارِ

آن ها كه ( در برابر مشكلات و در مسير اطاعت و ترك گناه ، ) استقامت مى ورزند، راستگو هستند، ( دربرابر خدا) خضوع و ( در راه او ) انفاق مى كنند و در سحرگاهان استغفار مى نمايند.

(17 / آل عمران)

شرح آيه از تفسير نمونه

« قانِتينَ » از ماده « قُنُوت » به معنى خضوع در برابر پروردگار و هم به معنى مداومت بر اطاعت و بندگى تفسير شده است. واژه « سَحَر » در اصل به معنى پوشيده و پنهان بودن است و چون در ساعات آخر شب پوشيدگى خاصّى برهمه چيز حكومت مى كند، نام آن سحر گذاشته شده است، لغت « سِحْر » نيزاز همين مادّه است ، زيرا شخص ساحر دست به كارهايى مى زندكه اسرار آن از ديگران پوشيده و پنهان است ، عرب به ريه و

شُش نيز گاهى « سَحَر » مى گويد و اين هم به خاطر پوشيده بودن درون آن مى باشد. در اين دو آيه به معرّفى بندگان پرهيزكار كه در آيه قبل به آن اشاره شده بود، پرداخته و شش صفت ممتاز براى آن هابرمى شمرد .

1 _ نخست اين كه آنان با تمام دل و جان متوجّه پروردگار خويشند و ايمان قلب آن ها را روشن ساخته و لذا در برابر اعمال خويش به شدّت احساس مسؤوليّت مى كنند، مى فرمايد: « همان كسانى كه مى گويند : پروردگارا ، ما ايمان آورده ايم ، گن__اه__ان م__ا را ببخش و م__ا را از ع__ذاب آت__ش نگه__دار » ( اَلَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا اِنَّنا امَنّ__ا فَ__اغْفِ___رْ لَن__ا ذُنُ___وبَن__ا وَ قِن__ا عَ__ذابَ النّارِ ) .

2 _ « آن ها كه صبر و استقامت دارند » و در برابر حوادث سخت كه در مسير اطاعت پروردگار پيش مى آيد و همچنين در برابر گناهان و به هنگام پيش آمدن شدايد و گرفتارى هاى فردى و اجتماعى، شكيبايى و ايستادگى به خرج مى دهند (اَلصّابِرينَ).

3 _ « آن ها كه راستگو و درست كردارند » و آن چه در باطن به آن معتقدند ، در

(154) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ظ__اهر به آن عم__ل مى كنند و از نفاق و دروغ و تقلّب و خيانت دورند ( وَ الصّادِقينَ ) .

4 _ « آن ها كه خاضع و فروتن هستند » و در طريق بندگى و عبوديّت خدا بر اين كار مداومت دارند ( وَ الْقانِتينَ ) .

5 _ « آن ها كه در راه خدا انفاق مى كنند » ، نه تنها از اموال، بلكه از تمام مواهب م__ادّى و معن__وى كه در اختي__ار دارن__د ، به ني__ازمندان مى بخشن__د ( وَ الْمُنْفِقينَ ) .

6 _ « و آن ها كه سح__رگ__اه__ان ، استغف____ار

و طل__ب آم____رزش مى كنن___د » ( وَ الْمُسْتَغْفِ___رينَ بِالاَْسْح____ارِ ) .

در حديثى از امام صادق در تفسير آيه اخير مى خوانيم كه فرمود : «هركس در نماز وَتر ( آخرين ركعت نماز شب ) هفتاد بار بگويد؛ "اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّى وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ" و تا يك سال اين عمل را ادامه دهد، خداوند او را از استغفاركنندگان در سحر (اَلْمُسْتَغْفِرينَ بِالاَْسْحارِ) قرارمى دهد و اورامشمول عفو و رحمت خودمى سازد» .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به معناى «دنباله» است، چرا كه كارهاى زشت انسان هماره به دنبال اوست؛ و جُرْم در اص__ل به معن__اى «ب__ري__دن» است و بدان تناسب به گناه، جرم مى گويند كه آدمى ب__ا ارتك_____اب آن از خ__دا ب__ري__ده و پي__ون__د بن__دگ__ى اش گسست___ه مى شود.

«اَلأْسْحار»: جمع «سَحَر»؛ كه به هنگامه پيش از طلوع صبح يا سپيده دم گفته مى شود. واژه «سَحَر» در اصل به معناى «خفا» و «پنهانى» است؛ و از آنجا كه پديده ها در آن هنگ___ام كه ه___وا هن__وز روش__ن نش__ده است، از ديدگان نهانند، به اين وقت، «سَحَ__ر» گفت_____ه مى ش___ود.

همانان كه در اجراى تكاليف آراستگى به ارزشها و دورى از ضدّارزشها، يا فرمانبردارى از خدا و پرواى از نافرمانى او شكيبايند و در گفتار و ايمان، راستگو و درستكار؛ همانان كه فروتن و فرمانبردارند و دارايى خود را در كارهاى شايسته و راهه__اى واجب و مستحب انفاق مى كنند؛ و آم__رزش خ__واه__ان در سحرگاهانند.

1- « تفسير برهان » ، جلد 1 ، صفحه 273 .

تفسير مردان (155)

در مفه_______وم واژه «ق___انِتي___ن»، دي__دگ__اهه__ا متف_____اوت اس__ت:

1. پ_____اره اى آن را ب____ه «ف__رم__انب___رداران» معن_______ا ك__رده ان___د.

2. پ_____اره اى به مفه__وم «پ__ايداران در ف__رمانبردارى خ__دا» گرفته اند.

3. و گ__روهى ني__ز ب_ه «قي_ام كنندگان به اجراى تكاليف» تفسير كرده اند.

در معن___اى «والمُسْتَغْفِ__رينَ

بِالأَْسْح__ارِ» ني__ز نظ_رهايى ارائه شده است:

1. بعضى آن را به «نم__ازگ__زاران در سپيده دمان» معنا كرده اند و اين مفهوم از ششمين ام__ام ن__ور، در بي__انى از حض__رت رضا عليه السلام ، نيز روايت شده است.

2. ب__رخ___ى آن را به «كس__ان__ى كه در هنگ__ام__ه هاى سحر، طلب آمرزش مى كنند» تفسي___ر ك___رده ان_د.

3. گ___روه___ى مى گ__وين__د: منظ_ور از اين تركيب، كسانى است كه نماز بامدادى را ب__ه جم__اعت مى خ___وانند.

4. و پاره اى نيز برآنند كه اينان كسانى هستند كه به هنگام سحر نماز مى گزارند و آنگاه آمرزش خدا را مى طلبند.

از ششمين ام___ام ن___ور در اين م__ورد نق__ل ك__رده ان__د كه ف__رم___ود:

«مَنِ اسْتَغْفَرَ اللّهَ سَبْعينَ مَرَّةً في وَقْتِ السَّحَرِ فَهُوَ مِنْ اَهْلِ هذِهِ الآْيَةِ.»(1) هر كه به هنگام سح__ر، هفت__اد بار خ__الص__انه و با هم__ه وجود استغفاركند و آمرزش بخواهد، از چه__ره ه__اى ش__ايست__ه و بايست__ه اين آي__ه ش__ريف__ه خ__واه__د ب___ود.

و از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله روايت كرده اند كه: «اِنَّ اللّهَ يَقُولُ اِنّي لاَءَهُمُّ باَهْلِ الأرْضِ عَذاباً فَاِذا نَظَرْتُ اِلى عُمّارِ بُيُوتي و اِلَى المُجْتَهِدينَ و اِلَى الْمُتَحابّينَ فِيَّ و اِلَى المُسْتَغْفِرينَ بِالاَْسْحارِ صَرَفْتُهُ عَنْهُمْ.»(2) آفريدگار هستى مى فرمايد: هنگامى كه آهنگ كيفر زمينيان را مى كنم، مى خواهم به كيفر گناهى كه در زمين مى شود، آنان را زير تازيانه عذاب بگيرم؛ امّا وقتى به آبادكنندگان مسجدها، شب زنده داران مخلص و آمرزش خواهان در سح___رگ__اهان نظ___ر مى كن___م، ع___ذاب خ__ود را از آن_ان برمى دارم.

1 . تفسير تِبيان، ج 2، ص 416. تفسير عَيّاشى، ج 1، ص 165.

2 . شُعَ____بُ الاْيم______ان، ج 6، ص 500، ح__دي__ث 9051.

(156) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خيانت در اموال يتيمان ممنوع

وَ آتُوا الْيَتامى اَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبيثَ بِالطَّيِّبِ وَلا تَأْكُلُوا اَمْوالَهُمْ اِلى اَمْ_والِكُمْ اِنَّ_هُ كانَ حُوبا كَبيرا

و اموال يتيمان را ( هنگامى كه به

حدّ رشد رسيدند )به آن ها بدهيد و اموال بد ( خود ) را به ام__وال خ__وب ( آن ه__ا ) ع__وض نكني__د و ام__وال آن__ان را هم__راه ام__وال خ__ودتان ( ب__ا مخل__وط ك__ردن يا تبديل نمودن )نخوريد ، زيرا اين گناه بزرگى است. (2 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

«اَلْحُوبَة» در اصل به معنى احتياج و نيازى است كه انسان را به گناه مى كشاند و از آن جا كه تجاوزهاى سرپرستان به اموال يتيمان ، غالبا بر اثر نياز و يا به بهانه احتياج صورت مى گيرد ، در آيه فوق به جاى كلمه «اِثم» ( گناه ) كلمه «حوُبْ» به كار رفته است ، تا اشاره اى به اين حقيقت بوده است. در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون پدرانى از دنيا مى روند و فرزندان صغيرى از آن ها باقى مى مانند ، منتها در جوامع ناسالم كه گرفتار جنگ هاى داخلى هستند ، مانند جامعه عرب در زمان جاهليّت تعداد اين گونه كودكان يتيم بسيار زيادتر است ، كه بايد از طرف حكومت اسلامى و فرد فرد مسلم__ان__ان ، تحت حم__ايت ق__رار گي__رند ، در آيه فوق سه دستور مهم درباره ام__وال يتيم__ان داده ش__ده است .

1 _ نخست دست__ور مى ده__د ك__ه : « ام__وال يتيم__ان را ( به هنگ__امى كه رش____د پي_____دا كنن____د ) ب____ه آن ه___ا ب__دهي___د: وَ آتُ___وا الْيَت___امى اَمْ__والَهُ__مْ ».

يعنى تصرّف شمادر اين اموال تنها به عنوان امين و ناظراست نه به عنوان يك مالك.

2 _ دستور بعد براى جلوگيرى از حيف و ميل هايى است ، كه گاهى سرپرست هاى يتيمان به بهانه تبديل كردن مال به نفع يتيم است يا تفاوتى با هم ندارد و يا اگر بماند ضايع مى شود

، اموال خوب و زبده يتيمان را برمى داشتند و اموال بد و نام__رغ__وب خ__ود را به ج__اى آن مى گ__ذاشتن__د . ق__رآن مى گ__وي__د : « و هيچ گاه

تفسير مردان (157)

ام___وال پ___اكي__زه آن ه__ا را ب__ا ام__وال ن__اپ__اك و پس__ت خ__ود تب_دي_ل نكني_د : وَ لا تَتَبَ__دَّلُ__وا الْخَبي__ثَ بِ__الطَّيِّ__بِ » .

3 _ « و ام__وال آن ه__ا را با اموال خود نخوريد : وَ لا تَأْكُلُوا اَمْوالَهُمْ اِلى اَمْوالِكُمْ » .

يعنى اموال يتيمان را با اموال خود مخلوط نكنيد به طورى كه نتيجه اش تملّك همه باشد و يا اين كه اموال بد خود را با اموال خوب آن ها مخلوط نسازيد كه نتيجه اش پايمال شدن حقّ يتيمان باشد. در پايان آيه، براى تأكيد و اثبات اهميّت موضوع مى ف_رم__اي__د: « اين گ__ون__ه تع__دّى و تج__اوز به اموال يتيمان گن__اه ب__زرگى است : اِنَّ__هُ ك__انَ حُ__وب__ا كَبي__را ». بررسى آي__ات مختل__ف قرآن نشان مى دهد كه اسلام اهميّت فوق العاده اى براى اين موضوع قائل شده و با شدّت تمام خيانت كنندگان در اموال يتيمان را به مجازات هاى شديد تهديد مى كند و با عباراتى محكم و قاطع سرپرستان را به مراقبت كامل ازاموال يتيمان دعوت مى كند ، كه شرح آن در همين سوره در چند آيه بعد و در ذيل آيات 153 / انع_ام و 34 / اسراء خواهد آمد. لحن ش__دي__د اين آي__ات به ق__درى در قلوب مسلمانان مؤثرواقع شد كه حتّى مى ترسيدند غذاى مشتركى براى خودشان و يتيمان درست كنند ، به همين جهت غذاى آن ها رااز غذاى خود و فرزندان خويش جدامى ساختند و اين امر موجب ناراحتى هردوطرف مى شد لذا درآيه 220 / بقره به آن ها دستور داده شده كه اگر هدفشان از مخلوط ساختن اموال يا

غذاى يتيمان با اموال يا غذاى خود ، خيرخواهى و اصلاح بوده باشد مانعى ندارد .(1)

1- « تفسير نمونه » ، جلد 2 ، ذيل آيه فوق .

(158) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

رعايت حقوق يتيمان

در آيه اى كه گذشت، پروردگار جهانيان، بندگانش را به رعايت دو اصل انسانساز تقوا و پيوند با خويشاوندان فرمان داد؛ اينك در اين آيه، بخش ديگرى از پروا را كه رع__ايت حق__وقِ ك__ودك__انِ بى سرپ__رست است مورد توجه قرار داده و مى فرمايد:

«وَ آتُ_وا الْيَتامى اَمْوالَهُمْ»

و دارايى يتيمان را به آنان باز پس دهيد.

اين دستور براى كسانى است كه سرپرستى كودكان يتيم را برعهده دارند. قرآن آنان را موظّف مى سازد كه ه__زين__ه زن__دگ__ى ك__ودك__ان بى سرپرست را در دوران خردسالى آنان، از دارايى خودشان بدهند و هنگامى كه به مرحله بلوغ رسيدند و از رش__د فك__رى و انس__انى ب__راى حف__ظ دارايى خود برخوردار شدند، ثروت آنان را به خودشان باز پس دهند.

«وَ لا تَتَبَ_____دَّلُ___وا الْخَبي__ثَ بِ___الطَّيِّ____بِ»

و دارايى پاك و پاكيزه و مرغوب آنان را با مال ناپاك و وامانده خود عوض نكنيد .

مقصود اين است كه دارايى كودكان بى سرپرست و يتيم را كه خداوند بر شما حرام ك__رده است، ب__ا ام__وال ح__لال خود عوض نكنيد؛ و اين جمله نشانگر آن است كه ب__رخ_ى چني_ن مى كردند.

پاره اى نيز در تفسير اين جمله گفته اند: خدا روزى شما را از راه روا و حلال براى شما مقرّر فرموده است؛ بنابراين، شتاب نورزيد و با دست تجاوز گشودن به مال يتيمان، روزى ح__لال خ__ود را ب__ه ح__رام آل__وده نس__ازيد و با حرام عوض نكنيد.

«ابن زيد»، در اين باره گفته است: منظور آيه شريفه اين است كه

شما همانند مردم عصر جاهليت كه زنان و خردسالان را از ارث محروم مى ساختند، رفتار نكنيد؛ بلكه حقّ همه صاحبان حقوق را محترم بشماريد.

درميانِ اين سه ديدگاه درباره مفهوم اين جمله، ديدگاه نخست بهتر است؛ چرا كه

تفسير مردان (159)

اين جمله پس از بحث درمورد يتيمان آمده، از اين رو معناى آن اين است كه «اموال باارزش يتيمان را براى خود برنداريد و آنگاه بجاى آن، اموال بى ارزش و وازده خود را ق__رار دهي__د؛ كه با اين عمل، شمار و ظاهر اموال آنان را حفظ كرده ايد، امّا ازنظر ارزش و محت__وا، حق__وق آنان را تب_اه ساخته ايد».

«وَ لاتَأْكُلُوا اَمْوالَهُمْ اِلى اَمْوالِكُمْ»

و اموال آنان را به همراه دارايى خويش نخوريد.

از اين جمله چنين برمى آيد كه به هم آميختن مال يتيمان با دارايى خويش و به مصرف شخصى رساندن و خوردن آن، كارى ناپسند است؛ امّا اگر در اين سهيم شدن و مخل__وط ساختن ام__وال، حق__وق و ح__دود آنان رعايت شود، ناروا نخواهد بود.

آورده اند كه بعد از نزول اين آيه شريفه، مردم از شركت با يتيمان و آميختن دارايى خود با مال آنان خوددارى مى كردند و اين كار برايشان خوشايند نبود؛ درنتيجه، اوض___اع بر ك__ودك__ان بى سرپرست مشكل شد، به گونه اى كه به پيامبر صلى الله عليه و آله شكايت بردند و آنگاه بود كه آي___ه مب__ارك__ه فرود آمد كه:

«...وَ يَسْئَلُ__ونَكَ عَ__نِ الْيَت__امى قُ__لْ اِصْ__لاحٌ لَهُ__مْ خَيْرٌ وَ اِنْ تُخالِطُوُهُمْ فَاِخْوانُكُمْ...»(1)

و از تو اى پيامبر در مورد يتيمان مى پرسند؛ بگو: به سامان آوردن كار آنان و به سود و صلاح آنان عمل كردن، بهتر است و اگر با آنان همزيستى عادلانه كنيد، برادران دين_ى و عقي_دتى شما هستند...

اي__ن تفسي___ر ب__راى آي__ه ش__ريف___ه، از دو ام__ام ن_ور _

حضرت باقر و صادق _ ني____ز رواي___ت ش___ده اس____ت.

«اِنَّ__هُ ك__انَ حُ____وب__اً كَبي____راً»

كه اين كار گناهى بزرگ است.

منظ__ور از ك__ارى كه گن__اهى ب__زرگ به شم__ار آمده، خوردن مال يتيمان است.

1 . سوره بقره آيه 220.

(160) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چگونگى ازدواج مجدد براى آقايان

وَ اِنْ خِفْتُ_مْ اَلاّ تُقْسِطُ_وا فِ_ى الْيَتامى فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً اَوْ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ ذلِكَ اَدْنى اَلاّ تَعُولُوا

و اگر مى ترسيد كه ( به هنگام ازدواج با دختران يتيم ، ) عدالت را رعايت نكنيد ، ( از ازدواج با آنان ، چشم پوشى كنيد و ) و با زنان پاك ( ديگر ) ازدواج نماييد ، دو يا سه يا چهار همسر و اگر مى ترسيد عدالت را ( درباره همسران متعدد ) رعايت نكنيد ، تنها يك همسر بگيريد و يا از زنانى كه مالك آن هاييد استفاده كنيد،اين كار،از ظلم وستم بهترجلوگيرى مى كند. (3/نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

«مَثْنى» در لغت به معنى « دوتا دوتا » و «ثُلاثَ» به معنى « سه تا سه تا » و « رُباعَ » به معنى « چهار تا چهارتا » مى باشد. خطاب در آيه متوجه به سرپرستان ايتام است كه در آيه قبل براى حفظ اموال يتيمان دستورهاى مختلفى به آن ها داده شده بود و در اين آيه درباره ازدواج با يتيمان سخن مى گويد كه همان گونه كه بايد مراعات عدالت را درباره اموال آن ها بنمائيد در مورد ازدواج با دختران يتيم نيز با نهايت دقّت رعايت مصلحت آن ها را بكنيد ، در غير اين صورت از ازدواج با آن ها چشم بپوشيد و زنان ديگرى انتخاب كنيد. از جمله شواهدى كه تفسير فوق را درباره

آيه روشن مى سازد آيه 127 از همين سوره است كه در آن صريحا مسئله رعايت عدالت را درباره ازدواج با دختران يتيم ذكر كرده است و توضيح آن در ذيل همان آيه خواهد آمد. سپس مى فرمايد : « از آن ها دو نفر يا سه نفر يا چهار نفر به همسرى خود انتخاب كنيد : مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ ». ازآن جاكه روى سخن درآيه به همه مسلمانان است معنى آيه چنين مى شود كه شما براى دورى از ستم كردن در حق دختران يتيم مى توانيد از ازدواج با آن ها خوددارى كنيد و با زنانى ازدواج نماييد كه موقعيّت اجتماعى و فاميلى آن ها به شما اجازه ستم كردن را نمى دهد و مى توانيد از آن ها دونفر يا سه نفر يا چهار نفر به همسرى خود انتخاب كنيد . منتها چون مخاطب ، همه مسلمانان بوده است تعبير به

تفسير مردان (161)

دوتا دوتا و مانند آن شده است. وگرنه جاى ترديد نيست كه حداكثر تعدّد زوجات ( آن هم با فراهم شدن شرايط خ__اصّش ) بيش از چهار نفر نيست. ذكر اين نكته نيز لازم است كه « واو » در جمله بالا به معنى « اَوْ » ( يا ) مى باشد نه اين كه منظور اين باشد كه شما مى توانيد دو همسر به اضافه سه همسر به اضافه چهار همسر كه مجموع آن ها نه نفر مى شود انتخاب كنيد . زيرا اگر منظور اين بود كه بايد صريحا عدد نُه ذكر شود نه به اين صورت از هم گسسته و پيچيده ، به علاوه از نظر اسلام اين مسئله جزو ضروريّات است كه زايد بر چهار همسر مطلقا ممنوع است. به هر

حال آيه فوق دليل صريحى است بر مسئله جواز تعدّد زوجات منتها با شرايطى كه به زودى به آن اشاره خواهد شد. سپس بلافاصله مى گويد : اين در صورت حفظ عدالت كامل است « امّا اگر نمى توانيد عدالت را رعايت كنيد به همان يك همسر اكتفا نماييد » تا از ظلم و ستم بر ديگران بركنار باشيد . (فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً). « و يا ( به جاى انتخاب همسر دوم ) از كنيزى كه مال شما است استفاده كنيد » زيرا شرايط آن ها سبك تر است ( اگرچه آن ها نيز بايد از حقوق حقّه خود برخوردار باشند) (اَوْ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ). «اين كار ( انتخاب يك همسر و يا انتخاب كنيز ) از ظلم و ستم و انحراف از عدالت ، بهتر جل__وگي__رى مى كند » ( ذلِكَ اَدْنى اَلاّ تَعُولُوا ). درباره مسئله بردگى و نظراسلام در اين زمين__ه در آي_ات من__اسب بحث ك__افى خ__واهي_م كرد .

منظور از عدالتِ مردان درباره همسران چيست ؟

اكنون پيش از آن كه فلسفه حكم تعدّد زوجات را در اسلام بدانيم لازم است اين موضوع بررسى شود كه منظور از عدالت كه جزء شرايط تعدّد همسر ذكر شده است چيست؟ آيا اين عدالت مربوط به امور زندگى از قبيل هم خوابگى و مسايل زندگى و رفاه و آسايش است يا منظور از عدالت در حريم قلب و عواطف انسانى نيز هست ؟ شك نيست ك_ه « عدالت » در محبّت هاى قلبى خارج از قدرت انسان است چه كسى مى تواند محبّت خود را كه عواملش در بيرون وجود اوست از هر نظر تحت كنترل

(162) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

درآورد ؟ به همين دليل رعايت اين ن_وع عدالت را خ_داوند واجب نشمرده

و در آيه 129 همين سوره مى فرمايد : « وَ لَنْ تَسْتَطيعُوا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ : شما هرقدر كوشش كنيد نمى توانيد در ميان همسران خود ( از نظر تمايلات قلبى ) عدالت و مساوات برقرار سازيد ». بنابراين محبّت هاى درونى مادامى كه موجب ترجيح بعضى از همسران بر بعضى ديگر از جنبه هاى عملى نشود ممنوع نيست، آن چه مرد موظّف به آن است رعايت عدالت در جنبه هاى عملى و خارجى است. از اين بيان روشن مى شود: كسانى كه خواسته اند از ضميمه كردن آيه فوق « فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً » به آيه 129 « وَ لَنْ تَسْتَطيعُوا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ » چنين نتيجه بگيرند كه تعدّد زوجات در اسلام مطلقا ممنوع است ، زيرا در آيه نخست آن را مشروط به عدالت كرده و درآيه دوّم عدالت را براى م_ردان در اين مورد محال دانسته است ، سخت در اشتباهند . زيرا همان طور كه اشاره شد عدالتى كه مراعات آن از قدرت انسان بيرون است عدالت درتمايلات قلبى است و اين از شرايط تعدّد زوجات نيست و آن چه از شرايط است عدالت در جنبه هاى عملى است. گواه بر اين موضوع ذيل آيه 129 همين سوره مى باشد آن جا كه مى گويد : « فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ » يعنى « اكنون كه نمى توانيد مساوات كامل در محبّت ميان همسران خود رعايت كنيد لااقل تمام تمايل قلبى خود را متوجه يك نفر از آن نسازيد كه ديگرى را به صورت بلاتكليف درآوريد » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

عَ__وْل: ست__م و بي__داد. از اي__ن واژه، فع__ل هاى «ع__الَ»، «يَعُ___ولُ» و «ع__الَ»، «يَعي__لُ» مشت__ق مى ش__ود؛ و مص___در آن «عَيْلَ__ه»،

ب__ه معن___اى «ني___از» اس__ت.

پاره اى «اَنْ لاتَعُولُوا» را، «اينكه نياز پيدا نكنيد» ترجمه كرده اند كه درست نيست. همچنين عدّه اى آن را، «تا عيالوار نشويد» معنا كرده اند كه اين نيز نادرست است؛ چرا كه اين معن__ا با «اَلاّ تُعيلُوا» _ كه اس__م ف__اع__ل آن «مُعيل» اس__ت _ س__ازگ__ار است، نه با واژه مورد بحث.

تفسير مردان (163)

ش__أن نزول

در شأن نزول آيه مورد بحث و چگونگى نظم و پيوند آن با آيات پيش، ديدگاهها متفاوت است:

1. گروهى برآنند كه اين آيه شريفه درباره دختر پدرمرده اى فرود آمد كه سرپرست او به ثروت و زيبايى وى چشم دوخته و بر آن بود كه به طمع مال و جمالش و با سوء استفاده از موقعيت خود، او را بدون مهريه به عقد خويش درآورد و آفريدگار هستى با نزول اين آيه بر قلب پاك پيامبر صلى الله عليه و آله روشن ساخت كه كسى نبايد با دختران يتيم پيمان زندگى مشترك ببندد، مگر آنكه براساس عدالت رفتار كند و مهريه اى مناسب براى آنان مقرّر دارد. در غير اين صورت نبايد با آنان ازدواج كرد؛ بلكه مى توان با زنان ديگر پيوندزندگى بست و در صورت رعايت عدالت و انصاف در محيط خانه و خ__ان__واده، ازدواج ب__ا ي__ك، دو، س__ه و ي__ا چه__ار زن ني__ز روا اس_ت.

گفتنى است كه اين مطلب از «عايشه» نقل شده و در تفاسير شيعه هم آمده است.

در بيان اين ديدگاه و اين شأن نزول، برخى بر اين عقيده اند كه آيه مورد بحث با آيه 127 همين سوره پيوند دارد و تركيب آن دو چنين است: « وَ يَسْتَفْتُونَكَ فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ يُفْتيكُمْ فيهِنَّ وَ مايُتْلى عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ فى يَتامَى النِّساءِ اللاّتى لاتُوءْتُونَهُنَّ

ما كُتِبَ لَهُنَّ وَ تَرْغَبُونَ اَنْ تُنْكِحُوهُنَّ ... وَ اِنْ خِفْتُمْ اَلّا تُقْسِطُوا فِى الْيَتامى فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ...»

و نظر تو را درمورد زنان مى پرسند. بگو: خدا درباره آنان و نيز درمورد آنچه در اين كتاب آسمانى بر شما تلاوت مى شود، به شما فتوا مى دهد: درخصوص دختران و زنان يتيمى كه حقوق مقرّر آنان را نمى دهيد و با اين نيّت و انگيزه به ازدواج با آنان تمايل داريد، پاسخگوى شماست كه با همه آنان بر اساس عدل و داد رفتار كنيد... و اگر از آن بي__م داري__د ك__ه در م__ورد آن__ان ب__ه عدل و داد رفتار نكنيد، به ازدواج با يك زن ...بسنده كنيد...

اي__ن دي______دگ____اه از «حَسَ____ن»، «جُبّ___ائى» و «مُبَ____رَّد» اس___ت.

(164) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

2. دسته اى از جمله «ابن عبّاس» بر اين باورند كه آيه شريفه در مورد مردى فرود آمد كه با زنان متعدّدى ازدواج كرده و ثروت و دارايى خويش را در اين راه ازدست داده بود و آنگاه بناگزير به دارايى يتيمى كه سرپرستى وى را بر عهده داشت و بايد از حقوق او محافظت مى كرد، دست تجاوز گشود. در پى اين ماجرا، خداوند مردم را به اعتدال فرا خواند و از آنان خواست كه با بيشتر از چهار زن پيمان زندگى مشترك نبن__دن___د تا در نتيج__ه ه__زين__ه سنگين زندگى، نيازمند شوند و چشم طمع به مال ن__ات__وانان و يتيم__ان ب___دوزند؛ و اگ___ر لازم ب___ود، به ي___ك زن بسن___ده كنند و زن__دگ__ى ش__رافتمن__دانه اى را در پي__ش گيرند.

3. به نظر جمعى از مفسّران، اين آيه شريفه درمورد كسانى نازل شد كه حقوق يتيمان را رعايت مى كردند، امّا حقوق زنان را پايمال مى ساختند؛ و به آنان هشدار

داد كه: «همانسان كه درمورد يتيمان مى ترسيد كه مبادا حقوقشان را پايمال سازيد و از مرز عدالت بگذريد، درباره زنان و حقوق آنان نيز همينگونه باشيد. پس، به شما اجازه داده شده است كه فقط درصورت رعايت عدل و داد و مراعات كامل حقوق زنان، با يك تا چهار زن پيمان زندگى مشترك امضا كنيد».

4. و از ديدگاه برخى: «مردم باايمان سرپرستى كودكان يتيم را دشوار مى پنداشتند و از سر احساس مسئوليت و ايمان عميق، از آن كار وحشت داشتند. به همين جهت، آفريدگار هستى به آنان هشدار مى دهد كه همانسان كه از نزديك شدن به حقوق بى سرپ__رست__ان و مح__رومان بي__م داري__د، از بى عفّتى و آلوده دامنى نيز بترسيد و ب__راى حف__ظ عفّت عم__ومى، در چه__ارچ__وب مق___رّرات و برمبناى عدالت، با يك تا چهار زن ازدواج كنيد».

5. بعضى،آيه شريفه رابدينصورت معنا كرده اند: «اگر از ازدواج با دختر يتيمى كه سرپرست او هستيد، بيم داريد كه مبادا براساس عدالت رفتار نكنيد، با دختران يتيم ديگر پيمان زناشويى ببنديد».

تفسير مردان (165)

6. و پاره اى معتقدند منظور آيه شريفه اين است كه: «همانگونه كه از خوردن مال يتيمان بيمناك هستيد، از ازدواج با چند زن و آنگاه رفتار ناعادلانه با آنان نيز بترسيد؛ از اي__ن رو، با زنانى پيمان زندگى مشترك امضا كنيد كه مى دانيد درمورد آنان مى توانيد ع__ادلان__ه رفتار كنيد».

از ديدگاه «قاضى ابوعاصم»، ديدگاه نخست از همه ديدگاهها بهتر و با معنى واژه ها و نظ___م آي__ه من___اسب تر است.

ازدواج مجدد تنها در پرتو رعايت عدالت مجاز است

در آيه مورد بحث مى فرمايد:

«وَ اِنْ خِفْتُ_مْ اَلاّ تُقْسِطُ_وا فِى الْيَت_امى فَانْكِحوُا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ»

و اگر از اجراى عدالت و رعايت انصاف درميانِ دخترانِ يتيم كه

سرپرستى آنان را بعهده داريد، بيمناك هستيد، از ازدواج با آنان بگذريد و از ميانِ زنان پاك و حلال كه مورد پسندتان قرار گرفت، دو يا سه يا چهار همسر برگزينيد؛ و اين كار مشروط بر آن است ك__ه با آن__ان شرافتمندانه و ص__ادق__انه و برمبن__اى ع__دال_ت و مهر رفتار كنيد.

در جمله «فَانْكِحوُا ما طابَ لَكُمْ»، بدان دليل بجاى «مَنْ»، «ما» مصدريه بكار رفته كه معناى جمله در حقيقت «فَانْكِحُوا الطَّيِّبَ» است؛ يعنى: با زنان پاك و پاكيزه اى كه ازدواج با آنها براى شما روا و حلال شده و در رديف زنانى نيستند كه ازدواج با آنان تح_ريم ش__ده است، پيم_ان زناشويى ببنديد.(1)

با اين توضيح، معناى اين جمله از آيه شريفه چنين است: و چنانچه در ازدواج با دختران بى سرپرست، از اجراى عدالت و رفتار خداپسندانه و عادلانه درميانِ آنان بيمناك هستيد، با دختران و زنان پاك و حلال و رشديافته ازدواج كنيد؛ چرا كه درمورد اينان، اگر رفتارى ناعادلانه روى داد، ممكن است با پوزش و جلب رضايت آنان، آن رفتار ظالمانه جبران شود، امّا درمورد دختران يتيم كه هنوز به رشد اجتماعى و اقتص_ادى ش_ايسته نرسيده اند، اين كار نشايد.

مفهوم عبارت «مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» منظور اين است كه با دو، سه يا چهار زن پيوند

1 . رجوع كنيد به آيه هاى 233 و 24 از همين سوره مباركه.

(166) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

زندگى مشترك ببنديد، نه اينكه با دو و سه و چهار _ يعنى نُه نفر _ ازدواج كنيد؛ زيرا هنگامى كه گفته مى شود «دو دو ، سه سه و چهار چهار وارد اطاق شويد»، منظور اين است كه دو نفرى، سه نفرى و

چهار نفرى داخل شويد، نه 9 نفرى.

به علاوه اگر مقصود آيه شريفه جز آنچه بود كه ترجمه و تفسير شد، چرا قرآن شريف اين مطلب را بروشنى عنوان نساخت؟ و چرا ششمين امام نور فرمود: «براى م__رد، ازدواج و همس__رى با بيشتر از چهار زنِ آزاد، روا نيست»؟

«فَ___اِنْ خِفْتُ___مْ اَلاّ تَعْ__دِلُ__وا فَ__واحِ__دَةً اَوْ م___ا مَلَكَ___تْ اَيْم_انُكُمْ»

پس اگر بيم آن را داشتيد كه با آنان براساس عدالت رفتار نكنيد، به ازدواج با يك زن آزاد يا به آنچ__ه از كني__زان كه م__الك شده ايد، بسنده كنيد.

منظور اين است كه اگر بيم آن داريد كه در تأمين عادلانه هزينه زندگى و برآوردن نيازهاى جسمى، روحى، عاطفى و حقوق و حدودِ ديگرِ آنان، به عدل رفتار نكنيد، دراين صورت به ازدواج با يك زن آزاد، يا به بستن پيمان زناشويى با كنيزان خويش بسنده كنيد؛ چرا كه زندگى مشترك با اينان، مقرّرات ساده ترى دارد و خطر بيدادگرى، كمتر شما را تهديد مى كن_د.

«ذلِ__كَ اَدن__ى اَلّا تَعُ_ولُوا»

اين خوددارى از چند همسرى و ازدواج با يك زن درصورت ترس از عدم اجراى ع__دالت در مي__انِ آن_ان، به عدالت و دورى جستن از بيداد و انحراف نزديكتر است.

جمعى گفته اند منظور اين است كه «با ازدواج با يك همسر، عائله شما زياد نمى شود و در زندگى به مشكلات اقتصادى برنمى خوريد و به پيمودن راه انحراف و درپيش گرفتن ستم ناگزير نمى شويد»؛ امّا همانگونه كه اشاره شد؛ اين معنا نه با ريشه لغوى واژه و نه با خود آيه سازگار است، به علاوه اگر منظور اين بود، بايد رابطه همس__رى با كني__زان ني__ز بشدّت كنت__رل مى شد تا سر از عائله سنگي__ن درني__اورد.

گروهى نيز برآنند كه

پيش از نزول قرآن شريف و احكام ازدواج و مقرّرات خ__ان__واده، م__ردان در انتخ__اب همس__ر ح___دّ و م___رزى برسميّت نمى شناختند؛ ب__ه همي__ن دليل اين آيه شريفه براى سامان بخشيدن به اين ه__رج و م__رج و بى عدالتى خانوادگى نازل شد.

تفسير مردان (167)

چرا پرداخت مَهريه به عهده مردان گذاشته شده است؟

وَاتُوا النِّساآءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَىْ ءٍمِنْهُ نَفْسا فَكُلُوهُ هَنيآئا مَّرآيئا

و مهر زنان را ( به طور كامل ) به عنوان يك عطيّه ( الهى ) به آنان بپردازيد ( ولى ) اگر آن ها چيزى از آن را با رضايت خاطر به شماببخشند، حلال و گوارا مصرف كنيد. (4 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« صَدُقاتِهِنَّ » جمع « صَداق » به معنى مهر است. « نِحْلَ_ة » در لغت به معنى بخشش و عطيّ__ه آم__ده است ، « راغب » در كت__اب مفردات مى گويد : به عقيده من اين كلمه از ريش__ه « نَحْ__ل » ( به معنى زنبور عسل ) آمده زيرا بخشش و عطيّه شباهتى به كار زنب___وران عس____ل در دادن عس___ل دارد.

بنابراين تفسير آيه چنين خواهد شد : « مهر را كه يك عطيه الهى است و خدا به خاطر اين كه زن حقوق بيشترى در اجتماع داشته باشد و ضعف نسبى جسمى او از اين راه جبران گردد به او عطا كرده است ، به ط__ور ك_امل ادا كنيد ». سپس در ذيل آيه براى احترام گذاردن به احساسات طرفين و محكم شدن پيوندهاى قلبى و جلب عواطف مى گويد : « اگر زنان با رضايت كامل خواستند مقدارى از مهر خود را ببخشند براى شما حلال و گوارا است : فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَىْ ءٍ مِنْهُ نَفْسا فَكُلُوهُ هَنيآئا مَّرآيئا ».

تا در محيط زندگى زناشويى تنها قانون و مقرّرات خشك حكومت نكند بلكه به موازات آن ع__اطف__ه و محبّت ني__ز حكم ف_رما باشد .

مَهْريّه يك پشتوانه اجتماعى براى زن

درعصر جاهليّت نظربه اين كه براى زنان ارزشى قايل نبودند ، غالبا مهر راكه حّق مسلّم زن بود در اختيار اولياى او قرار مى دادند و آن را ملك مسلّم آن ها مى دانستند گاهى نيز مهر يك زن را ازدواج زن ديگرى قرار مى دادند به اين گونه كه مثلاً برادرى ، خواهر خود را به ازدواج ديگرى درمى آورد كه او هم متقابل ، خواهر خود را به ازدواج وى درآورد و مهر اين دو زن همين بود. اسلام بر تمام اين رسوم ظالمانه خط

(168) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

بطلان كشيد و مهر را به عنوان يك حّق مسلّم به زن اختصاص داد و در آيات قرآن كرارا مردان رابه رعايت كامل اين حقّ توصيه كرده است. در اسلام براى مهر مقدار معينى تعيين نشده است و بسته به توافق دو همسر است اگر چه در روايات فراوانى تأكيد شده كه مهر راسنگين قرارندهند ولى اين يك حكم الزامى نيست بلكه مستحب است. اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه مرد و زن هر دو از ازدواج و زناشويى به طور يكسان بهره مى گيرند و پيوند زناشويى پيوندى است ، بر اساس منافع مقابل طرفين ، با اين حال چه دليلى دارد كه مرد مبلغ كم يا زيادى به عنوان مهر به زن بپردازد؟ وانگهى آيا اين موضوع به شخصيّت زن لطمه نمى زند و شكل خريد و فروش به ازدواج نمى دهد؟ روى همين جهات است كه بعضى به شدّت با مسئله مهر مخالفت مى كنند ، مخصوصا معمول نبودن مهر در ميان غربى ها براى

غرب زده ها به اين فكر دامن مى زن__د در ح__ال__ى كه نه تنها حذف مه_ر ، ب_ه شخصيّت زن نمى افزايد بلكه وض__ع او را به مخاطره مى افكند

توضيح اين كه : درست است كه مرد و زن هر دو از زندگى زناشويى به طوريكسان سودمى برند، ولى نمى توان انكار كرد كه در صورت جدايى زن و مرد ، زن متحمّل خسارت بيشترى خواهد شد زيرا :

اولاً مرد طبق استعداد خاص بدنى معمولاً در اجتماع نفوذ و تسلّط بيشترى دارد و هرچند بعضى مى خواهند ، به هنگام سخن گفتن اين حقيقت روشن را انكار كنند اما وضع زندگى اجتماعى بشر كه با چشم مى بينيم حتى در جوامع اروپايى كه زنان به اصطلاح از آزادى كامل برخوردارند نشان مى دهد كه ابتكار اعمال پردرآمد ، بيشتر در دست مردان است. به علاوه مردان براى انتخاب همسر مجدّد امكانات بيشترى دارند ولى زنان بيوه مخصوصا با گذشت قسمتى از عمر آن ها و از دست رفتن سرمايه جوانى و زيبايى ، امكاناتشان براى انتخاب همسر جديد كمتر است. باتوجه به اين جهات روشن مى شود كه امكانات و سرمايه اى را كه زن با ازدواج از دست مى دهد

تفسير مردان (169)

بيش از امكاناتى است كه مرد از دست مى دهد و در حقيقت مهر چيزى است به عنوان جبران خسارت براى زن و وسيله اى براى تأمين زندگى آينده او و علاوه مسئله مهر معمولاً به شكل ترمزى در برابر تمايلات مرد نسبت به جدايى و طلاق محسوب مى شود. درست است كه مَهْر از نظر قوانين اسلام با برقرارشدن پيمان ازدواج به ذمه مرد تعلّق مى گيرد و زن فورا حقّ مطالبه آن را دارد ، ولى چون معمولاً به صورت بدهى در ذمه

مرد مى ماند ، هم اندوخته اى براى آينده زن محسوب مى شود و هم پشتوانه اى براى حفظ حقوق او و از هم نپاشيدن پيمان زناشويى ( البته اين موضوع استثنائاتى دارد ولى آن چه گفتيم در غالب موارد صادق است ). و اگر بعضى براى مهر تفسير غلطى كرده اند و آن را يك نوع « بهاى زن » پنداشته اند ارتباط به قوانين اسلام ندارد ، زيرا در اسلام مهر به هيچ وجه جنبه بها و قيمت كالا ندارد و بهترين دليل آن همان صيغه عقد ازدواج است كه در آن رسما « مرد » و « زن » به عنوان دو ركن اساسى پيمان ازدواج به حساب آمده اند و مهر يك چيز اضافى و در حاشيه قرار گرفته است . به همين دليل اگر در صيغه عقد اسمى از مهر نبرند عقد باطل نيست ، درحالى كه اگر در خريد و فروش و معاملات اسمى از قيمت برده نشود مسلّما باطل خواهد بود ( البته بايد توجه داشت اگر در عقد ازدواج نامى از مهر برده نشود شوهر موظّف است كه در صورت آميزش جنسى « مَهْرُالْمِثْل » يعنى مهرى همانند زنانى كه هم طراز او هستند بپردازد ». از آن چه گفته شد نتيجه مى گيريم كه مهر جنبه « جبران خسارت » و « پشتوانه براى احترام به حقوق زن » دارد ، نه قيمت و بها و شايد تعبير به « نِحْلَة » به معنى « عَطِيَّة » در آيه اشاره به همين باشد) .

(170) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

رع_اي_ت حق___وق زن__ان

در ادام__ه آي__ات، ق__رآن در راه ت_أمي_ن و تضمي_ن حقوق و امنيت زن مى فرمايد:

«وَ آتُوا

النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً»

و مه__ر زن__ان را كه بخشش__ى است از سوى خ__دا، با رضايت خاطر به عنوان ه__دي__ه اى به آن__ان ب__دهي__د.

روشن است كه زن و مرد با توافق و برمبناى نياز طبيعى به يكديگر، پيمان زندگى مشترك بسته اند و هردو نيز در زندگى مشترك از هم بهره ور شده اند، بنابراين ديگر ب__راى زن__ان حقّى به عن__وان مه__ر نمى م__اند؛ امّا آفريدگار مهربان و فرزانه هستى، اي__ن ح__ق را ب__راى زن قرار داده است تا در صورت بهم خوردن زندگى مشترك، از اي__ن ه__دي__ه به__ره من_د شود.

ع__دّه اى واژه «نحل__ه» را به معن__اى «ف__ريض__ه اى مق__رّر» گرفته اند «كه ب__اي__د از س__وى م__رد پ__رداخ__ت ش__ود» و گ__روه__ى نيز آن را به «دي__نِ» تفسير كرده اند.

روى سخ__ن ب__ا كيس_ت؟

در اينكه روى سخن در اين جمله از آيه شريفه با كيست، دو نظر ارائه شده است:

1. جمعى از مفسّران ازجمله «ابن عبّاس» برآنند كه روى سخن با، شوهران است؛ و خدا به آنان فرمان مى دهد كه مهريه همسرانشان را در صورتيكه با آنان آميزش كرده اند، به طور كامل و در غيراين صورت به ميزان 21 مهريه مقرّر ، با اخلاقى شايسته و ب__دون كشمك__ش بپ__ردازن__د و از آن__ان چي__زى نخ__واهن__د و آن__ان را ني__ازارند كه در آن ص__ورت ديگ_ر، هديه و بخشش مورد نظر آيه محسوب نمى شود.

2. امّا برخى نيز بر اين اعتقادند كه روى سخن با سرپرستان يتيمان است؛ چرا كه در آن روزگاران ، هرگاه دختر بى سرپرستى ازدواج مى كرد ، سرپرستش مهر او را مى گ__رفت و چي__زى به او نم__ى داد و آيه ش__ريفه، از آن حق كشى هشدار مى دهد.

تفسير مردان (171)

ي__ادآور مى ش__ود ك_ه اين دي__دگ__اه از حض__رت باقر عليه السلام نيز روايت شده است.

ب__ه ه__ر ح__ال،

به عقيده ما ديدگاه نخست بهتر و با آيه شريفه مناسب تر است.

«فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَىْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنيئاً مَريئاً»

پس، اگر همسران شما با رضايت قلبى چيزى از مهر خود را به شما بخشيدند، مى توانيد آن را حلال و گوارا بخوريد چر كه آنان به ميل خويشتن پاره اى از حق خود را به شما واگذار نموده اند.

در تفسي___ر عَيّ___اشى، نق__ل ش__ده اس___ت ك_ه:

مردى نزد اميرموءمنان، از درد شكم ناليد. آن حضرت فرمود: آيا همسر دارى؟ گفت: آرى. فرمود: از او قدرى پول بخواه و خاطرنشان ساز كه با رضايت قلبى آن را به تو ببخشد. آنگاه با آن پول، مقدارى «عسل» تهيّه كن و آن را با آب باران مخلوط ساز و بنوش؛ كه خداى تو را شفا خواهد داد، چرا كه آفريدگار هستى فرموده است : «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً...»(1). همچنين فرمود: «يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ...»(2) و نيز: «...فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَىْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنيئاً مَريئاً» و بدين سان، باران را مبارك و پربركت، عسل را شفابخش و هديه و بخشش قلبى همسر را گوارا و مفيد اعلان فرمود؛ پس، اگر اين سه با هم گرد آيند، به لطف و خواست خدا، تور اشفا خواهند بخشيد.

آن م__رد رف__ت و دست__ور آن حض__رت را با اخ__لاص و ايم__ان عمل كرد و از آن بيم__ارى نج__ات ي__افت.

گفتنى است كه بعضى از مفسّران، از واژه «فَانْكِحُوا» كه در آيه شريفه بكار رفته است، وج__وب ازدواج را دري__افت داشته اند؛ امّا دلايلى وجود دارد كه ازدواج _ بويژه آنگ___اه كه خط__ر غلطي__دن به گن__اه در مي__ان نب__اش__د _ واج__ب نيس___ت.

1 .سوره

ق، آيه 9.

2 . سوره نَحْل، آيه 69.

(172) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اموال خود را در اختيار افراد كم عقل و غيررشيد قرار ندهيد

وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاآءَ اَمْوالَكُمُ الَّتى جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِياما وَ ارْزُقُوهُمْ فيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفا

اموال خودرا، كه خداوند وسيله قوام زندگى شما قرارداده، به دست سفيهان نسپاريد و از آن ، به آن ها روزى دهيد و لباس بر آنان بپوشانيد و با آن ها سخن شايسته بگوييد. (5 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« راغب » در كتاب مفردات مى گويد « سَفَه » در اصل يك نوع كم وزنى و سبكى بدن است به طورى كه به هنگام راه رفتن تعادل حفظ نشود و به همين جهت به افسار كه ناموزون است و دايما در حال حركت است « سَفيه » گفته مى شود و سپس به همين تناسب در افرادى كه رشد فكرى ندارند به كار رفته است خواه سبكى عقل آن ها در امور مادّى باشد يا در امور معنوى. ولى روشن است كه منظور از سفاهت در آيه فوق عدم رشد كافى درخصوص امور مالى است به طورى كه شخص نتواند سرپرستى اموال خود را به عهده گيرد و در مبادلات مالى منافع خود را تأمين نمايد و به اصطلاح كلاه سرش برود، شاهد بر اين سخن در آيه دوم است كه مى گويد: «فَاِنْ انَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا فَادْفَعُوا اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ: اگر آن ها را رشيد يافتيد اموالشان را به دست آن ها بسپاريد ». بنابراين آيه فوق با اين كه درباره يتيمان بحث مى كند ، يك حكم كلّى و عمومى براى همه موارد در بر دارد ، كه انسان نبايد درهيچ حال و درهيچ مورد ، اموالى كه تحت سرپرستى او است و يا زندگى او

به نوعى به آن بستگى دارد به دست افراد كم عقل و غير رشيد بسپارد و در اين موضوع فرقى درميان اموال شخصى و اموال عمومى ( اموال حكومت اسلامى ) نيست ، گواه بر اين موضوع علاوه بر وسعت مفهوم آيه و مخصوصا كلمه « سَفيه » رواياتى است كه از پيشوايان اسلام در اين زمينه نقل شده است. مثلاً در روايتى از امام صادق مى خوانيم كه : « شخصى به نام ابراهيم بن عبدالحميد مى گويد : از امام تفسير آيه « وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ » را

تفسير مردان (173)

پرسيدم ف__رم__ود : « ش__راب خ_واران سفيهن___د و نب_ايد ام__والت__ان را به آن ه__ا بسپ__اريد » .(1) در روايت ديگرى نيز از انتخاب « شارِبُ الْخَمْر » به عنوان امين امور مالى نهى شده است ، خلاصه توصيف شراب خواران به سفاهت كرارا در روايات ديده مى شود و اين تعبير شايد به خاطر آن باشد كه شخص شراب خوار هم سرمايه مادّى خود را از دست مى دهد و هم سرمايه معنوى را ، چه سَفاهَتى از اين بالاتر كه انسان پول بدهد و عقل و هوش خود را نيز بدهد و ديوانگى خريدارى كند ، قواى مختلف بدنى را نيز بر سر اين كار بگذارد و زيان هاى اجتماعى فراوانى ببار آورد؟ در روايت ديگرى تمام افرادى كه به جهتى از جهات قابل اعتماد نيستند « سَفيه » ناميده شده اند و از سپردن اموال ( شخصى و عمومى ) به آن ها نهى شده است : « يونس بن يعقوب » مى گويد : از امام جعفر صادق تفسيرآيه « وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ » را پرسيدم فرمود: « مَنْ لا

تَثِقُ بِهِ: سفيه كسى است كه مورد اعتماد نباشد ».(2) ازاين روايات برمى آيدكه « سَفيه » معنى وسيعى دارد و ازسپردن اموال عمومى و خصوصى به آن ها نهى شده است ، منتهى اين نهى در بعضى از موارد به عنوان تحريم است و در پاره اى از موارد كه درجه سَفاهت شديد نيست به معنى كراهت است .در اين جا يك سؤال پيش مى آيد و آن اين كه اگر آيه در مورد اموال يتيمان است چرا «اَمْوالَكُمْ» ( ثروت هاى شما ) مى گويد : نه « اَمْوالَهُمْ » ( ثروت هاى آن ها )؟ ولى ممكن است نكته اين تعبير بيان اين مسأله مهمّ اجتماعى و اقتصادى باشد كه اسلام همه افراد را يكى مى داند ، به طورى كه مصلحت و منفعت يك فرد نمى تواند از منافع ديگران جدا باشد ، همچنين زيان يك فرد عين زيان يك جامعه است . بنابراين به خاطر همين موضوع به جاى « ضمير غايب » « ضمير مخاطب » به كار رفته است ، يعنى اين اموال در حقيقت فقط متعلّق به ايتام نيست ، بلكه به شما هم مربوط است و

1- تفسير « برهان » ، جلد 1 ، ذيل آيه مورد بحث .

2- تفسير « برهان » ، جلد 1 ، ذيل آيه مورد بحث « نُورُالثَّقَلَيْن » .

(174) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اگر زيانى به آن متوجّه شود به طور غير مستقيم متوجّه شما شده است ، لذا در نگهدارى آن بايد مراقبت كامل داشته باشيد. درباره اين تعبير تفسير ديگرى هم هست و آن اين كه مقصود از « اَمْوالَكُمْ » اموال خود سرپرستان است نه اموال يتيمان ، يعنى اگر شما مى خواهيد به افراد يتيم كه هنوز رشد

كافى نيافته اند ، كمك كنيد لازم نيست تحت تأثير عواطف حساب نشده اموالى به دست آن ها بسپاريد و آن ها را به كارهايى بگماريد كه از آن ها ساخته نيست ، بلكه به جاى اين كار غير عاقلانه بهتر است كه غذا و لباس و مسكن آن ها را تأمين كنيد تا بالغ و رشيد شوند. و در واقع اين يك درس بزرگ اجتماعى است كه قرآن به ما مى دهد كه افراد « قاصر و ناتوان » را به خاطر كمك به شخص آن ها به كارهايى كه قدرت انجام آن را ندارند نگماريد زيرا اگر اين كار منفعت جزيى براى آن ها داشته باشد ممكن است كه زيان هاى كلّى براى اجتماع به بارآورد . بلكه بايد از طريق كمك هاى بلاعوض و كارهاى سبك و كوچك آن ها را اداره كرد. در جمله بعد قرآن تعبيرجالبى درباره اموال و ثروت هاكرده و مى گويد: « اين سرمايه هاى شماكه قوام زندگانى و اجتماع به آن است و بدون آن نمى توانيد كمر راست كنيد » به دست سفيهان و اسراف كاران نسپاريد (الَّتى جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِياما). از اين تعبير به خوبى اهميّتى را كه اسلام براى مسايل مادّى و اقتصادى قايل است روشن مى شود و به عكس آن چه را در انجيل كنونى (1) مى خوانيم كه « شخص پولدار هرگز وارد ملكوت آسمان ها نمى شود » اسلام مى گويد ملّتى كه فقير باشد هرگز نمى تواند كمر راست كند و عجب اين است كه آن ها باآن تعليمات غلط به كجا رسيده اند و ما با اين تعليمات عالى در چه مرحله اى سير مى كنيم ، در حقيقت آن ها از آن خرافات فاصله گرفته اند و به جايى رسيده اند و ما هم از اين تعليمات عالى دور مانديم و چنين سرگردان شديم. در پايان

آيه دو دستور مهم درباره يتيمان مى دهد :

نخست اين كه « خوراك و پوشاك آن ها را از طريق اموالشان تأمين كنيد : وَ ارْزُقُوهُمْ

1- « انجيل متى » ، باب 19 ، آيه 23 .

تفسير مردان (175)

فيها وَ اكْسُوهُمْ ». تا با آبرومندى بزرگ شوند و به حدّ بلوغ برسند. جالب اين كه در اين آيه تعبير به « فيها » ( در اموالشان ) شده است نه « مِنْها » ( از اموالشان ) و مفهوم اين تعبير اين است كه زندگى يتيمان را از درآمد اموال و سرمايه هاى آن ها تأمين نماييد ، زيرا اگر گفته بود زندگى آن ها را از سرمايه هايشان تأمين كنيد مفهومش اين بود كه از اصل سرمايه تدريجا برداشته شود و طبعا هنگامى كه به بلوغ مى رسيدند شايد قسمت مهم سرمايه خودرا از دست داده بودند ولى قرآن با همين عوض كردن تعبير ، به سرپرستان توصيه كرده كه كوشش كنند براى اموال يتيمان ، منافع و درآمدى حدّاقل به ان__دازه ني__ازمن__دى هاى آن ها درست كنن__د تا سرمايه اصل__ى آن ها حفظ گردد.

ديگر اين كه آيه مى گويد : «با يتيمان به طور شايسته سخن گوييد: وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفا». يعنى با عبارات و سخنان دلنشين و شايسته هم كمبود روانى آن ها را برطرف سازيد و هم به « رشد عقلى » آن ه_ا كمك كنيد تا به موقع بلوغ از رشد عقلى كافى برخوردار باشند و به اين ترتيب برنامه سازندگى شخصيّت آن ها نيز جزء وظايف س__رپ__رست__ان خ__واهد بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

موقعيت ارزشهاى م__ادّى

در آيات گذشته، آفريدگار هستى فرمان داد كه دارايى يتيمان را به آنان بدهيد؛ و اينك پس از آن دستور عادلانه و

انسانى، روشن مى سازد كه: اموال آنان را كه از رشد فكرى و خرد زندگى برخوردارند، به دست خودشان بدهيد؛ امّا دارايى انسانهاى ك__م خ__رد يا بيخ__رد را، ن__ه.

در اي__ن م__ورد مى فرمايد:

«وَ لا تُوءْتُوا السُّفَه_اءَ اَمْوالَكُم»

و داراييه__ايت__ان را ب__ه بيخ__ردان ن__دهي____د.

در تفسير واژه «سَفيه»، ديدگاهها متفاوت است:

(176) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

1. گروهى برآنند كه مقصود، زنان وكودكان مى باشند. اين ديدگاه از ششمين امام نور نيز روايت شده است.

«ابن عبّاس» گفت___ه است: ه__ر گ__اه كس__ى بداند كه همس__ر و ف__رزن__دش از فكر اقتص__ادى بى به__ره اند و دارايى خود را تباه مى كنند، نبايد مال آنان را در اختيارشان نه___د ت__ا ن__اب_ود كنند.

2. جمعى بر اين اعتقادند كه منظور از اين واژه، تنها زنان مى باشند. از «اَنَس بن مالك» نقل كرده اند كه: بانويى سياه پوست و خوش سخن به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله شرفياب شد و گفت: «بِاَبى اَنْتَ وَ اُمّى يا رَسُولَ اللّهِ! قُلْ فينا خَيْراً...»

(پدر و مادرم به فدايت باد اى رسول خدا! در سخنان خود با مردم، از خوبى زنان و در جهت حق__وق و من__افع آن_ان بيشتر سخن بگو!).

پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله ضمن سخنانى، فرمود: «أَما يَكْفى إحْداكُنَّ اَنَّها اِذا حَمَلَتْ كانَ لَها كَاَجْرِ الْمُرابِطِ فى سَبيلِ اللّهِ...؟»(1) آيا اين افتخار براى شما بس نيست كه هرگاه يكى از شما باردار مى شود، پاداشش بسان پاداش مرزبانى است كه درراهِ خدا پيكار مى كند و مرزها را پاس مى دارد؟ و هنگامى كه كودكش را بدنيا مى آورد، پاداشش بسان پاداش كسى است كه درراه حقّ و عدالت به خون خويش غلطيده است؟ و زمانى كه كودك خود را شير مى دهد، دربرابر هر جرعه از شيرش، پاداشى بسان پاداش آزادساختن برده اى از فرزندان اسماعيل دارد؟ و هنگامى كه

براى پرستارى كودكش از خواب برمى خيزد، پاداش بسيارى دارد...؟ آرى؛ اين است پاداش بانوان باايمان، خداترس و شكيبايى كه با درايت و درستكارى عمل مى كنند و پاداش خويش را تباه نمى سازند.

آن زن پ__س از شني__دن سخن__ان پي__امب__ر صلى الله عليه و آله گف__ت: آرى؛ اگ__ر اين ش__راي__ط را ب__دنب__ال ن__داش__ت، چ__ه مق__ام والاي__ى ب___ود!

3. و پاره اى گفته اند: واژه «سفيه» در آيه شريفه، كودك، ديوانه، بيخرد و نيز هر كه

1 . تفسي___ر رَوْح الجَن____ان، اب___والفُت___وح رازى، ج 3، ص 313.

تفسير مردان (177)

را كه به سبب افراط و تفريط در مصرف مال و ندانم كاريهاى زيانبار، از تصرّف در م_الش ممنوع مى شود، دربر مى گيرد.

روايت ك_رده اند كه حض___رت ص__ادق عليه السلام مشروبخوار و كسانى را كه در مصرف م__ال خ__ويش اف__راط و تف__ريط مى كنن__د، سفي___ه خواند؛ و فرمود: «اِنَّ السَّفيهَ ش__ارِبُ الْخَمْ__رِ وَ مَ__نْ جَرى مَجْراهُ»(1).

و اين ديدگاه كه هر سبك مغز و ندانم كار و بيخرد اقتصادى را «سَفيه» بنگريم، بهتر و با مفهوم آيه شريفه سازگارتر است.

«اَلَّت_ى جَعَ__لَ اللّ____هُ لَكُ__مْ قِي__ام__اً»

و دارايى خود را كه خدا آن را مايه برپايى و پايدارى زندگى شما قرار داده است، ب__ه دس____ت بى خ__ردان ن__دهي___د.

برخى در تفسير اين جمله گفته اند: مقصود اين است كه آنچه از دارايى تان را به ف__رزن__د بيخ__رد خ__ود مى دهي__د، تباه مى شود؛ چرا كه او آنها را در راههاى ن__ادرست و زي__انب_ار هزين__ه مى كند.

«وَارْزُقُ__وهُ__مْ فيه__ا وَاكْسُ__وهُ___مْ»

امّا از ره آورد و درآم__د آن ث__روت، به آن__ان خ__وراك و پ_وش_اك مناسب بدهيد.

منظ__ور اين است كه دارايى شخص__ى خ__ود را به دست آن___ان نسپ__اريد؛ و اگر اداره آن__ان بر شم__ا لازم است، خ__ودتان براى آنان خرج كنيد و لباس و غذاى من__اسب برايش__ان ف__راهم س__ازي_د.

بعضى از مفسّران

نيز معتقدند كه آيه شريفه هشدار مى دهد كه دارايى خود را _ ب__دان امي__د _ به همس__ر و فرزندانتان ن__دهي__د كه آن__ان شم__ا را ت___أمين كنن__د.

به هر صورت، قرآن شريف اعلام مى دارد كه ثروت، نعمت خداست؛ و انسان، بايد آن را با تدبير و بر مبناى عدالت نگاهدارى و هزينه كند و از افراط و تفريط بپرهيزد.

1 . تفسير عَيّاشى، ج 1، ص 220.

(178) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چ__را كه ق__رآن در آي__ه ديگ__رى مى ف__رم__اي__د:

«... لا تَ__أْكُلُ__وا اَمْ__والَكُ__مْ بَيْنَكُ__مْ بِالْب__اطلِ...»(1)

... دارايى يكديگر را به باطل و ناروا نخوريد...

و پي__امب___ر گ__رام___ى صلى الله عليه و آله مى ف___رم__اي___د:

«نِعْ__مَ الْم__الُ الصّالِحُ لِل__رَّجُ___لِ الصّالِ___حِ.»(2)

م__ال و ث__روت ش__ايست__ه و ح__لال، براى مرد شايسته كردار بسيار خوب است.

گفتنى است كه در اين روايت، هم به ارزش ثروت اشاره رفته و هم به شايستگى و درس__ت ك__ردارى ص__احب ث__روت و امكانات.

پاره اى از مفسّران، واژه «اَمْوالَكُمْ» در آيه شريفه را معادل «اَمْوالَهُمْ» گرفته و گفته اند: منظور اين است كه دارايى بيخردان را به آنان ندهيد كه تباه مى سازند و در تأييد ديدگاه خود، آيه اى از قرآن را شاهد گرفته اند كه مى فرمايد: «... وَ لاتَقْتُلُوا اَنْفُسَكُمْ...»(3). در اين آيه شريفه نيز به اعتقاد مفسّر بزرگوار «سعيدبن جُبَير»، «اَنْفُسَكُمْ» معادل «اَنْفُسَهُمْ» است.

امّا به باور ما، بهتر اين است كه مفهوم و منظور آيه شريفه را محدود نسازيم و آيه را بدينصورت تفسير كنيم كه: نعمتِ دارايى و ثروت را، نه به دست بيخردى كه آن را تب__اه مى س__ازد، بدهيد و نه دراختيار كودكى بگذاريد كه به رشد شايسته اقتصادى ب__راى حفظ اين نعمت خ__دا نرسيده است؛ خواه اين دارايى از آنِ خود آنان باشد و خ__واه از آنِ ديگ_رى.

و علّت آنكه در اين

آيه مباركه، مال كودكان و بيخردان، ثروت سرپرستان آنان شمرده شده _ با توجّه به واژه «اموالكم» _ آن است كه سرپرست چنين افرادى، وارث آنه__ا اس___ت و اين نكت____ه از حض__رت ص__ادق عليه السلام ني__ز رواي__ت ش__ده اس___ت.

1 . سوره نساء، آيه 29.

2 . مُسْنَد احمد بن حَنْبَل، ج 4، ص 202.

3 . سوره نساء، آيه 29.

تفسير مردان (179)

«وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً»

و با آنان، سخن__ى شايسته و پسن__دي__ده بگوييد.

آرى؛ با آنان با تندى و خشونت حرف نزنيد؛ بلكه به گونه اى سخن بگوييد كه آنان را درراهِ رشد و بالندگى و صلاح دنيا و آخرت رهنمون شويد، آنچنانكه وقتى به دوران رشد و جوانى رسيدند، در پرتو گفتار و كردار و تربيت شايسته شما، آمادگيهاى لازم براى يك زندگى مستقل و انسانى را كسب كرده باشند.

از آيه شريفه، چنين برمى آيد كه اگر كودك يتيم بعد از رسيدن به مرحله جوانى نيز به رشد شايسته و بايسته فكرى براى اداره امور اقتصادى خويش نرسيد، مى توان از تص__رّف او در ام__والش جل__وگيرى كرد، چرا كه قرآن مى فرمايد: و دارايى خويشتن را به بيخ___ردان نسپ_اريد!

همچنين اين مطلب از آيه دريافت مى شود كه اگر كسى وارث يا وارثانى بيخرد داشت، ب__ر اوست كه وصيت كند و براى آن__ان سرپرستى بگم__ارد؛ چ__ه، در غير اين ص__ورت، هم__انن__د كس__ى مى شود كه دارايى خويش را به سفيهان سپرده است.

يادآور مى شود كه بيخرد يا سبك مغز را بدان جهت «سفيه» گفته اند كه سفاهت، نوعى بى تدبيرى و شتابزدگى و نداشتن حلم و حوصله لازم در تصميم گيريهاست؛ و انسان گناهكار و فاسق را نيز بدان سبب «سفيه» و بيخرد خوانده اند كه او هم به دليل رفت__ار و

عملك__رد ناشايسته اش، وزن و اعتب__ارى نزد خردمندان و دينداران ندارد.

(180) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

حقوق يتيمان را پاس داريد!

وَابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى اِذا بَلَغُوا الْنِّكاحَ فَاِنْ انَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا فَادْفَعُوا اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ وَلاتَأْكُلُوها اِسْرافا وَ بِدارا اَنْ يَكْبَرُوا وَمَنْ كانَ غَنِيّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقيرافَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَاِذادَفَعْتُمْ اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ فَاَشْهِدُواعَلَيْهِمْ وَكَفىبِاللّهِ حَسيبا

و يتيمان را چون به حدّبلوغ برسند ، بيازماييد ، اگر در آن ها رشد ( كافى ) يافتيد، اموالشان را به آن ها بدهيد و پيش از آن كه بزرگ شوند، اموالشان را از روى اسراف نخوريد ، هركس كه بى نياز است ( از برداشت حقّ الزحمه ) خوددارى كند و آن كس كه نيازمند است ، به طور شايسته ( و مطابق با زحمتى كه مى كشد ، ) از آن بخورد و هنگامى كه اموالشان را به آن ها ب__ازمى گردانيد ، ش__اه__د بگيريد ( اگرچه ) خداوند براى محاسبه كافى است. (6 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه دستور ديگرى درباره يتيمان و سرنوشت اموال آن ها داده و مى فرمايد : « يتيمان را بيازماييد تا هنگامى كه به حدّ بلوغ برسند : وَابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى اِذا بَلَغُوا الْنِّكاحَ ». « و اگر در اين موقع در آن ها رشد كافى براى اداره اموال خود يافتيد ، ثروت آن ها را به آن ها بازگردانيد : فَاِنْ انَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْ_دا فَادْفَعُوا اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ ». در اين آيه چند نكته است كه بايد به آن توجّه داشت :

1 _ از تعبير به « حَتّى » استفاده مى شود كه بايد آزمايش يتيمان ، پيش از رسيدن به حدّ بلوغ و به صورت مكرّر و مستمر انجام شود ، تا هنگامى كه در آستانه بلوغ قرار گرفتند ، وضع آن ها كاملاً از نظر

رشد عقلى براى اداره امور مالى خود روشن گردد. ضمنا چنين استفاده مى شود كه منظور از آزمايش ، پرورش تدريجى يتيمان است ، يعنى نگذاريد آن ها به حدّ بلوغ برسند و سپس اقدام به سپردن اموالشان به آن ها بكنيد بلكه آن ها را قبل از بلوغ با برنامه هاى عملى ، براى زندگى مستقل آماده كنيد. و اما اين كه چگونه بايد يتيمان آزمايش شوند راه آن اين است كه مقدارى مال در اختيار آن ها گذارده شود و به خريد و فروش و تجارت بپردازند ، اما اعمال آن ها با نظارت

تفسير مردان (181)

« ولىّ » به طورى كه استقلال عملى را از آن ها سلب نكند انجام شود هنگامى كه معلوم ش__د از عه__ده اين ك__ار برمى آين__د و در مع__امل__ه گ__ول نمى خ__ورن__د ، بايد ام__والش__ان را به دستش__ان سپرد وگرنه با تربيت و پرورش هاى مستمرّ بايد آن ها را چن__ان آم__اده كرد كه بت__وانن__د در آينده زمام امور زندگى خود را به دست گيرند .

2 _ تعبير به « اِذا بَلَغُوا الْنِّكاحَ » اشاره به اين است كه آن ها به سرحدّى برسند كه قدرت بر ازدواج داشته باشند و روشن است كسى كه قدرت بر ازدواج دارد قدرت بر تشكيل خانواده خواهد داشت و چنان كسى بدون سرمايه نمى تواند به اهداف خود برسد ، بنابراين آغاز زندگى زناشويى باآغاز زندگى اقتصادى مستقلّ همراه است و به عبارت ديگر ، ثروت آن ها موقعى به دستشان داده مى شود كه هم به بلوغ جسمى برسند و نياز آن ها به مال شديد شود و هم بلوغ فكرى پيدا كنند و توانايى براى حفظ مال داشته باشند .

3 _ تعبير به « انَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا » اشاره به اين

است كه رشد آن ها كاملاً مسلّم شود زيرا « انَسْتُمْ » از ماده « ايناس » به معنى مشاهده و رؤيت مى باشد و اين مادّه از مادّه انسان كه يكى از معانى آن مردمك چشم است گرفته شده ( در حقيقت هنگام رؤيت و مشاهده از « انسان » يعنى مردمك چشم مدد گرفته مى شود و به همين جهت از مشاهده كردن تعبيربه ايناس شده است ). سپس بار ديگر به سرپرستان تأكيد مى كند كه به هيچ عنوانى اموال يتيمان را حيف و ميل نكنند و پيش از آن كه بزرگ شوند سرمايه آن ها را از بين نبرند ( وَ لا تَأْكُلُوها اِسْرافا وَ بِدارا اَنْ يَكْبَرُوا ). و ديگر اين كه : « سرپرستان ايتام اگر متمكّن و ثروتمندند نبايد به هيچ عنوانى از اموال ايتام استفاده كنند و اگر فقير و نادار باشند تنها مى توانند ( در برابر زحماتى كه به خاطر حفظ اموال يتيم متحمّل مى شوند ) با رعايت عدالت و انصاف ، حقّ الزحمه خود را از اموال آن ها بردارند : وَ مَنْ كانَ غَنِيّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقيرا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ ». دراين زمينه رواياتى نيز واردشده و مضمون آيه را چنان كه گفته شد توضيح داده است،ازجمله در

(182) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

رواياتى ازامام صادق مى خوانيم : « فَذلِكَ رَجُلٌ يَحْبِسُ نَفْسَهُ عَنِ الْمَعيشَةِ فَلا بَأْسَ اَنْ يَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ اِذا كانَ يُصْلِحُ لَهُمْ فَاِنْ كانَ الْمالُ قَليلاً فَلا يَأْكُلْ مِنْهُ شَيْئا : منظور كسى است كه سرپرستى مال يتيم ، او را از رسيدگى به زندگى خويش بازداشته ، در اين صورت مى تواند به اندازه مناسب و شايسته از مال يتيم استفاده كند و اين در صورتى است كه به صلاح يتيم باشد

، امّا اگر ثروت يتيم كم باشد ( و طبعا سرپرستى آن ، نيز وقت زيادى را اشغال نمى كند ) در اين صورت چيزى از مال يتيم برندارد ». سپس به آخرين حكم درباره اولياء ايتام اشاره كرده و مى فرمايد : « هنگامى كه مى خواهيد اموال آن ها را به دست آن ها بسپاريد گواه بگيريد » تا جاى اتّهام و نزاع و گفتگو باقى نماند ( فَاِذا دَفَعْتُمْ اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ فَاَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ ). در پايان آيه مى فرمايد : اما بدانيد كه حساب كننده واقع__ى خ__دا است و مه__م تر از هر چيز اين است كه حساب شما نزد او روشن باشد، او است كه اگ__ر خي__انتى از شم__ا س__رزن__د و بر گ__واه__ان مخفى ماند به حساب آن رسي__دگ__ى خ__واه__د ك___رد : ( وَ كَف__ى بِاللّهِ حَسيب____ا ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ايناس: مشاهده، ديدن. اين واژه، از مادّه «اِنسان» كه يكى از معناهاى آن «مردمك چشم» است، گرفته شده؛ و واژه «آنَسْتُمْ» ني_ز از ين ريشه است.

اِسراف: تجاوز از حدّ و مرزِ مباح و روا؛ خواه اين تجاوز از افراط كارى ببار آيد يا از تفريط؛ امّا درمورد افراط، بيشتر «اِسراف» بكار مى رود و درمورد تفريط، «سَرَف».

بِدار: مب____ادرت، شت_______اب، پيش___دست___ى در ك____ار.

حَسيب: بسنده. اين واژه را به معناى «مُحاسِب» نيز گرفته اند.

در آياتى كه گذشت، انسان با ايمان از سويى فرمان مى يابد كه دارايى يتيمان را به آنان بدهد؛ و از دگر سو به او هشدار داده مى شود كه از دادن مال بيخرد به او خوددارى ورزد و آن را به سود وى و جامعه حفظ كند تا ثروتها تباه نشود؛ و اينك براى اينكه اين انسان وظيفه خويش

را بداند و شايسته عمل كند و دريابد كه چه زمانى

تفسير مردان (183)

بايد دارايى يتيم را به او بدهد و ثروت چه كسى را دراختيارش قرار ندهد، بلكه براى او حفظ و به سود او هزينه كند، قرآن شريف در اين آيه مى فرمايد: «وَابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى اِذا بَلَغُ_____وا النِّك____احَ»

و يتيم__ان را بي__ازمايي__د تا آنگ__اه كه به مرحل__ه زناشويى برسند و بتوانند تشكي_ل خ__ان__واده دهند.

سرپرستان يتيمان بايد خرد و رشد فكرى آنان را بيازمايند و چنانچه در آنان رشد فك__رى و دينى و اقتص__ادى يافتند، دارايى ش__ان را به خ__ودشان تحوي__ل دهن__د.

درباره رسيدن به مرحله زناشويى كه در اين آيه مباركه از آن سخن بميان آمده، ميان مفسّران بحث هست:

1. بيشتر مفّسران معتقدند: مقصود اين است كه آنان ازنظر رشد جسمى و روحى، به مرحله اى رسيده باشند كه بتوانند تشكيل خانواده دهند و مسئوليتهاى آن را بدوش كشند، نه اينكه تنها به مرحله بلوغ جنسى برسند؛ چرا كه اين به تنهايى نه نشان دهنده رشد جسم است، نه روح و عدم آن نيز به تنهايى بر چيزى دلالت نمى كند و گاه انس__انهايى يافت مى شوند كه اين پديده در آنها به تأخير مى افتد و يا روى نمى دهد.

2. برخى ديگر برآنند: منظور اين است كه دارايى يتيم را وقتى بايد به او داد كه فكرش رشد كرده و توان اداره خويش را داشته باشد.

3. ع__دّه اى گفت__ه ان__د: تنه__ا رش__د فك_رى كافى نيست، بلكه بايد به پ__ان_زده سالگى نيز برسد.

4. و به باور همفكران و ياران ما، مرحله بلوغ در پسران، يا رسيدن به پانزده سالگى است و ي__ا رسي__دن به بل__وغ جنسى و آم___ادگى براى تشكيل خانواده و يا روييدن م__وى «زه___ار» در آن_ان.

«فَ__اِنْ

آنَسْتُمْ مِنْهُ__مْ رُشْداً فَ__ادْفَعُ__وا اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ»

پس اگر درآنان خردورشدى براى زندگى يافتيد، دارايى شان را به آنان بازپس دهيد.

(184) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

واژه «رشد» را به صورتهاى مختلف معنا كرده اند:

1. دست__ه اى اعتق__اد دارن__د كه منظ__ور ب__رخ__وردارى از خ__ردمن__دى و دين__دارى و صلاحيت است.

2. گروهى معتقدند كه مقصود از آن، صلاحيت در دين و ديندارى و آمادگى لازم ب__راى اداره ام__وال و ام__ور زن_دگى خ_ويش است.

3. پاره اى گفته اند: منظور از «رُشْد» در آيه شريفه، «خرد» است؛ و اگر كسى از رشد فك__رى برخوردار نب__اش__د، حتّى اگر به مرحله پيرى هم برسد، نبايد ثروتش را دراختي__ار او نه__اد، چرا كه آن را تب__اه مى س__ازد.

به نظر ما، ازميانِ ديدگاههاى سه گانه، ديدگاه نخست كه از «ابن عبّاس» نيز روايت شده است، قوى تر مى نمايد؛ بويژه آنكه از پنجمين امام نور هم روايتى به همين مضمون رسيده است. با اين توضيح، كسى كه از صلاحيت دينى و رشد فكرى براى اداره امور مالى خود برخوردار بود، حتّى اگر ازنظر اخلاقى بى بندوبار باشد، بايد دارايى اش را در اختي__ار او نه__اد و نمى ت__وان وى را از تص_رّف در مالش بازداشت.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى شود كه اگر انسان خردمندى هم بخواهد ثروت خويش را تباه سازد، مى توان از تصرّف او در اموالش جلوگيرى كرد؛ زيرا وقتى ما موظّفيم ثروت كودك رشدنيافته و ناتوان از اداره صحيح امور مالى را به او نسپاريم و برايش حفظ كنيم تا به مرحله رشد برسد، چرا نتوانيم از تصرّف تبهكارانه فرد بالغ جلوگيرى كني__م؟ مض__اف بر اينكه اين مطلب در رواي__ات ما ني__ز ذكر شده است.

به هر حال، آيه شريفه، سپردن دارايى يتيم به او را در گرو تحقّق دو شرط

مى داند:

1. رسيدن به مرحله بلوغ؛

2. رش______د فك______رى.

و به سرپرستان يتيمان فرمان مى دهد كه پيش از اين مرحله نبايد ثروت آنان را دراختيارشان نهند؛ و بعد از رسيدن به اين مرحله، بايد در نهايت امانت و صداقت،

تفسير مردان (185)

دارايى آن__ان را به خ__ودشان بسپارند.

«وَ لاتَأْكُلُوها اِسْرافاً وَ بِداراً اَنْ يَكْبَرُوا»

و دارايى آن__ان را از بي__م آنك__ه مبادا بزرگ شوند و بخواهند آن را از شما بگيرند، ب__ه اس_____راف و شت__اب نخ__وري__د.

جمعى از مفسّران گفته اند: مقصود اين است كه «شما سرپرستان يتيمان! بيشتر از اندازه نياز از دارايى آنان نخوريد؛ چرا كه سرپرست يتيم حق دارد در صورت نياز، اج__رتى ع_ادلانه براى خويش برگيرد».

و ع__دّه اى ني__ز گفت__ه ان__د: «هرگونه بهره ورى شخصى از مال يتيم، اسراف محس__وب مى ش__ود و ن__اروا اس__ت».

كه به نظرما، ديدگاه نخست با مذهب اهل بيت سازگارتر است.

«وَ مَ__نْ ك__انَ غَنِيّاً فَلْيَسْتَعْفِ__فْ وَ مَنْ كانَ فَقيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ»

و از سرپرستان يتيمان، هر كدام كه ثروت و امكاناتى دارند، بايد از مال آنان چشم بپ__وشن__د و چي__زى نخورند و كسانى كه نيازمند باشند، مى توانند دربرابر حفظ ام__وال آنان به ان_دازه برطرف ساختن نياز خويش به صورت وام از ثروت آنان برگيرند و آنگاه وام خويش را برگردانند.

اين ديدگاه از گروهى از مفسّران از جمله «سعيدبن جُبَير» روايت شده است؛ همچنين از حضرت باقر عليه السلام نيز روايتى به اين مضمون نقل كرده اند.

امّا برخى برآنندكه سرپرست يتيم مى تواند به اندازه رفع نياز ضرورى خويش براى خوراك و پوشاك،از مال يتيم برگيرد، امّا نه به عنوان اجرت و يا به اندازه اجرت عادلانه.

و از رواي__ات چنين برمى آي__د كه سرپرست يتي__م مى تواند اجرت كار خويش را به صورت عادلانه بردارد؛ خواه پاسخگوى نيازش باشد يا نباشد.

از ابن عبّاس پرسيدند كه

«آيا سرپرست يتيم مى تواند از شير شتر او بهره مند شود؟»

(186) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

او پاسخ داد: «اگر آن شتر را نگاهدارى كنى و زخم آن را پماد نهى، مى توانى از شير آن _ به اندازه اى كه به بچّه اش زيان ن__رس___انى و در دوشي___دن شي__ر اسراف نكنى _ به___ره من___د گ______ردى».

«فَاِذا دَفَعْتُ__مْ اِلَيْهِ_مْ اَمْوالَهُمْ فَاَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ»

پس، هنگ__امى كه داراييشان را به آن__ان باز گردانديد، بر آن__ان گ___واه بگي__ريد.

در اين بيان خداى فرزانه به سرپرست يتيم دستور مى دهد كه: هرگاه يتيمان به رشد فكرى رسيدند و بر آن شديد كه دايى آنان را به خودشان بسپاريد، براى احتياط و دورى از هر پيامد ناروا، بر آنان گواه بگيريد، تا پس از آن، نه بتوانند دريافت ثروت خويش را انكار كنند و نه بر شما اتّهام بندند.

راستى كه در آيه شريفه، خداى پرمهر كمال لطف و مهر خود را، هم شامل حال يتيمان و هم سرپرستان ايتام ساخته است؛ و به هر كدام دستورى داده و درباره اين موضوع مقررّاتى بيان فرموده است كه صلاح همه در آنهاست، چرا كه او مى خواهد تم__امى انس__انه__ا از نظ__ر معاش و معاد، به راهِ نيك بختى و نجات رهنمون شوند و به لغزش و گرفتارى درنيفتند.

«وَ كَف___ى بِاللّ__هِ حَسيب__اً»

به هر حال، گواهى خدا و علم او به اين واقعيت كه شما دارايى يتيم را به او داده ايد يا نه، براى شما بسنده است.

به عقيده بعضى از مفسّران، منظور اين است كه: همچنانكه از بزرگ شدن يتيم و از حساب كشيدن او بيم داريد، از حساب سراى آخرت نيز بترسيد و ذرّه اى گناه نكنيد!

تفسير مردان (187)

سفارش يتيمان و محرومان(1)

در هر جامعه و تمدّنى هميشه پدرانى _ دير يا زود _ جهان

را بدرود مى گويند و فرزندان خردسالى برجاى مى گذارندكه براى رسيدن به زندگى مستقل، به يارىِ خيرخواهان و رهنمود مربّيان شايسته كردار و درست انديش نياز دارند. آيات مورد بحث اين درس را مى دهد كه مردم باايمان و پرواپيشه بايد هم براى خدا و آرامش وج__دان خ__ويش و ه__م براى ساختن جامعه سالم و درست، به گروههاى آسيب پذير، از جمله يتيمان، برسند و آنان را ازنظر مادّى و معنوى و فكرى و فرهنگى و ع_اطفى و انسانى از ياد نبرند.

1 . مترجم .

(188) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چن_د ت_وصي_ه كليدى به آقايان براى رعايت حقوق خانم ها

چن_د ت_وصي_ه كليدى

ياآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْها وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما اتَيْتُمُوهُنَّ اِلاّ اَنْ يَأْتينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسىآ اَنْ تَكْرَهُوا شَيْئا وَ يَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْرا كَثيرا

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! براى شما حلال نيست كه از زنان، از روى اكراه (و ايجاد ناراحتى براى آن ها،) ارث ببريد و آنان را تحت فشار قرار ندهيد كه قسمتى از آن چه را به آن ها داده ايد (از مَهر)، تملّك كنيد، مگر اين كه آن ها عمل زشت آشكارى انجام دهند و با آنان به طور شايسته رفتار كنيد و اگر از آن ها، (به جهتى) كراهت داشتيد، (فورا تصميم به ج_دايى نگي_ريد) چه بسا چيزى خوشايند شما نباشد و خداوند خير فراوانى در آن قرار مى دهد.

(19 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آي__ه م__ورد بح__ث به چن__د عادت ناپسند دوران جاهليت اشاره گرديده است و ب__ه مسلمانان هش__دار داده ش__ده كه آل__وده آن ه___ا نش___ون__د .

1 _ زنان را به خاطراموالشان زندانى نكنيد، همان طوركه درشأن نزول گفته شد يكى از رفتارهاى ظالمانه مردان ، در دوران جاهليّت ، اين بود

كه بازنان ثروتمندى كه از زيبايى بهره اى نداشتند، ازدواج مى كردند ، سپس آن ها را به حال خود وامى گذاردند ، نه آن ها را طلاق مى دادندونه همچون يك همسرباآن هارفتارمى نمودندبه اميد اين كه مرگشان فرارسد و اموالشان راتملّك كنند، آيه فوق مى گويد: «اى افراد باايمان براى شما حلال نيست كه از زنان از روى اكراه و ايجاد ناراحتى، ارث ببريد: يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسآءَ كَرْها». و به اين ترتيب عمل فوق را محكوم ساخته است.

2 _ زنان را براى حلال كردن مهر خود تحت فشار قرار ندهيد ، يكى ديگر از عادات نكوهيده آن ها اين بود كه زنان را با وسايل گوناگون ، تحت فشار مى گذاشتند ، تا مهر خود را ببخشند و طلاق بگيرند ، اين كار مخصوصا بيشتر در موقعى بود كه زن

تفسير مردان (189)

مهريه سنگينى داشت ، آيه فوق اين كار را ممنوع ساخته و مى فرمايد : « آن ها را تحت فش__ار قرارندهيد به خاطر اين كه قسمتى از آن چه را به آن ها پرداخته ايد تملّك كنيد : وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما اتَيْتُمُوهُنَّ ». ولى اين حكم استثنايى دارد كه در جمله بعد به آن اشاره شده است و آن اين كه اگر آن ها مرتكب عمل زشت و ننگينى گردند شوهران مى توانند آن ها را تحت فشار قرار دهند ، تا مهر خودرا حلال كرده و طلاق بگيرند: « اِلاّ اَنْ يَأْتينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ ». در حقيقت اين كار يك نوع مجازات و شبيه به گرفتن غرامت در برابر كارهاى نارواى اين دسته از زنان است. آيامنظور از « فاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ » ( عمل زشت آشكار ) در آيه فوق ، خصوص اعمال منافى عفّت است يا هرگونه ناسازگارى شديد ؟ در ميان مفسّران گفتگواست، ولى در حديثى كه

از امام باقر نقل شده تصريح گرديده كه هرگونه مخالفت شديد زن و نافرمانى و ناسازگارى او را شامل مى شود (1) ( البتّه منظورهر مخالفت جزيى نيست زيرامفهوم كلمه «فاحِشَة» از اهميّت فوق العاده اى برخوردار است و ذكر كلمه « مُبَيِّنَةٍ » نيز آن را تأكيد مى كند ) .

3 _ سپس دستور معاشرت شايسته و رفتار انسانى مناسب با زنان را صادر مى كند و مى فرمايد : « با آن ها به طور شايسته معاشرت كنيد : وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ». و به دنبال آن اضافه مى كند : « حتّى اگر به جهاتى از همسران خود رضايت كامل نداشته باشيد و بر اثر امورى آن ها در نظر شما ناخوشايند باشند ( فورا تصميم به جدايى نگيريد و تا آن جا كه در قدرت داريد مدارا كنيد ) . زيرا ممكن است شما در تشخيص خود گرفتار اشتباه شده باشيد و آن چه را نمى پسنديد خداوند در آن خير و بركت و سود فراوانى قرار داده باشد » ( فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسىآاَنْ تَكْرَهُوا شَيْئا وَ يَجْعَ_لَ اللّهُ فيهِ خَيْرا كَثيرا ). بنابراين تا كارد به استخوان شما نرسد سزاوار است معاشرت به معروف و رفتار شايسته را ترك نكنيد ، به خصوص اين كه چه بسا همسران درباره يكديگر گرفتار سوءظن هاى بى دليل و حبّ و بغض هايى بى جهت مى گردند و

1- تفسير « نُورُالثَّقَلَيْن » ، جلد 1 ، صفحه 257 .

(190) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

قضاوت هاى آن ها در اين حال غالبا نادرست مى باشد ، تا آن جاكه خوبى ها در نظرشان بدى و بدى ها در نظرشان خوبى جلوه مى كند ، ولى با گذشت زمان و مدارا كردن ، تدريجا حقايق آشكار مى شود. ضمنا بايد توجه داشت تعبير به « خَيْرا كَثيرا

» كه در آيه به همسرانى كه مدارا مى كنند نويد داده شده مفهوم وسيعى دارد كه يكى از مصاديق روشن آن فرزندان ص__الح و با لي__اقت و ارزشمند است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عَضْل»: اين واژه در اصل به معناى فشار و دشوارى و امتناع است؛ امّا در آيه شريفه به مفهوم زيرفشارقراردادن و درتنگنانهادن زن به قصد جلوگيرى از ازدواج اوست كه قرآن از آن نهى مى كند.

«فاحِشَة»: اين واژه همانند دو واژه «عاقبت» و «عافيت» مصدر است و به معناى زشتى و زشتكارى آم__ده است. ع__دّه اى نيز آن را به مفه__وم ننگ و زشت گرفته اند.

«مُعاشَرَت»: رفت___ار، نشست و برخاست، زندگى كردن، دوستى.

شأن نزول

در شأن نزول و داستان فرود آيه مورد بحث روايت كرده اند كه:

1. مردى به نام «ابوقيس» ازدنيا رفت. بعد از درگذشت او، پسرش كه از همسر ديگر وى بود، مطابق شيوه مرسوم عصر جاهليت، لباس خود را بر روى زن پدرش افكند تا او را به تيول خويش درآورد. امّا بعد از رسيدن به مقصود، نه او را رها مى ساخت تا ازپى زندگى خويش برود، نه هزينه زندگى اش را مى داد و با او درست رفتار مى كرد. آن زن به حضور پيشواى بشردوست اسلام شرفياب شد و گفت: «اى پيامبر خدا! نه از شوهرم ارثى برده ام و نه رهايم مى سازند تا ازدواج كنم. اينك شما بفرماييد كه تكليف من چيست؟» و در اينجا بود كه اين آيه شريفه بر قلب مصفّاى پيامبر صلى الله عليه و آله فرودآمد كه: ي__ا اَيُّهَ___ا الَّ__ذينَ آمَنُ__وا لا يَحِ__لُّ لَكُ__مْ اَنْ تَ__رِثُ__وا النِسّاءَ كَ___رْه___اً...

2. و نيز آورده اند كه:

تفسير مردان (191)

در روزگاران جاهليت، هنگامى كه مردى ازدنيا مى رفت، پسر او، كه از همسر ديگرش بود و يا وصى و

صاحب اختيار او، لباسى بر روى بيوه وى مى افكند و او را همانند ديگر داراييهاى برجاى مانده، به ارث مى برد. آنگاه، اگر تمايل داشت، با او ازدواج مى كرد امّا مهرى برايش مقرّر نمى ساخت و چنانچه رغبتى به ازدواج با او نداشت، او را به ديگرى مى سپرد و مهرش را مى گرفت. پس، اين آيه شريفه براى دفاع از حقوق وشخصيت زن فرودآمد و مردم را از اين ستم جاهلى درمورد زنان هشدار داد.

گفتنى است كه اين موضوع را افزون بر گروهى از مفسّران، از حضرت باقر عليه السلام نيز روايت ك_رده اند.

3. ابن عبّاس نيز روايت كرده است كه: مردى همسرى داشت كه او را دوست نمى داشت؛ از اين جهت، بر او سخت گرفته بود تا حقوق خويشتن را رها سازد و جان خود را نجات دهد. كه خدا با فرود اين آيه شريفه، مردم باايمان را از اين ستمكارى هش_____دار داد.

4. و از «زُهَرى» آورده است كه: مردى زنى را _ بى آنكه به او نياز و يا احساسى داشته باشد _ زندانى كرده بود تا مرگش فرا رسد و مال و ثروتش را به ارث برد. كه اين آيه شريفه فرود آمد تا مردان را از اين بيداد در حق زنان هشدار دهد. لازم به يادآورى است كه اين موضوع از پنجمين امام نور نيز روايت شده است.

دفاع راستين از حقوق زن

در آيات پيش آفريدگار هستى با بيان مقرّرات انسانسازش از حقوق كودكان يتيم و بى سرپرست پاس داشت و اينك در اين آيات، از حقوق زنان دفاع مى كند و شيوه هاى زشت و ظ__الم__انه جاهليت درمورد آنان را مردود مى شمارد.

«ي__ا اَيُّهَا الَّ__ذينَ آمَنُ__وا لا يَحِ__لُّ لَكُ__مْ اَنْ تَ_رِثُ_وا النِسّاءَ كَرْهاً»

هان اى ايمان آوردگان! بر شما روا

نيست كه زنان را بسان كالا و دارايى بر جاى م__ان__ده از پ__درت___ان ب__ه ارث ب__ري__د! و يا ب__دون رض__ايتشان بخواهيد آنان را

(192) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

به عق_د خويش درآوريد.

در تفسير اين جمله برخى برآنند كه: شما حق نداريد زنان را به انگيزه طمعى كه در ارث بردن از آنان داريد، زندانى كنيد تا بميرند و مالشان را بخوريد و نيز بر شما روا نيست كه آنان را در تنگنا قرار دهيد تا دارايى خود را به شما ببخشند يا از «مهريه» خويشتن بگذرند و بروند.

«وَ لا تَعْضُلُ__وهُ__نَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْ__ضِ ما آتَيْتُمُ___وهُ___نَّ»

و آنان را زير فشار قرار ندهيد تا بخشى از آنچه را به عنوان مهر و هديه به آنان پرداخته اي_د، بازستانيد.

جمعى معتقدند كه مقصود اين است كه «آنان را زندانى نكنيد»؛ و دسته اى نيز گفته اند: منظور اين است كه آنان را از ازدواج باز نداريد.

درب__اره مخاطب اين سخن، ديدگاهها متفاوت است:

1. به عقيده بعضى از مفسّران، روى سخن با شوهران است كه يا بايد با زنان شرافتنمدانه زندگى كنند و يا محترمانه و عادلانه از آنان جدا شوند؛ و آنان را در تنگنا نگذارند كه حقوقشان را رها كنند و بروند. اين نكته در روايتى از حضرت صادق عليه السلام ني__ز عن_وان شده است.

2. امّابرخى مى گويند: روى سخن با شوهرانى است كه زنانشان را طلاق گفته اند، امّا از او دست برنمى دارند و با آنان به مانند دوران جاهليت رفتار مى كنند؛ چرا كه در جاهليت برخى با زن شرافتمندى پيمان زناشويى مى بستند آنگاه كه زن از ادامه زندگى خسته مى شد، اوراطلاق مى دادندامّا شرط مى كردند كه براى ازدواج مجدد بايد رضايت شوهر پيشين را جلب كند؛ و بدينوسيله آنان را زير فشار

مى نهادند و ق__رآن اين شي__وه جاهليت را م__ردود اع___لان مى كن_د.

3. گ__روهى از مفسّ__ران ني__ز اعتق__اد دارند: روى سخن آيه شريفه، با مردم عصر ج__اهل__ى اس__ت ك_ه زن را از ازدواج ب__ازمى داشتن___د.

تفسير مردان (193)

4. و دسته اى ديگر معتقدند. روى سخن با ولىّ و سررشته دار اوست و به باور ما، در مي__ان اين دي__دگ__اهها، دي___دگ__اه نخست بهت__ر به نظر مى رسد.

«اِلاّ اَنْ يَ__أْتي__نَ بِف__احِشَ__ةٍ مُبَيِّنَةٍ»

مگ__ر اي____ن ك__ه عم__ل زش__ت آشك__ارى از آن__ان س_ر زن____د.

در اين مورد، دو نظر آمده است:

1. عدّه اى معتقدند: مقصود اين است كه: مگر اينكه عمل مُنافى با عفّت انجام دهد؛ در اين صورت شوهر مى تواند او را زير فشار گذارد و با دريافتِ خسارت وى را رها كند، چرا كه پيش از فرود حدّ زنا، كيفر چنين كار زشتى، مالى بود.

2. امّا «ابن عبّاس» گفته است: منظور از زشتكارى آشكار، نه «زِنا» بلكه سركشى زن از رع_ايت مق_رّرات همسرى است.

به باور ما بهتر است آيه را محدود نسازيم و همانگونه كه از حضرت باقر عليه السلام آورده اند و طب__رى ني__ز آن را پ__ذي__رفته است، آن را به هر نوع ناسازگارى و نافرمانى و سركشى زن معن_ا كنيم.

«وَ ع__اشِ__رُوهُنَّ بِالْمَعْ____رُوفِ»

و باآنان به شايستگى رفتاركنيد.

به باور بعضى از مفسران، منظور اين است كه با آنان به گونه اى پسنديده رفتار كنيد، هم ازنظر عواطف و احساسات و مهر و محبّت و هم ازجهت اداى حقوق جسمى و تأمي__ن ه__زين__ه زن__دگى آن__ان. امّا برخى بر اين باورند كه با آنان به تندى رفتار نكنيد، بلكه با مهر و گشاده رويى ب__ا آن__ان روب__رو ش__وي__د و پاره اى نيز گفته اند: تفسي___ر آي___ه اين است كه ب__ه سب__ك خ__ودش__ان با آنان رفتار كنيد.

«فَاِنْ كَرِهْتُمُ__وهُنَّ فَعَس__ى اَنْ تَكْ__رَهُ_وا

شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْراً كَثيراً»

و اگر آنان را به دلايلى خوش نمى داريد و از ظاهر و باطن و يا گفتار و رفتارشان ناراحت هستيد، با شتاب آهنگ جدايى نكنيد و يا سياست خشونت و تندى را پيشه

(194) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نسازيد بلكه راه سازش و مهر را درپيش گيريد؛ چرا كه چه بسيار چيزى را خوش نمى داريد، امّا خدا خير و صلاح شما را در آن قرار مى دهد؛و يا با ارزانى داشتن فرزندى، مهر او را در گستره دل شما مى افكند.

در اين آيه شريفه، به مردان سفارش شده است كه همسرانشان را به ديده كرامت بنگرند و اگر مهر و عشقى از آنان در ژرفاى دلشان نمى يابند و يا ادامه زندگى با آنان برايشان خوشايند نيست، چنانچه زيان معنوى و مادّى آنان را تهديد نمى كند، شكيب__ايى پيش_ه سازند و با آنان زندگى كنند.

بعضى برآنند كه ضمير «فيه» به آنچه ناخوشايند است، برمى گردد؛ كه در اين صورت معناى آيه چنين مى شود: «شايد خدا در آنچه برايتان ناخوشايند است، خير و صلاح بسيارى قرار دهد» وبرخى نيز اين آيه را نظير: «وَ اِنْ يَتَفَرَّقا يُغْنِ اللّهُ كُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ ...»(1) عن__وان س__اخت__ه و چنين معن___ا ك___رده اند: «شايد خ__دا در جدايى شم__ا از آن__ان، خي___ر بسي__ارى ق_رار دهد».

به اعتقاد «قاضى»، اين سخن درست نيست؛ زيرا خداوند به مردان سفارش مى كند كه با همسرانشان خوشرفتار باشند و آنان را به ادامه زندگى مشترك توصيه مى كند. با اين وصف، چگونه مى توان پذيرفت كه جدايى زن و مرد و از هم پاشيدن كانون خ__ان__واده را مى پسن__دد و به اندك مشكلاتى، اين راه را پيش پاى آنان مى گذارد؟!

1 . سوره نساء، آيه 130.

تفسير مردان (195)

وَ

اِنْ اَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَ اتَيْتُمْ اِحْديهُنَّ قِنْطارا فَلا تَأخُذُوا مِنْهُ شَيْئا اَتَأْخُذُونَهُ بُهْتانا وَ اِثْما مُبينا

و اگر تصميم گرفتيد كه همسر ديگرى به جاى همسر خود انتخاب كنيد و مال فراوانى ( به عنوان مهر ) به او پرداخته ايد، چيزى از آن را پس نگيريد، آيا براى بازپس گرفتن مهر زنان ، به تهمت و گن__اه آشك_ار متوسّل مى شويد؟ (20 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« قِنْطار » به معنى مال و ثروت زياد است . « راغب » در كتاب « مفردات » مى گويد اصل « قِنْطار » از « قَنْطَرَة » به معنى پل است و چون اموال زياد همچون پلى هستند كه انسان در زندگى مى توانداز آن ها استفاده كند، از اين جهت به آن «قِنْطار» گفته اند .(1) اين آيه نيز براى حفظ قسمت ديگرى از حقوق زنان نازل گرديده و به عموم مسلمانان دستور مى دهد كه به هنگام تصميم بر جدايى از همسر و انتخاب همسر جديد حقّ ندارند چيزى از مهر همسر اوّل خود را كم بگذارند و يا اگر پرداخته اند پس بگيرند ، ه__رق__در هم مه__ر زي__اد ب__اش__د. زيرا فرض اين است كه طلاق در اين جا به خاطر منافع شوهر صورت مى گيرد نه به خ__اط__ر انحراف زن از جاده عفّت ، بنابراين دليلى ندارد كه حقّ مسلّم آن ها پايمال ش__ود. سپس اشاره به طرز عمل دوران جاهليّت در اين باره كه همسر خود را متّهم به اعمال منافى عفّت مى كردند نموده ، مى فرمايد : « آي__ا ب__راى ب__ازپس گ__رفتن مهر زنان متوسّل به تهمت و گناه آشكار مى شويد : اَتَ__أْخُ__ذُونَ__هُ بُهْت__ان__ا وَ اِثْما مُبينا » .

1- « تفسير نم_ونه

» ، جل__د 2 ، صفح_ه 340 .

(196) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

هش__دار از تج__اوز ب_ه حق__وق زن

در آيه پيش آفريدگار انسان، مردم را به خوشرفتارى با زنان سفارش كرد؛ و اينك به مردانى كه در انديشه جدايى از همسران خويش و ازدواج جديد هستند، هشدار مى دهد كه به حقوق زنان خود تجاوز نكنند.

«وَ اِنْ اَرَدْتُ_مُ اسْتِبْ_دالَ زَوْجٍ مَك_انَ زَوْجٍ وَ آتَيْتُ_مْ اِحْ_داهُ_نَّ قِنْط_اراً فَ_لا تَ_أْخُ_ذُوا مِنْهُ شَيْئاً»

و اگ__ر خ_واستي__د بجاى همس__ر پيشي__ن خود، همسر جديدى بگيريد و به يكى از آنان گنجين__ه اى از زر و سي_م به عن_وان مهريه و ه__دي__ه بخشي__ده ايد، ديگ__ر چي__زى از آن را بازپس مگيريد.

«اَتَ_أْخُ_ذُونَهُ بُهْتاناً وَ اِثْماً مُبيناً»

اين استفهام، از نوع انكارى است و بدين معناست كه: بهوش باشيد! آنچه از آنان مى گيريد، ناروا و ظالمانه و گناهى آشكار است و يا به اعتقاد برخى به اين مفهوم است كه: آيا با انكار حقّ زن، مال او را به ستم مى بريد؟ اين انكار شما بهتانى آشكار است، چ__را ك_ه شم_ا درحقيقت مالكيت زن بر حقوق خودش را بيدادگرانه انكار مى كنيد و به او دروغ مى بن_ديد.

يك پرسش: مى دانيم كه گرفتن مال زن و پايمال ساختن حقوق او در هر صورت ن__اروا و گناه است، خ__واه م__رد او را طلاق دهد و همسر ديگرى برگزيند يا نخواهد، ب__ا اي_ن وصف چ_را در آيه ش__ريف__ه تنه__ا يك__ى از اين دو م__ورد نهى شده است؟

پاسخ: پاسخ اين است كه آرى در هر صورت گرفتن دارايى زن، ناروا و گناه است؛ امّا به هنگام جدايى از همسر اوّل و گزينش همسر ديگر، اين پندار پيش مى آيد كه گويى شوهر قصد دارد مال زن را بگيرد و

با آن همسر ديگرى به خانه بياورد؛ از اين رو، قرآن اين مورد را بويژه ناروا اعلان فرمود و هشدار داد كه اگر خواستيد از همسرتان جدا شويد، خواه همسر ديگرى برگزينيد يا نه، به هر صورت بايد آنچه را به او داده اي__د، بازپ__س نگي_ري_د.

تفسير مردان (197)

وَ كَيْ_فَ تَ_أْخُ_ذُونَ_هُ وَ قَ_دْ اَفْض_ى بَعْضُكُمْ اِلىبَعْضٍ وَ اَخَذْنَ مِنْكُمْ ميثاقا غَليظا

و چگونه آن را بازپس مى گيريد ، درحالى كه شما با يكديگرتماس و آميزش كامل داشته ايد ؟ و ( از اين گذشته ، ) آن ها ( هنگام ازدواج ، ) از شما پيمان محكمى گرفته اند. (21 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اِفْضاء » در اصل از ماده « فَضا » به معنى توسعه است ، بنابراين اِفْضاء به معنى توسعه دادن مى باشد و هنگامى كه كسى با ديگرى تماس كامل مى يابد درحقيقت وج__ود مح__دود خ__ود را به وجود وسيع ترى تبديل كرده است و لذا اِفْضاء به معنى تم____اس گ___رفت___ن آم__ده اس__ت .

اين درست همانند تعبيرى است كه ما در فارسى امروز داريم كه اگر دو نفر دوست صميمى با هم به نزاع برخيزند به آن ها مى گوييم شما سال ها بايكديگر نان و نمك خورده ايد چرا نزاع مى كنيد ؟ در حقيقت ستم كردن در اين گونه موارد به شريك زن__دگ_ى ، ست_م بر خ_ويشت_ن است .

ضمنا بايد توجه داشت كه اين آيه گرچه در مورد طلاق دادن همسر سابق براى انتخاب همسر جديد وارد شده ولى اختصاص به آن ندارد ، بلكه منظور اين است در هر مورد كه طلاق و جدايى به پيشنهاد مرد صورت گيرد و زن تمايلى به جدايى ندارد بايد تمام مهر پرداخت شده چيزى از آن بازپس نگيرند

، خواه تصميم بر ازدواج مجدد داشته باشند يا نه ، بنابراين جمله « اِنْ اَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ»: اگربخواهيد همسر ديگرى انتخاب كنيد » در حقيقت ناظر به وضع دوران جاهليّت بوده است و دخالتى در اصل حكم ندارد. ذكر اين نكته نيز لازم است كه « استبدال » به معنى طلب تبديل كردن است بنابراين معنى طلب و اراده در آن نهفته است و اگر مشاهده مى كنيم كه با « اَرَدْتُمُ » ( بخواهيد ) ضميمه شده به خاطر اين است كه مى خواهد اين نكته را گوشزد كند كه به هنگام مقدّمه چينى و تصميم بر تبديل كردن همسر خود نبايد از مقدّمات نامشروع و ناجوانمردانه شروع كنيد .

(198) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«وَ كَيْ___فَ تَ___أْخُ__ذُونَ___هُ وَ قَ_دْ اَفْض_ى بَعْضُكُ___مْ اِل__ى بَعْ__ضٍ»

و چگونه پس از اين همه زندگى مشترك و نزديكى و پيوند با يكديگر و آميزش با هم و ك__امي_ابى از هم، داراي_ى آن_ان را مى ست_اني_د؟ و با آنان به ستم رفتار مى كنيد؟

به اعتقاد برخى ازجمله «ابن عبّاس»، واژه «اِفْضاء» اشاره به آميزش است؛ امّا بعضى آن را به «خلوت كردن» معنا كرده اند، خواه رابطه همسرى هم در ميان باشد يا نه؛ و بدان دليل اين واژه را به معناى «خلوت» گرفته اند كه در آن شرايط، هيچ مانعى براى آميزش دو همسر نيست.

گفتنى است كه اصحاب ما، هر دو مفهوم را روايت ك_رده اند.

در تفسير «كَلْبى»، از «ابن عبّاس» نقل شده است كه: اين واژه به مفهوم «قرارگرفتن زن و م__رد در يك بستر» است، خواه كاميابى هم دركارباشديانه؛ ودر هر دو حال بايد «مه__ري_ه» او پ__رداخ_ت شود.

«وَ اَخَ__ذْنَ مِنْكُ__مْ ميث_اق_اً غَليظ_اً» و آن__ان از شم_ا پيم_انى سخت

و استوار گرفته اند.

در م__ورد اي__ن پيم__ان، دي__دگ__اهه__ا يكس____ان نيس__ت:

1_ گروهى برآنند كه منظور از اين پيمان، همان عهدى است كه مرد به هنگام ازدواج مى بن__دد كه با همس__رش به ش__ايستگ__ى زن__دگى كن__د و در ص____ورت ناگزير ش__دن از جدايى، به شي__وه اى پسنديده ره_اي_ش سازد.

اين دي__دگ__اه از پنجمين ام__ام ن__ور ني_ز روايت شده است.

2_ و دسته اى ديگر بر اين عقيده اند كه مقصوداز «پيمان استوار»، همان «عقدى» است ك__ه اي__ن زن را ب__ر آن م__رد ح___لال س__اخت____ه است.

3_ و از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله روايت كرده اند كه فرمود: زنان نزد شما امانتىالهى اند؛ و ب__ا دست__ور و سخ_ن خ__داست كه آن__ان بر شم__ا روا ش_دن_د.

درب__اره دو آي__ه ش__ريف__ه 19 و 20 كه تفسي__ر آنه__ا از نظ__رتان گذشت، دي_دگ_اهه__ا متف___اوت است:

تفسير مردان (199)

1_ به نظر انبوهى از مفسّران، مفهوم اين دو آيه نسخ نشده است. از اين رو، چنانچه مرد تصميم بگيرد از همسرش جدا شود، نمى تواند چيزى از دارايى او بخواهد و يا چيزى را كه به او داده است، بازستاند؛ امّا اگر زن در انديشه جدايى بود و مرد را ناگزير ساخت تا او را طلاق دهد، اينجا موضوع فرق پيدا مى كند و به همين دليل هم مرد مى تواند چيزى از او بگيرد و وى را طلاق بدهد. بنابراين حكم دو آيه مورد بحث، با حكم ط__لاق خُلْع ناسازگار نيس_ت و حك_م اين دو آي_ه با حكم آن، نسخ نشده است.

2_ امّا «مُ__زَنى» معتق__د است: دست__ور ه__ر دو آي__ه م__ورد بحث باقى است و مرد به هيچ عنوان و بهانه اى نمى تواند از دارايى زن چيزى بخواهد. نامبرده ، گرفتن م__ال از زن را، در ط__لاق خل_ع ني__ز درس___ت نم_ى دان__د.

3_

و جمعى بر اين اعتقادند كه حكم دو آيه مورد بحث، با اين آيه شريفه نسخ شده است كه مى فرمايد: «... فَاِنْ خِفْتُمْ ألاّ يُقيما حُدُودَ اللّهِ فَلاجُناحَ عَلَيْهِما فيمَاافْتَدَتْ بِهِ...»(1) ... پس اگر بيم داريد كه زن و مرد در زندگى مشترك حدود و مقررات خدا را بر پاى ندارند و به كشمكش خود ادامه دهند، در آنچه زن براى گرفتن طلاق و رهايى خويش از دارايى اش به مرد بدهد، گناهى بر آن دو نيست...

1 . سوره بقره، آيه 229.

(200) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَلاتَنْكِحُوامانَكَحَ اباآؤكُمْ مِنَ النِّساآءِ اِلاّماقَدْسَلَفَ اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَمَقْتا وَساآءَسَبيلاً

با زنانى كه پدران شما با آن ها ازدواج كرده اند ، هرگز ازدواج نكنيد ، مگر آن چه درگذشته ( پيش از نزول اين حك__م ) انج__ام شده است ، زيرا اين كار ، عملى زشت و تنفّرآور و راه ن_ادرست_ى اس_ت. (22 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه خط بطلان به يكى از اعمال ناپسند دوران جاهليّت مى كشد و مى گويد : « با زنانى كه پدران شما با آن ها ازدواج كرده اند ازدواج نكنيد : وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ اباآؤكُمْ مِنَ النِّسآاءِ ». امّا از آن جا كه هيچ قانونى شامل گذشته نمى شود ، اضافه مى فرمايد: « مگر ازدواج هايى كه پيش از اين انجام شده است: اِلاّ ما قَدْ سَلَفَ». سپس براى تأكيد مطلب ، سه تعبير شديد درباره اين نوع ازدواج بيان مى فرمايد : نخست اي_ن ك_ه مى گويد : « اين عم_ل ، كار بسيار زشتى است : اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً ». و بعد اضافه مى كند: « عمل_ى است كه م_وجب تنفر » در افكار مردم است يعنى طبع بشر آن را نمى پسن_دد (وَ مَقْتا). و در پايان مى فرمايد :

« روش نادرستى است : وَ ساآءَ سَبيلاً ». حتى در تاريخ مى خوانيم كه مردم جاهلى نيز اين نوع ازدواج را « مَقْت » ( تنفرآميز ) و فرزندانى را كه ثمره آن بودند « مَقيت » ( فرزندان مورد تنفر ) مى ناميدند. روشن است كه اين حكم به خاطر مصالح و فلسفه هاى مختلفى مقرّر شده ، زيرا ازدواج با نامادرى از يك سو همانند ازدواج با مادر است چون نامادرى در حكم مادر دوّم محسوب مى شود . و از همه گذشته ، اين عمل ، تخم نفاق را در ميان فرزندان يك شخص مى پاشد زيراممكن است برسرتصاحب نامادرى ميان آن هااختلاف واقع شود حتّى ميان پدر و فرزند ايجاد رقابت مى كند زيرا معمولاً ميان همسر دوّم و همسراول رقابت و حسادت وجود دارد ، اگر اين كار ( ازدواج با نامادرى ) در حيات پدر ( پس از طلاق نامادرى ) انجام گيرد دليل حسادت آن روشن است و اگر بعد از مرگ او صورت گيرد نيز ممكن است يك نوع حسادت ، نسبت به پدر از دست رفته خود پيدا كند. تعبيرات سه گانه اى كه درباره نكوهش اين عمل در آيه فوق آمده بعيد نيست به ترتيب اشاره به سه فلسفه بالا باشد .

تفسير مردان (201)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در ش_أن نزول آيه مورد بحث آورده اند كه:

1_ در جاهليت مردم با همسرانِ پدرِ خويش ازدواج مى كردند؛ براى نمونه، پيش از فرود اين آيه شريفه «صنوان» با همسرِ پدرش «فاخته» و «منظور» با زن پدرِ خود «مليكه» ازدواج كردند و اين آيه شريفه براى برافكندن اين شيوه زشت جاهلى فرود آمد.

2_ و نيز آورده اند كه: بعد از درگذشت «ابوقيس» كه انسانى درستكار

و از انصار بود، پسرش كه از همسر ديگر او بود، از وى خواستگارى كرد. زن گفت: پدرت مرد شايسته اى بود و خودت نيز درستكارى و من ترا فرزند خود مى دانم. اينك كه به خواستگاريم آمده اى، اجازه بده تا با پيامبر خدا در اين باره مشورت كنم. آنگاه به حضور آن حضرت شرفياب شد و موضوع را طرح كرد. پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود: به خانه ات برگرد و شتاب مكن، تا بنگرم خدا چه مى فرمايد و آنگاه بود كه اين آيه ش__ريف_ه ف_رود آم__د و م__ردم باايم__ان را از اي_ن شي_وه نف__رت انگيز برحذر داشت.

برخى ازدواجهاى ممنوع

در آيات گذشته پاره اى از مقررات ازدواج و تشكيل خانواده ترسيم شد اينك در اين آي__ه ش_ريفه مى ف_رمايد:

«وَ لا تَنْكِحُ__وا ما نَكَ__حَ آب_اؤُكُمْ مِ__نَ النِسّ_اءِ»

و با زنانى كه پدرانتان با آنان ازدواج كرده اند، پيمان زندگى مشترك نبنديد؛ و آنان را ب__ه همس__رى نگي__ري__د.

ع__دّه اى معتق__دن__د كه مقصود از همسر پدر، همسرى است كه پدر با او رابطه جنسى داشته است؛ امّا جمع__ى بر اين اعتقادند كه منظور همسر پدر است، گرچه فق__ط عق__د ش__ده ب_اش__د.

«طَبَرى» عقيده دارد مقصود آيه شريفه اين است كه از ازدواج با همسر پدر و هرگونه ازدواج به شيوه جاهليت بپرهيزيد و «ما» در آيه شريفه را «مصدرى» مى گيرد كه در حقيقت اين گونه مى شود: « لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ»؛ چرا كه اگر منظور هشدار از

(202) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ازدواج با همس__رِ پ__در ب__ود، ب_اي_د مى ف__رم__ود: «وَلا تَنْكِحُ_وا م_ا نَكَ__حَ آب_اؤُكُ__مْ».

امّا طرفداران ديدگاه نخست، «ما» را «موصوله» گرفته و در پاسخ «طَبَرى» مى گويند: در اين آيه شريفه، «ما» بر جنس دلالت دارد، چنانكه «مِنَ النِّساءِ» نيز بيانگر همين مطلب است؛ بسان

اين جمله كه گفته مى شود: «لا تَأْخُذْ ما اَخَذَ اَبُوكَ مِنَ الاْءِماءِ» كني__زانى را كه پ_درت گ__رفت_ه است، مگي__ر.

«اِلاّ ما قَدْسَلَفَ» مگر آنچه كه پي__ش از ف__رود اي__ن آي__ات شريفه روى داده است.

در تفسي_ر اين جمله، نظرهايى آمده است:

1_ به باور برخى منظور اين است كه: ازدواجهايى كه پيش از اين انجام گرفته، بر شما رواست و جداشدن دو همسر لازم نيست.

2_ امّا به ب__اور ب__رخ__ى، اين بي__ان نه با دي__دگ__اه بيشتر مفسّران هماهنگى دارد و ن___ه ب__ا اجم______اع امّ__ت و دي____ن.

3_ پاره اى برآنند كه منظور اين است كه: در مورد آنچه گذشته است، بگذريد و از اي__ن پس آن شي__وه را م___ردود ب__داني__د.

4_ و به نظر جماعتى ديگر از مفسّران، استثناى آنچه پيشتر روى داده، بدين جهت است كه روش_ن شود اي__ن روشِ ناپسن__د درگ__ذشت__ه ني__ز روا نب___وده اس_ت.

«اِنَّ_هُ كانَ فاحِشَ_ةً وَ مَقْت_اً» چرا كه اينگونه ازدواج، زشتكارى و مايه خشم خدا است.

ضمير در واژه «اِنَّهُ»، به عقيده عدّه اى، به ازدواجى برمى گردد كه تحريم شده است و قرآن روشن مى سازد كه ازدواج با همسر پدر، حرام و نوعى زشتكارى و عمل منافى با عفّت است؛ و از ديد جمعى ديگر، به ازدواجى برمى گردد كه در جاهليت رواج داشت؛ و ب_دين_وسيل__ه روش_ن مى س_ازد كه آن شيوه زشت، درحقيقت «زنا» و مايه خش__م پ__روردگ__ار ب__وده است و پي__ام آوران خ_داون_د ن__ارواب__ودن آن را همواره ب__ه شم__ا خ____اط_رنش_ان س___اخت___ه ان___د.

بايد گفت كه معناى نخست بهتر بنظر مى رسد. «جُبّائى» نيز ضمن تأييد اين مطل__ب، ب_ر اي_ن اعتق_اد است ك_ه س_لامت و نج_ات از گذشته اين است كه توبه كنند و از زن پ____در خ_____وي_ش ج_____دا ش__وند.

«بَلْخى» مى گويد: ازدواج با همسر پدر حرام

است، امّا «زنا» محسوب نمى شود؛ چرا كه «زنا» عبارت است از رابطه جنسى زن و مرد از راهى خارج از آداب و مقررّات

تفسير مردان (203)

مورد قبول آن جامعه و مردم و به همين دليل هم نمى توان درمورد مردم روزگار جاهليت نسبت «زناكار» و يا درمورد فرزندانشان نسبت «زنازاده» بكار برد، همانگونه كه به پيروان كتابهاى تحريف شده نمى توان چنين نسبتى داد؛ چرا كه هر كدام از اين گروهها و جامعه ها نيز درميان خود آداب و شيوه اى متفاوت براى تشكيل خانواده و پي_ون_د دو همس_ر دارن_د ك__ه ب_ر اس_اس آن ازدواج م_ى كنن__د.

«وَ س_____اءَ سَبي____لاً»

و ازدواج ب__ه اين سب__ك و شي_وه، ب__د رس_م و راه_ى است.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى شود كه با همسر پدر _ خواه فقط در عقد او بوده باشد و يا رابطه جنسى هم داشته باشند _ نمى توان ازدواج كرد. در اين دريافت، همه اتّفاق نظر دارند؛ امّا در اين مورد كه اگر مردى با زنى زنا كرد، آيا آن زن بر فرزند آن مرد ح__رام مى شود يا مى ت__واند با او ازدواج كند، دو نظر است.

از آيه شريفه چنين برمى آيد كه ازدواج فرزند، با زنى كه پدرش با او زنا كرده است ني__ز جايز نيست؛ چرا كه حكم آيه، عام است و واژه نكاح نيز در اصل به معناى «آميزش جنسى» است و بكاررفتن آن درمورد ازدواج فرع است.

و آخرين نكته در اين باره آن است كه: همانگونه كه ازدواج با زنِ پدر، بر فرزند حرام است، ازدواج با زنِ پدربزرگ و ... نيز بر پسر و پسرِ پسر و ... حرام است و اين حكم را همه قبول دارند.

(204) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تحريم ازدواج آقايان با مح_ارم

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهاتُكُمْ

وَ بَناتُكُمْ وَ اَخَواتُكُمْ وَ عَمّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الاَْخِ وَ بَناتُ الاُْخْتِ وَاُمَّهاتُكُمُ اللاّتىآ اَرْضَعْنَكُمْ وَاَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ اُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَباآئِبُكُمُ اللاّتى فى حُجُورِكُمْ مِنْ نِساآئِكُمُ اللاّتى دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُ__مْ بِهِ_نَّ فَ__لا جُن__احَ عَلَيْكُ_مْ وَ حَ_لائِ_لُ اَبْن_ائِكُ__مُ الَّ__ذي_نَ مِ_نْ اَصْلابِكُمْ وَ اَنْ تَجْمَعُ__وا بَيْ_نَ الاُْخْتَيْ_نِ اِلاّ م_ا قَ__دْ سَلَ_فَ اِنَّ اللّ__هَ ك_انَ غَفُ___ورا رَحيم___ا

حرام شده است بر شما ، مادرانتان و دختران و خواهران و عمّه ها و خاله ها و دختران برادر و دختران خواهر شما و مادرانى كه شما را شير داده اند و خواهران رضاعى شما و مادران همسرانتان و دختران همسرتان كه در دامان شما پرورش يافته اند از همسرانى كه با آن ها آميزش جنسى داشته ايد و چنانچه با آن ها آميزش جنسى نداشته ايد، ( دختران آن ها ) براى شما مانعى ندارد و ( همچنين ) همسرهاى پسرانتان كه از نسل شما هستند ( نه پسر خوانده ها ) و ( نيز حرام است بر شم__ا ) جم__ع مي__ان دو خواهر كنيد ، مگر آن چه در گذشته واقع شده ، چراكه خداوند، آم_رزنده و مهربان است. (23 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه ب__ه محارم يعنى زنانى كه ازدواج با آن ها ممنوع است اشاره شده است و ب__ر اس__اس آن مح__رميّ__ت از س__ه راه ممك__ن است پي____دا ش__ود .

1 _ ولادت ك__ه از آن تعبي__ر ب__ه « ارتب__اط نَسَب__ى » مى ش__ود .

2 _ از ط__ريق ازدواج ك__ه ب__ه آن « ارتب__اط سَبَبى » مى گ__وين_د .

3 _ از طريق شيرخوارگى كه به آن « ارتباط رضاعى » گفته مى شود .

نخست اشاره به محارم نسبى كه هفت دسته هستند كرده و مى فرمايد : «

مادران شما و دخترانتان و خواهرانتان و عمّه ها و خاله هايتان و دختران برادر و دختران خواهرانتان بر شما حرام شده اند: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ اَخَواتُكُمْ وَ عَمّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الاَْخِ وَ بَناتُ الاُْخْتِ ». بايد توجّه داشت كه منظور از مادر فقط آن زنى كه انسان بلاواسطه از او تولد شده ، نيست بلكه جدّه و مادر جدّه و مادر پدر و مانندآن ها را شامل مى شود . همان طور كه منظور از دختر ، تنها دختر بلاواسطه نيست بلكه دختر

تفسير مردان (205)

و دختر پسر و دختر دختر و فرزندان آن ها را نيز دربر مى گيرد و همچني_ن در مورد پنج دسته ديگر. ناگفته پيدا است كه همه افراد طبعا از اين گونه ازدواج ها تنفّر دارند و به همين دليل همه اقوام و ملل ( جز افراد كمى ) ازدواج با محارم را ممنوع مى دانند و حتّى مجوسى ها كه در منابع اصلى خود قايل به جواز اين گونه ازدواج ها بوده اند ، امروز آن را انكار مى كنند. گرچه بعضى كوشش دارندكه اين موضوع را ناشى از يك عادت و رسم كهن بدانند ولى مى دانيم عموميّت يك قانون در ميان تمام افرادبشر ، درقرون و اعصارطولانى، معمولاًحكايت ازفطرى بودن آن مى كند ، زيرا رسم و عادت نمى تواند عمومى و دايمى گردد. از اين گذشته امروز اين حقيقت ثابت شده كه ازدواج افراد همخون با يكديگر خطرات فراوانى دارد يعنى بيمارى نهفته و ارثى را آشكار و تشديد مى كند ( نه اين كه خود آن توليد بيمارى كند ) حتّى بعضى ، گذشته از محارم ، ازدواج با اقوام نسبتا دورتر را مانند عموزاده ها را با يكديگر خوب نمى دانند و معتقدند خطرات بيمارى هاى ارثى را تشديد مى نمايد . ولى

اين مسأله اگر در خويشاوندان دور مشكلى ايجاد نكند ( همان طور كه غالبا نمى كند ) در خويشان نزديك كه « همخونى » شديدتراست مسلما توليد اشكال خواهد كرد. به علاوه در ميان محارم جاذبه و كشش جنسى معمولاً وجود ندارد زيرا محارم غالبا با هم بزرگ مى شوند و براى يكديگر يك موجود عادى و معمولى هستند و موارد نادر و استثنايى نمى تواند مقياس قوانين عمومى و كلى گردد و مى دانيم كه جاذبه جنسى، شرط استحكام پيوند زناشويى است ، بنابراين اگر ازدواجى در ميان محارم صورت گيرد، ناپايدار و سست خواهد بود. سپس به محارم رضاعى اشاره كرده و مى فرمايد : « و مادرانى كه شما را شير مى دهند و خواهران رضاعى شما بر شما حرامند : وَ اُمَّهاتُكُمُ اللاّتىآ اَرْضَعْنَكُمْ و َاَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ ». گرچه قرآن در اين قسمت از آيه تنها به دو دسته يعنى خواهران و مادران رضاعى اشاره كرده ولى طبق روايات فراوانى كه در دست است ، محارم رضاعى منحصر به اين ها نيستند ، بلكه طبق حديث معروف كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده : « يَحْرُمُ مِنَ الرِّضاعِ ما يَحْرُمُ مِنَ النَّسَبِ : تمام كسانى كه از نظر ارتباط نسبى حرامند از نظر شيرخوارگى نيز حرام مى شوند ». البتّه مقدار شيرخوارگى كه تأثير در محرميّت مى كند و همچنين شرايط و كيفيّت آن ، ريزه كارى هاى فراوانى

(206) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

دارد كه در كتاب هاى فقهى آمده است. فلسفه تحريم محارم رضاعى اين است كه با پرورش گوشت و استخوان آن ها با شير شخص معينى شباهت به فرزندان او پيدا مى كند ، مثلاً زنى كه كودكى را به اندازه اى شير مى دهد كه بدن او با آن

شير نمو مخصوصى مى كند يك نوع شباهت درميان آن كودك و ساير فرزندان آن زن پيدا مى شود و در حقيقت هركدام جزيى از بدن آن مادر محسوب مى گردند و همانند دو ب__رادر نسب__ى هستن__د. و در آخ__رين م__رحل__ه اش__اره ب__ه دسته سوم از محارم ك__رده و آن ه_ا را تحت چن_د عن_وان بيان مى كند .

1 _ « و مادران همسرانتان : وَ اُمَّهاتُ نِسائِكُمْ »

2 _ « دختران همسرانتان كه در دامان شما قراردارند به شرط اين كه با آن همسر آميزش جنسى پيدا كرده باشيد : وَ رَباآئِبُكُمُ اللاّتى فى حُجُورِكُمْ مِنْ نِساآئِكُمُ اللاّتى دَخَلْتُمْ بِهِنَّ ». يعنى تنها با عقد شرعى يك زن « دختران او » كه از شوهر ديگرى بوده اند بر شوهر حرام نمى شوند ، بلكه مشروط بر اين است كه علاوه بر عقد شرعى با آن زن هم بستر شده باشند . وجود اين قيد در اين مورد تأييد مى كند كه حكم مادر همسر كه در جمله سابق گذشت مشروط به چنين شرطى نيست و به اصطلاح اطلاق حكم را تقويت مى كند. گرچه ظاهر قيد « فى حُجُورِكُمْ » ( در دامان شما باشند ) چنين مى فهماند كه اگر دختر همسر از شوهر ديگر در دامان انسان پرورش نيابد بر او حرام نيست ولى به قرينه روايات و مسلم بودن حكم ، اين قيد به اصطلاح قيد احترازى نيست بلكه در واقع اشاره به نكته تحريم است زيرا اين گونه دختران كه مادرانشان اقدام به ازدواج مجدد مى كنند معمولاً در سنين پايين هستند و غالبا در دامان شوهر جديد همانند دختر او پرورش مى يابند ، آيه مى گويد اين ها در واقع همچون دختران خود

شما هستند ، آيا كسى با دختر خود ازدواج مى كند ؟ و انتخاب عنوان «رَبائِبْ» كه جمع «رَبيبَه» به معنى تربيت شده است نيز به همين جهت مى باشد. به دنبال اين قسمت براى تأكيد مطلب اضافه مى كند كه : « اگر با آن ها آميزش جنسى نداشتيد دخترانشان ب__ر شم__ا ح__رام نيستن__د : فَ__اِنْ لَ___مْ تَكُ_ونُ_وا دَخَلْتُ__مْ بِهِ__نَّ فَ__لا جُن__احَ عَلَيْكُ____مْ »

3 _ « و همسران فرزندانتان كه از نسل شما هستند : وَ حَلائِلُ اَبْنائِكُمُ الَّذينَ مِنْ اَصْلابِكُمْ ». در حقيقت تعبير « مِنْ اَصْلابِكُمْ » ( فرزندانى كه از نسل شما باشند ) براى اين

تفسير مردان (207)

است كه روى يكى از رسوم غلط دوران جاهليّت خط بطلان كشيده شود ، زيرا در آن زمان معمول بود افرادى را به عنوان فرزند خود انتخاب مى كردند ، يعنى كسى كه فرزند شخص ديگرى بود به نام فرزند خود مى خواندند و فرزند خوانده مشمول تمام احكام فرزن_د حقيق_ى بود و به همي_ن دلي_ل با همس_ران فرزن_د خوانده خود ازدواج نمى كردند . ف__رزن__د خ_وان_دگى و احك__ام آن در اس_لام ب__ه كلّى بى اس__اس است .

4 _ «و براى شما جمع در ميان دو خواهر ممنوع است: وَ اَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الاُْخْتَيْنِ».

يعنى ازدواج با دو خواهر در زمان واحد مجاز نيست ، بنابراين اگر با دو خواهر يابيشتر در زم_ان هاى مختلف و بعد از جدايى از خواهر قبلى انجام گيرد ، مانعى ندارد. و از آن جا كه در زمان جاهليّت جمع ميان دو خواهر رايج بود و افرادى مرتكب چنين ازدواج هايى شده بودند ، قرآن بعد از جمله فوق مى گويد: « مگر آن چه درگذشته واقع شده : اِلاّ ما قَدْ سَلَفَ ».

يعنى اين حكم ( همانند احكام ديگر ) عطف بر گذشته نمى شود و كسانى كه قبل از نزول اين قانون ، چنين ازدواجى انجام داده اند كيفر و مجازاتى ندارند ، اگرچه اكنون بايد يكى از آن دو را انتخاب كرد و ديگرى را رها كنند. در پايان آيه مى فرمايد : « خداوند آمرزنده و مهربان است : اِنَ اللّهَ كانَ غَفُورارَحيما». رمز اين كه اسلام از چنين ازدواجى جلوگيرى كرده شايد اين باشد ، كه دو خواهر به حكم نسب و پيوند طبيعى نسبت به يكديگر علاقه شديد دارند ، ولى به هنگامى كه رقيب هم شوند ، طبعا نمى توانند علاقه سابق را حفظ كنند و به اين ترتيب يك نوع تضادّ عاطفى در وجود آن ها پيدا مى شود ، كه براى زندگى آن ها زيان بار است ، زيرا دائما انگيزه « محبّت » و انگيزه « رقابت » در وجود آن ها در كشمكش و مبارزه اند. بعضى از مفسّران احتمال داده اند كه جمله « اِلاّ ما قَدْ سَلَفَ » به تمام محارمى كه در آيه به آن اشاره شده برگردد يعنى اگر قبل از نزول اين آيه اقدام به ازدواج با يكى از محارم فوق طبق قوانين متداول آن زمان كرده باشيد ، حكم تحريم شامل آن ازدواج ها نمى شود و فرزندان آن هافرزندان مشروع خواهند بود ، البتّه پس از نزول اين آيه لازم بوده فورا جدا شوند. پايان آيه يعنى جمله « اِنَّ اللّهَ كانَ غَفُورا رَحيما » نيز متناسب با اين معنى مى باشد .

(208) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

رعايت مقرّرات در تشكيل خانواده

رعايت مقرّرات در تشكيل خانواده

در آخرين آيه مورد بحث قرآن شريف گروههاى ديگرى از زنان را كه ازدواج با آن__ان ن__اروا

و حرام است برمى شمارد:

«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّه__اتُكُمْ» ازدواج با م__ادرانتان بر شم__ا حرام شده است.

در آيه شريفه، چيزى حذف شده است؛ چرا كه حرمت با خود مادر معنا ندارد، پس منظور اين است كه ازدواج با مادرانتان بر شما تحريم شده است، همانگونه كه در آيه شريفه «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ...»(1) نيز خوردنِ خون و مردار حرام شده است، نه خود آن دو چيز. با اين بيان، هر زنى كه نسب انسان از راه ولادت به او مى رسد، مادر انسان شمرده مى شود و ازدواج با او تحريم شده است؛ خواه به طور بيواسطه مادر انسان باش__د و يا به واسطه پدر و مادر.

«وَ بَن_اتُكُ_مْ وَ اَخَ_واتُكُ_مْ وَ عَمّاتُكُمْ وَ خ_الاتُكُ_مْ وَ بَن_اتُ الاَْخِ وَ بَن_اتُ الاُْخْ__تِ»

و ني__ز ازدواج ب_ا اي_ن ش__ش گ___روه بر انس_ان تح__ريم ش___ده است:

با دخت__رانت__ان، خ__واه دخت__ر خود شما باشد و يا دختر فرزندانتان؛

با خواهرانتان، خواه از يك پدر و مادر و يا از يك پدر و يا از يك مادر؛

با عمّه هايتان، خواه عمّه خودتان باشد و يا عمّه پدر يا عمّه مادر يا...؛

با خاله هايتان، خواه خاله خودتان باشد و يا خ_ال_ه پ_در و يا مادرتان؛

با دخترانِ برادرونيزبادخترانِ خواهر.

علّت تحريم ازدواج با اين هفت گروه (مادران، دختران، خواهران، عمّه ها، خ_ال_ه ه_ا، دخت_رانِ ب_رادر و دخت_رانِ خ__واه__ر)، خ_ويش_اون_دى اس_ت.

روى سخن در اين آيه شريفه، با مردم است كه با واژه جمع بيان شده. مادران و خواهران و ... نيز ضمير جمع بكار رفته است تاهمه به رعايت اين قانون موظّف شوند و روشن شودكه هرانسان باايمانى بايد درتشكيل خانواده به اين نكات كليدى توجّه كند.

«ابن عبّاس» در اشاره به حرمت ازدواج با اين هفت گروه، اين آيه شريفه را تلاوت مى كرد كه:

«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهاتُكُمْ...»؛ سپس مى افزود: «خدا ازدواج با اين هفت گروه را

1 . سوره مائده، آيه 3.

تفسير مردان (209)

به جهت داشتن رابطه نسبى تحريم كرد؛ و ازدواج با هفت گروه را نيز به دليل داشتن رابطه سببى حرام كرده است». آنگاه اين آيه شريفه را قرائت مى كرد كه: «وَ لاتَنْكِحُوا ما نَكَ__حَ آب__اؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ...» (و با زنانى كه پدرانتان با آنان ازدواج كرده اند، پيوند زن_دگى مشت_رك مبندي_د...).

قرآن شريف پس از روشنگرى پيرامون دسته اى از زنان كه ازدواج با آنان به جهت نسب تحريم شده است، در ادامه آيه به ترسيم گروههايى كه ازدواج با آنان به دليل سبب ممنوع است، مى پردازد.

«وَ اُمَّهاتُكُمُ اللاّتى اَرْضَعْنَكُمْ»

و ني__ز ازدواج با م__ادرانى كه به شما شير داده اند، خواه خودتان را شير داده باشند و خواه پدر و مادر و يا ... شما را؛ و نيز مادرِ زنى كه به انسان شير داده است؛ و مادرِ م__ردى كه پ__در انس__ان را شير داده است؛ همه اينها مادر بشمار مى آيند و ازدواج با آن__ان ح__رام است.

«وَ اَخَ_واتُكُ_مْ مِنَ الرَّض_اعَةِ»

و ني__ز ازدواج با خ__واه__ران شي__رى و دخت__ران زن__ى كه به شما شيرداده است.

اين دسته خود به سه گروه تقسيم مى شوند:

1_ دخترى كه از مادر واقعى انسان شير خورده و مادر به هنگام شيردادن به آن دختر، همسر پدر انسان بوده است. اين دستور، خواه مادر پيش از فرزند پسر خود به آن دخت__ر شي__ر داده ب_اش_د يا پس از شيرخوارگى پسر، در هر صورت يكسان است.

2_ دخترى كه از مادر واقعى فردى شير خورده، امّا مادر به هنگام شيردادن به او، همس__ر م__ردى غي_ر از پ___درش ب__وده است.

3_ و دخت__رى كه از زن پ_____در انس____ان شي__ر

خ__ورده است، ن__ه م___ادر او.

روشن كه مادر و خواهر شيرى، به دليل شيرخوردن _ با شرايطى كه در فقه اسلامى آمده است _ حرمت پيدا مى كنند؛ و اگر اين عامل درميان نباشد، ازدواج با آنان رواس__ت. ب__ه ه__ر ح__ال، هم__ه گروههايى كه ازدواج با آنان به دليل نسب تحريم ش__ده است، از راه شي__ر ني__ز تح__ري__م مى ش__ود؛ چرا كه پي_امبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود:

(210) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الرِّضاعَةِ ما حَرَّمَ مِنَ النَّسَبِ.»(1)

خداوند آنچه را كه از راه خويشاوندى نسبى تحريم فرموده، از راه شيرخوارگى نيز تح___ري___م كرده است.

ب__ا اين بي__ان، ازدواج با مادر، خواهر، دختر، عمّه و خاله شيرى و نيز دختر برادر و دخت__ر خ__واه__ر شي__رى، حرام شده است.

در موض__وع «رِض__اع» يا پي_ون_د خويشاوندى از راه شيرخوارگى، سه بحث است:

1_ مدّت شيرخوارگى

در اي__ن ب__اره، دي__دگ_اهها يكسان نيست:

به عقيده بسيارى، پيوند شيرى هنگامى تحقّق مى يابد كه كودك به مدت دو سال شي__رِ زن__ى را بخ__ورد.

دي__دگ__اه اصح__اب ما و ني_ز «ش_افع_ى» و «ابويوسف» و ديگران نيز همين است.

«اب__وحنيف__ه» اين م__دّت را دو سال ونيم و «مالك» آن را دو سال و يك ماه، عن__وان س_اخت_ه است.

گفتنى است كه اثر اين شير و پيوند شيرخوارگى زمانى تحقّق مى يابد كه به كودك شي__رخ__وار، در هم_ان دوران شي_رخوارگى اش شي_ر داده شود، نه آنگاه كه بزرگ شد.

2_ مي_زان شي__ر

در خص____وص مي__زان شي___ر ني__ز نظ___ره_اى متف___اوتى ارائ__ه ش___ده است:

1_ به عقي__ده «اب_وحنيف_ه»، ان_دازه اى در ك_ار نيس_ت و ك_م و ي_ا زي_اد شي_ر، ب_اع_ث حرمت مى شود.

همي__ن نظ__ر از «ابن عم__ر»، «ابن عبّ_اس» و «م_ال_ك» ني__ز روايت ش__ده اس__ت.

2_ گ_روهى از جمله «ش__افع__ى» و «سعي__د ب_ن جبي__ر» ب__ر اي__ن عقيده ان__د ك_ه پنج بار شيرخوردن باعث حرمت مى شود.

1 . سُنَن تِرْمِذى، ج 3، ص 452. مُسْنَد احمدبن حَنْبَل، ج 1، ص 132.

تفسير مردان (211)

3_ امّا از ديدگاه دانشمندان ما، «رِضاع» زمانى باعث ح_رمت مى شود كه كودك آنقدر از زنى شير بخورد كه گوشت را بروياند و استخوانها را استحكام بخشد؛ و اين تنها در صورتى مم_كن اس_ت كه كودك در شبانه روز تنها با شير يك زن تغذيه كند و ديگر هيچ چيزى به او خورانده نشود و يا پانزده بار به صورت پياپى از پستان زنى شير بن_وش_د، ب__ى آنك__ه در ف_اصل_ه اي__ن پ_ان_زده ب___ار، از زن ديگ__رى شي__ر بخ__ورد.

برخى نيز براين باورند كه اگر اين شمار به ده بار نيز برسد، باعث حرمت مى شود.

3_ چگونگى شيرخوردن

به اعتقاد دانشمندان ما، «شيرخوردن» هنگامى باعث حرمت ازدواج مى شود كه كودك شير را بى هيچ واسطه اى از پستان زن بنوشد و از راه دهان بخورد؛ بنابراين، اگر از راههاى ديگرى آن شير را به معده كودك برسانند، حرمت ازدواج در اين مورد از ميان مى رود. همچنين شيرخوردن از زن زنده، باعث حرمت مى شود نه از زن مرده. يادآور مى شود كه اين، بحث داراى ريزه كاريهاى فقهى و فنّى است و ديدگاهها در آن يكس__ان نيست. از اين رو، براى آگ__اهى بيشتر بايد به كتابهاى فقه__ى مراجعه كرد.

«وَ اُمَّه___اتُ نِس__ائِكُ__مْ» و ني__ز م____ادرانِ همس__رانت_ان بر شم__ا

ح__رام ش__ده ان_د.

خواه اين مادر، مادرِ همسرتان باشد و يا مادربزرگ او، ازسوى پدرش باشد و يا مادرش. همچنين، اين حكم درمورد مادر واقعى و يا شيرى، يكسان است و نيز اين حك__م با عق__د دخت__ر تحقّق مى ي_اب__د؛ خ_واه رابطه خاصّ زناشويى هم باشد يا نه.

«وَ رَب__ائِبُكُ__مُ ال__لاّت__ى ف__ى حُجُورِكُمْ مِنْ نِس__ائِكُ__مُ اللاّتى دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُ__مْ بِهِنَّ فَلا جُن__احَ عَلَيْكُمْ»

و نيز ازدواج با دختران همسرانتان كه در دامان شما و درقلمرو تربيت شما هستند، تحريم شده است؛ و اين در صورتى است كه، با همسرتان آميزش جنسى كرده باشيد.

مقصود آيه شريفه، دختر همسر، از شوهر ديگر است كه در خانه فرد مورد نظر زندگى مى كند و به همراه مادرش آمده است. گفتنى است كه عبارت «در دامان شما و خانه شما هستند»، شرط حرمت نيست. بنابراين، دخترِ زن از شوهر ديگر و نيز دخترِ

(212) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پسرِ زن و دخترِ دخترِ او و ...، بر شوهر آن زن حرام هستند؛ خواه در دامان او پرورش يابند يا نه و نيز خود آيه نشانگر اين نكته است كه «اگر آميزشى در كار نباشد، حرمت هم نيست». به همين دلي__ل ه__م تص__ري__ح مى ش__ود كه: اگر آميزش جنسى صورت نگ__رفت_ه باشد، پي_ون_د با دخترانشان حرام نيست؛

امّا ب__رخ_ى برآنند كه:

«مِنْ نِسائِكُمُ اللاّتى دَخَلْتُمْ بِهِنَّ» وصف «اُمَّهاتُ نِسائِكُمْ» مى باشد و منظور اين است كه: و مادران آن زنانتان كه با آنان آميزش كرده ايد بر شما حرام هستند نه آن زنانى كه تنها به عقد خود درآورده ايد، چرا كه اگر جز اين باشد، آنگاه است كه دختر زن از شوهر ديگر به مجردعقد مادرش، بر انسان حرام مى گردد.

«عَيّاشى» در تفسير خود،

از حضرت صادق عليه السلام و او از اميرمؤمنان عليه السلام نقل كرده است كه: «اَلرَّبائِبُ عَلَيْكُمْ حَرامٌ مِنَ الاُْمَّهاتِ اللاّتى قَدْدَخَلْتُمْ بِهِنَّ كُنَّ فِى الْحُجُورِ اَوْ غَيْرِ الْحُجُورِ...»(1) دختران همسرانتان از شوى ديگر، چه در خ_انه ش_ما باشند و چه درقلمرو تربيت شما نباشند، درصورتيكه با همسرانتان آميزش كرديد، بر شما حرام مى شوند. امّا درمورد مادران همسران انسان، چيزى نفرموده و روشن نساخته است كه به مح_ض عق__د دخت__رش__ان حرام مى شوند، يا پس از آميزش با آنان. بنابراين، آنچه را خ__دا تح__ري__م ف_رم_وده است، شم_ا ني_ز ح_رام بدانيد و آنچه را وانهاده است، شما هم واگذاريد.

در مفه__وم واژه «دُخُ__ول» دو نظ__ر آمده است:

1_ «اب_ن عبّ__اس» آن را ب___ه «آمي____زش جنس____ى» معن___ا ك_____رده اس__ت.

2_ امّا «عطاء» آن را به مفهوم «آميزش و مقدّمات آن نظير دست زدن و درآوردن لب__اس او» گ_رفت_ه است.

ك_ه به نظ_ر م_ا، دي__دگ__اه دوّم درست تر است.

1 . تفسيرعَيّاشى، ج1، ص231.

تفسير مردان (213)

«وَ حَ______لائِ______لُ اَبْن______ائِكُ_____مُ الَّ____ذي____نَ مِ___نْ اَصْ____لابِكُ_____مْ»

و نيز ازدواج با همسران فرزندانى كه از نسل شما يا فرزند شيرى شما هستند بر شما ح__رام ش__ده است امّا ازدواج با همس__رانِ پسرخ__وانده م_انعى ندارد.

از «عط__اء» آورده ان__د ك__ه اي_ن آي____ه ش__ريف__ه و ني__ز دو آيه 4 و 40 از س__وره احزاب در ترسيم اين حقيقت نازل شد كه پسرخوانده، پسرِ انسان نيست و ازدواج با همس__رش هنگ__امى كه پس_ر خ__وانده او را طلاق دهد، مانعى ندارد.

بعد از فرود اين آيات، پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله به منظور برانداختن اين پندار جاهلى به دستور خدا، با همسر پيشين «زيد» كه پسرخوانده اش بود، ازدواج كرد.

«وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الاُْخْتَيْنِ »

و ازدواج با دو خواهر در يك زمان و داشتن هر دو براى

شما ممنوع است و نيز نمى توان به طور همزمان با دو كنيز كه خواهر هستند، رابطه همسرى داشت؛ و چنانچه فردى با يكى از آن دو آميزش كرد، ازدواج باديگرى براو حرام مى شود.

«اِلاّ م____ا قَ____دْ سَلَ_______فَ»

اين استثن__ا منقط__ع است و بي__انگ_ر اي_ن واقعي__ت كه: «امّا خدا شما را بر آنچه در گ__ذشت__ه در اين م__ورد روى داده است، بازخواست نخواهد كرد».

در تفسي_______ر اي____ن نكت_____ه، دو نظ_______ر آم____ده اس_____ت:

به اعتقاد بعضى از مفسّران، منظور اين است كه آنچه انجام شده است، مانعى ندارد؛ ولى از اين پس انجام ندهيد. امّا برخى ديگر برآنند كه منظور، گذشته دور است؛ آن زمان كه يعقوب با دو خواهر ازدواج كرد و اينك با فرود اين آيه شريفه، اگر كس__انى دو خ__واه__ر را به عن__وان همس__ر در خ_ان_ه دارند، باي_د يكى را رها كنند.

«اِنَّ اللّهَ ك__انَ غَفُوراً رَحيماً»

به يقي__ن خ__داون__د بسي__ار آمرزنده و مهربان است؛ و شما را بخاطر كارهايى كه پي__ش از ف____رود ق____رآن انج__ام داده اي__د، كيف__ر نخ__واه__د ك__رد.

گفتنى است كه حرمت ازدواج با تمامى زنانى كه در اين آيه شريفه نكاح با آنان تحريم شده، جز يك مورد، هميشگى است؛ و آن اينكه درمورد دو خواهر مى توان

(214) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چنانچه يكى را طلاق دهند يا از دنيا برود، با خواهر ديگر ازدواج كرد.

و نيز ممكن است با استدلال به اين آيه شريفه، به كنيزى گرفتن آن گروه از زنان كه به دليل خويشاوندى، ازدواج با آنان تحريم شده است _ مادر، خواهر، عمّه، خاله، م__ادر زن و ... _ را ني__ز ن__اروا شم__رد؛ چ__را كه تحريم عموميت دارد.

نكته ديگر در اين مورد آن است كه در اصطلاح به اين

زنان كه حكم تحريم ازدواج ب__ا آن__ان هميشگ__ى است، «مُبْهَم__ات» گفت__ه مى شود و منظور اين است كه در هيچ ش__رايط و روزگ__ارى، هيچ راه__ى براى ازدواج ب_ا آن__ان وجود ندارد.

پ___رت____وى از آي___ات(1)

پ___رت____وى از آي___ات

اف__زون ب__ر آنچ__ه در آيات 19 تا 23 آمد، نكات ارزنده و درسهاى انسانسازى وج___ود دارد ك_ه به پ__اره اى از آنه__ا به ط__ور فش__رده اشاره مى شود:

دف_اع از حق_وق و كرامت زن

1_ پيش از طلوع اسلام و فرود قرآن شريف، ديدگاه جامعه ها درباره «زن» كه نيمى از پيكر جامعه انسانى را تشكيل مى دهد، بسيار منفى و بيدادگرانه بود. زن را نه انسانى برخوردار از كرامت و شخصيت و آزادى و حقوق انسانى، بلكه كالايى مى پنداشتند كه بايد به هر حال دراختيار مرد باشد و طعمه او شود و همواره در كمند قدرت و اسارت او بماند و به او خدمت كند.

بر اساس همين پندار بيدادگرانه بود كه مردان، زنان ثروتمندى را كه از زيبايى و تناسب اندام بهره اى نداشتند، با حيله و فريب به عقد خويش درمى آوردند و آنگاه با آنان، نه بسان يك همسر و يك انسان رفتار مى كردند و نه شرافتمندانه رهايشان مى س__اختن__د ك_ه از پى زندگى خويش بروند؛ گاه آنان را بعد از گرفتن همه دارايى شان آزاد مى كردند و گاه همانند جنايتكارى زندانى مى كردند تا بميرند و سپس ام_والش_ان را با عن_وان ارث ببلعند.

1 . مترجم .

تفسير مردان (215)

2_ بيداد ديگر درمورد زنان اين بود كه پس از اين كه زن ط__راوت و شادابى خويش را در خ__انه ش__وه__ر از دس__ت م__ى داد، ب__راى ران__دن او و آوردن همسر جديد، وى را زير فشار مى نهادند تا نه تنها از حقوق خ__ويش بگذرد، بلكه چيزى هم ب_ده_د و جان خويش را نجات بخشد.

3_ شيوه ديگر مردنمايان فرومايه در پايمال ساختن حقوق و كرامت زنان، اين بود كه با كمترين تحرّكى ازسوى زن براى دفاع از حقّ و زندگى خويش، ناجوانمردانه

به او مارك بى عفّتى مى زدند و مى كوشيدند با اين تهمت شكننده، به گونه اى او را لكّه دار سازند كه ديگر نه خود بتواند سربلند كند و نه ديگرى جرأت دفاع از او را داشته باشد.

و متأسّفانه اين شيوه هاى زشت جاهلى و رسوبات آن، هن_وز هم بيداد مى كند و ق_رب_اني_ان بيشم_ارى از زن_ان مى گيرد.

4_ نكته مهم ديگر، در آياتى كه تفسير آنها گذشت، اين است كه زن را انسان و داراى حق__وق و آزادى و امني__ت و استق__لال اقتص__ادى مى نگرد و از ستم و فشار در مورد او هش__دار مى دهد. در اين آي__ات، نه تنها به مردان به هيچ عنوان اجازه داده نمى ش__ود كه آن شي__وه هاى ج__اهل__ى را درمورد زن بكار گيرند، بلكه به آنان دستور داده مى شود كه در زندگى زناشويى، ب__ا زن___ان براساس عدالت و انصاف و مهر و خُل__قِ و خ__وى پسنديده رفت__ار كنند.

(216) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تح_ري_م ازدواج با زن_ان ش_وهردار

وَالْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساآءِ اِلاّ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ كِتابَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ اُحِلَّ لَكُمْ ماوَراآءَ ذلِكُمْ اَنْ تَبْتَغُوابِاَمْوالِكُمْ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ فَمَااسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَ_اتُ_وهُ_نَّ اُجُورَهُنَّ فَريضَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَريضَةِ اِنَّ اللّ__هَ ك__انَ عَليم_ا حَكيم_ا

و زن_ان شوه_ر دار ( بر شما حرام است ) مگر آن ها را كه ( از راه اسارت ) مالك شده ايد، (زيرا اسارت آن ها درحكم طلاق است) اين ها احكامى است كه خداوند بر شما مقرّر داشته است. اما زنان ديگر غير از اين ها ( كه گفته شد ) براى شماحلال است كه با اموال خود، آنان را اختيار كني__د، در ح__الى ك__ه پ__اك__دام__ن ب_اشي__د و از زنا ، خوددارى نماييد وزنانى را كه متعه (ازدواج م__وقّ_ت) مى كني__د ، واج__ب

است مَه__ر آن ها را بپردازيد و گناهى بر شما نيست در آن چ__ه بعد از تعيين مهر، با يكديگر توافق كرده ايد، ( بعدا مى توانيد با توافق ،آن را كم يا زياد كنيد ) خداوند ، دانا و حكيم است. (24 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُحْصَنات » جمع « مُحْصَنة » از ماده « حِصْن » به معنى قلعه و دژ است و به همين مناسبت به زنان شوهردار و همچنين زنان عفيف و پاكدامن كه از آميزش جنسى باديگران خود را حفظ مى كنند و يا در تحت حمايت و سرپرستى مردان قراردارند گفته مى شود. گاهى به زنان آزاد در مقابل كنيزان نيز گفته شده ، زيرا آزادى آن ها در حقيقت به منزله حريمى است كه به دور آن ها كشيده شده است و ديگرى حق نفوذ در حريم آنان بدون اجازه آن ه_ا ن_دارد ، ولى روش_ن است كه منظور از آن در آيه فوق همان زنان شوهردار است. اين حكم اختصاصى به زنان مسلمان ندارد بلكه زنان شوهردار از هر مذهب و ملّتى همين حكم را دارند يعنى ازدواج با آن ها ممنوع است. تنها استثنايى كه به اين حكم خورده است در مورد زنان غيرمسلمانى است كه به اسارت مسلمانان در جنگ ها درمى آيند، اسلام اسارت آن ها را به منزله « طلاق » از شوهران سابق تلقى كرده و اجازه مى دهد ، بعد از تمام شدن عدّه آن ها با آنان ازدواج

تفسير مردان (217)

كنند و يا همچون يك كنيز با آنان رفتار شود ( اِلاّ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ ). ولى استثناء به اصطلاح ، « استثناى منقطع » است ، يعنى چنين زنان شوهردارى كه در اسارت مسلمانان قرارگيرند رابطه

آن ها به مجرد اسارت با شوهرانشان قطع خواهد شد ، درست همانند زن غيرمسلمانى كه با اسلام آوردن رابطه او با شوهر سابقش ( در صورت ادامه كفر ) قطع مى گردد و در رديف زنان بدون قرار خواهد گرفت. از اين جا روشن مى شود كه اسلام به هيچ وجه اجازه نداده است كه مسلمانان با زنان شوهردار حتى از ملل و مذاهب ديگر ازدواج كنند و به همين جهت ، عدّه براى آن ها مقرر ساخته و در دوران عدّه از ارتب_اط زناشويى با آن ها جلوگيرى نموده است. فلسفه اين حكم در حقيقت اين است كه اين گونه زنان يا بايد به محيط « كفر » بازگشت داده شوند و يا بدون « شوهر » همچنان در ميان مسلمانان بمانند و يا رابطه آن ها با شوهران سابق قطع شود و از نو ازدواج ديگرى نمايند ، صورت اول برخلاف اصول تربيتى اسلام و صورت دوّم ظالمانه است ، بنابراين تنها راه همان راه سوم است. از پاره اى از روايات كه سند آن به « ابوسعيد خُدْرِىّ » صحابى معروف مى رسد برمى آيد كه آيه فوق درباره اسراى غزوه اَوْطاس (1) نازل گرديده و پيامبر صلى الله عليه و آله بعد از اطمينان به اين كه زنان اسير باردار نيستند ، به آن ها اجازه داد كه با مسلمانان ازدواج كنند و يا همچون يك كنيز در اختيار آن ها قرارگيرند ، اين حديث تفسير بالا را نيز تأييد مى كند. در جمله بعد براى تأكيد احكام گذشته كه در مورد محارم و مانند آن وارد شده مى فرمايد : « اين ها امورى است كه خداوند براى شما مقرّر داشته و نوشته است : كِتابَ اللّهِ عَلَيْكُمْ ». بنابراين به

هيچ وجه قابل تغيير و عدول نيست. سپس مى گويد : غيراز اين چند طايفه كه در اين آيه و آيات پيش گفته شد مى توانيد با ساير زنان ، ازدواج كنيد مشروط بر اين كه طبق قوانين اسلام باشد و توأم با عفت و پاكدامنى و دور از بى عفتى و ناپاكى ص_ورت گيرد. «اما زنان ديگر غير از اين ها ( كه گفته شد ، ) براى شما حلال است كه با

1- اَوْطاس نام محلى است كه يكى از جنگ هاى اسلامى درآن جاواقع شده است .

(218) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اموال خود ، آنان را اختيار كنيد ، درحالى كه پاكدامن باشيد و از زنا ، خوددارى نماييد: و اُحِلَّ لَكُمْ ما وَراآءَ ذلِكُمْ اَنْ تَبْتَغُوا بِاَمْوالِكُمْ مُحْصِني_نَ غَيْ_رَ مُس_افِحي_نَ ». بنابراين «مُحْصِنينَ» در آيه فوق كه اشاره به حال مردان است به معنى عفيفان و « غَيْرَ مُسافِحينَ » تأكيد آن است زيرا ماده سِفاح به معنى زنا مى باشد و در اصل از « سَفْح » به معنى ريزش آب و يا اعمال بيهوده و بى رويه گرفته شده است و چون قرآن ، در اين گونه امور هميشه از الفاظ كنايى استفاده مى كند آن را كنايه از آميزش نامشروع گرفته است. جمله « اَنْ تَبْتَغُوا بِاَمْوالِكُمْ » اشاره به اين است كه رابطه زناشويى يا بايد به شكل ازدواج با پرداخت مهر باشد و يا به شكل مالك شدن كنيز با پرداخت قيمت. ضمنا تعبير « غَيْرَ مُسافِحينَ » در آيه فوق ، شايد اشاره به اين حقيقت نيز باشد كه نبايد هدف شما در مسأله ازدواج تنها هوسرانى و ارضاى غريزه جنسى باشد بلكه اين امر حياتى براى هدف عالى ترى مى باشد كه غريزه نيز در خدمت آن

قرارگرفته و آن بقاى نسل انسان و نيز حفظ او از آلودگى ها است. در قسمت بعد ، اشاره به مسأله ازدواج موقّت و به اصطلاح « متعه » كرده و مى گويد: « زنانى را كه متعه مى كنيد مهر آن ها را به عنوان يك واجب بايد بپردازيد: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فاتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَريضَةً». از جمله فوق استفاده مى شود كه اصل تشريع ازدواج موقّت ، قبل از نزول اين آيه براى مسلمانان مسلم بوده كه در اين آيه نسبت به پرداخت مهر آن ها توصيه مى كند. بعد از ذكر لزوم پرداخت مهر اشاره به اين مطلب مى فرمايد كه : « اگر طرفين عقد ، با رضايت خود مقدار مهر را بعدا كم و زياد كنند مانعى ندارد : وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَريضَةِ ». بنابراين مهر يك نوع بدهكارى است كه با رضايت طرفين قابل تغيير است . ( در اين موضوع تفاوتى ميان عقد موقّت و دايم نيست اگرچه آيه همان طور كه مشروحا گفتيم درباره ازدواج موقّت بحث مى كند ). احتمال ديگرى در تفسير آيه فوق نيز هست و آن اين كه : مانعى ندارد كه پس از انجام ازدواج موقّت ، طرفين درباره اضافه كردن مدت ازدواج و همچنين مبلغ مهر با هم توافق كنند ، يعنى ازدواج موقّت حتى قبل از پايان مدت ، قابل تمديد است به اين ترتيب كه زن و مرد با هم توافق

تفسير مردان (219)

مى كنند كه مدت را به مقدار معينى در برابر اضافه كردن مهر به مبلغ مشخصى بيفزايند . ( در روايات اهل بيت : نيز به اين تفسير اشاره شده است ). احكامى

كه در آيه به آن اشاره شد ، احكامى است كه متضمن خير و سعادت افراد بشر است زيرا : « خ__داون__د از مص_ال_ح بن_دگ_ان آگ__اه و در ق__ان__ون گ__ذارى خ__ود حكيم است : اِنَّ اللّ____هَ ك______انَ عَليم_____ا حَكيم_____ا » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه پيش گروه هايى از زنان كه ازدواج با آنان تحريم شده است بيان گرديد، اين__ك در ادام__ه بح__ث م_ى ف__رم__اي__د:

وَالْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ اِلاّ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ

ازدواج با زن__ان ش__وه__ردار ني__ز بر شم__ا تحريم شده است مگر آنانى را كه م__ال_ك شده ايد.

در م___ورد تفسي__ر اي__ن ف___راز از آي__ه ش___ريف_ه دي__دگ_اه ه_ا يكس__ان نيس_ت:

1 - به باور گروهى از مفسران منظور آيه شريفه اين است كه ازدواج با زنان داراى همسر حرام است؛ مگر زنان مشركى كه اسير شده اند. از امير مؤمنان نيز در اين مورد روايت آورده اند.

در اين مورد برخى به روايت «ابوسعيد خِدرى» استدلال نموده اند كه در پيكار «اَوطاس» گروهى از زنان شرك گرايان تجاوزكار به اسارت گرفته شدند و برخى از مسلمانان با برخى از آنان ازدواج كردند؛ در حالى كه آنها به هنگام اسيرشدن همسر داشتند. وقتى اين آيه شريفه بر پيامبر گرامى نازل شد فرمود ندا دهند كه با زنان اسيرى كه باردار هستند پيش از زايمان و با زنان غير باردار پيش از گذراندن يك عادت ماهانه و پاك شدن، ازدواج ننماييد.امّا گروهى اين روايت را ضعيف شمرده و گفته اند: زنانى كه در جنگ «اَوطاس» اسير شدند شرك گرا بودند و ازدواج با آنان درست نبود؛ و پ_اس_خ داده ان__د ك__ه اي__ن ازدواج پ___س از اس_لام آوردن زن_ان اسي_ر ب____وده است.

1- در مورد بحث ازدواج موقّت به صفحه 373 تا 384

جلد سوم « تفسير نمونه » ، مراجعه فرمائيد.

(220) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

2 _ اما به باور گروهى ديگر، منظور اين است كه نمى توان با زنان شوهردار ازدواج كرد، مگر با كنيزان شوهردار؛ چرا كه خريدن آنان به منزله طلاق از سوى صاحبانشان و ازدواج خريدار با آنان است.

«اب__ن عبّ__اس» مى گ__وي__د: ط__لاق كني__ز ب_ه يك_ى از اين شش مورد است: اسيرشدن او، خريدن، آزاد كردن، بخشيدن، به ارث بردن و ديگ_ر طلاق همسرش. گفتن__ى است كه از رواي__ات ما ني_ز همي__ن نكت__ه دري__افت مى گ__ردد.

«عمربن خطّاب» و «عبد الرّحمن بن عَوْف» آورده اند كه خريدن كنيز، طلاق او به شمار نمى رود؛ بلكه طلاقش بسان طلاق زنِ آزاد است و تنها در زنان اسير از كافران تجاوزكار است كه نيازى به طلاق از سوى شوهرانشان نيست؛ چرا كه پيامبر گرامى هنگامى كه عايشه، كنيزش «بريره» را آزاد كرد، به وى حقّ انتخاب داد كه مى تواند با همسرش ادامه زندگى دهد و يا مى تواند از او جدا گردد. با اين بيان اگر كنيز با آزاد شدن، ديگر نيازى ب_ه ط__لاق ش_وه__ر ن__داشت، اين بيان پيامبر چه مفهومى داشت؟

در پاسخ اين دو تن گفته اند كه همس__ر «ب__ري__ره» ب__رده ب__ود و اگر او آزاد بود ديگ_ر پي__امب__ر گ__رامى او را ب__ر س__ر دو راه__ى انتخ_اب قرار نمى داد.

3 _ و دسته اى از مفسّرين از جمله «سعيد بن جُبَيْر» مى گويد: منظور از «مُحْصَنات» زنان پاكدامن اند. با اين بيان، آيه شريفه اعلان مى كند كه زنان پاكدامن بر شما حرام هستن__د، مگ__ر از دو راه، يا از راه ازدواج و يا از راه خريدن كنيز مى توانيد با آنان زن_دگى مشترك تشكي_ل دهيد.

كِتابَ اللّه عَلَيْكُمْ اين قوانين

و مقررّات را خداوند در كتاب خود بر شما نوشته است.

در اين بيان روشن مى سازد كه آنچه در مورد حرمت زنان و يا حلال بودن ازدواج با آنان و ديگر دستورات آمد، همه آنها مقرّراتى است كه آفريدگار شما برايتان مقرّر داشته است. بنابراين به آنها عمل كنيد و با هيچ بهانه اى مخالفت نورزيد.

وَ اُحِ_لَّ لَكُ_مْ م_اوَراءَ ذلِكُ_مْ اَنْ تَبْتَغُ_وا بِاَمْ_والِكُ_مْ مُحْصِني_نَ غَيْ_رَ مُس_افِحينَ

در مفه______وم اي______ن ف______راز دي____دگ__اه ه__ا يكس__ان نيس__ت:

1 _ به باور «عَطا» منظور اين است كه جز خويشاوندانى كه محرم شما هستند و ب_ر شم_ردي_م، ديگ_ر زن__ان را مى تواني_د بر اس__اس مق__ررات به

تفسير مردان (221)

همس__رى بگي__ريد.

2 _ امّا به باور «سُدى» منظور اين است كه براى شما رواست كه به وسيله دارايى هايتان تا چهار همسر براى خويش برگزينيد.

3 _ «قَتاده» مى گويد: معناى آيه شريفه اين است كه جز آنچه برشمرديم از كنيزان ب__راى شم_ا رواس_ت.

4 _ و برخى برآنند كه: جز آنچه برشمرديم كه محرم شما هستند و نمى توانيد با آنان ازدواج نماييد، مى توانيد تا چهار زن آزاد و هر آنچه بخواهيد بر اساس مقررات كني_ز خريدارى كنيد.

ب__ه ب__اور م__ا مي__ان ديدگاه هاى چه__ارگانه ناسازگارى نيس__ت و ديدگاه چهارم بهت_ر به نظر مى رسد.

«ابن عبّاس» مى گويد: جمله «ان تبتغوا باموالكم...» بيانگر اين است كه جز زنانى كه بر شما تحريم شده اند، مى توانيد با ديگر زنان پاكدامن كه به وسيله دارايى تان مهريه آنان را مى پردازيد ازدواج كنيد و يا با پرداخت قيمت كنيزان ، آنان را مالك شويد؛ و در هر دو صورت شرط اين است كه آنان را با انگيزه عفت و پاكدامنى بخواهيد و نه از راه آلودگى و بى عفتى و هوسرانى.

در ادام___ه آي___ه ش__ريف___ه

م_ى ف__رم__اي___د:

فَمَ_ا اسْتَمْتَعْتُ_مْ بِ__ه مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ فَريضَةً

و زن__انى را ك__ه ب__ا آن__ان ازدواج موقّت نموده ايد، مهريه هايشان را كه بايسته است ب__ه آنان بدهيد.

ازدواج موقت يا طرحى ديگر براى حفظ عفت عمومى

به باور گروهى واژه «اِسْتِمْتاع» به مفهوم آميزش و كاميابى جنسى و لذّت خواهى است. با اين بيان معناى اين فراز از ديدگاه اين گروه اين است كه: زنانى را كه با انگيزه پاكدامنى به وسيله دارايى تان از آنان بهره ور شديد، مهرشان را بدهيد. اما به باور گروهى از بزرگان صدر اسلام از جمله «ابن عبّاس» و نيز دانشمندان شيعه، منظور اين است كه: زنانى را كه با عنوان ازدواج موقّت ، با انگيزه پاكدامنى و لذت خواهى به

(222) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

همسرى خويش بر مى گزينيد، مهريه آنان را بدهيد. با اين بيان، خود عقد موقّت، موجب مهريه مى گردد، نه كاميابى جنسى.

گروهى از ياران پيامبر از جمله «ابن عبّاس» و «ابن مسعود» آورده اند كه: آنان اين آيه شريفه را اين گونه تفسير كردند: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهنّ فَآتُوهُنّ اُجُورَهُنَّ فَريضَةً، كه در اين صورت به ازدواج موقّت تصريح شده است. و «ثعلبى» نيز در تفسير خويش از «حَبيب بن ابى ثابت» آورده اس__ت ك_ه «ابن عبّاس» قرآنى به من داد و گفت اين نسخه بر اساس قرائت پدرم مى باشد و در آن جا آيه شريفه «اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى...» داشت.

و نيز از «ابونَصره» آورده است كه: در مورد ازدواج موقّت از «ابن عبّاس» پرسيدم؛ گفت: مگ__ر س__وره «نساء» را نخوانده اى؟

گفتم: چرا! گفت: مگر نخ__وان__ده اى ك__ه: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى...»؟

پ__اس_خ دادم: ن__ه؛ اين گ__ونه نخواندم.

او گفت: به خداى سوگند اين آيه شريفه سه بار به همين صورت فرود آمده است.

و ني__ز از «سعي__د ب__ن جُبَيْر»

آورده است كه او نيز به همين صورت و با «اِلى اَجَلٍ مُسَمًّى » ت__لاوت مى ك__رد.

و نيز از «شعبه» آورده است كه: از «حكم بن عتيبه» در مورد آيه پرسيدم كه آيا دستور آن نسخ شده است؟

«حك__م» در پ__اس_خ گفت: امي__رم__ؤمن__ان مى فرمود:«لَ_وْلا اَنَّ عُمَ_رَ نَه_ى عَ_نِ الْمُتْعَ__ةِ م_ا زَنى اِلاّ شَقِىٌّ».(1)

اگ__ر عم__ر از ازدواج موقّت باز نمى داشت، جز انسان شقاوت پيشه كسى دامان به زن__ا آل_وده نمى س__اخ_ت.

و نيز از «عِمران بن حَصين» آورده است كه: آيه ازدواج موقّت يا «مُتعه» بر پيامبر

1 . تفسير طَبَرى، ج 5، ص 9.

تفسير مردان (223)

فرود آمد، امّا پس از آن آيه اى كه آن قانون را نسخ نمايد فرود نيامد. پيامبر گرامى ما را به اين گونه ازدواج راه نمود و ما در روزگار او ازدواج موقّت نموديم، امّا پس از رحل_ت پي_امبر مردى خودسرانه هرچه خواست گفت.

و نيز در روايت صحيح از «عطا» آورده اند كه گفت: «جابربن عبدالله» از عمره بازگشته بود كه ما به ديدارش شتافتيم. در آن نشست از چند موضوع، از جمله در مورد «مُتعه» سخنى رفت كه «جابر» گفت: ما در عصر پيامبر و پس از آن در روزگار «اب__وبك_ر» و «عم__ر» نيز ازدواج م_وق_ت مى نموديم.

از دلايلى كه نشانگر اين نكته است كه واژه «اِسْتِمْتاع» به مفهوم آميزش و كاميابى از زن نيست، بلكه به معناى «مُتعه» يا ازدواج موقّت مى باشد اين حقيقت است كه اگر به آن مفهوم بود مى بايست پرداخت همه مهريه زن، مشروط به كاميابى باشد و بدون آن مهريه بر عهده مرد لازم نشود، با اين كه مى دانيم اگر مردى پيش از آميزش با همسرش او را طلاق داد، بايد نيمى از

مهريه را بپردازد؛ در حالى كه همه فقها برآنند كه به عقد، تنها نيمى از مهريه واجب مى شود نه پرداخت همه آن؛ امّا در «مُتعه» با خ__وان_ده ش_دن صيغه عقد، همه مهريه واجب مى شود، چرا كه آيه شريفه مى فرمايد: «... فَ_آتُ__وهُنَّ اُجُ__ورَهُ_نَّ...»

گ__واه ديگ__ر اي__ن مطلب روايت__ى اس__ت ك__ه از «عم__ر» آورده اند كه گفت: مُتْعَتانِ كانَتا فى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ حَلالاً اَنَا اُنْهى عَنْهُما...».(1)

دو «مُتع__ه» در روزگ__ار پي__امبر صلى الله عليه و آله حلال بود و من از آن دو باز داشتم و در ب__راب_ر آن كيف_ر مى كن_م.

با اين بيان «عمر» اقرار مى كند كه «مُتعه» در عصر رسالت روا بوده و او مردم را از آن ب__ازداشت__ه و خ__ودس__رانه رأى داده است؛ چرا كه اگر اين دستور را پيامبر نسخ

1 . سُنَن بِيْهقى، ج 7، ص 206.

(224) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نموده و يا مردم را از آن بازداشته بود و يا زمانى روا شمرده و زمانى ديگر به دستور خدا، آن را ناروا عنوان مى ساخت، نبايد «عمر» به خودش نسبت دهد، بلكه مى ب____ايس___ت به آن حض___رت نسب_ت مى داد.

افزون بر اين «عمر» از «متعه زنان» و «متعه حج» سخن مى گويد و همه بر اين باورند كه «متعه حج» نسخ نشده است؛بنابراين «متعه زنان» ياازدواج موقت نيز بايدچنين باشد.

وَ لاجُناحَ عَلَيْكُمْ فيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَريضَةِ

و بر شما گناهى نيست در مورد آنچه در ازدواج موقّت پس از تعيين مهر، به ص__ورتى ش__رافتمن__دانه و انسانى با هم توافق نماييد و مدت عقد يا مهريه را تغيير دهي__د؛ به يقين خ__دا هم__اره دانا و فرزانه است.

در مورد اين فراز از آيه، كسانى كه واژه «اِسْتِمْتاع» را به معناى آميزش گرفته اند، مى گويند: منظور اين است كه در كم و

زياد ساختن مهريه يا بخشش آن و يا به تأخير افكندن پرداخت آن، به هر صورتى با هم توافق نماييد، بر شما گناهى نيست. امّا به ب__اور «سُ__دى» منظ__ور اين است كه پس از پايان مدت «مُتعه» اگر با هم توافق كنيد ك__ه عق__د را تجديد نماييد بر شما گناهى نيست.

در اي__ن م__ورد رواي__ات بسي__ارى از ام__ام__ان نور رسيده و عقيده دانشمندان شيع__ه ني_ز همي_ن اس_ت.

اِنَّ اللّهَ كانَ عَليماً حَكيماً

به يقين خدا بر تدبير امور مردم داناست و كارها را بر اساس حكمت و مصلحت ت_دبي_ر مى نماي_د و او براى نظ__ام زن__دگى بش__ر و تشكي__ل خ_انواده نيز مقرراتى فروف_رست__اده است كه تضمين كنن__ده سعادت و حافظ مال و جان و نسب آنان است.

تفسير مردان (225)

سلامت اجتماع وابسته به سلامت اقتصاد اس_ت

ياآ اَيُّهَا الَّذينَ اآمَنُوا لا تَأْكُلُوآا اَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ اِلاّ اَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ وَ لا تَقْتُلُوآا اَنْفُسَكُ_مْ اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُمْ رَحيما

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! اموال يكديگر را به باطل( و از طرق نامشروع ) نخوريد، مگر اين كه تجارتى بارضايت شماانجام گيرد و خودكشى نكنيد ، خداوند نسبت به شما مهربان است.

(29 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه در واقع زيربناى قوانين اسلامى را در مسايل مربوط به « معاملات و مبادلات مالى » تشكيل مى دهد و به همين دليل فقهاى اسلام در تمام ابواب معاملات به آن استدلال مى كنند ، آيه خطاب به افراد با ايمان كرده و مى گويد : « اموال يكديگر را از طرق نا به جا و غلط و باطل نخوريد : يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوآا اَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ» . به اين ترتيب هرگونه تصرّف در مال ديگرى كه بدون حقّ

و بدون يك مجوّز منطقى و عقلايى بوده باشد ممنوع شناخته شده و همه راتحت عنوان « باطل »كه مفهوم وسيعى دارد قرار داده است. مى دانيم « باطل » در مقابل « حقّ » است و هرچيزى را كه ناحقّ و بى هدف و بى پايه باشد دربرمى گيرد. در آيات ديگرى از قرآن نيز با عبارتى شبيه عبارت فوق ، اين موضوع تأكيد شده ، مثلاً به هنگام نكوهش از قوم يهود و ذكراعمال زشت آن ها مى فرمايد: « وَ اَكْلِهِمْ اَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ : آن ها در اموال مردم بدون مجوز و به ناحقّ تصرّف مى كردند » .(1) و در آيه 118 / بقره، جمله « لا تَأْكُلُوا اَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ » را به عنوان مقدمه اى براى نهى از كشاندن مردم به وسيله ادعاهاى پوچ و بى اساس به سوى دادگاه ها و خوردن اموال آن ها ذكر فرموده است. بنابراين هرگونه تجاوز ، تقلّب ، غِشّ ، معاملات رِبَوِىّ ، معاملاتى كه حدّ و حدود آن كاملاً نامشخص باشد ، خريد و فروش اجناسى كه فايده منطقى و عقلايى در آن نباشد ، خريد و فروش وسايل فساد و گناه ، همه در تحت اين قانون كلّى قرار دارند و اگر در روايات متعددى ، كلمه « باطل » به قمار و ربا و مانند آن تفسير شده در

1- ( 161 / نساء ) .

(226) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

حقيقت معرفى مصداق هاى روشن اين كلمه است نه آن كه منحصر به آن ها باشد. شايد نياز به تذكّر نداشته باشد كه تعبير به « اَكْل » ( خوردن ) كنايه از هرگونه تصرّف است خواه به صورت خوردن معمولى باشد يا پوشيدن يا

سكونت و يا غير آن و اين تعبير علاوه بر زبان عربى در فارسى امروز نيز كاملاً رايج است. در جمله بعد به عنوان يك استثنا مى فرمايد : « مگر اين كه تصرّف شما در اموال ديگران از طريق داد و ستدى باشد كه از رضايت باطنى دوطرف سرچشمه بگيرد : اِلاّ اَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تراضٍ مِنْكُمْ ». اين جمله ، استثنايى است از قانون كلّى سابق ، ولى به اصطلاح « استثناء منقطع » است يعنى آن چه در اين جمله آمده مشمول قانون سابق ، از آغاز نبوده است و تنها به عنوان يك تأكيدو يادآورى ذكر شده، آن هم به نوبه خود يك قانون كلّى است. طبق اين بيان ، تمام مبادلات مالى و انواع تجارت ها كه در ميان مردم رايج است چنانچه از روى رضايت طرفين صورت گيرد و جنبه معقول و منطقى داشته باشد از نظر اسلام مجاز است ( مگر در مواردى كه به خاطر مصالح معيّنى ، نهى صريح از آن شده است ). سپس در پايان آيه ، مردم را از قتل نفس بازمى دارد و ظاهر آن به قرينه آخرين جمله آيه نهى از خودكشى و انتحار كرده و مى فرمايد: «و خودكشى نكنيد ، خداوند نسبت به شما مهربان است : وَ لا تَقْتُلُوا اَنْفُسَكُمْ اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُمْ رَحيما». يعنى خداوند مهربان نه تنها راضى نمى شود ديگرى شما را به قتل برساند بلكه به خود شما هم اجازه نمى دهد كه با رضايت خود ، خويشتن را به دست نابودى بسپاريد. در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز آيه فوق به همين معنى « اِنْتِحار » تفسير شده است .(1) اكنون

اين سؤال پيش مى آيد كه چه ارتباطى ميان مسأله « قتل نفس » و « تصرّف باطل و ناحقّ دراموال مردم » وجود دارد ؟ پاسخ اين سؤال روشن است و در حقيقت قرآن با ذكر اين دو حكم پشت سر هم اشاره به يك نكته مهمّ اجتماعى كرده است و آن اين كه اگر روابط مالى مردم براساس صحيح استوارنباشد و اقتصادجامعه به صورت سالم پيش نرود و در اموال يكديگر به ناحقّ تصرّف كنند ، جامعه گرفتار يك نوع خودكشى و انتحار خواهد شد و ع__لاوه ب__ر اين كه انتح__ارهاى شخص__ى اف__زايش خ__واهد يافت، انتح___ار اجتم__اعى ه__م از آث__ار ضمن__ى آن اس_ت.

1- « مجمع البيان » ، ذيل آيه و « نُورُالثَّقَلَيْن » جلد 1 ، صفحه472 .

تفسير مردان (227)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در راه سلامت اقتصادى جامعه

در آيات گذشته پرتوى از مقررات در مورد تشكيل خانواده و تحريم ازدواج با محارم ترسيم گرديد؛ اينك آفريدگار انسان در اين آيه شريفه به منظور تأمين سلامت ج__امع__ه از راه س__لام__ت اقتص___ادى، به تحريم راه هاى ظالمانه كسب مال مى پردازد و مى فرمايد:

ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذينَ آمَنُ__وا لاتَ__أْكُلُ__وا اَمْ__والَكُ__مْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دارايى هايتان را در زندگى خويش و در ميان جامعه به ن___اروا نخ__وري___د.

دليل اين نكته كه از ميان همه راه هاى بهره ورى از ثروت تنها به «خوردن نارواى آن» انگشت اشاره مى رود اين است كه عنوان «خوردن» به هر نوع هزينه ثروت و بهره ورى از آن گفته مى شود، چه به صورت خوردن و نوشيدن و چه هزينه هاى ديگر. بنابراين منظور اين است كه ثروت هاى يكدگر را ظالمانه نبريد.

واژه «باطِل»

واژه «باطِل» دربرابرحق است. و به هر چيز بى اساس، ناشايسته و ناپايدار و ظالمانه گفت__ه مى ش__ود؛ امّا در تفسي_ر اين واژه در آيه شريفه ديدگاه ها اندكى متفاوت است:

1 _ به باور گروهى منظور از آن، ربا و بهره كشى ظالمانه، قمار، فريب خريدار به هنگ__ام داد و ستد و هرگونه ستم اقتصادى است. اين ديدگاه از پنجمين امام نور نيز رواي__ت ش__ده اس__ت.

2 _ امّا به باور برخى منظور اين است كه دارايى يكديگر را بدون پرداخت قيمت يا عوض آن و بى آن كه در خور آن باشيد، هزينه نكنيد. به باور ما، ديدگاه نخست بهتر است؛ چرا كه مال و ثروتى را كه انسان بر اساس موازين اخلاقى از ديگرى بخورد و مص__رف كن__د، ب__دون ع__وض و استحق__اق است امّا خ__وردن به ب__اط__ل نيست.

3 _ به باور ما منظور اين است كه ثروت كسى را

با يكى از راه هاى نامشروع و ظ__الم___انه نگي_ريد و در راهى كه روا نيست مصرف ننماييد.

(228) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اِلاّ اَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ

مگر اين كه داد و ستد شما با همديگر، تجارتى عادلانه و با خشنودى متقابل باشد و س__ود ع_ادلان__ه هر دو ط__رف در آن رع__ايت گردد.

در مورد «تَراضى» در داد و ستد، دو نظر آمده است:

1 _ بيشتر مفسّران از جمله مفسران شيعه بر آنند كه منظور آيه اين است كه با جدا ش__دن ف__روشن__ده و خريدار از يكديگر معامله امضا شود و از اختياراتى كه براى به ه__م زدن مع__امله دارن__د بگذرند.

روايت است كه فروشنده و خريدار تا آن گاه كه ا ز هم جدا نشده اند حقِّ به هم زدن معامله را دارند؛ و پس از آن نيز اگر اين حق را براى خود محفوظ داشته اند مى توانند در ص___ورت دلخ___واه به هم زنند.

2 _ امّا در برابر ديدگاه نخست، «ابوحنيفه» و «مالك» بر آنند كه منظور از تراضى در تجارت، تنها عقد معامله است.

وَ لاتَقْتُلُ__________وا اَنْفُسَكُ________مْ

در م_____ورد اي__ن ف___راز از آيه ني___ز دي__دگ__اه ها يكس__ان نيس___ت:

1 _ به باور گروهى منظور اين است كه: يكديگر را نكشيد؛ چرا كه همه شما پيرو يك دين هستيد و جان هاى همه شما بسان يك جان به شمار مى رود؛ و اين، بسان اين جمل__ه است كه گفت__ه شود: «سَلِّمُوا عَلى اَنْفُسِكُمْ» به يك__ديگ__ر سلام كنيد.

2 _ امّا به ب__اور برخى، آيه شريفه از انتحار و خودكشى هشدار مى دهد.

3 _ پ___اره اى مى گ__وين__د: منظ__ور اين اس__ت كه با دست يازيدن به گناهان رنگ__ارنگ و افش__ان__دن بذر دشمنى با حق كشى و حرامخوارگى، وسايل نگونسارى و ن__اب__ودى خ__ويش را

ف__راه__م مس_ازي_د و خود را در خور كيفر نكنيد.

4 _ و روايتى از حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه: با كسانى كه از شما نيرومندترند به پيكار برنخيزيد و بدون نيرو و امكانات لازم، خويشتن را به خطر ميفكنيد.

اِنَّ اللّ__هَ ك___انَ بِكُ__مْ رَحيم_____اً

چرا كه خدا هماره نسبت به شما مهربان است و نشان مهر و رحمت او اين است كه كشت___ن انس__ان ها و تب__اه نم___ودن داراي__ى ه__ا را تح__ري__م مى كن____د.

تفسير مردان (229)

وَ مَ_نْ يَفْعَ_لْ ذلِ_كَ عُدْوانا وَ ظُلْما فَسَوْفَ نُصْليهِ ناراوَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسيرا

و هركس اين عمل را از روى تجاوز و ستم انجام دهد ، به زودى او را در آتشى وارد خواهيم س_اخ__ت و اي__ن كار براى خ__دا آس__ان است. (30 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« صَلْى » در اصل به معنى نزديك شدن به آتش است ، اما گرم شدن و برشته شدن و سوخته شدن به آتش رانيز « صَلْى » مى گويند و درآيه فوق به معنى واردشدن و سوختن در آتش است. در آيه مورد بحث به مجازات كسانى كه از قوانين الهى سرپيچى كنند اشاره كرده و مى فرمايد : « و هركس ازاين فرمان سرپيچى كند و خود را آلوده خوردن اموال ديگران به ناحقّ سازد و يادست به انتحار و خودكشى زند ، نه تنها به آتش اين جهان مى سوزد، بلكه در آتش قهر و غضب پروردگار نيز خواهد سوخت ».

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادام__ه آي__ات در اين م__ورد مى اف__زاي_د:

وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْليهِ ناراً

به باور برخى، آيه شريفه، به خوردن ظالمانه حقوق مردم و كشتن انسان ها اشاره دارد؛ امّا به

باور برخى ديگر به همه آنچه در آيه شريفه ... لا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهاً... تحريم شده است.

پ___اره اى ني__ز مى گ__وين__د: به هم__ه ن__ارواه__ا و محرّماتى كه از آغاز سوره تا اين آيه شريفه نهى شده است اشاره دارد؛ و پاره اى هم برآنن__د كه تنها اشاره به كشتن خ___ود يا ديگ_رى است.

در م____ورد دو واژه «عُ____دْوان» و «ظُلْ_____م» ني____ز دي___دگ___اه ها متف__اوت است:

1 _ برخى هر دو واژه را به يك مفهوم دانسته و مى گويند از نظر معنا تفاوتى ندارند.

2 _ امّا برخى برآنند كه واژه «عُدْوان» به مفهوم تجاوز از مرزهاى مقررات خداست

(230) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و واژه «ظُلْ_____م» ب__ه معن____اى گ___رفت___ن چي___زى ب___دون استحق___اق اس___ت.

3 _ و پاره اى نيز مى گويند: بدان دليل در آيه شريفه حرامخوارگى و بردن مال ديگران به ناحق و كشتن انسان ها به ستم و تجاوز مقيّد شده است كه در جاهليت اين كارها را ح__لال مى شم__ردند. بنابراين مى ت__وان آيه ش__ريفه را اين گ__ونه معنا كرد:

هر كسى از روى تجاوز و بيداد چنين كارهاى زشت و ظالمانه اى انجام دهد، به زودى حرارت آتشى شعله ور را به او خواهيم چشانيد.

وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسيراً

و افكندن چنين تجاوزكارى به آتش دوزخ و چشاندن حرارت آن به او، براى خدا آسان است؛ نه كسى مى تواند خدا را از كيفر او باز دارد و نه بدون اجازه آفريدگار هست__ى او را شف__اع__ت نماي_د و به ف_ري_اد او برسد.

پرتوى از آيات (1)

پرتوى از آيات (1)

در آيات 29 و 30 درس ها و پيام هاى روح بخش و زندگى سازى براى بندگان خ__داس_ت كه ب__ه ب__رخى از آنه__ا اش__اره م__ى رود:

1 _ امنيّت اقتصادى

قرآن در آيه فوق اين درسِ آموزنده را مى دهد كه انسان در نگرش

اسلامى از امنيت اقتصادى برخوردار است؛ چرا كه ارزش هاى مادى و اقتصادى هر انسانى در صورتى كه از راه هاى عادلانه به دست آيد، ثمره تلاش و كوشش و بخشى از وجود اوست كه با صرف عمر و انرژى و سرمايه هاى جسمى و روحى به دست آورده است.

بن__ابراي__ن تج__اوز به م__ال ف__رد يا ج__امع___ه، نوعى تجاوز به حق حيات و زن__دگ__ى اوست و اين تج__اوز به ه__ر ص__ورتى كه ب_اش_د، م_رئى يا ن__ام__رئى،

1 . مترجم .

تفسير مردان (231)

ك_______ارى ظ___الم___ان_____ه و ن______ارواس__ت.

قرآن از سويى مردم را به عدالت اقتصادى و رعايت قسط و انصاف در كيل و وزن و داد و ستد و رعايت حقوق متقابل در تجارت فرا مى خواند؛ و از ديگر سو از هرگونه خوردن و بردن مال ديگران هشدار مى دهد و همه راه هاى نامشروع ثروت اندوزى، همچون سرقت، غش، كلاه بردارى، كم فروشى، باجگيرى، رشوه خوارى و بردن اموال عمومى را مردود اعلان مى كند و مى فرمايد: هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دارايى هاى يكديگر را به باطل و بيداد و از راه هاى نامشروع نخوريد «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَ____أْكُلُ__وا اَمْ__والَكُ______مْ بَيْنَكُ__مْ بِ__الْب___اطِ__لِ...»..

و پي__امبر گ__رام__ى در اين م__ورد ف__رم__ود:

«اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ عَلَى الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُ وَ عِرْضَهُ».(1)

خ__داون__د تج__اوز به خ__ون و م__ال و آب__روى مسلمانان را ح__رام ك__رده است.

2 _ تح__ريم انتح___ار

اسلام دين حيات عادلانه و انسانى و قرآن كتاب زندگى شرافتمندانه و پرافتخار است؛ و از همين زاويه است كه افزون بر تحريم تجاوز به حق حيات و آزادى ديگران، به خود صاحب حق نيز اجازه تجاوز به زندگى خود را نداده و انتحار و خودكشى را سخت تحريم مى كند؛ و به كسانى كه به جاى انديشه ورى و

به كارگيرى خرد براى حلّ مشكلات و گشودن راه هاى تعالى و نيك بختى، زبونانه تن به خودكشى مى سپارند، وعده آتش مى دهد:

«... وَ لا تَقْتُلُ___وا اَنْفُسَكُ__مْ اِنَّ اللّ__هَ بِكُ__مْ رَحيم____اً وَ مَ___نْ يَفْعَ__لْ ذلِ_____كَ عُ____دْوان____اً وَ ظُلْم_______اً فَسَ_______وْفَ نُصْلي____هِ ن_________اراً...»

و خويشتن را به علت يأس و نوميدى و هراس و فشار زندگى مكشيد؛ چرا كه خدا نسبت به شما مهربان است. و هر كس از روى ستم و تجاوز دست به اين گناه زند

1 . اَلْمَحَجَّةُ الْبَيْضاء، ج 5، ص 248.

(232) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

بى گمان او را در آتش جاى خواهيم داد...

پنجمين امام ن_ور در اين مورد فرمود:

«اِنَّ الْمُ__ؤْمِ__نَ يَبْتَل__ى بِكُ__لِّ بَلِيَّ__ةٍ وَ يَمُ__وتُ بِكُ__لِّ ميتَ__ةٍ اِلاّ اَنَّ__هُ لايَقْتُ__لُ نَفْسَ__هُ».(1)

انس__ان با ايم__ان ممكن است به هر فشار و گرفتارى دچار گردد و به هر مرگى بمي____رد، امّ__ا خ__ودكش__ى نمى كن___د.

و ششمي_ن ام__ام ن_____ور ف___رم__ود:

«مَ____نْ قَتَ_____لَ نَفْسَ___هُ مُتَعَمِّ__داً فَهُ_____وَ ف__ى ن_______ارِ جَهَنَّ__مَ خ__الِ___داً فيه_____ا».(2)

هر كس خواسته و آگاهانه، خويشتن را بكشد، پيوسته در آتش دوزخ خواهد سوخت.

1 . ثَوابُ الاَعمال، ص 630؛ وَسائلُ الشِّيعَة، ص 13 تا 19.

2 . همان منابع.

تفسير مردان (233)

اِنْ تَجْتَنِبُ__وا كَباآئِرَ ما تُنْهَ_وْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَريما

اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى مى شويد ، پرهيزكنيد ،گناهان كوچك شما را مى پوشانيم و شما را در جايگاه خوبى وارد مى سازيم. (31 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

از تعبير « كَبائِر » و « سَيِّئات » استفاده مى شود كه گناهان بر دو دسته اند ، دسته اى كه قرآن نام آن ها را « كبيره » و دسته اى كه نام آن ها را « سَيِّئَة » گذاشته است و در آيه 22 سوره نجم به جاى

« سَيِّئَة » تعبير به « لَمَمْ » نموده است و در آيه 49 سوره كهف در برابر كبيره « صَغيرَة » را ذكر فرموده است آن جا كه مى گويد : « لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً اِلاّ اَحْصاها : اين نامه عمل هيچ گناه كوچك و بزرگى را فروگذار نكرده مگر اين كه به شماره درآورده است ». ازتعبيرات فوق به روشنى ثابت مى شود كه گناهان بر دو دسته مشخّص تقسيم مى شوند كه گاهى از آن دو به « كبيره » و « صغيره » و گاهى « كبيره » و « سَيِّئَة » و گاهى « كَبيرَة » و « لَمَم » تعبير مى شود. اكنون بايد ديد كه ضابطه و ميزان در تعيين صغيره و كبيره چيست؟ بعضى مى گويند: اين دو از امور نسبى هستند ، يعنى به هنگام مقايسه كردن دوگناه به يكديگر آن كه اهميّتش بيشتر است كبيره و آن كه كمتر است صغيره مى باشد و بنابراين هرگناهى نسبت به گناه بزرگ تر، صغيره و نسبت به گناه كوچك تر ، كبيره است. ولى روشن است كه اين معنى به هيچ وجه با آيه فوق نمى سازد ، زيرا آيه فوق اين دو دسته را از يكديگر جدا كرده و در برابر هم قرار داده است و پرهيز ازيكى را موجب بخشودگى ديگرى مى شمارد. ولى اگر به معنى لغوى « كَبيرَة » بازگرديم ، كبيره هرگناهى است كه ازنظر اسلام بزرگ و پراهميّت است و نشانه اهميّت آن مى تواند اين باشد كه در قرآن مجيد ، تنها به نهى از آن قناعت نشده، بلكه به دنبال آن تهديد به عذاب دوزخ گرديده است ، مانند قتل نفس و زنا و رباخوارى و

امثال آن ها و لذا در روايات اهل بيت عليهم السلام مى خوانيم : « اَلْكَبائِرُ اللَّتى اَوْجَبَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهَا النّارَ : گناهان كبيره گناهانى است كه خداوند مجازات آتش براى

(234) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آن ها مقرّر داشته است » .(1) مضمون اين حديث از امام باقر و امام صادق و امام علىّ بن موسى الرّضا نق_ل شده است. و بنابراين به دست آوردن گناهان كبيره و شناخت آن ها با توجه به ضابطه فوق كارآسانى است و اگر ملاحظه مى كنيم ، در پاره اى از روايات تعداد كبائر ، هفت و در بعضى بيست و در بعضى هفتاد، ذكر شده منافات با آن چه در بالا گفته شد ندارد، زيرا در حقيقت بعضى از اين روايات اشاره به گناهان كبيره درجه اول و بعضى به گناهان كبيره درجه دوم و بعضى به همه گناهان كبيره اشاره مى كند .

اشكال : ممك__ن است گفت__ه شود كه اين آيه مردم را به گناهان صغيره تشويق مى نمايد و مى گويد : با ت__رك گن__اه__ان كبيره ، ارتكاب گناهان كوچك مانعى ندارد .

پاسخ : از تعبيرى كه در آيه ذكر شده پاسخ اين ايراد روشن مى شود زيرا قرآن مى گويد : « نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ : گناهان كوچك شما را مى پوشانيم » يعنى پرهيز از گناهان بزرگ مخصوصا با فراهم بودن زمينه هاى آن ها ، يك نوع حالت « تقواى روحانى » در انسان ايجاد مى كند كه مى تواند آثار گناهان كوچك را از وجود او بشويد و در حقيقت آيه فوق همانند آيه « اِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ : حسنات ، سيئات را از بين مى برند » (2) مى باشد و در واقع اشاره به يكى از آثار واقعى

اعمال نيك است و اين درست به اين مى ماند كه مى گوييم اگر انسان از مواد سمّى خطرناك پرهيزكند و مزاج سالمى داشته باشد مى تواند آثار نامطلوب بعضى از غذاهاى نامناسب را به واسطه سلامت مزاج از بين ببرد. و يا به تعبير ديگر : بخشش گناهان صغيره يك نوع « پاداش معنوى » براى تاركان گناهان كبيره است و اين خود اثر تشويق كننده اى براى ت__رك كب__ائر دارد .

1- « نُورُالثَّقَلَيْنِ » ، جلد 1 ، صفحه 473 .

2- ( 114 / هود ) .

تفسير مردان (235)

چگونه گناه صغيره تبديل به كبيره مى شود؟

ولى نكته مهمّى كه در اين جا بايد به آن توجه داشت اين است كه گناهان صغيره ، در صورتى صغيره هستند كه تكرار نشوند و علاوه بر آن به عنوان بى اعتنايى و يا غرور و طغيان انجام نگيرند ، زيرا صغائر طبق آن چه از قرآن و روايات اسلامى استفاده مى ش__ود در چند مورد تبديل به كبيره مى گردد :

1 _ «در صورتى كه تكرار گردد» همانطور كه از امام صادق نقل شده كه ف__رم__ود: «لا صَغي__رَةَ مَعَ الاِْصْ__رارِ: هي__چ گن__اهى با تك___رار صغي___ره نيست » .(1)

2 _ « درصورتى كه گناه را كوچك بشمرد و تحقير كند » چنان كه در نهج البلاغه م_ى خ_واني__م : « اَشَ__دُّ ال__ذُّنُوبِ مَا اسْتَه__انَ بِ__هِ صاحِبُهُ : شديدترين گن__اه__ان آن است كه م__رتكبش آن را كوچك بشمرد » . (2)

3 _ « در صورتى كه از روى طغيان و تكبّر و گردنكشى در برابر فرمان پروردگار انج__ام ش__ود » اين م__وض__وع را از آيات مختلفى اجمالاً مى توان استفاده كرد از جمله آيه 37 سوره نازعات : « اما آن ها كه طغيان كنند و زندگى

دني_ا را مق_دّم بشم______رن_د ج_ايگ___اهش___ان دوزخ است » .

4 _ در صورتى كه از افرادى سربزند كه موقعيّت خاصّى در اجتماع دارند و لغزش هاى آن هابا ديگران برابرمحسوب نمى شود، چنان كه قرآن درباره همسران پيامبر صلى الله عليه و آله در آيه 30 سوره احزاب مى گويد : « اگر شما كار زشتى انجام دهيد ، مج___ازات آن را دو ب__راب__ر خواهي__د دي_د » .

و از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود : « مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَيِّئَةً فَعَلَيْهِ وِزْرُها وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِها لا يَنْقُصُ مِ_نْ اَوْزارِهِمْ شَيْئا : هر كس سنّت بدى بگذارد گناه آن بر او است و همچنين گناه تمام كسانى كه به آن عمل كنند ، بدون اين كه از گناه آن ها چيزى كاسته شود » .(3)

5 _ در صورتى كه از انجام گناه خوشحال و مسرور باشد و به آن افتخاركند چنان كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود : « مَنْ اَذْنَبَ ذَنْبا وَ هُوَ ضاحِكُ دَخَلَ النّارَ وَ

1- « اصول كافى » ، جلد 2 ، صفحه 288 .

2- « نهج البلاغه » كلمات قِصار .

3- « مَحَجَّةُ الْبَيْضاء » ، جلد 7 ، صفحه 1 .

(236) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

هُوَ باكٍ : هركس گناهى كند در حالى كه خندان باشد در آتش وارد مى شود در حالى كه گ__ري___ان اس__ت » .

6 _ در صورتى كه عدم مجازات سريع خداوند را در برابر گناه خود دليل بر رضايت خدا بشمرد و خود را مصون از مجازات و يا محبوب در نزد خدا بداند ، چنان كه قرآن در آيه 8 سوره « مُجادِلَة » از زبان بعضى از گناه كاران مغرور نقل مى كند كه آن ها در پيش

خود مى گويند : « چرا خداوند ما را مجازات نمى كند » و سپس قرآن اض_افه مى كن_د كه : « آتش دوزخ براى آن ها ك___افى است » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِجْتِناب»: دورى گزيدن و كناره گرفتن از چيزى رامى گويند. واژه «اَجْنَبِىّ» و «جِنابَت» ني__ز از همين ريش__ه و به هم_ان اعتبار دورى است.

«تَكْفي__ر»: به مفه__وم پ__وشاندن، زدودن و دور س__اختن است كه همه به يك واقعي__ت برمى گ__ردد.

تشويق به ترك گناه

در آي__ات پيشي__ن به ب__رخ__ى از گناهان و كيفر آنها اشاره رفت، اينك در اين آيه ش__ريف__ه م__ردم ب__ه ت__رك گن_اه__ان تش__وي__ق مى ش_وند.

اِنْ تَجْتَنِبُ__وا كَب_ائِ__رَ ما تُنْهَ__وْنَ عَنْ__هُ نُكَفِّ__رْ عَنْكُ__مْ سَيِّئاتِكُمْ

اگر از گناهان بزرگى كه شما را از نزديك شدن به آنها هشدار داده اند دورى گزينيد، بدى ها و گناهان كوچك شما را از پرونده عمل شما مى زداييم.

گناه كبيره چيست؟

در م___ورد گن__اه كبي__ره دي__دگ_اه ه___ا يكس__ان نيس_ت:

1 _ به باور برخى، از جمله «سعيد بن جُبَيْر» گناه كبيره آن گناهى است كه در اين سرا برايش كيفرى معلوم مقرر شده و در سراى آخرت نيز براى انجام دهنده آن وعده عذاب داده شده است.

2 _ و به باور «ابن عبّاس» هر گناهى كه خدا از انجام آن هشدار داده، گناه كبيره است ديدگاه دانشمندان نيز همين است؛ چرا كه همه گناهان از نظر زشتى و پليدى گناه

تفسير مردان (237)

محسوب مى گردند، جز اين كه برخى از برخى ديگر زشت ترند و به همين تناسب كيفرى سهمگين تر دارند. به عبارت ديگر، گناه را نمى توان كوچك شمرد؛ و اگر اين گ__ون__ه دسته بندى مى كنيم، اين كوچكى و بزرگى به تناسب بزرگ تر بودن برخى از گناهان از برخى ديگر است، وگرنه هر گناهى زشت است و كيفرى در پى خواهد داش__ت. ي__ادآورى مى گ__ردد ك__ه اين دو دي__دگ__اه به يك__ديگ__ر ن__زدي__ك اند.

3 _ گروه معتزله برآنند كه گناه كوچك، آن گناهى است كه كيفر آن از پاداش كارهاى شايسته انسان كمتر باشد. با اين بيان، گناه كبيره عكس آن خواهد بود و آن گناهى است كه كيفر آن از پاداش كارهاى شايسته انسان بيشتر و بزرگ تر است. بدين ترتيب به باور آنان گناه صغيره، گناه كوچك شناخته

نمى شود، چرا كه هر گناهى ممكن است نسبت به كارهاى شايسته انسان كوچك و يا بزرگ محسوب شود؛ و ما هنگامى كه بياييم و گناه را بر دو بخش كبيره و صغيره تقسيم كنيم، در حقيقت مردم را به انجام آنها تشويق مى نماييم، چرا كه وقتى مردم چنين فهميدند كه در انجام بخشى از گناهان زيان و كيفرى دامانشان را نمى گيرد، در صورت تمايل و طغيان غرايز، به گناهان كبيره نيز دست مى زنند.

ن_وي_د بخش_ايش و آمرزش

آي__ا ب__ه راست__ى با دورى گ__زي__دن از گناهان كبيره، گناهان كوچك مورد بخش__اي__ش ق___رار مى گي__رد؟

بسيارى برآنند كه آرى، ما با اجتناب از گناهان بزرگ، بر گناهان صغيره بازخواست نخواهيم شد. از ظاهر آيه شريفه نيز همين نكته دريافت مى گردد؛ چرا كه بنا به روايت «كَلْبى» از ديدگاه «ابن عبّاس» معناى آيه اين است كه: «اگر از گناهانى كه در دنيا حد و در آخرت كيفر دارند،دورى جوييد، از غير آنها، از اين نماز تا نماز ديگر و يا از اين جمعه تا جمعه ديگر و از ماه رمضان تا رمضان ديگر، مى گذريم و همه را از پرونده عمل شما مى زداييم. برخى گفته اند آيه شريفه مى فرمايد: اگر از گناهان بزرگ همانند

(238) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

زنا، حرامخوارگى و ديگر گناهانى كه در آيات آمده است و تا كنون قرآن شما را از انجام آنها بازداشته است دورى گزينيد، از گذشته شما مى گذريم و شما را مى بخشيم.

«ابن مسعود» مى گويد: همه آنچه را خدا از آغاز سوره تا آيه 30 نهى فرموده، از گناهان كبيره است؛ چرا كه قرآن مى فرمايد: قُلْ لِلَّذينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ ... هان اى پيامبر، به كسانى كه كفر

ورزيده اند بگو: اگر از كفر و بيداد خويش بازايستند، آنچه گذشته است برايشان آمرزيده مى شود.(1)

و مى فرمايد: با زنانى كه پدرانتان به همسرى گرفته اند، ازدواج مكنيد، مگر آنچه پيش از اين روى داده است(2).

وَ نُ__دْخِلْكُ__مْ مُدْخَ_لاً كَ__ريماً

و شم__ا را در ج__ايگ__اهى پ__ر ارج در خواهيم آورد.

گناهان كبي_ره در روايات

«عبدالعظيم حَسَنى» از دهمين امام نور آورده است كه: «عمرو بن عُبَيد» به حضور حضرت صادق عليه السلام شرفياب شد و پس از سلام نشست و اين آيه شريفه را تلاوت كرد: «وَ الَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الاِْثْمِ وَ الْفَواحِشَ...»(3) و آن گاه ساكت شد. حضرت پرسيد: چرا سك__وت برگزيدى؟ گفت: آم__ده ام تا مفه__وم گناهان كبيره را از كتاب خدا دريافت دارم. آن حض__رت ف__رم_ود:

اَكْبَ__رُ الْكَب__ائِرِ الشِّ__رْكُ بِاللّهِ لأَِنَّ اللّهَ يَقُ___ولُ : «اِنَّ اللّ___هَ لا يَغْفِ__رُ اَنْ يُشْ__رَكَ بِهِ...»(4)

وَ بَعْدَهُ، الْيَأْسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ، لأَِنَّ اللّهَ يَقُولُ: «لايَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ اِلاَّ الْقَوْمَ الْكافِرونَ».(5)

ثُ__مَّ الأَمْنُ مِ__نْ مَكْ__رِ اللّهِ، لأَِنَّ اللّ__هَ يَقُ__ولُ: «فَ__لا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَومُ الْخاسِرونَ».(6)

و مِنْها عُقُوقُ الْوالِدَيْنِ، لأَِنَّ اللّهَ جَعَلَ الْعاقَّ جَبّاراً شَقِيّاً فى قَوْلِهِ: وَ بَرّاً بِوالِدَتى وَ لَمْ يَجْعَلْنى

1 . سوره اَنْفال، آيه 38؛ سوره نساء، آيه 31.

2 . سوره نساء، آيه 22.

3 . سوره شُورى، آيه 37.

4 . سوره نِساء، آيه 48.

5 . سوره يوسف، آيه 87.

6 . سوره اَعْراف آيه 99.

تفسير مردان (239)

جَبّ_______ارا شَقِيّ_______ا.(1)

وَ مِنْها قَتْلُ النَّفْسِ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ...، لأَِنَّ اللّهَ يَقُولُ: وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنا مُتَعَمِّدا فَجَزائُهُ جَهَنَّمُ خ____الِ_____دا فيه______ا.(2)

وَ قَ__ذْفُ الْمُحْصَن__اتِ، لأَِنَّ اللّهَ يَقُ__ولُ: اِنَّ الَّ__ذينَ يَ__رْمُ__ونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُ___ؤْمِن_اتِ لُعِنُ__وا....(3)

وَ اَكْ__لُ م__الِ الْيَتي__مِ ،لأَِنَّ اللّهَ يَقُ__ولُ: اِنَّ الَّ__ذينَ يَ__أْكُلُ__ونَ اَمْ__والَ الْيَت____امى ظُلْم__اً... (4)

وَ الْفِرارُ مِنَ الزَّحْفِ...، لأَِنَّ اللّهَ يَقُولُ: وَ

مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ... فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ...(5)

وَ اَكْلُ الرِّبا...، لأَِنَّ اللّهَ يَقُولُ: اِنَّ الَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا...(6)

وَ ال_زِّنا لأَِنَّ اللّهَ يَقُولُ: وَ لا تَقْرَبُوا ال___زِّن___ا اِنَّ___هُ ك__انَ ف__احِشَ___ةً وَ س_____اءَ سَبي___لاً(7)

وَ الْيَمي__نُ الْغَمُ__وسُ، لأَِنَّ اللّ_هَ يَقُ_ولُ: اِنَّ الّذينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَاَيْمانِهِمْ ثَمَنا قَليلاً...(8)

وَ الْغَلُ__ولُ...، لأَِنَّ اللّ__هَ يَقُ__ولُ: وَ مَنْ يَغْلُ__لْ يَ__أْتِ بِم_ا غَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ...(9)

وَ مَنْعُ الزَّكاةِ الْمَفْرُوضَةِ، لأَِنَّ اللّهَ يَقُولُ: يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فى نارِ جَهَنَّمَ...(10)

وَ شَهادَةُ ال__زُّورِ وَ كِتْم__انُ الشَّه__ادَةِ...، لأَِنَّ اللّ__هَ يَقُ__ولُ: وَ مَ_نْ يَكْتُمْها فَاِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ...(11)

وَ شُ___رْبُ الْخَمْ__رِ... لأَِنَّ اللّهَ يَقُ__ولُ: اِنَّمَا الْخَمْ_رُ...(12)

وَ تَْركُ الصَّلوةِ مُتَعَمِّداً...، لأَِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ: مَنْ تَرَكَ الصَّلوةَ مُتَعَمِّدا فَقَدْ بَرِى ءَ مِنْ ذِمَّةِ اللّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ.(13)

وَ نَقْ__ضُ الْعَهْ__دِ، لأَِنَّ اللّهَ يَقُ__ولُ: ...اُولئِكَ لَهُمُ اللّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ.(14)

1 . سوره مريم، آيه 32.

2 . سوره اَنْعام، آيه 151.

3 . سوره نور، آيه 23.

4 . سوره اَنْعام، آيه 152.

5 . سوره اَنْفال، آيه 16.

6 . سوره بَقَرَه آيه 275 و 279.

7 . سوره اِسْراء، آيه 32.

8 . سوره آل عِمْران، آيه 77.

9 . سوره آل عِمْران، آيه 161.

10 . سوره توبه، آيه 35.

11 . سوره بَقَرَه، آيه 283.

12 . سوره مائده، آيه 90.

13 . كافى، ج 2، ص 17.2

(240) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ قَطيعَ__ةُ الرَّحِمِ.(1)

سهمگين ترين آنها، شرك ورزيدن به خداست؛ چرا كه خدا مى فرمايد: بى گمان، خ__دا اين را كه به او شرك ورزيده شود نمى بخشايد. نيز مى فرمايد: ه__ر كس__ى به خ___دا ش__رك ورزد، بى ت__رديد خدا بهشت را بر او حرام ساخته و جايگاهش آتش دوزخ خ__واه__د بود.

پس از شرك به خدا، نوميدى از مهر و رحمت اوست؛ چرا كه مى فرمايد: جز گروه كف__رگ__راي_ان، كس__ى از رحم__ت

خ_دا نومي___د نمى گ__ردد.

و پس از آن، مصون دانستن خود از كيفر و تدبير خدا؛ چرا كه مى فرمايد: جز گروه زيانكاران كسى خود را از كيفر و تدبير خدا در امان نمى نگرد.

و پس از آن، بدرفتارى با پدر و مادر؛ چرا كه از چنين كسى به زورمند و شقاوت پيشه تعبير شده است.

و پس از آن، قتل نفس؛ چرا كه خدا مى فرمايد: و هر كسى انسان با ايمانى را به عمد بكشد كيفرش دوزخ است كه در آن ماندگار خواهد بود...

و ديگر، نسبت ناروا دادن به زنان پاكدامن است؛ چرا كه خدا مى فرمايد: به يقين، كسانى كه به زنان پاكدامن بى خبر از همه جا و با ايمان، نسبت ناروا مى دهند، در اين س__را و س__راى آخ__رت لعنت ش__ده و ب__رايش__ان ع__ذابى سهمگي__ن خواهد بود.

و ديگر، خوردن مال يتيمان است؛ چرا كه خدا مى فرمايد: به يقين كسانى كه دارايى يتيم__ان را به بيداد مى خورند، جز اين نيست كه آتشى شعله ور در شكم خويش فرو مى برند...

و نيز فرار از جهاد عادلانه و در راه خدا؛ چرا كه مى فرمايد: و هر كسى در روز پيكار به دشمن تجاوزكار پشت كند _ مگر اين كه هدف او كناره گيرى براى پيكارى ديگر يا پيوستن به گروهى ديگر از مجاهدان راه حق باشد _ بى ترديد به خشم خدا گرفتار خواهد شد و ج_ايگاه وى دوزخ است و چه بد فرجامى است.

و ديگر رباخوارى است؛ چرا كه مى فرمايد: كسانى كه ربا مى خورند، از گور خويش برنمى خي___زن__د مگ__ر بس__ان برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس او را آشفته ح__ال ساخته است ...

1. سوره رعد، آيه 25.

2. كافى، ج 2، ص 217، ح

24.

تفسير مردان (241)

و مى فرمايد: و اگر از رباخوارگى باز نايستيد و آن گونه كه دستور رسيده است عمل نكنيد، بدانيد كه به پيكار با خ_دا و پيام آورش برخاسته ايد...

و نيز از گناهان كبيره، يكى هم زناست؛ چرا كه خدا مى فرمايد: و هر كسى اين زشت__ى را مرتكب ش__ود كيف__رش را دري__افت خ__واه__د كرد...

ديگر از گناهان بزرگ سوگند بى اساس ياد كردن است؛ چرا كه خدا مى فرمايد: كس__انى كه پيم__ان خ__دا و س__وگن__دهاى خ__ويشت__ن را به به__ايى ناچيز مى فروشند، براى آنان در سراى آخرت بهره اى نخ__واه__د بود...

و ديگر خي__انت و خي__انتك__ارى است؛ چ__را كه قرآن مى فرمايد: هر كسى خيانت ورزد، در روز رستاخيز با خيانت خ__ويش خ__واه_د آمد.

و ديگر سرباز زدن از پرداخت زكات است؛ چرا كه مى فرمايد:

روزى كه آن گنجينه ها را در آتش دوزخ بگذارند و پيشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ نهند...

و ديگر شهادت دروغ و كتمان گواهى است؛ چرا كه مى فرمايد: كسى كه گواهى و شه___ادت را كتم__ان كن__د، چني__ن كسى قلبش گن__اهكار است.

و ديگ__ر ميخ__وارگى است؛ چ__را كه خ__دا اين كار ناپسند را در رديف بت پرستى قرار مى دهد...

و ديگر سرباز زدن از نماز و پرستش خ___دا يا سرپيچى از انج___ام هر دستور واج___ب اله___ى است؛ چ___را كه پي___امبر گ___رامى صلى الله عليه و آله فرمود:

«وَ مَنْ تَرَكَ الصَّلوةَ مُتَعَمِّدًا فَقَدْ بَرِى ءَ مِنْ ذِمَّةِ اللّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِه».(1)

كس__ى كه نماز را به طور عمد ترك كند، از بندگى خدا و پناه پيامبرش بيگانه است.

و ديگ__ر عه__دشكنى و گسست__ن پيوند خويشاوندى است؛ چرا كه خدا مى فرمايد: و كسانى كه پيمان خدا را پس از بستن آن مى شكنند و آنچه را خدا به پي__وستن آن ف__رم__ان داده مى گسلند...

برايشان لعنت است...

سخنان ششمين امام نور كه به اين جا رسيد، عمروبن عبيد، آن مرد دانش پژوه با

1 . كافى، ج 2، ص 217.

(242) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سوز و گداز و ناله و گريه خداحافظى كرد و در حالى كه از محضر آن حضرت مى رفت، مى گفت: راستى كه هر آن كه به هواى دل خويش سخن گفت و ديدگاه خود را پسنديد و در دانش و كمال با شما به كشمكش پرداخت، نابود گرديد.

و ني__ز از پي__امب__ر گ__رام___ى آورده ان___د ك__ه ف__رم_ود:

اَلْكَبائِرُ سَبْعٌ: اَعْظَمُهُنَّ الاِْشْراكُ بِاللّهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الْمُؤْمِنَةِ وَ اَكْلُ الرِّبا وَ اَكْلُ مالِ الْيَتيمِ وَ قَ_ذْفُ الْمُحْصَنَ_ةِ وَ عُقُ__وقُ الْ__والِ__دَيْنِ وَ الْفِ__رارُ مِنَ الزَّحْفِ...(1)

گناهان كبيره هفت گناه است كه سهمگين ترين آنها شرك به خداست؛ ديگر كشتن انسان بى گناه است؛ سپس رباخوارى، خوردن مال يتيم، نسبت ناروا دادن به زن پاكدامن، نافرمانى پدر و مادر و فرار از برابر دشمن تجاوزكار در ميدان جهاد است. هر كس خداى را در حالى ديدار كند كه پرونده عمل وى از اين گناهان پاك باشد، چنين كس_ى در بهشت پر ط_راوت و زيباى خدا با من خواهد بود.

1 . خِصال صدوق، ج 2، ص 364؛ صَحيح مُسلِم، ج 1، ص 92، ح 145.

تفسير مردان (243)

چرا سهم ارث مردان با زنان تفاوت دارد؟

وَ لا تَتَمَنَّ_وْا ما فَضَّ_لَ اللّ_هُ بِ_هِ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساآءِ نَصيبٌ مِمَّااكْتَسَبْنَ وَاسْئَلُوااللّهَ مِنْ فَضْلِهآِ اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليما

برترى هايى را كه خداوند براى بعضى از شما بر بعضى ديگرقرارداده آرزو نكنيد ( اين تفاوت هاى طبيعى و حقوقى ، براى حفظ نظام زندگى شما و بر طبق عدالت است ، ولى با اين حال ، ) مردان نصيبى از

آن چه به دست مى آورند دارند و زنان نيزنصيبى ( و نبايد حقوق هيچ ي__ك پ__ايم__ال گردد ) . و از فض__ل ( و رحم__ت و بركت ) خدا ، ( براى رفع تنگناها ) طل__ب كنيد و خ_داون_د بر ه__ر چي_ز دان__است. (32 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

تفاوت سهم ارث مردان و زنان براى جمعى از مسلمانان به صورت يك سؤال درآمده بود ، آن ها گويا توجّه نداشتند كه اين تفاوت به خاطر آن است كه هزينه زندگى عموما بر دوش مردان مى باشد و زنان از آن معاف هستند ، به علاوه هزينه خود آن ها نيز بر دوش مردان است و همان طور كه سابقا اشاره شد سهميّه زنان عملاً دوبرابر مردان خواهد بود ، لذا آيه فوق مى گويد : « تفاوت هايى را كه خداوند براى بعضى از شما نسبت به بعض ديگر قايل شده هرگز آرزو نكنيد : وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ ». زيرا اين تفاوت ها هركدام اَسْرارى دارد كه از شما پوشيده و پنهان است چه تفاوت هايى كه از نظر آفرينش و جنسيّت و صفات جسمى و روحى داريد و پايه نظام اجتماعى شما است و چه تفاوت هايى كه از نظر حقوقى به خاطر موقعيّت هاى مختلف همانند ارث قرارداده شده است ، تمام اين تفاوت ها بر طبق عدالت و قانون الهى مى باشد و اگر غير از آن مصلحت بود ، براى شما قائل مى شد ، بنابراين آرزوى تغيير آن ها يك نوع مخالفت با مشيّت پروردگار كه عين حقّ و عدالت است مى باشد. لذا بلافاصله مى فرمايد: «مردان و زنان هركدام بهره اى از كوشش ها و تلاش ها و موقعيّت خود دارند : لِلرِّجالِ

نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّسآءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ».

(244) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خواه موقعيّت طبيعى باشد ( مانند تفاوت دو جنس مرد و زن بايكديگر ) و يا تفاوت به خاطر تلاش ها و كوشش هاى اختيارى. قابل توجه اين كه كلمه « اِكْتِساب » كه به معنى تحصيل كردن و به دست آوردن است ، مفهوم وسيعى دارد ، هم كوشش هاى اختيارى را شامل مى شود و هم آن چه را كه انسان به وسيل_ه ساختم_ان طبيعى خود م_ى ت_وان_د به دست بياورد. سپس مى فرمايد : « به جاى آرزو كردن اين گونه تفاوت ها ، از فضل خدا و لطف و كرم او تمنّا كني_د ك_ه ب_ه شم_ا از نعمت هاى مختلف و موفقيّت ها و پاداش هاى نيك ارزانى دارد » ( وَ اسْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ ). و در نتيجه افرادى خوشبخت و سعادتمند باشيد خواه مرد باشيد يا زن و خواه از اين نژاد يا نژاد ديگر و در هر حال آن چه را خير واقعى و سعادت شما در آن است بخواهيد نه آن چه شما خيال مى كنيد و تعبير به « مِنْ فَضْلِهِ » اشاره به همين معنى مى باشد . البتّه روشن است كه تقاضاى فضل و عنايت پروردگار به اين نيست كه انسان به دنبال اسباب و عوامل هرچيز نرود ، بلكه بايدفضل و رحمت را در لابلاى اسبابى كه او مقرّر داشته است جستجو كرد. « چون خداوند به همه چيز دانا است » ( اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليما ). و مى داند براى نظام اجتماع چه تفاوت هايى از نظر طبيعى و يا حقوقى لازم است و بنابراين در كار او هيچ گونه تبعيض ناروا و بى عدالتى نيست و نيز از اسرار درون مردم باخبر

است و مى داند چ__ه افرادى آرزوهاى نادرست در دل مى پرورانند و چه افرادى به آن چه مثب__ت و س__ازن__ده است مى ان__ديشن__د .

آيا وجود «تفاوت هاى طبيعى» با اصل عدالت پروردگار سازگار است ؟

بسيارى از خود مى پرسند چرا بعضى از افراد استعدادشان بيشتر و بعضى كمتر ، بعضى زيبا و بعضى ديگر از زيبايى ، كم بهره اند ، بعضى از نظر جسمانى فوق العاده نيرومند و بعضى معمولى هستند، آيا اين « تفاوت هاى طبيعى » با اصل عدالت پروردگار سازگاراست؟

در پاسخ بايد به چند نكته توجه داشت :

تفسير مردان (245)

1 _ قسمتى از تفاوت هاى جسمى و روحى مردم با يكديگر معلول اختلافات طبقاتى و مظالم اجتماعى و يا سهل انگارى هاى مردم است كه هيچ گونه ارتباطى به دستگاه آفرينش ندارد ، مثلاً بسيارى از فرزندان ثروتمندان از فرزندان مردم فقير هم از نظر جسمانى قوى تر و زيباتر و هم از نظر استعداد پيشرفته ترند ، به دليل اين كه آن ها از تغذيه و بهداشت كافى بهره مندند درحالى كه اين ها در محروميّت قرار دارند و يا افرادى هستند كه بر اثر تنبلى و سهل انگارى نيروهاى جسمى و روحى خود را از دست مى دهند اين گونه اختلاف ها را بايد « اختلاف ساختگى و بى دليل » دانست كه با از بين رفتن نظام طبقاتى و تعميم عدالت اجتماعى از ميان خواهد رفت و هيچ گاه اسلام و قرآن بر اين گونه تفاوت ها صحّه نگذاشته است .

2 _ قسمتى ديگر از اين تفاوت ها ، طبيعى و لازمه آفرينش انسان است ، يعنى يك جامعه اگر هم از عدالت اجتماعى كامل برخوردار باشد تمام افرادش همانند مصنوعات يك كارخانه يك شكل و يك جور نخواهند بود و طبعا با هم تفاوت هايى خواهند داشت ، ولى بايد دانست كه معمولاً مواهب

الهى و استعدادهاى جسمى و روحى انسان ها آن چنان تقسيم شده است كه هركسى قسمتى از آن را دارد ، يعنى كمتر كسى پيدا مى شود كه اين مواهب را يك جا داشته باشد ، يكى از نيروى بدنى كافى برخوردار است و ديگرى استعداد رياضى خوبى دارد ، يك ذوق شعر و ديگرى عشق به تجارت و بعضى هوش سرشارى براى كشاورزى و بعضى از استعدادهاى ويژه ديگرى برخوردارند ، مهمّ اين است كه جامعه يا خود اشخاص ، استعدادها را كشف كنن__د و آن ها را در محيط سالمى پرورش دهند، تا هر انسانى بتواند نقطه قوّت خويش را آشكار سازد و از آن به__ره ب_ردارى كند.

(246) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تَمَنّى»: آرزوى چيزى كه نيست و آرزوى نبودنِ آنچه هست.

شأن نزول

1 _ در مورد شأن نزول آيه مورد بحث آورده اند كه گروهى از بانوان به حضور پيامبر نور شرفياب شدند و گفتند: اى پيامبرخدا! آيا نه اين است كه آفريدگار هستى، خداى ما زنان و مردان جامعه است و شما نيز پيام آور او به سوى زنان و مردان عصرها و نس__ل ها؟

پرسيدند: اگر چنين است، پس چرا خدا بيشتر از مردان نام مى برد و از زنان كمتر ياد مى كند؟ ما نگران آن هستيم كه مبادا در ما شايستگى و خيرى بسان مردان نباشد و خدا به بندگى ما كارى نداشته باشد. اين جا بود كه براى رفع نگرانى آنان اين آيه ش__ريف__ه ف__رود آم___د: «لِلرِّج__الِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ...».

2 _ و نيز برخى آورده اند كه بانو «ام سَلَمه» خدمت پيامبر شرفياب شد و گفت: اى پيامبر خدا! براى مردان جهاد مقرر

شده و در ارث، هر كدام بهره دو زن دارند؛ از اين رو ما ه__م آرزو مى كني__م ك__اش م__رد ب__ودي_م تا از اي_ن دو امتياز بهره ور مى شديم.

در پاسخ او اين آيه شريفه بر قلب پاك پيامبر گرامى فرود آمد: «وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُ__مْ عَلى بَعْ__ضٍ لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّس__اءِ نَصي__بٌ مِمَّا اكْتَسَبْ__نَ».

3 _ و برخى از جمله «قَتاده» آورده اند كه: هنگامى كه آيه ارث فرود آمد، مردان گفتند: ما بر آن اميد هستيم كه در سراى آخرت نيز بهره ما بسان ارثمان افزون تر باشد؛ و زنان در برابر آنان گفتند: ما بر آن اميديم كه كيفر سراى آخرت ما نيز بسان ارثمان به اندازه بهره نيمى از مردان باشد؛ و اين جا بود كه آيه شريفه فرود آمد كه: وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ...

تفسير مردان (247)

تفسي____ر

آرزوهاى درست و نادرست

در آيات پيش، آفريدگار انسان، مقررات ميراث را بيان فرمود و برخى را در ارث بر برخى ديگر به دلايل حكيمانه اى برترى بخشيد؛ اينك براى اين كه خدا آروزهاى دور و دراز را كه مايه كينه و كينه توزى است بگيرد، مى فرمايد:

وَ لاتَتَمَنَّ___وْا ما فَضَّ__لَ اللّ__هُ بِ___هِ بَعْضَكُ__مْ عَل__ى بَعْ__ضٍ

و آنچه را كه خدا به وسيله آن، برخى از شما را بر برخى ديگر برترى داده است آرزو نكنيد.

به باور برخى منظور اين است كه: نبايد گفت كاش من نيز بسان فلان شخصيت، از نعمت دارايى و زن زيبا و... بهره ور بودم؛ چرا كه اين گونه سخن گفتن نشان از آفت حسد دارد؛ بلكه بايد گفت: پروردگارا! به من نيز از اين نعمت هاى ارجدارت ارزانى فرما. و از حضرت صادق عليه السلام نيز اين معنا

روايت شده است. امّا به باور «بَلْخى» منظور اين است كه نبايد مرد آرزو كند كه كاش من زن بودم و يا زن آرزو نمايد كه كاش من مرد بودم؛ چرا كه آفرينش براساس حكمت و مصلحت است و چنين آرزويى خلاف آن است. و ب__رخى برآنن__د كه اگر در چنين آروزه__ايى تب___اهى و مفسده نباشد مانعى ندارد.

لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّس__اءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ

مردان جامعه از آنچه از راه هاى مشروع و عادلانه به دست آورده اند، بهره اى دارند و ب__راى زن__ان نيز از آنچ__ه كسب نموده اند بهره اى است.

در مورد اين فراز از آيه شريفه ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ به باور برخى منظور اين است كه براى هريك از زن و مرد در برابر وظايف و مسئوليت هايى كه از سوى آفريدگار هستى برايشان تدبير شده است در صورتى كه به شايستگى به انجام رسانند، پاداشى است؛ بنابراين برخلاف تدبير حكيمانه خدا آرزو نكني__د و چي__زى نخ__واهي__د، كه از پ__اداش ش__ايست__ه محروم خواهيد شد.

2 _ و به باور برخى ديگر منظور اين است كه هر كدام از زنان و مردان جامعه، از تجارت، كشاورزى و ديگر راه هاى عادلانه درآمد، بهره اى دارند؛ بنابراين بايد به

(248) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

روزى خ__ويش قن__اعت ورزن_د و از اندازه گيرى خداى جهان آفرين ناخشنود نباشند.

3 _ و «ابن عبّاس» مى گويد: تفسير آيه اين است كه هر كدام از زن و مرد، از ارث و دارايىِ بر جاى مانده، طبق مقررات خدا بهره اى دارند. با اين بيان واژه «اكتساب» به مفه__وم به__ره ورش___دن و ن__اي____ل آم___دن اس__ت.

وَاسْ__اَلُ__وا اللّهَ مِنْ فَضْلِ__هِ

و از ف__زون بخشى خ___دا درخ___واست نم__ايي__د.

آرى، هرگاه به نعمت هايى كه ديگران دارند، نياز پيدا كرديد و

آنها را خواستيد، از خدا و فزون بخشى او بخواهيد تا به شما نيز ارزانى دارد؛ با اين شرط كه براى شما و ديگ__رى تب__اهى در بر نداشته باشد؛ چرا كه خواستن هر نعمتى از ارزانى دارنده نعم___ت ها ب__ا همي__ن ش_____رط نيك__وس_ت و ب___س.

از پي___امب__ر گ__رام__ى آورده ان__د ك__ه فرمود: «وَاسْاَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ وَ اَفْضَلُ الْعِب_ادَةِ انْتِظ___ارُ الْفَ__رَجِ».(1)

از فزون بخشى خدا هر چه شايسته است بخواهيد؛ چرا كه خواستن نعمت ها از خدا لازم است و برترين عبادت ها انتظار گشايش است.

يكى از دانشوران در اين مورد مى گويد: خدا ما را به دعا و تقاضا از بارگاهش فرمان نداد مگر بدان دليل كه خواسته هاى ما را برآورد.

اِنَّ اللّهَ كان بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليماً

چ__را كه خ__دا هم__اره بر ه__ر چي__زى دان__است.

منظور اين است كه شما هر آنچه را كه آشكار سازيد و يا كينه و حسدى را در دل نهان كنيد، خدا از هر چيز آگاه است و روزى ها و نعمت ها را بر اساس حكمت و مصلح__ت و طب__ق مق__ررات خويش ارزانى مى دارد. با اين بيان نبايد به نعمت ديگرى و بهره ديگرى چشم بدوزيد و آن را آرزو نماييد، چرا كه چنين آرزويى مايه ان____دوه و گن__اه مى گ__ردد.

1 . سُنَن تِرْمِذى، ج 5، ص 565، ح 3571.

تفسير مردان (249)

وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِىَ مِمّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الاَْقْرَبُونَ وَالَّذينَ عَقَدَتْ اَيْمانُكُمْ فَاتُوهُمْ نَصيبَهُمْ اِنَّ اللّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهيدا

براى هركس، وارثانى قرارداديم ، كه از ميراث پدر و مادر ونزديكان ارث ببرند و ( نيز ) كسانى كه با آن ها پيمان بسته ايد، نصيبشان را بپردازيد خداوند بر هر چيز، شاهد و ناظر است.

(33 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مَوالى

» جمع « مَوْلى » در اصل از ماده « وِلايَت » به معنى ارتباط و اتصال است و به تمام افرادى كه با يكديگر به نوعى ارتباط دارند اطلاق مى شود ، منتها در پاره اى از موارد به معنى ارتباط « سرپرست » با « پيروان » مى باشد و در آيه فوق به معنى وارثان است. اين كه در آيه از پيمان ، تعبير به عَقْد يَمين ( گره زدن با دست راست ) شده به خاطر آن است كه انسان معمولاً براى هر كار بيشتر از دست راست استفاده مى كند و پيمان نيز شبيه به يك نوع گره زدن است. اكنون ببينيم « هم پيمان ها »يى كه بايد سهم ارث آن ها را پ_رداخت چه اشخ_اصى هستن_د ؟

آن چه به مفهوم آيه نزديك تر است همان پيمان « ضَمان جَريرَة » مى باشد كه قبل از اسلام وجود داشت و اسلام آن را اصلاح كرد و چون جنبه سازنده داشت بر آن صحّه گذاشت و آن چنين بود كه : « دو نفر با هم قرار مى گذاشتند كه در كارها "برادروار" به يكديگر كمك كنند و در برابر مشكلات يكديگر را يارى نمايند و به هنگامى كه يكى از آن ها از دنيا برود ، شخصى كه بازمانده است از وى ارث ببرد » اسلام اين پيمان دوستى و برادرى را به رسميّت شناخت ، ولى تأكيد كرد كه ارث بردن چنين هم پيمانى منحصرا در زمينه عدم وجود طبقات خويشاوندان خواهد بود ، يعنى اگر خويشاوندى باقى نماند ، شخصى كه با او « وِلاء ضَمان جَريرَة » پيدا كرده و چنان معاهده اى را بسته است از وى ارث مى برد ،

شرح بيشتر اين موضوع در كتب فقهى در كتاب ارث آمده است . سپس در پايان آيه مى فرمايد : اگر در دادن سهام صاحبان ارث

(250) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كوتاهى كنيد و يا حقّ آن ها را كاملاً ادا ننمائيد در هرحال خدا آگاه است «زيرا او ش__اه__د و ناظ__ر هرك__ار و هر چيزى مى ب__اشد: اِنَّ اللّهَ ك__انَ عَل_ى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهيدا» .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مَوالى»: اين واژه با جمع «مَوْلى» به مفهوم آزاد كننده، آزادشده، پسرعمو، ورثه، فرمانروا، همسوگند و هم پيمان، سزاوارتر از ديگران نسبت به چيزى و يا كارى و به مفهوم پيوند و ارتباط آمده است. اصل معنا در همه اين موارد همان سزاوارتر و زيبنده تر بودن كسى از ديگرى نسبت به چيز و يا كارى است، اما در آيه شريفه به مفهوم ورثه آم_ده است.

«قَ__ري__ن»: ن__زدي__ك

عم_وميت قانون ارث

در آي__ه شريفه، خ__دا دگرب__اره به مق__ررات ارث پ__رداخت__ه و مى ف__رم__اي__د:

وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِىَ مِمّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الاَْقْرَبُونَ

و ب__راى ه__ر كس وارث__انى ق__رار دادي__م كه از آنچ___ه پ__در و م___ادر و ن__زديك__ان بر ج__اى نه__اده ان__د ارث ب__رن_د.

در تفسي__ر آي__ه ش__ريف__ه دو نظ__ر است:

1 _ به باور برخى منظور اين است كه براى هر مرد و زنى، ورثه اى قرار داده ايم كه در ارث ب__ردن از آن_ان، از ديگران سزاوارترند.

2 _ امّا ب__رخ___ى ب__رآنن__د ك__ه منظ__ورِ آي___ه ش__ريف__ه «عُصْبَ__ه» و اط__رافي__ان و ن__زديك__ان مي____ت هستن___د.

ب__ه ب__اور ما دي__دگ__اه نخس__ت بهت__ر به نظ__ر مى رس__د؛ چرا كه خدا در آيه ديگ____رى مى فرم__اي_د:

«فَهَ__بْ لى مِنْ لَ__دُنْ__كَ وَلِيّاً يَ__رِثُن__ى وَ يَ__رِثُ مِ__نْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً»(1).

1 . سوره مريم، آيه 5 و 6.

تفسير مردان (251)

پس از نزد خود جانشينى به

من ارزانى دار كه وارث من و دودمان يعقوب باشد و او را م__ورد رض__ايت و پسن_د خود قرار ده.

در اين آيه شريفه وارث را بدان دليل «وَلِىّ» شمرده است كه در ارث بردن از ميّت، از ديگران سزاوارتر است. به صاحب برده نيز بدان دليل «مَوْلى» گفته مى شود كه نسبت به برده اش از ديگران سزاوارتر است.

وَ الَّ__ذينَ عَقَ_دَتْ اَيْمانُكُ__مْ فَآتُوهُمْ نَصيبَهُمْ

و به كسانى كه با آنها پيمان بسته ايد نيز سهمشان را بپردازيد، چرا كه خدا هماره بر هر چيزى گواه است.

برخى اين جمله را عطف گرفته و مى گويند: منظور اين است كه هم - پيمانان شما نيز وارثانى دارند كه در ارث بردن از آنان، از ديگران سزاوارترند؛ پس به هر يك از وارثان سهم مقررش را بدهيد. امّا بيشتر مفسران اين جمله را مستقل شناخته و مى گ_ويند منظ_ور اي__ن است كه ب__اي__د به___ره هم پيم__ان__ان ني__ز پرداخت گردد.

هم پيمان كيست؟

در مورد هم پيمانى كه در آيه شريفه از آن سخن رفته است ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ گروهى از جمله «سعيدبن جُبَيْر» برآنند كه منظور، هم پيمان جاهليت است؛ چرا كه در آن روزگار براى تأمين امنيّت، هر كسى با ديگرى نوعى پيمان دفاعى مى بست و مى گفت: از اين پس خون من، خون تو و جنگ و صلح من، جنگ و صلح تو خواهد بود؛ من از تو ارث مى برم و تو از من و من از تو نگهبانى و حفاظت خواهم نمود و تو از من. با اين پيمان، به هنگام تقسيم دارايى يكى از آنان، يك ششم از مال به هم پيمانش كه زنده بود پرداخت مى گرديد. نمونه چنين هم پيمانى، شخصى بود كه با ابوبكر

پيمان بسته بود و هنگامى كه او از دنيا رفت، ابوبكر از او ارث برد. پس از طلوع اسلام، قرآن نيز نخست براى هم پيمان ارث در نظر گرفت، امّا پس از مدتى با ف___رود آي__ه شريفه «... وَ اُولُوا الاَْرْح__امِ بَعْضُهُمْ اَوْلى بِبَعْضٍ فى كِتابِ اللّهِ...».(1) آن

1 . سوره اَنْفال، آيه 7.

(252) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

دستور را نسخ كرد.

«مُجاهِد» مى گويد: براى هم پيمان ارثى نيست، بلكه منظور اين است كه آنان را يارى كنيد و در محافظت آنان بكوشيد. با اين بيان آيه مورد بحث نسخ نشده است؛ چ__را ك__ه هم ق__رآن ت__وصي__ه به رع__اي__ت پيمان ها مى كند و مى فرمايد: به عهدها و پيم__ان هاى خ__ويش وفا كنيد؛ و هم پي__امب__رگ___رامى در روز فت__ح مك__ه فرمود:

«ما كانَ مِنْ حِلْفٍ فِى الْجاهِلِيَّةِ فَتَمَسَّكُوا بِهِ...»

هر پيمان عادلانه اى كه پيش از طلوع اسلام بسته شده است، آن را پاس داريد؛ چرا كه اسلام بر احترام به پيمان ها و وفاى به عهدها مى افزايد؛ امّا پيمان تازه اى جز در پ__رت__و مق__ررات خ___دا پ__دي__د ني_اوريد.

و نيز در ياد از «حِلْفُ الْفُضُول»، يا پيمان جوانمردان براى دفاع از حقوق بشر فرمود: «من هنگام نوجوانى، به همراه عموهايم بر بستن پيمانى گواه بودم و در آن جا حضور داشتم كه اينك هر گز دوست ندارم شتران سرخ مو، يا بهاى بسيارى بگيرم و آن پيمان انسانى را بشكنم».

2 _ گروهى ديگر از جمله «ابن عبّاس» مى گويند: منظور از هم پيمان در آيه شريفه، دو گروه مهاجر و انصارند كه پيامبر ميان آنان پيمان برادرى برقرار ساخت. آنان نخست از يك__ديگ_ر ارث ني__ز مى ب__ردن___د كه پس از مدتى آن حكم به وسيله آيات ديگ___ر نس__خ شد.

3 _ و

برخى نيز بر اين باورند كه منظور آيه شريفه، پسرخواندگان است كه در جاهليت آنان را پسر مى پنداشتند و به آنان ارث مى دادند؛ همان گونه كه به «زيد» فرزند محمد خطاب مى كردند؛ امّا در اسلام دستور داده شد كه براى آنان هنگام وصيت چي__زى در نظ__ر نگي__رند؛ و اين همان معناى «فَآتُوهُمْ نَصيبَهُمْ» است كه در اين آيه آمده است.

اِنَّ اللّ__هَ ك___انَ عَل__ى كُ___لِّ شَ__ىْ ءٍ شَهي__داً

ب____ه يقي_____ن خ____داون_____د هم______اره ب___ر ه__ر چي____زى گ___واه اس___ت.

تفسير مردان (253)

سرپرستى مردان در نظام خانواده

اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساآءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بِعْضٍ وَ بِما اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوالِهِمْ فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ وَ اللاّتى تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُواهُنَّ فِى الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُ_وا عَلَيْهِ_نَّ سَبي_لاً اِنَّ اللّ_هَ كانَ عَلِيّا كَبيرا

مردان، سرپرست و نگهبان زنانند ، به خاطر برترى هايى كه خداوند ( از نظر نظام اجتماع ) براى بعضى نسبت به بعضى ديگر قرارداده است و به خاطر انفاق هايى كه از اموالشان ( در مورد زنان ) مى كنند و زنان صالح زنانى هستند كه متواضعند و در غياب ( همسر خود ) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقى كه خدا براى آنان قرارداده، حفظ مى كنند و ( اما ) آن دسته از زنان را كه از سركشى و مخالفتشان بيم داريد ، پند و اندرز دهيد و ( اگر مؤثر واقع نشد ، ) در بستر ازآن ها دورى نمائيد و ( اگر هيچ راهى جز شدّت عمل ، براى واداركردن آن ها به انجام وظايفشان نبود ، ) آن ها را تنبيه كنيد و اگر ازشما پيروى كردند ، راهى براى تعدّى بر آن ها نجوييد ( بدانيد ) خداوند ، بلند مرتبه و بزرگ است ( و قدرت

او، بالاترين قدرت هاست ).

(34 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« نُشُوز » از « نَشْز » به معنى زمين مرتفع و بلند است و در اين جا كنايه از سركشى و طغيان مى باشد. خانواده يك واحد كوچك اجتماعى است و همانند يك اجتماع بزرگ بايد رهبر و سرپرست واحدى داشته باشد ، زيرا رهبرى و سرپرستى دسته جمعى كه زن و مرد مشتركا آن را به عهده بگيرند مفهومى ندارد و در نتيجه مرد يا زن ، يكى بايد « رئيس » خانواده و ديگرى « معاون » و تحت نظارت او باشد ، قرآن در اين جا تصريح مى كند كه مقام سرپرستى بايد به مرد داده شود . « مردان سرپرست و نگهبان زنان هستند : اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساآءِ ». البتّه مقصود از اين تعبير استبداد و اجحاف و تَعَدّى نيست بلكه منظور رهبرى واحد منظّم با توجّه به مسؤوليّت ها و مشورت هاى

(254) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

لازم است. اين مسأله در دنياى امروز بيش از هر زمان روشن است كه اگر هيئتى ( حتّى يك هيئت دو نفرى ) مأمور انجام كارى شود حتما بايد يكى از آن دو « رئيس » و ديگرى « معاون يا عضو » باشد وگرنه هرج و مرج در كار آن ها پيدا مى شود ، سرپرستى مرد در خانواده نيز از همين قبيل است. و اين موقعيّت به خاطر وجود خصوصيّاتى در مرد است مانند ترجيح قدرت تفكّر او بر نيروى عاطفه و احساسات ( به عكس زن كه از نيروى سرشار و عواطف بيشتر بهره مند است ) و ديگرى داشتن بنيه و نيروى جسمى بيشتر كه با اوّلى بتواند بينديشد و

نقشه طرح كند و با دوّمى بتواند از حريم خانواده خود دفاع نمايد. به علاوه تعهّد او در برابر زن و فرزندان نسبت به پرداختن هزينه هاى زندگى و پرداخت مهر و تأمين زندگى آبرومندانه همسر و فرزند ، اين حقّ را به او مى دهد كه وظيفه سرپرستى به عهده او باشد. البتّه ممكن است زنانى در جهات فوق بر شوهران خود امتياز داشته باشند ولى شايد كرارا گفته ايم كه قوانين به تك تك افراد و نفرات نظر ندارد بلكه نوع و كلّى را درنظر مى گيرد و شكّى نيست كه از نظر كلّى ، مردان نسبت به زنان براى اين كار آمادگى بيشترى دارند، اگرچه زنان نيز وظايفى مى توانند به عهده بگيرند كه اهميّت آن مورد ترديد نيست. جمله بعد اشاره به همين حقيقت است زيرا در قسمت اوّل مى فرمايد : « اين سرپرستى به خاطر تفاوت هايى است كه خداوند از نظر آفرينش ، روى مصلحت نوع بشر ميان آن ها قرارداده » ( بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بِعْضٍ ). در قسمت ديگر مى فرمايد : « و نيز اين سرپرستى به خاطر تعهّداتى است كه مردان در مورد انفاق كردن و پرداخت هاى مالى در برابر زنان و خانواده به عهده دارند » ( وَ بِما اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوالِهِمْ ). ولى ناگفته پيدا است كه سپردن اين وظيفه به مردان نه دليل بالاتر بودن شخصيّت انسانى آن ها است و نه سبب امتي__از آن ه__ا در جهان ديگر، زيرا آن صرفا بستگى به تقوا و پرهيزكارى دارد ، همان طور كه شخصيّت انسانى يك معاون از يك رئيس ممكن است در جنبه هاى مختلفى بيشتر باشد اما رئيس براى سرپرستى كارى كه به او محوّل شده از

تفسير

مردان (255)

مع___اون ش__ايسته تر است. سپس اضافه مى كند كه زنان در برابر وظايفى كه در خانواده بر عهده دارند به دو دسته اند:

دسته اول : « صالحان و درستكاران و آن ها كسانى هستند كه خاضع و متعهّد دربرابر نظام خانواده مى باشند و نه تنها در حضور شوهر بلكه در غياب او ، حِفْظُ الْغَيْب مى كنند » (فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ). يعنى مرتكب خيانت چه از نظر مال و چه از نظر ناموس و چه از نظر شخصيّت شوهر و اسرار خانواده در غياب او نمى شوند و در برابر حقوقى كه خداوند براى آن ها قايل شده و با جمله (بِما حَفِظَ اللّهُ) به آن اشاره گرديده وظايف ومسؤوليت هاى خودرابه خوبى انجام مى دهند. بديهى است كه مردان موظفند در برابر اين گ_ونه زن_ان نه_ايت احترام و حقّ شناسى را انجام دهند .

شدّت عمل نسبت به زنان متخلّف

دسته دوم : زنانى هستند كه از وظايف خود سرپيچى مى كنند و نشانه هاى ناسازگارى در آن ها ديده مى شود ، مردان در برابر اين گونه زنان وظايف و مسؤوليت هايى دارند كه بايد مرحله به مرحله انجام گردد و در هر صورت مراقب باشند كه از حريم عدالت ، تجاوز نكنند ، اين وظايف به ترتيب زير در آيه بيان شده است : مرحله اول در مورد زنانى است كه نشانه هاى سركشى و عداوت و دشمنى در آن ها آشكار مى گردد كه قرآن از آن ها چنين تعبير مى كند : « زنانى را كه از طغيان و سركشى آن ها مى ترسيد موعظه كنيد و پند و اندرز دهيد » ( وَ اللاّتى تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ ). به اين ترتيب آن ها كه پا از حريم نظام خانوادگى فراتر مى گذارند قبل از هرچيز بايد به وسيله اندرزهاى دوستانه و نتايج سوء اين گونه كارها آنان را

به راه آورد و متوجّه مسؤوليّت خود نمود. سپس مى فرمايد : « در صورتى كه اندرزهاى شما سودى نداد ، در بستر از آن ها دورى كنيد » ( وَاهْجُرُواهُنَّ فِى الْمَضاجِعِ ). و با اين عكس العمل و بى اعتنايى و به اصطلاح قهركردن ، عدم رضايت خود را از رفتار آن ها آشكار سازيد شايد همين « واكنش خفيف » در روح آن ها مؤثر گردد. در صورتى كه سركشى و

(256) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پشت پا زدن به وظايف و مسؤوليت ها از حدّ بگذرد و همچنان در راه قانون شكنى با لجاجت و سرسختى گام بردارند ، نه اندرزها تأثير كند و نه جدا شدن در بستر و كم اعتنايى نفعى بخشد و راهى جز « شدّت عمل » باقى نماند « آن ها را تنبيه بدنى كنيد : وَ اضْرِبُوهُنَّ ». در اين جا اجازه داده شده كه از طريق « تنبيه بدنى » آن ه_ا را به انجام وظ__اي__ف خ__ويش وادار كنن__د. ممك__ن است اي__راد كنن__د كه چگ__ونه اس__لام ب___ه م__ردان اج____ازه داده ك__ه در م__ورد زن مت__وسّل ب__ه تنبي__ه ب__دن_ى شون_د ؟

جواب اين ايراد با توجّه به معنى آيه و رواياتى كه در بيان آن وارد شده و ت_وضي_ح آن در كت_ب فقه_ى آم_ده است و همچني_ن ب__ا توضيحاتى كه روانشناسان ام__روز مى دهن__د چن___دان پيچي__ده نيس__ت زي__را :

اولاً : آيه ، مسأله تنبيه بدنى را در مورد افراد وظيفه نشناسى مجاز شمرده كه هيچ وسيله ديگرى درباره آن ها مفيد واقع نشود و اتّفاقا اين موضوع تازه اى نيست كه منحصر به اسلام باشد ، در تمام قوانين دنيا هنگامى كه طرق مسالمت آميز براى واداركردن افراد به انجام وظيفه ، مؤثر واقع نشود ، متوسّل

به خشونت مى شوند ، نه تنها از طريق ضرب بلكه گاهى در موارد خاصى مجازات هايى شديدتر از آن نيز قايل مى شوند كه تا سرحدّ اعدام پيش مى رود .

ثانيا : « تنبي___ه ب__دن__ى » در اي__ن ج__ا هم__ان ط__ور كه در كت__ب فقه___ى نيز آمده است ، بايد ملايم و خفيف باشد به طورى كه نه موجب شكستگى و نه مجروح ش__دن گ__ردد و نه ب__اع__ث كب____ودى ب___دن.

ثالثا : روانكاوان امروز معتقدند كه جمعى از زنان داراى حالتى به نام « مازوشيسم » ( آزار طلبى ) هستند كه اين حالت در آن ها تشديد مى شود تنها راه آرامش آنان تنبيه مختصر بدنى است ، بنابراين ممكن است ناظر به چنين افرادى باشد كه تنبيه خفيف بدنى درمورد آنان جنبه آرام بخشى دارد و يك نوع درمان روانى است. مسلّم است كه اگر يكى از اين مراحل مؤثر واقع شود و زن به انجام وظيفه خود اقدام كند مرد حقّ

تفسير مردان (257)

ندارد بهانه گيرى كرده ، درصدد آزار زن برآيد ، لذا به دنبال اين جمله مى فرمايد: « اگر آن ها اطاعت كنند به آن هاتعدّى نكنيد : فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً ». و اگر گفته شود كه نظير اين طغيان و سركشى و تجاوز در مردان نيز ممكن است پديد آيد ، آيا مردان نيز مشمول چنين مجازات هايى خواهند شد؟ در پاسخ مى گويى آرى مردان هم درست همانند زنان در صورت تخلّف از وظايف مجازات مى گردند حتى مجازات بدنى ، منتها چون اين كار غالبا از عهده زنان خارج است حاكم شرع موظّف است كه مردان متخلّف را از طرق مختلفى و حتّى از طريق تعزير ( مجازات بدنى ) به وظايف خود

آشنا سازد. داستان مردى كه به همسرخود اجحاف كرده بود و به هيچ قيمت حاضر به تسليم دربرابرحقّ نبود و على او را باشدّت عمل وحتّى با تهديد به شمشير وادار به تسليم كرد معروف است. و در پايان مجددا به مردان هشدار مى دهد كه از موقعيّت سرپرستى خود در خانواده سوء استفاده نكنند و به قدرت خدا كه بالاتر از همه قدرت ها است بينديشند «زيرا خداوند بلند مرتبه و بزرگ است: اِنَّ اللّهَ كانَ عَلِيّا كَبيرا».

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در شأن نزول و داستان فرود آيه مورد بحث سه روايت آمده كه بيانگر يك داستان است و تفاوت در چهره هاست:

1 _ برخى آورده اند كه آيه شريفه در مورد مردى به نام «سَعْد بن رَبيع» و همسرش «حبيبه» فرود آمد؛ چرا كه آن دو، كه خاندانشان از يارانِ «مَدَنى» پيامبر بودند، در زندگى مشترك دستخوش كشمكش شدند؛ و آن مرد همسرش را به خاطر سركشى و نافرمانى اش ??àزد. آن زن به همراه پدرش «زيد» نزد پيامبر شكايت برد و آن حضرت پس از رسيدگى، دستور قصاص داد. آنان را براى اجراى دستور بردند كه درست در همان لحظات اين آيه شريفه بر قلب مصفّاى پيامبر فرود آمد و پيامبر پس از تلاوت آيه شريفه فرمود: ما چيزى را خواستيم و خدا دستورى ديگر داد و آنچه

(258) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

7خ__دا مق__رر ف_رم_وده بهت_ر است و آن گ_اه حكم خويش را برداشت.

2 _ «كَلْبى» در اين مورد آورده است كه: آيه شريفه در مورد «سَعد» و همسرش «خُ__ولَ__ه» ف__رود آم__د و داست__ان ف__رود آن هم__ان گ_ونه اس____ت.

3 _ برخى ديگر آورده اند كه آيه شريفه درمورد «جميله» و شوهرش «ثابت» فرود آمد؛ و آن گاه داستان

فرود آن را همان گونه كه گذشت روايت كرده اند.

م_دي_ري_ت در خ_ان_واده

در دو آيه پيش، ضمن بيان برابرى زن و مرد در اصل انسانيت، به پاره اى از تف_اوت هاى ظ_اه_رى و حق_وق_ى آنان اشاره رفت، اينك در اين آيه شريفه مى فرمايد:

اَل_رِّج_الُ قَ_وّامُ_ونَ عَلَ_ى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوالِهِمْ

مردان در نظام خانواده كارگزار و تدبيرگر امور زنانند و سرپرستى و مديريت ج__امع__ه ك__وچ__ك خانواده را به عهده دارند؛ و اين به خاطر تفاوت ها و برترى ب__رخى از انس__ان ها بر برخى ديگر است كه دستگاه حكيمانه آفرينش بر اساس مصلحت در نظ_ر گ_رفت_ه است.

راز م__دي__ري_ت م_رد در خ__ان__واده

در اين فراز از آيه شريفه، نخستين رمز كارگزار بودن مردان را در جامعه كوچك خانواده بيان مى كند و خاطر نشان مى سازد كه دليل اين كار اين است كه مردان به طور عادى از نظر دانش و خرد و استوارى ديدگاه و تصميم بر كارها، بر زنان برترى دارند؛ و ديگر بدان جهت است كه از دارايى و ثمره تلاش خود، هم به زنان مهريه مى پردازند و هم ه_زين_ه خ_ان_ه و خانواده را تأمين مى كنند.

فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ

به باور برخى از مفسران، منظور اين است كه زنانِ شايسته، فرمانبردار خدا و همس__ران خ__وي__ش ان__د؛ و اي__ن آي__ه را گ_واه ديدگاه خود آورده اند كه مى فرمايد:

ي_ا مَ_رْيَ__مُ اقْنُت_ى لِرَبِّكِ...»(1)

1 . سوره آل عِمْران، آيه 34.

تفسير مردان (259)

ه_ان اى م_ري_م! در زندگى هماره فرمانبردار پروردگار خويش باش!

و ني__ز، در غي__اب همس_رانش_ان عف_ت خ_وي_ش را پ_اس مى دارند.

و به باور برخى، حقوق و دارايى و حرمت شوهران را نگاهبانند. به باور ما همه اين مف_اهي_م در آي_ه موجود است و هيچ

ناسازگارى ميان دو ديدگاه نيست.

و اين پاس داشتن حقوق همسر و عفت خويش از سوى زنان بدان دليل است كه خدا حقوق آنان را كه از جمله آنها پرداخت مهريه و تأمين هزينه زندگى و رفتار عادلانه با آنان است برايشان پاس داشته و همه را بر عهده شوهرانشان نهاده است. برخى بر آنند كه به بركت پاس داشتن خدا از اين حقوق و حدود است كه زنان مى توانند آنها را پاس دارند.

وَاللاّتى تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِى الْمَضاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ

منظور اين است كه: آن زنانى كه شما شوهران از سركشى و حق ناپذيرى شان بيم داريد و به راستى مى ترسيد و مى دانيد كه در انديشه سلطه جويى در جامعه كوچك خانه و خانواده هستند و با شما به ناسازگارى مى پردازند، با مِهر و صفا اندرزشان دهيد؛ و اگر گفت گو و خيرخواهى سود نبخشيد، در بستر و خوابگاه از آنان دورى گزينيد.

به باور «سعيدبن جُبَيْر» پيام اين جمله اين است كه از آميزش با آنان خوددارى ورزيد؛ امّا به باور گروهى، از نزديكى و همخوابگى با آنان خوددارى كنيد. در اين صورت روشن مى شود كه آنان از نظر مِهر به شما و ادامه زندگى مشترك چگونه اند؛ اگر به راستى شما و زندگى با شما را دوست دارند، اين جدايى شما بر آنان گران مى آيد و راه عادلانه و رعايت حقوق و حدود را برمى گزينند، وگرنه به دورى گزيدن شما نيز بها نمى دهند. و در روايتى از حضرت باقر عليه السلام دراين مورد رسيده است كه به اين گونه زنان سركش، به هنگام خواب پشت كنيد و توجّه ننماييد؛ به همين مفهوم تفسير شده است.

«فَرّاء» ب__ر آن است كه در آي__ه ش_ريف_ه، «بي_م از ن_اف_رم_ان_ى»

ب_ه مفه_وم آگاهى از نافرمانى و سركشى آمده است و واژه خ__وف گ__اه به مفه__وم عل__م به كار مى رود.

از«ابن عبّاس» آورده اند كه: زنان را در صورت سركشى با بهره ورى از كتاب خدا اندرز دهيد و به آنان خاطر نشان سازيد كه از خدا بترسند و در قلمرو مقررات نظام

(260) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خانواده با شما سازگار و فرمانبردار باشند؛ اگر نپذيرفتند، با آنان اندكى درشتى كنيد؛ و اگر س_ود نبخشي__د به گ_ونه اى كه زخم و شكستگى پديد نيايد، آنان را تنبيه نماييد.

و از ششمي__ن ام__ام ن_ور آورده ان_د كه منظور از تنبيه، زدن با ساقه گياه يا نى است.

فَ________اِنْ اَطَعْنَكُ______مْ فَ_____لا تَبْغُ______وا عَلَيْهِ___نَّ سَبي_____لاً

و اگر آنان از سركشى خويش بازگشتند و راه سازگارى و انجام وظايف برگزيدند، ديگ__ر راه__ى ب__راى زي__ان رس__ان__دن به آن__ان ب__راى شم__ا نخ___واه__د ب____ود.

به باور برخى منظور اين است كه ديگر هيچ راهى براى دورى گزيدن و يا هشدار وتنبيه نمى ماند. و به باور برخى ديگر، هنگامى كه آنان سرسازگارى و انجام وظايف داشتند، ديگ__ر به ژرفاى جان آنان كار نداشته باشيد و آنان را به مهر و محبت قلبى مكلّف نسازيد.

اِنَّ اللّهَ كانَ عَلِيًّا كَبيراً به يقين خدا بلند مرتبه و بزرگ است.

او ب_رت_ر از آن اس_ت ك_ه كس_ى را ب_ه كارى فراتر از توان و امكاناتش موظّف سازد.

به باور برخى منظور از بيان دو وصف از اوصاف خدا در آخر آيه شريفه اين است كه به مردان هشدار مى دهد كه مراقب رفتار خويش باشند؛ چرا كه خدا مى تواند زنان را در صورتى كه به آنان ستم كنيد، يارى نمايد وبر شما پيروز سازد. و به بارور برخى منظور اين است

كه: هان اى مردان با ايمان! خدا شما را به اندازه توانتان مكلف ساخته است؛ بنابراين شما نيز از زنان چيزى فراتر از توان آنان و مقررات و حقوق خويش نخواهيد.

تفسير مردان (261)

محكم__ه صل_ح خ_انوادگ_ى

وَ اِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ اَهْلِهِ وَحَكَما مِنْ اَهْلِها اِنْ يُريدا اِصْلاحا يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُمااِنَّ اللّهَ كانَ عَليما خَبيرا

و اگر از جدايى و شكاف ميان آن دو ( همسر ) بيم داشته باشيد ، يك داور از خانواده شوهر و يك داور از خانواده زن انتخاب كنيد ( تا به كار آنان رسيدگى كنند ) . اگر اين دو داور ، تصميم به اصلاح داشته باشند ، خداوند به توافق آن ه__ا كمك مى كند ، زيرا خداوند ، دان__ا و آگ__اه است ( و از نيّات هم__ه باخب__ر است ). (35 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه اشاره به مسأله اختلاف و نزاع ميان دو همسر كرده ، مى گويد : « اگر نشانه هاى شكاف و جدايى در ميان دو همسر پيدا شد ( براى بررسى علل و جهات ناسازگارى و فراهم نمودن صلح و سازش ) يك نفر داور و حكم از فاميل مرد انتخاب كنيد » ( وَ اِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَيْنِهِم_ا فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ اَهْلِهِ ). و از آن جا كه قضاوت نبايد يك طرفه باشد مى افزايد : « و يك داور و حكم از خانواده زن انتخاب كنيد » ( وَ حَكَما مِنْ اَهْلِها ). سپس مى فرمايد : « اگر اين دو حكم با حسن نيّت و دلسوزى وارد كار شوند و هدفشان اصلاح ميان دو همسر بوده باشد ، خداوند كمك مى كند و به وسيله آنان

ميان دو همسر الفت مى دهد » ( اِنْ يُريدا اِصْلاحا يُوَفِّقُ اللّهُ بَيْنَهُما ). و براى اين كه به « حَكَمَيْن » هشدار دهد كه حسن نيّت به خرج دهند در پايان آيه مى فرمايد : « خداوند از نيّت آن ها با خبر و آگاه است » ( اِنَّ اللّهَ كانَ عَليما خَبيرا ). محكمه صلح خانوادگى كه در آيه فوق به آن اشاره شد يكى از شاهكارهاى اسلام است. اين محكم__ه امتي__ازاتى دارد كه ساير مح__اك_م فاق_د آن هستند ، از جمله :

1 _ محيط خانواده كانون احساسات و عواطف است و طبعا مقياسى كه در اين محيط بايد به كار رود با مقياس ساير محيط ها متفاوت است ، يعنى همان گونه كه در « دادگاه هاى جنايى » نمى ت__وان با مقي__اس محبّ_ت و عاطفه كاركرد ، در محيط خانواده نيز نمى توان تنها با مقياس خشك قانون و مق__رّرات ب__ى روح گام برداشت ، در اين جا بايد حتى الامكان اختلافات را از طرق عاطفى حل كرد ، لذا دستور مى دهد

(262) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كه داوران اين محكمه كسانى باشند كه پيوند خويشاوندى با دو همسر دارند و مى توانند ع__واط_ف آن ها را در مسير اصلاح تحريك كنند ، بديهى است اين امتياز تنها در اين محكمه است و ساير محاكم فاقد آن هستند .

2 _ در محاكم عادى قضايى طرفين دعوا مجبورند براى دفاع از خود ، هرگونه اسرارى كه دارند فاش سازند . مسلّم است كه اگر زن و مرد در برابر افراد بيگانه و اجنبى اسرار زناشويى خود را فاش سازند احساسات يكديگر را آن چنان جريحه دار مى كنند كه اگر با اجبار دادگاه به منزل و خانه بازگردند ، ديگر

از آن صميميّت و محبّت سابق خب_رى نخواهد بود و همانند دو فرد بيگانه مى شوند كه به حكم اجبار بايد وظايفى را انجام دهند ، اصولاً تجربه نشان داده است كه زن و شوهرى كه راهى آن گونه محاكم شوند ديگر زن و شوهر سابق نيستند. ولى در محكمه صلح فاميلى يا اين گونه مطالب به خاطر شرم حضور مطرح نمى شود و يا اگر بشود چون در برابر آشنايان و محرمان است ، آن اثر سوء را نخواهد داشت .

3 _ داوران در محاكم معمولى ، در جريان اختلافات غالبا بى تفاوتند و قضيه به ه__ر شك__ل خ__اتم__ه ي__اب__د ب__راى آن ه__ا تأثيرى ندارد ، دو همسر به خانه بازگردند ، يا براى هميشه از يكديگر جدا ش__ون__د ، براى آن ها فرقى نمى كند. محكمه از بستگان نزديك مرد و زن هستند و جدايى يا صلح آن دو ، در زندگى اين عدّه هم از نظر عاطفى و هم از نظر مسؤوليّت هاى ناشى از آن تأثير دارد و لذا آن ها نهايت كوشش را به خرج مى دهند كه صل__ح و صميميّت در مي__ان اين دو ب_رق_رار شود و به اصطلاح آب رفته به جوى بازگردد.

4 _ از همه اين ها گذشته چنين محكمه اى هيچ يك از مشكلات و هزينه هاى سرسام آور و سرگردانى هاى محاكم معمولى را ندارد و بدون هيچ گونه تشريفاتى طرفين مى توانند در كمترين مدّت به مقصود خ_ود نائل شوند. ناگفته روشن است كه حكمين بايد از ميان افرادپخته و باتدبير و آگاه دو فاميل انتخاب شوند. با اين امتيازاتى كه شمرديم معلوم مى شود كه شانس موفقيّت اين محكمه در اصلاح ميان دو همسر به مراتب بيشتر از محاكم ديگر است.

تفسير مردان

(263)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ط_رح حكيمانه براى ايجاد سازش

در آيه شريفه آفريدگار انسان، مردان جامعه را راه نمود كه به هنگام پديدار شدن نشانه هاى سركشى و وظيفه ناشناسى همسرانشان چگونه رفتار كنند؛ اينك در اين آيه راه مى نمايدكه اگر آن تدابيرسودى نبخشيد و خطرجدايى احساس گرديد،چه بايد كرد.

وَ اِنْ خِفْتُ____مْ شِق____اقَ بَيْنِهِم___ا فَ__ابْعَثُ___وا حَكَم____اً مِ__نْ اَهْلِ__هِ وَ حَكَم__اً مِ__نْ اَهْلِه____ا

و اگر نشانه هاى دشمنى و شكاف پديد آمد و از ناسازگارى آن دو بيمناك شديد، داورى از خاندان مرد و داورى نيز از خانواده زن برانگيزيد تا ميان آنان سازش پديد آورند.

در اي__ن م__ورد كه روى سخ_ن در آي_ه ش_ريف_ه با كيست، ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ برخى بر آنند كه مخاطب آيه همان كسى است كه سرپرستى نظام خانواده به عه_ده اوست.

2 _ امّا برخ__ى از مفسّ__ران و بيشتر فقها بر اين عقيده اند كه روى سخن با كسى است كه اي__ن كشمك__ش خ_ان_وادگ_ى در ب_راب_ر او ط__رح مى گ__ردد و توانايى حلّ آن را دارد. رواي__ات رسي_ده از حضرت باقر و صادق عليهم السلام نيز بيانگر اين ديدگاه است.

3 _ به باور پاره اى از مفسران نيز روى سخن با دو عضو اصلى خانواده، يعنى زن و م__رد و بستگ__ان نزديك آنان است.

ي_ك پ_رسش

آيا دو داورى كه براى ايجاد سازش و رفع كشمكش برگزيده مى شوند، در صورت نيافتن راه ادامه زندگى مشترك، مى توانند آن دو را ازهم جدا كنند و به گونه اى ش__رافمتن__دانه زن را ط__لاق ب__دهن__د و انح___لال خ__ان__واده را اع__لان كنن____د؟

پ__اس___خ

از روايات رسيده از امامان نور چنين دريافت مى گردد كه آنان تنها با رضايت زن و مرد مى توانند انحلال خانواده و جدايى زن و مرد را اعلان كنند؛ امّا برخى بر آنند كه

(264) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مى توانند؛ و روايتى نيز از امير مؤمنان در اين مورد آورده اند. طرفداران اين ديدگاه بر اين عقيده اند كه دو داور از سوى زن و مرد وكالت دارند. بنابر اين در صورت عدم امكان سازش و راه نبودن براى ادامه زندگى مشترك مى توانند جدايى آنان را اعلان كنند.

اِنْ يُريدا اِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُما اِنَّ اللّهَ كانَ عَليماً خَبيراً

به باور برخى منظور اين است كه اگر آن دو داور به راستى در انديشه سازش آن زن و مرد و يافتن راه حلّ مشكل آنان باشند، خداوند ميان آنان سازش پديد مى آورد تا بر اساس عدالت و مصلحت داورى كنند؛ امّا برخى بر آنند كه اگر دو داور در انديشه ايجاد سازش ميان زن و شوهرش باشند، خدا ميان آن زن و مرد سازش پديد مى آورد و دشمنى و شكاف را از ميان بر مى دارد؛ چرا كه او به نيت هاى قلبى و خواسته هاى آن دو، دانا و به مصالح و منافع خانواده و جامعه آگاه است.

تفسير مردان (265)

ده دستور درباره حقوق و آداب معاشرت

وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئا وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا وَ بِذِى القُرْبى وَ الْيَتامى وَالْمَساكينِ وَالْجارِ ذِى الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبيلِ وَ م__ا مَلَكَتْ اَيْم__انُكُمْ اِنَّ اللّهَ لايُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُورا

و خدا را بپرستيد و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد و به پدر و مادر ، نيكى كنيد، همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و همسايه نزديك

و همسايه دور و دوست و همنشين و واماندگان در سفر و بردگانى كه مالك آن هاهستيد ، زيرا خداوند ، كسى راكه متكبّر و فخر فروش است ( و از اداى حقوق ديگران سرباز مى زند ، ) دوست نمى دارد. (36 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

بايد توجه داشت كه « مُخْتال » از ماده « خِيال » به معنى كسى است كه با يك سلسله « تَخَيُّلات » خود را بزرگ مى پندارد و اگر مى بينيم به اسب « خَيْل » گفته مى شود نيز به خاطر آن است كه هنگام راه رفتن شبيه متكبّران گام برمى دارد و « فَخُور » از ماده « فَخْر » به معين كسى است كه فخرفروشى مى كند ، بنابراين تفاوت ميان اين دو كلمه در اين جا است كه يكى اشاره به تخيّلات كبرآلود ذهنى و ديگرى به اعمال تكبّرآميز خارجى است. آيه فوق يك سلسله از حقوق اسلامى اعم از حقّ خدا و حقوق بندگان و آداب معاشرت بامردم را بيان داشته است و روى هم رفته ، ده دستور از آن استفاده مى شود :

1 _ نخست مردم را دعوت به عبادت و بندگى پروردگار و ترك شرك و بت پرستى كه ريشه اصلى تمام برنامه هاى اسلامى است مى كند ، دعوت به توحيد و يگانه پرستى روح را پاك و نيّت را خالص و اراده را قوى و تصميم رابراى انجام هر برنامه مفيدى محكم مى سازد و از آن جا كه آيه بيان يك رشته از حقوق اسلامى است، قبل از هرچيز اشاره به حقّ خداوند بر مردم كرده است و مى گويد : « خدا را بپرستيد و هيچ چيز را شريك او قرارندهيد :

وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئا » .

2 _ سپس اشاره به حقّ پدر و مادر كرده و توصيه مى كند كه نسبت به آن ها نيكى كنيد ( وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا ). حقّ پدر و مادر از مسايلى است كه در قرآن مجيد زياد روى آن تكيّه شده و كمتر موضوعى است كه اين قدر مورد تأكيد واقع شده باشد و در چهار

(266) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مورد از قرآن ، بعد از توحيد قرار گرفته است .(1) از اين تعبيرهاى مكرّر استفاده مى شود كه ميان اين دو ارتباط و پيوندى است و در حقيقت چنين است چون بزرگ ترين نعمت ، نعمت هستى و حيات است كه در درجه اول از ناحيه خدا است در مراحل بعد به پدر و مادر ارتباط دارد ، زيرا كه فرزند ، بخشى از وجود پدر و مادر است ، بنابراين ترك حقوق پدر و مادر ، هم دوش شرك به خدا است. درباره حقوق پدر و مادر بحث هاى مشروحى داريم كه در ذيل آيات مناسب در سوره اسراء و لقمان به خواست خ__دا خ__واهد آمد .

3 _ سپس دست__ور به نيك__ى ك__ردن «نسبت به هم__ه خ__ويشاوندان مى دهد» (وَ بِ__ذِى القُ__رْبى).

اين موضوع نيز از مسايلى است كه در قرآن تأكيد فراوان درباره آن شده است ، گاهى به عنوان « صله رحم » و گاهى به عنوان « احسان و نيكى » به آن ها ، در واقع اسلام مى خواهد به اين وسيله علاوه بر پيوند وسيعى كه درميان تمام افراد بشر به وجود آورده ، پيوندهاى محكم ترى درميان واحدهاى كوچك تر و متشكّل تر ، به نام « فاميل » و « خانواده »

به وجودآورد تا در برابر مشكلات و حوادث يكديگر را يارى دهند و از حقوق هم دفاع كنند .

4 _ سپس اشاره به حقوق « ايتام » كرده و افراد با ايمان را توصيه به نيكى در حقّ آن ها مى كند ( وَ الْيَتامى ). زيرا در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون هميشه كودكان يتيمى وجود دارند كه فراموش كردن آن ها نه فقط وضع آن ها را به خطر مى افكند ، بلكه وضع اجتماع را نيز به خطر مى اندازد ، چون كودكان يتيم اگر بى سرپرست بمانند و يا به اندازه كافى از محبّت اشباع نشوند ، افرادى هرزه ، خطرناك و جن__ايت ك__ار بارمى آيند ، بنابراين نيكى در حقّ يتيمان هم نيكى به فرد است هم نيكى به اجتماع .

5 _ بعد از آن حقوق مستمندان را يادآورى مى كند (وَ الْمَساكينِ). زيرا در يك اجتماع سالم كه عدالت در آن برقرار است نيز افرادى معلول و از كارافتاده و مانند آن وجود خواهند داشت كه فراموش كردن آن ها برخلاف تمام اصول انسانى است و اگر

1- ( 83 / بقره ) ، ( 151 / انعام ) ، ( 3 / اسراء ) .

تفسير مردان (267)

فقر و محروميّت به خاطر انحراف از اصول عدالت اجتماعى دامنگير افراد سالم گردد نيز ب__اي_د با آن به مب__ارزه برخاست .

6 _ سپس توصيه به«نيكى در حقّ همسايگان نزديك مى كند» (وَ الْجارِ ذِى الْقُرْبى).

در اين كه منظور از همسايه نزديك چيست مفسّران احتمالات مختلفى داده اند بعضى معنى آيه را همسايگانى كه جنبه خويشاوندى دارند دانسته اند ، ولى اين تفسير با توجه به اين كه در جمله هاى سابق ، از همين آيه اشاره به حقوق خويشاوندان شده

بعيد به نظر مى رسد ، بلكه منظور همان نزديكى مكانى است زيرا همسايگان نزديك تر حقوق و احترام بيشترى دارند و يا اين كه منظور همسايگانى است كه از نظر مذهبى و دينى با انسان نزديك باشند.

7 _ سپس درباره « همسايگان دور سفارش مى كند » (وَ الْجارِ الْجُنُبِ ). و منظور از آن دورى مكانى است ، زيرا طبق پاره اى از روايات تاچهل خانه از چهار طرف همسايه محسوب مى شوند. (1) كه در شهرهاى كوچك تقريبا تمام شهر را در برمى گيرد ( چون اگر خانه هر انسانى را مركز دايره اى فرض كنيم كه شعاع آن از هر طرف چهل خانه باشد ، با يك محاسبه ساده درباره مساحت چنين دايره اى روشن مى شود كه مجموع خانه هاى اطراف آن را تقريبا پنج هزار خانه تشكيل مى دهد كه مسلما شهرهاى كوچك بيش از آن خانه ندارند ). جالب توجه اين كه قرآن در آيه فوق علاوه بر ذكر « همسايگان نزديك » ، تصريح به حقّ « همسايگان دور » كرده است زيرا كلمه همسايه معمولاً مفهوم محدودى دارد و تنها همسايگان نزديك را دربرمى گيرد لذا براى توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهى جز اين نبوده كه نامى از همسايگان دور نيز صريحا برده شود. و نيز ممكن است منظور از همسايگان دور ، همسايگان غير مسلمان باشد ، زيرا حقّ جِوار ( همسايگى ) در اسلام منحصر به همسايگان مسلمان نيست و غير مسلمان را نيز شامل مى شود . ( مگر آن هايى كه با مسلمانان سرجنگ داشته باشند ). « حقّ جِوار » دراسلام به قدرى اهميّت دارد كه در وصاياى معروف امير مؤمنان مى خوانيم

: « ما زالَ ( رَسُولُ اللّهِ ) يُوصى بِهِمْ حَتّى ظَنَنّا اَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ : آنقدر پيامبر صلى الله عليه و آله درباره آن ها سفارش كرد، كه ما فكر كرديم شايد دستور دهد همسايگان از

1- « نُورُالثَّقَلَيْن » ، جلد 1 ، صفحه 480 .

(268) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

يكديگر ارث ببرند ». اين حديث در منابع معروف اهل تسنن نيز آمده است ، در « تفسير المَنار » و « تفسير قُرْطُبى » از بخارى نيز همين مضمون از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است. در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه در يكى از روزها سه بار فرمود: « وَ اللّهِ لا يُ__ؤْمِ__نُ : به خ___دا سوگن_د چني_ن كس_ى ايم_ان ن_دارد ... » يكى پرسيد: چه كس__ى؟ پي__امب__ر صلى الله عليه و آله فرمود : « اَلَّذى لا يَأْمَنُ جارُهُ بَوائِقَهُ : كس__ى كه همسايه او ازمزاحمت او در امان نيست » .(1)

8 _ سپس ق_رآن درباره « كسانى كه با انسان دوستى و مصاحبت دارند ، توصيه مى كند » ( وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ ). ولى بايد توجه داشت كه « الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ » معناى وسيع ترى از دوست و رفيق دارد و در واقع هركسى راكه به نوعى با انسان نشست و برخاست داشته باشد ، دربرمى گيرد خواه دوست دايمى باشد يا يك دوست موقّت ( همانند كسى كه در اثناء سفر با انسان همنشين مى گردد و اگر مى بينيم كه در پاره اى از روايات « وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ » به رفيق سفر ( رَفيقُكَ فِى السَّفَرِ ) و يا كسى كه به اميد نفعى سراغ انسان مى آيد ( اَلْمُنْقَطِعُ اِلَيْكَ يَرْجُوْ نَفْعَكَ ) تفسير شده ، منظور اختصاص به آن ها نيست ، بلكه بيان

توسعه مفهوم اين تعبير است كه همه اين موارد را نيز دربرمى گيرد و به اين ترتيب آيه يك دستور جامع و كلّى براى حسن معاشرت نسبت به تمام كسانى كه با انسان ارتباط دارند مى باشد ، اعم از دوستان واقعى و همكاران و همسفران و مراجعان و شاگردان و مشاوران و خدمتگزاران .

9 _ دسته ديگرى كه در اين جا درباره آن ها سفارش شده ، كسانى هستند كه در سفر و بلاد غربت احتياج پيدا مى كنند (وَابْنِ السَّبيلِ ). با اين كه ممكن است در شهر خود افراد متمكّنى باشند ، در سفر به علّتى وامى مانند و تعبير جالب « ابْنِ السَّبيلِ » ( فرزند راه ) نيز از اين نظر است كه ما نسبت به آن ها هيچ گونه آشنايى نداريم تابتوانيم آن ها رابه قبيله يا فاميل ياشخصى نسبت دهيم، تنها به حكم اين كه مسافرانى هستند ني__ازمن__د، بايد مورد حم__ايت ق__رار گي__رند .

10 _ در آخرين مرحله توصيه به نيكى كردن نسبت به بردگان شده است ( وَ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُ_مْ ). در حقيقت آيه با حقّ خدا شروع شده و با حقوق بردگان ختم

1- « تفسير قُرْطُبى » ، جلد 3 ، صفحه 1754 .

تفسير مردان (269)

مى گردد، زيرا اين حقوق از يكديگر جدا نيستند و تنها اين آيه نيست كه در آن درباره بردگان توصيه شده ، بلكه در آيات مختلف ديگر نيز در اين زمينه بحث شده است. ضمنا اسلام برنامه دقيقى براى آزادى تدريجى بردگان تنظيم كرده كه به « آزادى مطلق » آن ها مى انجامد و به خواست خدا در ذيل آيات مناسب ، مشروحا از آن سخن خواهيم گفت. در پايان آيه هشدار مى دهد و

مى گويد : « خداوند افراد متكبّر و فخرفروش را دوست نمى دارد » (اِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُورا ). به اين ترتيب هركس از فرمان خدا سرپيچى كند و به خاطر تكبّر از رعايت حقوق خويشاوندان و پدر و مادر ، يتيمان ، مسكينان ، ابن السّبيل و دوستان سرباز زند محبوب خدا و مورد لطف او نيست و آن كس كه مشمول لطف او نباشد ، از هر خير و سعادتى محروم است. گواه بر اين معنى روايتى است كه درذيل اين آيه وارد شده : يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويد: « در محضرش اين آيه را خواندم ، پيامبر صلى الله عليه و آله زشتى تكبّر و نتايج سوء آن رابرشمرد به حدّى كه من گريه كردم ، فرم_ود : « چ_را گريه مى كنى » گفتم : من دوست دارم لباسم، جالب و زيبا باشد و مى ترسم با همين عمل جزو متكبّران باشم فرمود : « نه تو اهل بهشت_ى و اين ه_ا علام_ت تكبّ_ر نيس_ت ، تكبّ_ر آن اس_ت كه انس_ان در مقاب_ل ح_قّ ، خاض_ع نباشد و خود را بالاتر از م_ردم بدان_د و آن ها را تحقي_ر كن_د ( و از اداى حق__وق آن ه___ا س___رب___از زن___د ) ».

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«جار»: همسايه

«جُنُ___ب»: دور

«مُخْتال»: خودخواه، خودبزرگ بين، كسى كه با پندارهاى پوچ و بى اساس براى خويش مقام و موقعيتى مى پندارد كه فاقد آن است.

«فَخُور»: فخرفروش و كسى كه امتيازات و نقاط قوّت خويش را به منظور خودنمايى به رخ ديگران مى كشد و به انگيزه خودبزرگ بينى بر مى شمارد؛ امّا به كسى كه گاه نعمت هاى خ__دا را به خ__ود بر مى شم__ارد و سپ__اس مى گزارد، سپاسگزار گفته اند.

(270) آياتُ الرِّجال

فِى الْقُرْآن

زنجي_ره اى از كارهاى شايسته

قرآن پس از سفارش به عدالت و نيكوكارى در مورد يتيمان و توصيه به رعايت ارزش هاى انسانى و اخلاقى در نظام خانواده و ميان دو همسر، اينك به بيان يك سلسل__ه ام__ور معن__وى و شم__ارى از كارهاى ش__ايست__ه و پسنديده كه از ضروريات زندگى اسلامى و انسانى است پرداخته و در آغاز از توحيدگ__رايى و يكتاپرستى ش__روع مى كن__د و مى ف_رم__اي__د:

وَاعْبُدُوا اللّهَ وَ لاتُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً

خداى را به يكتايى بپرستيد و او را به شكوه و عظمت ياد كنيد و در عبادت و پرستش، شريكى براى او مگيريد؛ چرا كه پرستش و بندگى تنها در خور اوست كه آفريدگار تواناى جهان و انسان و ارزانى دارنده نعمت هاست.

وَ بِالْ__والِدَيْنِ اِحْس__اناً وَ بِ__ذِى الْقُ__رْبى وَالْيَتامى وَالْمَساكينِ

و به پدر و مادر، هم خودتان نيكى كنيد و هم ديگران را در مورد آنان جز به نيكى و احترام سفارش نكنيد و به همه نزديكان، يتيمان و بينوايان نيز احسان كنيد و بدانيد كه نيكى واقعى در مورد يتيمان، حراست از حقوق و شئون و تربيت درست آنان است؛ و نيكى به بينوايان اين است كه حقوق آنان را پايمال نسازيد و در رفع گرفتارى و مح__رومي__ت آن___ان بك__وشي__د.

وَالْجارِ ذِى الْقُرْبى وَالْج_ارِ الجُنُبِ

به باور گروهى منظور از اين دو تعبير، همسايه خويشاوند و بيگانه است؛ امّا به باور برخى منظور همسايه توحيدگرا و غير مسلمان است.

از پي__امبر گ__رامى در اين م__ورد آورده ان_د كه فرمود:

اَلْجيرانُ ثَلاثَةٌ: جارٍ لَهُ ثَلاثَةُ حُقوقٍ،

حَ____قُّ الْجِ__وارِ وَ حَ____قُّ الْقَ____رابَ__ةِ وَ حَ___قُّ الاِْسْ__لامِ،

وَ ج__ارٍ لَ__هُ حَقّ__انِ: حَ____قُّ الْجِ____وارِ وَ حَ__قُّ الاِْسْ__لامِ؛

وَ ج__ارٍ لَ__هُ حَ___قُّ الْجِ__وارِ، الْمُشْ_رِكُ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ.(1)

همسايگان انسان سه گروهند: دسته اى از آنان از

حقّ همسايگى، خويشاوندى و

1 - حِلْيَة الاَوْلياء،ج 5، ص 207 با اندك تفاوت؛ اَحكام القرآن، جَصّاص، ج2، ص 195.

تفسير مردان (271)

مسلمانى برخوردارند؛ و دسته اى از ح__قّ همس__ايگ__ى و هم__دين__ى؛ و گروه سوم تنه__ا از ح__قّ همس__ايگ__ى و انس__انى، چ____را ك__ه خويشاوند يا همدين نيستند.

«زَجّاج» بر اين باور است كه منظور از همسايه نزديك، كسى است كه از نظر مسافت به شما نزديك است و او را مى بينيد و مى شناسيد؛ و همسايه دور به عكس آن است.

در روايت است كه مرز همسايگى تا چهل منزل است؛ و نيز روايت آورده اند كه تا حدود چهل متر است. با اين بيان، به باور ايشان منظور از همسايه نزديك، خويشاوند نيست؛ چرا كه قرآن شريف در مورد خويشاوندان در صدر آيه سفارش فرموده است. امّا ممكن است در پاسخ گفته شود كه خويشاوند در صورتى كه همسايه انسان گرديد، ح__قّ ديگ__رى ني__ز پي__دا مى كن__د. با اين بي__ان در آيه تكرارى به چشم نمى خورد.

وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ

و به يار همراه و يا همنشين نيز نيكى كنيد.

در مورد اين فراز، ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ گروهى از جمله «ابن عبّاس» برآنند كه منظور رفيق راه است و نيكى به او برخورد درست و رعايت حقوق و حدود و مواسات با او است.

2 _ و گ___روهى بر اين ب_اورند كه منظور همسر انسان است.

3 _ پاره اى بر آنند كه منظور، كسى است كه به شما روى آورده و انتظار يارى دارد.

4 _ و پاره اى نيز مى گويند منظور كارگر و خدمتگزار انسان است. به باور ما آيه همه اين ها را در بر مى گيرد و نيكى به همه اينها سفارش شده است.

وَ ابْ___نِ السَّبي____لِ

در اين مورد

برخى بر آنند كه منظور اين است كه به در راه ماندگان نيز نيكى كنيد. و برخ__ى ديگ__ر مى گ__وين__د منظ__ور نيك__ى به ميهمان است.

ابن عبّاس مى گ__وي__د: ميهم__انى سه روز است و فراتر از آن نيكى است و هر نيكى نيز صدقه است.

«جابر» از پيامبر گرامى آورده است كه فرمود: هر نيكوكارى صدقه محسوب مى گردد و يكى از آن نيكى ها اين است كه با برادرت با چهره اى باز روبه رو گردى و آب ظ__رف خ__ويش را به ظ__رف او و به س__ود او ب__ري__زى.

وَ م_امَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ

(272) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و به بردگان خويش نيز نيكى كنيد و با تأمين نيازهاى آنان از واگذار نمودن كارهاى سخت و طاقت فرسابه آنها خوددارى نماييد.

اِنَّ اللّ__هَ لايُحِ__بُّ مَ__نْ ك__انَ مُخْت__الاً فَخُ_وْراً

و بهوش باشيد كه خدا مردم متكبر و فخ_رفروش را دوست نمى دارد.

ابن عبّاس مى گويد: دليل بيان دو صفت منفى تكبر و فخرفروشى اين است كه مردم متكبر و فخرفروش از بستگان و همسايگان نيازمند خويش متنفّرند و با آنان رفت__ار شايست__ه ندارند.

گفتنى است كه آيه شريفه در بردارنده همه محتوا و اركان اسلام است و انسان را به سوى ارزش هاى انسانى راه مى نمايد؛ و اگر كسى درباره اين آيه شريفه درست بينديشد، از هر نوع پند و اندرز سخنوران بى نياز است و به علوم و دانش هاى گوناگون دانش_وران دست مى يابد.

پ_رت_وى از آيات (1)

پ_رت_وى از آيات

در آياتى كه گذشت، قرآن شريف يك سلسله تدابير ظريف و سازنده را براى استحكام و استوارى نظام خانواده و حلّ بحران ها ترسيم مى كند كه اگر به هنگام پديدارشدن نشانه هاى بحران در روابط خانواده و به صدا در آمدن زنگ خطر، اين تدابير به شيوه اى شايسته مورد عمل قرار گيرد، بسيارى از بحران ها

و زيان هاى برخاسته از آن به خوبى برطرف شده و يا به صورت شرافتمندانه اى انحلال آن اعلان و به انبوهى از بدبختى ها خطّ پايان خواهد كشيد. اين تدابير عبارتند از:

1 _ اص_ل مديريت در ج_امع_ه كوچك خ__ان_واده

ج__امع__ه جه__انى از جامعه هاى گ_ون__اگ__ون و هر ك__دام از اين جامعه ها از واح__ده__اى خ__ان__واده پ__دي__د آمده اند.

اگر خانواده بزرگ بشرى يا جامعه هاى كوچك تر براى جلوگيرى از هرج و مرج و بى برنامه گى و انحطاط و از هم گسيختگى و پيدايش راه تكامل و پيشرفت، نيازمند به اداره و مديريت وكارگزارند، به همان دليل جامعه كوچك خانه و خانواده نيز براى اوج

1 . مترجم.

تفسير مردان (273)

گرفتن به پرفرازترين قله تكامل مادى و معنوى و اخلاقى و انسانى و مبارزه با آنها و از هم گسيختگى خ__ان__واده ني_ازمند به نظ_ام و مديريت و مدير و معاون و مشاور است.

ضرورت مديريت در جهان كنونى به گونه اى روشن است كه پيش از شكل گيرى هر حزب و گروه در هر واحد اقتصادى و اجتماعى و ادارى و خدماتى، نخست به مديريت آن مى انديشند و اميرمؤمنان قرن ها پيش فرمود: «لابُدَّ لِلنّاسِ مِنْ اَميرٍ...»(1) مردم هر جامعه و تمدنى، ناگزير از مديريّت و اداره و كارگزارند.

و نخستين درس اين آيات اين است كه جامعه كوچك خانواده نياز به مديريت و م__دي__ر و مش__اور و مع_اون دارد.

2 - مدير و معاون در اين جامعه كوچك

در گام دوم از اين آيات اين پيام را دريافت مى داريم كه ضمن رعايت احترام و حقوق متقابلِ دو ركن اساسى اين جامعه كوچك كه زن و مرد مى باشند و با در نظر گرفتن شرايط جسمى و فكرى و عاطفى هر كدام از يك سو و تعهدات اقتصادى مرد بر تأمين هزينه خانواده و پ__رداخ__ت مه__ري__ه ب__ه زن، من__اسب ت__رين و طبيعى ترين راه اين است كه مديريت اين جامعه كوچك را به شايسته ترين و كارآمدترين و لاي__ق ت___ري_ن آن دو بسپ___اري__م.

با اين بيان اگر مرد شايسته ترين آن دو بود، مديريت را بر اساس شايسته سالارى

به مرد بسپاريم و معاونت آن را به زن، تا با به هم پيوستن نيروى بيشتر جسمى و فكرى و قدرت شگرف هنرى و عواطف سرشار و زندگى ساز انسانىِ زن و مرد در نظام خانواده، هم براى آن برنامه و نقشه تكامل ترسيم مى گردد و هم هزينه اين پيشرفت تأمين شود و هم در فراز و نشيب ها به شايستگى از آن دفاع گردد.آرى، اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوالِهِمْ...

1 . نَهْجُ البَلاغَه، خ 40.

(274) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

3 _ رع__ايت حق__وق متق_ابل

در هر ج__امع__ه اى دو اص__ل اساسى جدايى ناپذيرند:

1 _ انج____ام وظيف___ه

2 _ ايج___اد وظيف____ه

هنگامى كه مديريت در نظام خانواده به انجام شايسته وظايف مادى و معنوى و اقتصادى و عاطفى و انسانى خويش قيام كرد و حقوق معاونت را كه در دين، ركن اين جامعه كوچك است پاس داشت، در برابر اين انجام وظيفه براى او تكليف ايجاد مى كند و اين جاست كه حقوق متقابل در خانه و جامعه بشر شكل مى گيرد و از هم گسست ناپذير مى گردد؛ و اين سومين درس در پرتو اين آيات است كه مى فرمايد:

«فَالصّالِح__اتُ ق_انِت__اتٌ حافِظ__اتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ...».

و زنان شايسته زندگى و درستكار، آنانى هستند كه در برابر حقوقى كه خدا براى آنان مقرر داشته است در برابر مديريت خانه فروتن هستند و نه سركش و ماجراجو و در غي__اب م__ردِ خ__انه يا حض__ور او، اس__رار و حقوق و عفت خويش و آبروى خانواده را پ_اس مى دارند.

4 _ راه رويارويى با بحران ها

راه رويارويى با بحران ها

هرجامعه اى در فراز و نشيب هاى زندگى ممكن است به آفت ها و بحران هايى گرفتار آيد كه بقا و حيات آن در گرو رويارويى شايسته مديريت و معاونت آن با آفت هاست.

درس ديگرى كه ازآيات موردبحث مى گيريم اين است كه در صورت بروز نشانه هاى بحران وسركشى زن يا مرد و پايمال ساختن حقوق وناديده گرفتن وظايف چه بايد كرد؟

اينك در اين جا چگونگى رويارويى مرحله به مرحله با قانون شكنى زن يا معاونت نظ__ام خ__ان__واده ط__رح مى گردد كه به ترتيب عبارتند از:

1 _ اندرز وگفت گوى شايسته و انسانى براى حلّ مشكل.

2 _ مب_____ارزه منف_____ى و قط____ع رابط__ه مح____دود.

3 _ و آخرين راه براى مديريت،اندكى «شدت عمل» با رعايت همه مقررات انسانى.

4 _ و پس ازآن مراجعه به محكمه خانوادگى وفاميلى تاداورى نمايند و راه ادامه زندگى مشترك و نظام خانواده را ارائه و

موانع همكارى را بر طرف يا انحلال آن را اعلان كنند.

تفسير مردان (275)

تحريم نماز در حال مستى

يااَيُّهَاالَّذينَ اآمَنُوا لاتَقْرَبُواالصَّلوةَ وَ اَنْتُمْ سُكارىحَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُبا اِلاّ عابِرى سَبيلٍ حَتّى تَغْتَسِلُوا وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضى اَوْ عَلى سَفَرٍ اَوْ جاآءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ اَوْ لمَسْتُمُ النِّساآءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماآءً فَتَيَمَّمُوا صَعيدا طَيِّبا فَامْسَحُوا بِوُجُ__وهِكُمْ وَ اَيْ_ديكُمْ اِنَّ اللّهَ كانَ عَفُوّا غَفُورا

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! در حال مستى به نماز نزديك نشويد، تا بدانيد چه مى گوييد و همچنين هنگامى كه جنب هستيد، مگر اين كه مسافر باشيد، تا غسل كنيد و اگر بيماريد، يا مسافر و يا «قضاى حاجت» كرده ايد و يا با زنان آميزش جنسى داشته ايد و در اين حال، آب ( براى وضو يا غسل ) نيافتيد ، با خاك پاكى تيمم كنيد ( به اين طريق كه ) صورت ها و دست هايتان را با آن مسح نماييد .خداوند بخشنده و آمرزنده است. (43 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

افراد مست نمى توانند مشغول اداى فريضه نماز شوند و نماز آن ها در اين حال باطل است ، فلسفه آن هم روشن است ، زيرا نماز گفتگوى بنده و راز و نياز او با خدا است و بايد در نهايت هوشيارى انجام گردد و افرادمست از اين مرحله دور و بيگانه اند. ممكن است در اين جا كسانى سؤال كنند كه آيا مفهوم آيه فوق اين نيست كه نوشيدن مشروبات الكلى فقط در صورتى ممنوع است كه مستى تا حال نماز باقى بماند و دليل ضمنى بر جواز آن در ساير حالات مى باشد؟ پاسخ اين سؤال ، به خواست خدا به طور تفصيل در تفسير آيه 90 / مائده خواهد آمد اما

به طور اجمال اين است كه اسلام براى پياده كردن بسيارى از احكام خود ، از روش « تدريجى » استفاده كرده مثلاً همين مسأله تحريم مشروبات الكلى را در چند مرحله پياده نم_وده است ، نخس_ت آن را به عنوان يك نوشيدنى نامطلوب و نقطه قابل « رِزْقا حَسَنا » ( 67 / نحل ) مطرح و سپس در صورتى كه مستى آن در حال نماز باشد جلوگيرى كرده ( آيه فوق ) و بعد منافع و مضار آن را با هم مقايسه نموده و غلبه زيان هاى آن ، بيان شده است ( 219 / بقره ) و

(276) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

در مرحله آخرنهى قاطع و صريح ازنوشيدن آن نموده است ( 90 / مائده ). اصولاً براى ريشه كن ساختن يك مفسده اجتماعى و اخلاقى كه محيط به طورعميق به آن آلوده شده راهى بهتراز اين نيست كه افراد را تدريجا آماده كنند و سپس حكم نهايى اعلام گردد. ضمنا بايدتوجه داشت كه آيه فوق به هيچ وجه دلالت بر اجازه نوشيدن خمرنداردبلكه تنها درباره مستى در حال نماز سخن گفته و در مورد غيرنماز سكوت اختياركرده تا مرحله نهايى حكم فرا رسد. البتّه باتوجه به اين كه اوقات پنجگانه نماز مخصوصا در آن زمان كه معمولاً در پنج وقت انجام مى شد ، فاصله چندانى با هم ندارند ، خواندن نماز در حال هشيارى لازمه اش اين است كه در فاصله اوقات از نوشيدن مايعات مست كننده به كلّى صرف نظر شود ، زيرا غالبا مستى آن تا موقع نماز ادامه مى ي_ابد و حالت هوشيارى پيدا نمى شود ، بنابراين حكم آيه فوق شبيه يك تحريم هميشگى و مستمرّ است. اين موضوع نيز لازم به يادآورى است كه در روايات متعدّدى كه

در كتب شيعه و اهل تسنّن وارد شده آيه فوق به « مستى خواب » تفسير شده يعنى در حالى كه هنوز كاملاً بيدارنشده ايد ، شروع به نماز نكنيد تا بدانيد چه مى گوييد .(1) ولى چنين به نظر مى رسد كه اين تفسير از مفهوم جمله «حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» استفاده شده است اگرچه در معنى «سُكارى» داخل نباشد. به عبارت ديگر از جمله « تا بدانيد چه مى گوييد » استفاده مى شود ، نماز خواندن در هر حالى كه انسان از هشيارى كامل برخوردار نباشد، ممنوع است ، خواه حالت مستى باشد يا باقيمانده حالت خواب . ضمنا از اين جمله نيز مى توان استفاده كرد كه بهتر است در حال كسالت و كمى توجّه نيز انسان نماز نخواند ، زيرا حالت فوق به صورت ضعيف در او وجود دارد و شايد به همين جهت است كه در روايتى از امام باقر نقل شده كه فرمود: « در حالتى كه كسل هستيد يا چرت آلود يا سنگين ، مشغول نماز نشويد زيرا خداوند مؤمنان را از نماز

1- « نورالثقلين » ، جلد 1 ، صفحه 483 و « تفسير قُرْطُبى » ، جلد 3 ، صفحه 1771 .

تفسير مردان (277)

خ__وان_دن در حال مستى نهى كرده است » .(1)

باطل ب__ودن نم__از در ح_ال جنابت

جمله «وَ لا جُنُبا» اشاره به بطلان نماز در حال جنابت است. سپس استثنايى براى اين حكم بيان فرموده و مى گويد : « مگر اين كه مسافر باشيد : اِلاّ عابِرى سَبيلٍ ». و درمسافرت گرفتاربى آبى شويد كه دراين حال نمازخواندن به شرط تيمّم كه درذيل خواهدآمد جايزاست.ولى درروايات و اخبار تفسيرديگرى نيز براى آيه آمده است (2) و آن اين كه منظوراز «صَلوة» درآيه محل نمازگزاردن و مسجد است يعنى در حال جنابت وارد مساجد نشويد، سپس كسانى راكه عبوراازمسجد

مى گذرند، استثناءفرموده و مى گويد: «اِلاّ عابِرى سَبيلٍ» يعنى مى توانيد درحال جنابت عبورا از مسجد بگذريد و ازبعضى روايات استفاده مى شودكه جمعى از مسلمانان و صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله خانه هايى در اطراف مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله ساخته بودند كه درهاى آن به مسجد گشوده مى شد و به آن ها اجازه داده شد كه در حال جنابت از مسجد بگذرند بدون اين كه در آن توقّف كنند. ولى بايد توجه داشت كه لازمه تفسير فوق اين خواهد بودكه كلمه «صلوة» درآيه به دو معنى آمده باشد، يكى به معنى خود « نماز » و ديگر به معنى « محل نماز » زيرا دوحكم مختلف درآيه فوق بيان شده ، يكى خوددارى از نماز در ح__ال مست__ى و ديگ__رى خ__وددارى جنب از ورود در مس__اجد ( البتّه استعمال يك لفظ در دو معنى يا بيشتر چنان كه در اصول گفته ايم مانعى ندارد ولى خلاف ظاهر است و بدون قرينه جايز نيست اما روايات ف__وق مى تواند قرينه آن باشد ). ضمنا بايد توجه داش__ت كه نم__از خواندن يا عب__ور از مسج__د بع__د از غسل كردن باجمله «حَتّى تَغْتَسِلُ__وا» بي__ان شده ب__لام__انع است.

1- « نُورُالثَّقَلَيْن » ، جلد1 ، صفحه 483 شبيه اين مضمون در « صحيح بخارى » آمده است .

2- « وسائل الشيعه » ، جلد1 ، صفحه 486 .

(278) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تيمّم براى معذورين

در جمله بعد كه در حقيقت تمام موارد تشريع تيمّم جمع است ، نخست به موردى كه آب ب__راى ب__دن ض__رر داشت__ه باشد اشاره كرده و مى فرمايد : « اگر بيمار باشيد و يا در سفر : وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضى اَوْ عَلى سَفَرٍ ». سپس به مواردى كه انسان دسترس به آب ( يا استعمال آب ) ندارد اشاره كرده مى فرمايد

: « هنگامى كه از قضاى حاجت برگشتيد و يا با زنان آميزش جنسى داشتيد: اَوْجآءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ اَوْ لمَسْتُمُ النِّسآءَ».

« و دسترسى به آب نداشته باشيد : فَلَمْ تَجِدُوا مآءً » .« در اين موقع با خاك پاكيزه اى تيمّ__م كني__د : فَتَيَمَّمُ__وا صَعي__دا طَيِّب__ا ». سپس ط__رز تيمّم را بيان فرموده ، مى گويد : « سپس ص__ورت و دست ه__اى خ__ود را مس__ح كني__د : فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لا تَقْرَبوا»: نزديك نشويد.

«سُكارى»: اين واژه جمع «سَكْران»، صفت مرد مست است و «سَكْرى» به زن مست گفته مى ش__ود. واژه «سُكْ__ر» به مفه__وم مس__دود ساختن راه آب و بستن آن است و به همي_ن مناسبت در مست__ى كه بستن راه خ__رد و شن__اخت است، نيز به كار مى رود.

و «سَكْ__رَه» ني__ز به مفه__وم آخ__رين لحظ__ات زن__دگى و ح__الت احتضار است.

«جُنُب»: ب____ه ف____ردى گفت___ه مى ش__ود ك__ه ب__اي__د غس__ل جن__اب__ت كن____د.

«ع___ابِ___ر»: راهگ______ذر.

«غائِط»: آبريزگاه و نقطه اى دور از چشم ديگران؛ امّا امروزه به مدفوع گفته مى شود.

«لَمْس»: اين واژه دراصل به مفهوم ماليدن دست است، امّااينك توسعه يافته و برهرنوع تم__اس ب_دنى گفته مى شود.

«تَيَمُّم»: به «آهنگ» گفته مى شود، امّا در فقه اسلامى به مفهوم خاصى است كه مشه__ور و مع____روف است.

«صَعيد»: به سطح زمين، به ويژه نقاط بدون آب و گياه كه خاك آن هويداست گفته

تفسير مردان (279)

مى ش__ود؛ و بدان دليل به سطح زمين «صعيد» مى گويند كه اگر بخواهيم از ژرفاى آن به سوى خ__ارج از آن ب__الا بي__اييم، پ__اي__انِ م_رحله صعود است.

پ__اكي__زگى جس__م و ج_ان

در آيه پيشين آفريدگار انسان به بندگانش دستور پرستش و عبادت داد؛ اينك درباره بزرگ ترين و پرشكوه ترين عبادت ها كه نماز است مى فرمايد:

ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذينَ آمَنُ__وا لا تَقْ__رَبُ__وا

الصَّ____لاةَ وَ اَنْتُ__مْ سُك______ارى

به باور گروهى از مفسّران از جمله «ابن عبّاس» منظور اين است كه: اى مردم با ايمان! در حال مستى نماز نخوانيد.

امّا به باور برخى ديگر منظور اين است كه به جايگاه نماز همچون مسجدها نزديك نشويد. اين ديدگاه به خود قرآن استدلال مى كند كه هم واژه «صَلَوات» را به مفهوم مكان هاى نماز و عبادت به كار برده است و هم در خود آيه شريفه مى فرمايد: «اِلاّ عابِرىسَبيلٍ»،مگراين كه راهگذرباشيد و از يك سو وارد و ازسوى ديگرخارج گرديد.

درب__اره دو واژه «وَ اَنْتُ__مْ سُك__ارى» ني__ز دو نظ__ر آم___ده است:

1 _ به ب__اور ب__رخ__ى منظ__ور، مست__ى برخاسته از مشروبات مست كننده است.

در اي__ن ج__ا اين پ__رسش ط__رح مى گردد كه چگونه مى توان انسان مست را هشدار داد؟ مگر نه اين كه يكى از شرايط تكليف داشتن خرد است و انسان مست، خ__ردمن__د به شم__ار نم_ى آي___د؟

در اين مورد برخى برآنند كه گاه فردى مست مى گردد، امّا نه به گونه اى كه خرد خويش رااز دست بدهدودستوروهشداررا درك نكند؛ و برخى مى گويند:منظوراين است كه انسان باايمان نبايد به هنگام نزديك شدن وقتِ نمازخودرا درمعرض مستى قرار دهد.

و «اب__وعل__ى» ب__ر آن اس__ت ك__ه: ه__رگ__اه در حال مستى نماز بخواند بايد دگ__رب_____اره آن را ب__ه ج___اآورد.

پرسش ديگر در اين مورد اين است كه اگر انسان در حالت مستى مكلّف باشد،

(280) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چگونه مى ت__وان او را از انج_ام نم__از بازداشت؟

در پاسخ گفته اند: اين دستور نسخ شده است؛ و نيز برخى مى گويند: آنان نبايد نماز را ترك كنند، بلكه لازم است كه آن را در خانه بخوانند و به منظور تعظيم شعائر(1) و رع__ايت ح__رم__ت پي__امبر در آن ح__ال، در مسج__د و نماز جماعت حضور نيابند.

2 _ و ب__ه ب__اور ب__رخ__ى ديگ__ر، منظ__ور از

«وَ اَنْتُ__مْ سُكارى» نه مستى شراب كه مست__ى خ___واب است.

از پنجمين امام نور نيز روايت شده است كه ديدگاه دوم را تأييد مى كند؛ و نيز از پيامبر گرامى روايتى آورده اند كه فرمود: هرگاه در هنگام نماز دستخوش چرت و كسالتِ خواب شده ايد، با آن حال نماز نخوانيد؛ مبادا كه بى توجه به واژه هايى كه به كار مى بريد به جاى دعا، خويشتن را نفرين كنيد.

حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ

تا آن گاه كه به خود آييد و بدانيدكه چه مى گوييد و گفتارخويش را سنجيده و درست امتياز دهيد. پ__اره اى نيز گفت__ه اند: تا بت_وانيد آياتى را كه تلاوت مى كنيد حفظ كنيد.

وَ لا جُنُب__اً اِلاّ ع__ابِ__رِى سَبي___لٍ حَتّ__ى تَغْتَسِلُ_وا

در تفسي_____ر اي__ن ف____راز دو نظ______ر است:

1 _ به باور گروهى منظور اين است كه در حال جنابت به نماز نزديك نشويد، مگر اين كه در سفرباشيد و امكانات غسل در دسترس شما نباشد؛اگر چنين بود مى توانيد نماز خود را با تيمّم بخوانيد؛ چرا كه تيمّم اگر چه جنابت را برطرف نمى سازد، امّا به انسان اجازه خواندن نماز مى دهد. اين ديدگ__اه از اميرمؤمنان نيز روايت شده است.

2 _ و گروهى ديگر مى گويند: منظور اين است كه در حال جنابت وارد مسجد نشويد، جز اين كه رهگذر باشيد. اين ديدگاه از ام__ام ب__اقر عليه السلام نيز روايت شده است.

3 _ به باور ما اين ديدگاه بهتر به نظر مى رسد؛ چرا كه خدا مقررات مربوط به جُنُب

1 . سوره حَجّ، آيه 40.

تفسير مردان (281)

و جنابت را در فراز آخر آيه شريفه بيان مى كند و اگر بخواهيم اين جمله را هم بر اساس ديدگاه نخست تفسير نماييم تكرارى بيهوده لازم مى آيد.

وَ اِنْ كُنْتُ__مْ مَرْضى اَوْ عَلى سَفَرٍ اَوْ جاءَ اَحَدٌ

مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ اَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا م_اءً فَتَيَمَّمُ___وا صَعي__داً طَيِّب___اً

و اگر بيمار هستيد يا در سفريد يا يكى از شما از آبريزگاه آمده است و يا با زنان آميزش نموده ايد و آب براى غسل نيافته ايد، بر خاكى پاك و تميز تيمّم كنيد و صورت و دست هايتان را مسح نماييد.

در داستان فرود آيه شريفه آورده اند كه: اين آيه درباره مردى از ياران پيامبر كه بيم__ار ب__ود و ت__وان برخاستن و وضو گرفتن نداشت فرود آمد.

به باور گروهى بيمارى هايى كه به انسان اجازه مى دهند كه به جاى وضو و غسل تيمّم كند، عبارتند از: شكستگى و زخم و دمل هايى كه آب به آنها زيان مى رساند؛ اما به باور پاره اى منظور مشكلاتى است كه يا به انسان اجازه نمى دهد تا از آب استفاده كند و يا نمى تواند آب ف__راهم آورد و كسى هم نيست كه او را در اين راه يارى رساند.

برخى تيمم را براى مج__روح__ان درس__ت نمى دانن__د؛ اما روايات رسيده از دو امام گران قدر حضرت ب__اق__ر و صادق عليهم السلام - كه درود خ__دا بر آنان باد _ در همه م__واردى كه آم__د، تيمّ__م را درس__ت و روا نش___ان مى ده__د.

برخى از مفسّران در آيه شريفه، «اَوْ» را به معناى «واو» گرفته اند؛ چرا كه آمدن از آبريزگاه از جنس بيمارى ومسافرت نيست تاپيوندآن برآن دو درست باشد؛ آرى بيمارى و مس__افرت مجوّز تيمّم است در حالى كه آمدن از آبريزگاه باعث لزوم آن مى گردد.

در م__ورد: «اَوْ لامَسْتُ__مُ النِّساءَ» ني__ز دو نظ__ر آم__ده اس__ت:

1 _ ب__ه ب__اور گ__روه__ى، از جمل__ه امي__رم__ؤمن__ان، ابن عبّاس و ابوحنيفه، منظ_______ور آمي_______زش جنس__ى ب____ا زن______ان اس_____ت.

2 _ و به باور گروهى ديگر از جمله عُمَر و ابن مسعود

و شافعى، هرگونه تماسى را

(282) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مى گيرد، خواه با آميزش و يا دست وپا.

به باور ما، ديدگاه نخست درست است؛ چرا كه خدا مقررات مربوط به انسان جُنُب را به هنگام بودن آب، با اين جمله بيان فرمودكه: در حال جنابت نيز به نماز نزديك نشويد، مگر اين كه راهگذر باشيد، تا غسل كنيد «وَ لا جُنُبا اِلاّ عابِرِى سَبيلٍ حَتّى تَغْتَسِلُوا...»؛ و از پى آن، حكم جنب به هنگام نبودن آب را بيان مى كند؛ و نمى توان گفت كه آيه از بيان مقررات مربوط به جُنُب به هنگام نبودن آب صرف نظر نموده و بدون بيان روشن مقررات آن مى گذرد.

با اين بيان، منظور از «لامَسْتُمُ النِّساءَ» آميزش جنسى است. و از «ابن عبّاس» آورده اند كه منظور از آن،آميزش است؛ و بدان دليل به آن «لَمْس» گفته شده است كه از اين راه انسان به آميزش كشيده مى شود.

فَلَ_مْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُ_وا صَعي__داً طَيِّباً

منظور اين است كه اگر به خاطر سفر به آب دسترسى نداشتيد و يا اين كه دسترسى ب__ه آب ب__ود امّا رس__انيدن آن ب__ه بدن برايتان زيان بار بود، پس خاكى جست جو كنيد و به آن خ__اكِ پاك تيمم نماييد.

واژه شناسان همگى برآنند كه واژه «صعيد» به مفهوم سطح زمين است و اين با م_ذه_ب ما كه تيم__م بر سن_گ را نيز جايز مى نگرد هماهنگ است.

واژه «طَيِّب» به معناى پاك است و پاره اى نيز آن را به «روا» معنا كرده اند. و برخى مى گويند: منظور خاك زمين مزروعى است و نه شوره زار و بى آب و گياه؛ و اين بسان آن آي__ه ش__ريف__ه است كه مى فرمايد:

«وَالْبَلَدُالطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِاِذْنِ رَبِّهِ...»(1)

زمين پاك و پاكيزه و آماده، گياه و دانه اش به اذن پروردگارش

بر مى آيد و آن زمين كه ناپاك و نامناسب است، گياهش جز اندك و بى فايده برنمى آيد.

1 - سوره اَعْراف، آيه 58.

تفسير مردان (283)

فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ

در اين فراز چگونگى تيمم را بيان مى كند كه در مورد آن ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ بيشتر فقها و ابوحنيفه و شافعى و گروهى از دانشمندان ما بر اين عقيده اند كه تيمّم عبارت است از اين كه انسان يك بار دو دست را برخاك زند و با آنها چهره را مسح نمايد و يك بار نيز بر خ__اك زند و دست ها را تا مرفق مسح كند.

2 _ برخى از جمله «عمّار ياسر» آورده اند كه تيمم عبارت است از اين كه يك بار براى صورت و يك بار براى دست ها تا مچ، دست ها را بر خاك زند و مسح نمايد. ديدگاه طبرى نيز همين است. مذهب ما نيز در تيمم بدل از غسل همين است؛ اما در بدل از وضو يك بار زدن دست ها بر خاك براى مسح چهره از رويشگاه موى پيشانى تا انته__اى بين__ى و مس__ح دست ه__ا از مچ تا آخر انگشتان كافى است.

3 _ اما پاره اى چون «زُهَ_رى» مى گويند: بايد تا زير بغل مسح شود.

اِنَّ اللّ___هَ ك___انَ عَفُ__وّاً غَفُوراً

ب__ه يقي__ن خ__دا درگ__ذرن___ده است و به جاى وضو، تيمم را مى پذيرد و لغزش ها و گناهان را مى آمرزد.

آيه شريفه نشانگر آن است كه نماز انسان مست درست نيست. از ديدگاه فقها نيز كسى كه در حالت مستى نماز خوانده، بايد قضاى آن را به جا آورد. عقد مست نيز درست نيست؛ چه نكاح باشد و چه معاملات. در طلاق دادن و آزاد نمودن برده نيز همين را گفته اند؛ گرچه ابوحنيفه مى گويد: طلاق او درست

است. و از شافعى آورده اند كه مى گ__ويد درس__ت نيس_ت.

اگرانسان درحال مستى به كارهايى كه باعث حدّمى شود. دست زند،كيفرحدّ درمورد او به اجرا گذاشته مى شود؛ با اين بيان اگر در آن شرايط دست به سرقت زد، يا مرتكب زشتى و بى عفتى گرديد و يا به زن پاكدامنى نسبت ناروا داد، حدّ بر او زده مى شود؛ چرا كه فرمان هاى قرآن در اين مورد عموميت دارد؛ و مذهب نيز همين را مى گويد.

(284) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ضرورت آماده باش دائمى مسلمانان خصوصا مردان مسلمان

ضرورت آماده باش دائمى مسلمانان خصوصا مردان مسلمان

ياآ اَيُّهَا الَّ__ذينَ امَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ اَوِانْفِرُوا جَميعا

اى كسانى كه ايمان آورده ايد آمادگى خودرا ( دربرابر دشمن )حفظ كنيد و در دسته هاى متعدد يا به صورت دسته واحد( طبق شرايط موجود ) به سوى دشمن حركت كنيد. (71 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حِذْر » به معنى بيدارى و آماده باش و مراقبت در برابر خطر است و گاهى به معنى وسيله اى كه به كمك آن با خطر مبارزه مى شود نيز آمده است. « ثُبات » جمع « ثُبَة » به معنى دسته جات پراكنده است و در اصل از ماده « ثَبْى » به معنى « جَمْع » گرفته شده . در آيه فوق قرآن خطاب به عموم مسلمانان كرده و دو دستور مهم، براى حفظ موجوديت اجتماعشان به آن ها مى دهد. بعضى از مفسران « حِذْر » را در آيه فوق تنها به معنى اسلحه تفسير كرده اند ، در حالى كه « حِذْر » معنى وسيعى دارد و مخصوص « اَسْلِحَة » نيست به علاوه در آيه 102 همين سوره دليل روشنى است كه حذر با اسلحه تفاوت دارد آن جاكه مى فرمايد : « ...اَنْ تَضَعُوا اَسْلِحَتَكُمْ وَ خُذُوا حِذْرَكُمْ ». « مانعى ندارد كه

به هنگام ضرورت ، در موقع نماز در ميدان جنگ سلاح خود را به زمين بگذاريد ، ولى حِذْر يعنى مراقبت و آماده باش را از دست ندهيد ». اين آيه دستور جامع و همه جانبه اى به تمام مسلمانان ، در همه قرون و اعصار ، مى دهد كه براى حفظ امنيّت خود و دف__اع از مرزهاى خويش ، دائما مراقب باشند و يك نوع آماده باش مادى و معنوى به طور دائم بر اجتماع آن ها حكومت كند. جالب اين كه معنى « حِذْر » به قدرى وسيع است كه هر گونه وسيله مادّى و معنوى را دربرمى گيرد ، از جمله اين كه مسلمانان بايد در هر زمان از موقعيّت دشمن و نوع سلاح و روش هاى جنگى و ميزان آمادگى و تعداد اسلحه و كارايى آن ها با خبر باشند ، زيرا تمام اين موضوعات در پيشگيرى از خطر دشمن و حاصل شدن مفهوم « حِذْر » مؤثر است. و از طرف ديگر براى دفاع از خويشتن نيز هر گونه آمادگى از نظر روانى و معنوى و از نظر بسيج منابع فرهنگى ،

تفسير مردان (285)

اقتصادى و انسانى و همچنين استفاده از كامل ترين نوع سلاح زمان و طرز به كار گرفتن آن را فراهم سازند. ضمنا از كلمه «جَميعا» استفاده مى شود كه براى مقابله با دشمن همه مسلمانان بدون استثناء بايد شركت جويند و اين حكم اختصاص به دسته معيّنى ندارد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آمادگى دف__اعى در برابر دشم__ن

درآيه موردبحث آفريدگارهستى مردم باايمان رابه جهادوآمادگى رزمى فرامى خواند.

ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذينَ آمَنُوا خُ_ذُوا حِ__ذْرَكُ__مْ

هان اى كسانى كه ايم__ان آورده اي__د! س_از و ب_رگ خويش را براى دفاع برگيريد.

در تفسير اين فراز از آيه دو نظر است:

1 _ به باور برخى منظور اين است كه: با برگرفتن ساز و

برگ دفاع، از خطر نيرنگ دشمن برحذر باشيد و در آماده باش كامل به سر بريد.

2 _ اما به باور برخى ديگر منظور اين است كه: سلاح خويش را برگيريد، چرا كه «سِلاح» وسيله اى است كه انسان با آن خويشتن را از خطر، مراقبت مى كند. اين دي_دگ_اه از حضرت ب_اق_ر عليه السلام ني__ز روايت شده است.

ب__ه ب___اور م__ا دي__دگ__اه دوم بهت__ر به نظر مى رسد؛ چرا كه با شيوه و معيار كلام ع__رب هم__اهن__گ تر اس__ت و در حقيق__ت «مُض__اف» ح__ذف ش__ده؛ و در اصل اي__ن گ__ون__ه اس__ت: «خُذُوا آلاتِ حِذْرِكُمْ».

فَ__انْفِ__رُوا ثُب_____اتٍ اَوِ انْفِ__رُوا جَميع__اً

و آن گاه گروه گروه، يا همه با هم و به طور يكپارچه براى كارزار روانه ميدان گرديد.

از حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه فرمود: واژه «ثُبات» به مفهوم «سَرِيّه ها» يعنى پيك__اره__ايى است كه پي_امب__ر به همراه لشكر نبود؛ و «جَميعا» به مفهوم لشكر است.

(286) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ اِنَّ مِنْكُ__مْ لَمَ__نْ لَيُبَطِّئَنَّ فَ__اِنْ اَصابَتْكُمْ مُصيبَةٌ قالَ قَدْ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَىَّ اِذْ لَمْ اَكُنْ مَعَهُ__مْ شَهيدا

در ميان شما افرادى ( منافق ) هستند كه هم خودشان سستندو هم ديگران را سست مى نمايند ، اگر مصيبتى به شما برسد مى گويند : خدا به ما نعمت داد كه با مجاهدان نبوديم تا شاهد ( آن مصيبت ) باشيم.(72 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« لَيُبَطِّئَنَّ » از ماده « بُطْؤ » به معنى كندى در حركت مى باشد و چنان كه جمعى از اهل لغت و مفسران در اين جا ذكر كرده اند هم معنى لازم و هم متعدّى دارد يعنى هم خودشان در حركت كندند و هم ديگران را تشويق به اين كار مى كنند و شايد با توجّه به اين كه جمله از

باب تفعيل است فقط معنى متعدى را دارد منتها گاهى خود را وادار به كندى مى كند و گاهى ديگران را. اين كه در آيه فوق خطاب به مؤمنان شده ولى سخ__ن از من__افق__ان ب__ه مي__ان آم__ده و در عي__ن ح__ال با تعبير « مِنْكُمْ » آن ها را جزء مؤمنان شمرده به خاطر آن است كه منافقان هميشه در لابلاى مؤمنان حقيقى ب__وده ان__د و ظ__اهرا ج__زء جمعيّت آن ها محس_وب مى شدند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

به باور برخى از مفسران دومين آيه مورد بحث درباره مردم با ايمان فرود آمده، چرا كه خدا روى سخن را متوجه آنان ساخته و ميان مردم باايمان و منافق، با اين بيان كه نه شما از آنان هستيد و نه آنان از شما، امتياز قرار داده است. اما به باور گروهى ديگر، آيه در مورد منافقان است و بدان دليل هر دو گروه را روى سخن قرار داده است كه ميانشان پيوند نسبى و نوعى بود و نه پيوند عقيدتى و عملى.

آيه پيش، تشويق به جهاد بود، اينك از تخلف كنندگان سخن دارد و مى فرمايد:

تفسير مردان (287)

وَ اِنَّ مِنْكُ___مْ لَمَ___نْ لَيُبَطِّئَ______نَّ

هان اى مردم باايمان! در جامعه شما كسانى يافت مى شوند كه در رفتن به ميدان ك____ارزار كن___دى م___ى ورزن__د.

منظور آيه شريفه نفاق پيشگان اند. آنان هستند كه براى مصون ماندن مال و جان و ارث و خاندانشان، در ظاهر باشما هستند و در ميدان خطر و عمل با شما نيستند و از ح__ركت با پي__امبر براى ك__ارزار سست__ى و كندى مى ورزند.

فَاِنْ اَصابَتْكُمْ مُصيبَةٌ قالَ قَدْاَنْعَمَ اللّهُ عَلَىَّ اِذْ لَمْ اَكُنْ مَعَهُمْ شَهيداً

پس اگر در ميدان نبرد به شما آسيب و مصيبتى برسد و

به شهادت نايل آييد يا دستخ__وش ضع__ف و شكست گ__ردي__د، با انگي__زه سرزنش شما و از روى شادمانى از تخلف خود مى گويند: خدا بر ما منّت نهاد و نعمت داد ك__ه آن روز ب__ه هم__راه آنان نب__ودي__م كه بس__ان آنها كشت__ه ش__وي__م يا آسي_ب ببينيم.

حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:

«لَ__وْ اَنَّ اَهْ__لَ السَّم___اءِ وَ الأَْرْضِ ق__الُ__وا قَ__دْ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْنا اِذْ لَمْ نَكُنْ مَعَ رَسُولِ اللّهِ لَك__انُ____وا بِ__ذلِ_كَ مُشْ____رِكي____نَ».

اگر همه آسمانيان و زمينيان بگويند: خدا به ما منّت نهاد كه در جهاد به همراه پي__امب__ر نب__ودي__م، بر اث__ر اين پن__دار، همه به آف__ت ش__رك گرفتار خواهند شد.

(288) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ لَئِنْ اَصابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يالَيْتَنى كُنْتُ مَعَهُمْ فَاَفُوزَ فَوْزاعَظيما

و اگر غنيمتى به شما برسد ، درست مثل اين كه هرگز ميان شما و آن ها مودّت و دوستى نبوده، مى گويند: اى ك__اش ما هم با آن ها ب__ودي__م و به رستگارى و پيروزى بزرگى نائل مى شديم.

(73 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

گرچه در آيه فوق سخنى از غنيمت به ميان نيامده ولى روشن است كسى كه شهادت در راه خدا را يك نوع بلا مى شمرد و عدم درك شهادت را يك نعمت الهى مى پندارد ، پيروزى و فوزعظيم و رستگارى بزرگ ازنظر او چيزى جز پيروزى مادّى و غن__اي__م جنگ__ى نخ__واه_د ب_ود.

اين افراد دو چهره كه متأسّفانه در هر اجتماعى بوده و هستند در برابر پيروزى و شكست هاى مؤمنان واقعى فورا قيافه خود را عوض مى كنند ، هرگز در غم ها با آن ها شريك نيستند و در مشكلات و گرفتارى ها همكارى نمى كنند ، ولى انتظار دارند در پي__روزى هاى آن__ان سه__م ب__زرگ__ى داشته باشند و

همانند مؤمنان و مجاهدان واقع__ى امتي__ازات__ى پي__دا كنن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

كَ_اَنْ لَمْ تَكُ_نْ بَيْنَكُ_مْ وَ بَيْنَ_هُ مَوَدَّةٌ

اين فراز از آيه شريفه كه ميان فعل و فاعل، يعنى «لَيَقُولَنَّ» و مفعول آن «يا لَيْتَنى...» فاصله افكنده است، در حقيقت به آيه پيش پيوند دارد و منظور اين است كه آن انسان بى ايمان و پروا مى گويد: خدا به من منّت نهاد كه به همراه آنان نبودم؛ چنان كه گويى مي__ان شم__ا و او پي__ون__د دوست__ى و عقي__دتى نب__وده است. آرى، شم__ا را در پيك__ار با دشم__ن ي___ارى نمى رس__اند و پيم__انى كه با شم__ا دارد ن_اديده مى گيرد.

پاره اى نيز برآنند كه اين جمله، به ف__راز بع__د پي__ون__د مى خ___ورد و اين گونه

تفسير مردان (289)

است كه: كاش به همراه آنان ب__ودم و از پي__روزى و غن__ايم به__ره ور مى ش___دم، گويى ميان شما و او هيچ پيوندى نيست كه در آرزوى حضور در ميدان، نه براى يارى شم__ا كه ب__راى رسي__دن به هواهاى دل خويش است.

اما به باور برخى نيز در آيه شريفه هيچ تقديم و تأخيرى نيست و همه اجزاى آن همان گونه كه بوده در جاى خود قرار دارد و منظور اين است كه: اگر پيروزى و غنايمى به شما رسيد، اين عنصر خلافكار، به گونه اى كه ميان شما و او هيچ پيوندى نيست، سخن مى گويد؛ تو گويى با شما پيمان عقيدتى نداشته و به شما اظهار دوستى نكرده است؛ آرزو مى كند كه از غنايم بهره ور گردد، بدون آن كه به همراه شم_ا ك__ارزار نمايد.

و اين سبك سخن گفت_ن و انديشيدن، شي_وه م__ردم با ايم__ان و با اخلاص نيست.

«جُبّائى» مى گويد: اين فراز از آيه شريفه در حقيقت بيان حال منافقان است

كه به كسانى كه با وسوسه آنان از رفتن به ميدان جهاد تخلف ورزيده بودند مى گفتند: گويى ميان شما و پيامبر پيوند عقيدتى و عاطفى نبود كه به همراه او برويد و از غنايم بهره ور گرديد؛ و بدين وسيله در انديشه افشاندن بذر دشمنى پيامبر دردل و ذهن آنان بودند. و تخلف كنندگان در پاسخ مى گفتند: كاش به همراه آنان بوديم تا هم بهره اى از غنايم داشتيم و هم رستگارى سراى آخرت نصيب ما مى شد.

(290) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آماده ساختن مؤمنان براى جهاد

فَلْيُقاتِلْ فى سَبيلِ اللّهِ الَّذينَ يَشْرُونَ الْحَيوةَ الدُّنْيا بِالاْخِرَةِ وَ مَنْ يُقاتِلْ فى سَبي__لِ اللّهِ فَيُقْتَ__لْ اَوْ يَغْلِ__بْ فَسَوْفَ نُؤْتيهِ اَجْرا عَظيما

آن هاكه زندگى دنيارا به آخرت فروخته اند بايد در راه خداپيكار كنند و آن كس كه در راه خدا پيكار كند و كشته شوديا پيروز گردد پاداش بزرگى به او خواهيم داد. (74 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

تنها كسانى مى توانند جزء مجاهدان واقعى باشند كه آماده چنين معامله اى گردند و به راستى دريافته باشند كه زندگى جهان مادّه آن چنان كه از كلمه دنيا ( به معنى پست و پايين تر ) برمى آيد در برابر مرگ افتخارآميز در مسير زندگى جاويدان اهميّتى ندارد ، ولى آن ها كه حيات مادّى را اصيل و گرانبها و بالاتر از اهداف مقدّس الهى و انسانى مى دانند هيچ گاه مجاهدان خوبى نخواهند بود. سپس در ذيل آيه مى فرمايد : « سرنوشت چنين مجاهدانى كاملاً روشن است ، زيرا از دوحال خارج نيست يا شهيد مى شوند و يا دشمن را درهم مى كوبند و بر او پيروز مى گردند ، در هر صورت پاداش بزرگى به آن ها خواهيم داد ». مسلّما چنين سربازانى شكست در قاموسشان وجود

ندارد و در هر دو صورت خود را پيروز مى بينند ، چنين روحيه اى به تنهايى كافى است كه وسايل پيروزى آن ها را بر دشمن فراهم سازد ، تاريخ نيز گواهى مى دهد كه يكى از عوامل پيروزى سريع مسلمانان بر دشمنانى كه از نظر تعداد و تجهيزات و آمادگى رزمى ، به مراتب بر آن ها برترى داشتند ، همين روحيه شكست ناپذيرى آن ها بوده است. قابل توجّه اين كه در آيه فوق همانند بسيارى ديگر از آيات قرآن ، جهادى مقدّس شمرده شده است كه « فى سَبيلِ اللّهِ » ، در راه خدا و نجات بندگان خدا و زنده كردن اصول حق و عدالت و پاكى و تقوى باشد ، نه جنگ هايى كه به خاطر توسعه طلبى ، تعصّب ، ت_وحّش ، استعمار و استثمار صورت گيرد.

تفسير مردان (291)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«يَشْ__رُونَ»: به مفه__وم ف__روخت__ن است؛ چ__را ك__ه از «شِراء» آمده و «اِشْتِراء» به مفه___وم خ_ري_دن اس_ت.

فرمان جهاد و دفاع

پس از بيان حال تخلف كنندگان از جهاد، اينك به مردم با ايمان فرمان جهاد مى ده__د و مى ف__رم_اي_د:

فَلْيُق__اتِ__لْ ف_ى سَبي__لِ اللّ__هِ الَّ__ذي__نَ يَشْ__رُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا بِالاْآخِرَةِ وَ مَنْ يُقاتِلْ فىسَبيلِ اللّهِ فَيُقْتَلْ اَوْ يَغْلِبْ

در آيه مباركه، فعل «اَمْر» به كار رفته كه معناى لزوم و وجوب مى دهد و منظور اين است كه: كسانى كه زندگى دنيا را به سراى آخرت و نعمت هاى پاينده آن سودا مى كنند، بايد در راه خدا كارزار كنند. و كسى كه در راه دين خدا و يا در راه فرمانبردارى از او، با نثار مال و جان، در برابر سراى آخرت به جهاد پردازد و آنها را در راه خشنودى خدا بدهد و آن گاه به افتخار

شهادت نايل آيد و يا بر دشمن خيره سر چي__ره گ__ردد، ب__ه زودى چن__دين و چن__د ب__راب__رِ عملكرد شايسته اش به او پ___اداش خ__واهي__م داد.

فَسَوْفَ نُوءْتيهِ اَجْراًعَظيماً

و ب__ه ب__اور ب__رخ__ى از مفس__ران، ب__ه او پاداش پرشكوه و بى رنج و ناراحتى ارزانى خ__واهي_م داشت.

و بدين سان در آيه شريفه، مردم را به جهاد در راه حق و دفع تجاوز و مهار بيداد تشويق مى كند و جهادگر در راه حق و عدالت را در ميان يكى از دو پاداش پرشكوه قرار مى دهد تا دل محكم داردونهراسدو در هر صورت،چه شهادت وچه پيروزى ظاهرى،خودرابرنده بداند.

(292) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

استم__داد از عواطف انسانى

وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فى سَبيلِ اللّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساآءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا اَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظّالِمِ اَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصيرا

چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و كودكانى كه ( به دست ستمگران ) تضعي_ف شده اند پيكار نمى كنيد ؟ همان افراد ( ستمديده اى ) كه مى گويند خدايا ما را از اين شهر ( مكّه ) كه اهلش ستمگرند بيرون ببر و براى ما از طرف خود سرپرست قرار بده و از براى ما از طرف خود ي__ار و ي___اورى تعيي__ن ف__رم_ا.(75 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُسْتَضْعَف » با « ضعيف » فرق روشنى دارد ، ضعيف كسى است كه ناتوان است ولى مستضع_ف كسى است كه بر اثر مظالم و ستم هاى ديگران تضعيف گرديده است خواه اين تضعيف از نظر فكرى و فرهنگى باشد يا از نظر اخلاقى و يا از نظر اقتصادى و يا از نظر سياسى و اجتماعى و به اين ترتيب تعبير جامعى است كه تمام انواع استعمار را

دربرمى گيرد. جهاد اسلامى براى بدست آوردن مال و مقام و يا منابع طبيعى و موادّ خام كشورهاى ديگر نيست ، براى تحصيل بازار مصرف و يا تحميل عقيده و سياست نمى باشد ، بلكه تنها براى نشر اصول فضيلت و ايمان و دفاع از ستم ديدگان و زنان و مردان بال و پر شكسته و كودكان محروم و ستمديده است و به اين ترتيب جهاد دو هدف جامع دارد كه در آيه فوق به آن اشاره شده يكى « هدف الهى » و ديگرى « هدف انسانى » و اين دو در حقيقت از يكديگر جدا نيستند و به يك واقعيّت بازمى گردند. از نظر اسلام محيطى قابل زيست است كه بتوان در آن آزادانه به عقيده صحيح خود عمل نمود ، اما محيطى كه خفقان آن را فراگرفته و حتّى انسان آزاد نيست بگويد مسلمانم ، قابل زيست نمى باشد و افراد باايمان آرزو مى كنند كه از چنين محيط__ى خ__ارج ش__ون__د، زيرا چنين محيطى مركز فعاليّت ستمگران است .

تفسير مردان (293)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

جهاد آزادى بخش

در آيات پيش سخن از آمادگى رزمى براى دفاع و جهاد بود، اينك مجاهدان راه حق و عدالت را به جهاد آزادى بخش در راه نجات محرومان و ناتوانان و گرفتاران، ت__رغي__ب مى كن__د و مى فرمايد:

وَ ما لَكُمْ لاتُقاتِلُونَ فى سَبيلِ اللّهِ

شما را چه شده است و چه عذرى داريد كه در راه انجام فرمان خدا و برچيدن موانع از سر راه دين او و عزت و اقتدار و گسترش يافتن راه و رسم پيامبرش به كارزار بر نمى خيزيد،درحالى كه همه شرايط جهادرا داريد وهمه امكانات برايتان فراهم شده است؟

وَ الْمُسْتَضْعَفي___نَ مِ__نَ ال__رِّج__الِ وَ النِّس___اءِ وَ الْ__وِلْ_____دانِ

چرا در راه يارى رسانى به مردان و زنان

و كودكان ناتوان كه به دست استبدادگران خودكامه به ناتوانى و ذلت محكوم شده اند، كارزار نمى كنيد؟

به باور برخى، روى سخن با مسلمانان عصر رسالت است و آنان را به كارزار براى نجات كسانى تشويق مى كند كه در مكه و در بند استبدادِ جاهلى بودند و هماره در ني__ايش ب__ا خ__دا، نج__ات خ__ويش را مى خ__واستند؛ چرا كه توان و امكان هجرت ب__ه س__وى مدينه را ن__داشتن__د.

اَلَّ__ذينَ يَقُ__ولُ__ونَ رَبَّنا اَخْرِجْن__ا مِنْ ه__ذِهِ الْقَرْيَةِ الظّالِمِ اَهْلُها

همان مردم در بند و گرفتارى كه در دعا و راز و نياز خويش مى گويند: پروردگارا! ما را از اين شهر مكه كه مردم و حكومت آن، بيدادگر و خودكامه اند، در پرتو مهر و لطف خ__ود بي__رون ب_ر و نجات بخش.

منظ__ور از بي__دادگ__رى جامعه و حكومت مكه اين بود كه مردم با ايمان و توحيدگرا را به خاطر ان__ديشه و عقيده، زير فشار نهاده و از رفتن به مدينه كه كعبه آم__ال آن__ان ب_ود باز مى داشتند.

(294) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصيراً

و براى ما از س__وى خ__ود ي__ار و ياورى كه ما را رهايى بخشد قرار ده!

برآمدن خواسته ها

آن گاه بود كه دعاى خالصانه آنان پذيرفته شد و مكه از سلطه استبداد و جاهليت آزاد گرديد و پس از فتح آن شهر، خدا پيامبر برگزيده اش را سالار و يار آنان قرار داد. آن حضرت، «عَتاب» را كه جوانى كاردان و دانشمند و اصلاح طلب بود به استاندارى مك__ه گم__اشت و به او دست__ور داد تا آنان را يارى كند و در پرتو عدالت اسلامى، ح___ق ناتوانان را از توانگران و زورمن__دان باز ستاند. بدين سان به مهر خدا و فريادرسى او

ناتوانان به عزت و سرفرازى رسيدند.

ارزش دعا

اين آيه شريفه ارزش و نقش سرنوشت ساز دعا را روشن مى كند و پندارى را كه دعا را بى ثمر و نيايش را بى فايده مى نگرد، مردود اعلان مى كند؛ چرا كه اگر دعا و نيايش بى ثمر بود، آفريدگار هستى از يك سو دعاى آنان را ترسيم نمى فرمود و از سوى ديگر به هدف رسيدنِ دعاى آنان را در چشم انداز عصرها و نسل ها قرار نمى داد.

تفسير مردان (295)

پيكار با ياران شيطان

اَلَّذينَ امَنُوا يُقاتِلُونَ فى سَبيلِ اللّهِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فى سَبيلِ الطّاغُوتِ فَقاتِلُوآا اَوْلِياآءَ الشَّيْطانِ اِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعيفا

آن ها كه ايمان دارند در راه خدا پيكار مى كنند و آن ها كه كافرند در راه طاغوت ( و افراد طغي__انگ__ر ) پس شم__ا ب__ا ي__اران شيط__ان پيك__ار كني__د (و از آن ها نه__راسي__د) زيرا نقش____ه شيط__ان ( هم__انن__د ق__درتش ) ضعي___ف اس__ت.(76 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در هر حال زندگى خالى از مبارزه نيست منتها جمعى در مسير حقّ و جمعى در مسير باطل و شيطان پيكار دارند. طاغوت و قدرت هاى طغيان گر و ظالم هرچند به ظاهر بزرگ و قوى جلوه كنند ، امّا از درون ، زبون و ناتوانند ، از ظاهر مجهّز و آراسته آن ها نهراسيد ، زيرا درون آن ها خالى است و نقشه هاى آن ها همانند قدرت هايشان سست و ضعيف است ، چون متّكى به نيروى لايزال الهى نيست ، بلكه متّكى به نيروهاى شيطانى مى باشد ( اِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعيفا ). دليل اين ضعف و ناتوانى روشن است ، زيرا از يك سو افراد باايمان در مسير اهداف و حقايقى گام برمى دارند كه با قانون آفرينش هماهنگ و هم صدا است و رنگ ابدى و

جاودانى دارد آن ها در راه آزاد ساختن انسان ها و از بين بردن مظاهر ظلم و ستم پيكار مى كنند ، در حالى كه طرفداران طاغوت در مسير استعمار و استثمار بشر و شهوات زودگذرى كه اثر آن ويرانى اجتماع و برخلاف قانون آفرينش است تلاش و كوشش مى نمايند و از سوى ديگ__ر اف__راد باايم__ان به اتّك__اى ني__روه__اى معن__وى آرامش__ى دارن__د ك__ه پي__روزى آن ه__ا را تضمي__ن مى كن__د و ب__ه آن ه__ا ق__وّت مى بخش__د در حالى كه اف_____راد ب__ى ايم___ان تكي__ه گ__اه محكم___ى ن__دارن___د.

(296) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«طاغُوت»: بت، شيطان، انس_ان يا هر م__وج__ود سركش و كسانى كه به چيزى ج___ز مق___ررات خ____دا حك__م كنن__د و حك__م برانند.

«كَيْ__د»: مك__ر، ني__رن__گ، تدبي_ر، چاره انديشى، تلاش در راه تباهى وزيان رسانى.

در ادامه سخن، از جهاد و دفاع به ترسيم جهت و هدف خداپسندانه و انسانى آن مى پردازد و مى فرمايد:

اَلَّ__ذي__نَ آمَنُ__وا يُق__اتِلُ__ونَ فى سَبي__لِ اللّ__هِ وَ الَّ_ذينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فى سَبيلِ الطّاغُوتِ

آن كسانى كه ايمان آورده اند در راه خدا پيكار مى كنند، اما آنانى كه كفر ورزيده اند در راه فريبكاران و بت هاى رنگارنگ جان مى دهند.

در اين آيه شريفه، باز هم جهادگرانِ در راه خدا، به اين كار بزرگ تشويق مى گردند و به آنان خاطرنشان مى شود كه: كسانى كه ايمان آورده اند، در راه خدا و ارزش هاى والاى آسمانى و انسانى پيكار مى كنند و بدون ذرّه اى خودستايى يا طمع در غنايم و ارزش هاى مادّى، يا خودخواهى و خودپرستى، تنها يارى دين خدا و بالابردن كلمه حق و به دست آوردن خشنودى او را هدف خويش مى سازند؛ اما كسانى كه كفر ورزيده اند، در راه انجام فرمان عناصر سركش و استبدادگر و فريبكار و در جهت ضدّ

ارزش ه__ا مى جنگن_د.

فَقاتِلُوا اَوْلِياءَ الشَّيْطانِ اِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعيفاً

پس شما اى توحيدگرايان، با دوستان شيطان، قهرمانانه به كارزار برخيزيد و از آن_ان نهراسيد كه ني__رنگ شيط__ان هم__اره سست و نقش__ه و اقتدارش پوشالى است.

آي___ه ش__ريف__ه نش__انگ__ر آن است كه يك__ى از معانى «طاغوت»، شيطان است.

تفسير مردان (297)

اقتدار پوشالى شيطان

چ__را ني__رن__گ شيط__ان در ب_راب_ر ايمان آوردگان سست و اقتدارش پوشالى است؟ در اين مورد ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ به باور برخى بدان جهت نيرنگ شيطان سست است كه يارى خدا شامل حال مردم با ايمان است و اگر فرد و جامعه اى به راستى داراى ايمان باشند شيطان نمى ت__واند آن_ان را به گناه و استبداد افكند.

2 _ اما به ب__اور ب__رخ__ى ديگر: بدان دليل كه خدا از پيروزى مؤمنان بر ياران شيطان خب___ر داده است.

3 _ و برخى نيز مى گويند: بدان دليل كه انگيزه ياران شيطان در پيكار سست و ضعيف است، آنها در كارشان نه بينشى ژرف دارند و نه دانش و هدفى درست و اساسى و پيكار آنها برخاسته از وسوسه و پندارهايى است كه در كار دين دارند؛ دپرحالى كه م___ردم با ايم__ان براساس دانش و بينش و هدف و دليل و برهانِ درست به جه__اد برمى خيزند.

(298) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تظاهر به ايمان معيار صلاحيت اشخاص نيست

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوآا اَيْدِيَكُمْ وَ اَقيمُواالصَّلوةَ وَ اتُوا الزَّكوةَ فَلَمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ اِذافَريقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النّاسَ كَخَشْيَةِ اللّهِ اَوْ اَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَاالْقِتالَ لَوْلاآ اَخَّرْتَناآاِلى اَجَلٍ قَريبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَليلٌ وَ الاْخِرَةُ خَيْ____رٌ لِمَ__نِ اتَّق___ى وَ لا تُظْلَمُ___ونَ فَتي__لاً

آيا نديدى كسانى راكه ( در مكّه ) به آن ها گفته شد ( فعلاً )دست از جهاد بداريد و نماز رابرپا كنيد و زكات بپردازيد، (اما آن ها از اين دستور ناراحت بودند) ولى هنگامى كه (در مدينه) فرمان جهاد به آن ها داده شد جمعى از آنان از مردم مى ترسيدند همان گونه كه از خدا مى ترسند، بلكه بيشتر و گفتند پروردگارا چرا جهاد را برما مقرّر داشتى؟ چرا اين

فرمان را كمى ت__أخي__ر نينداختى؟ به آن ه__ا بگ__و سرمايه زن__دگى دني__ا ناچي__ز است و سراى آخرت براى كسى كه پرهيزكار باشد بهتر است و كوچ_ك ترين ستم_ى به شما نخواهد شد. (77 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فَتيل » رشته باريكى است كه در شكاف وسط هسته خرما قرار دارد. نخستين سؤالى كه پيش مى آيد اين است كه چرا از ميان تمام دستورهاى اسلامى تنها مسأله نماز و زكات ذكر شده است ، در حالى كه دستورهاى اسلام منحصر به اين ها نيست. پاسخ سؤال اين است كه « نماز » رمز پيوند با خدا و « زكات » رمز پيوند با خلق خدا است ، بنابراين منظور اين است كه به مسلمانان دستور داده شد با برقرارى پيوند محكم با خداوند و پيوند محكم با بندگان خدا ، جسم و جان خود و اجتماع خويش را آماده براى جهاد كنند و به اصطلاح خودسازى نمايند و مسلما هر گونه جهادى بدون آمادگى هاى روحى و جسمى افراد و بدون پيوندهاى محكم اجتماعى محكوم به شكست خواهد بود ، مسلمان در پرتو نماز و نيايش با خدا ايمان خود را محكم و روحيّه خويش را پرورش مى دهد و آماده هرگونه فداكارى و از خود گذشتگى مى شود و به وسيله زكات شكاف هاى اجتماعى پر مى گردد و از نظر تهيه نفرات آزموده و ابزار

تفسير مردان (299)

جنگى كه زكات يك پشتوانه اقتصادى براى تهيه آن ها مى باشد بهبود مى يابد و به هنگام صدور فرمان جهاد آمادگى كافى براى مبارزه با دشمن خواهند داشت. مى دانيم كه قانون زكات در مدينه نازل شد و در مكّه زكات بر مسلمانان واجب نشده بود ، با

اين حال چگونه مى تواند آيه فوق اشاره به وضع مسلمانان در مكّه بوده باشد؟ مرحوم شيخ طوسى در تفسير تبيان در پاسخ اين سؤال مى گويد كه منظور از زكات در آيه فوق ( زكات مستحبّ ) بوده كه در مكّه وجود داشته است ، يعنى قرآن ، مسلمانان را ( حتّى در مكّه ) تشويق به كمك هاى مالى به مستمندان و سر و سامان دادن به وضع تازه مسلمان ها مى نمود. آيه فوق ضمنا اشاره به حقيقت مهمّى مى كند و آن اين كه مسلمانان در مكّه برنامه اى داشتند و در مدينه برنامه اى ديگر ، دوران سيزده ساله مكه دوران سازندگى انسانى مسلمانان بود و پيامبر صلى الله عليه و آله كوشيد با تعليمات پى در پى و شبانه روزى خود از همان عناصر بت پرست و خرافى عصر جاهليّت ، آن چنان انسان هايى بسازد كه در برابر بزرگ ترين حوادث زندگى ، از هيچ گونه مقاومت و فداكارى مضايقه نكنند ، اگر دوران مكّه وجود نداشت هيچ گاه آن پيروزى هاى چشمگير و پياپى در مدينه نصيب مسلمانان نمى شد. دوران مكّه دوران دانشگاه و ورزيدگى و آمادگى مسلمانان بود و به همين دليل حدود نود سوره از يكصد و چهارده سوره قرآن در مكّه نازل شد كه بيشتر جنبه عقيده اى و مكتبى داشت ، ولى دوران مدينه دوران تشكيل حكومت و پايه ريزى يك اجتماع سالم بود و به همين دليل نه جهاد در مكّه واجب بود و نه زكات ، زيرا جهاد از وظايف حكومت اسلامى است همان طور كه تشكيل بيت المال نيز از شئون حكومت مى باشد .

(300) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در مورد داستان فرود آيه مورد بحث آورده اند كه: اين آيه شريفه

درباره گروهى از مسلمانان، از جمله عبدالرحمان بن عوف، مِقداد و سعدبن ابى وَقّاص فرود آمد، چرا كه اينان پيش از هجرت به مدينه، از شرك گرايان بسيار اذيت ديدند و به همين جهت نزد پيامبر رفتند و اجازه جهاد خواستند؛ اما پس از آمدن فرمان جهاد در مدينه و پس از هجرت، اين فرمان برايشان خوشايند نيفتاد و در رفتن به ميدان كندى ورزيدند كه اين آي__ه ف__رود آم__د: اَلَ__مْ تَ__رَ اِلَ__ى الَّ_ذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ...

نخست خ_ودسازى

اين__ك در اين آي__ه شريفه سخن از كسانى است كه جهاد و پيكار را خوش نمى دارند و مى فرمايد:

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا اَيْدِيَكُمْ وَ اَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ

آيا به كسانى ننگريستى كه در مكه و پيش از هجرت به آنان گفته مى شد كه اينك هنگام جهاد نرسيده است، از اين رو از پيكار با شرك گرايان دست بداريد و به خودسازى و نماز و پرداخت حقوق مالى خويش بپردازيد و آنان اين كار برايشان ن__اخ__وش__ايند بود؟

فَلَمّا كُتِ__بَ عَلَيْهِ__مُ الْقِت__الُ اِذا فَ__ري__قٌ مِنْهُ__مْ يَخْشَوْنَ النّاسَ كَخَشْيَةِ اللّهِ اَوْ اَشَدُّ خَشْيَةً

اما هنگامى كه پيكار با دشمن بر آنان مقرر گرديد، گروهى از آنان از مردم شرك گرا مى هراسيدند، همان گونه كه از خدا مى ترسند و بلكه بيشتر از آن.

به باور پاره اى منظور اين است كه: آنان مى ترسند كه به دست مردم شرك گرا كشته شوند؛ همان گونه كه از مرگ طبيعى خويش مى ترسند. اما به باور پاره اى ديگر، آنان از آزار و كيفر شرك گرايان فراتر از كيفر خدا مى ترسند. ذكر اين نكته لازم است كه «اَوْ» در آي__ه ش__ريف__ه به مفه__وم «واو» است؛ گ__رچ__ه پ__اره اى به مفهوم «ي__ا» گ__رفته اند.

تفسير مردان (301)

در اين

مورد در سوره بَقَرَه بحث و گفت گو شد.

وَ ق___الُ___وا رَبَّن___ا لِ__مَ كَتَبْ__تَ عَلَيْنَ____ا الْقِت____الَ

و گفتند: پروردگارا! چرا جهاد را بر ما نوشتى؟

گروهى برآنند كه اين جمل__ه را نه به خاط__ر ناخوش__اين__د شم__ردن فرمان خدا بر زبان آوردند، بلكه به خاطر ترسى كه دل آنان را پركرده بود بر زبانشان آمد و ترس نيز كم و بيش براى بشر طبيعى است. اما گروهى مى گويند: اين جمله در حقيقت پرسشى بود و ن__ه ب__ه انگي__زه انك__ار، چرا كه آنان در مدينه كم كم به دنيا دل بسته و فش__ارهاى مك__ه را فراموش مى س__اختند. با اين بيان در پرسش آنان انكار نيست؛ گ__رچ__ه اگر چنين پ__رسشى نمى كردند بهتر بود.

لَولا اَخَّرْتَنا اِل__ى اَجَ__لٍ قَريبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَليلٌ وَ الاْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لاتُظْلَمُونَ فَتيلاً

پروردگارا! چرا اين فرمان را تا زمانى نزديك به تأخير نيفكندى و به ما مهلت ندادى تا با مرگ طبيعى جهان را ب__درود گ__ويي__م و نه با تي__زى شمشي__ر؟

در پاسخ اينان خداى پرمهر روشن مى سازد كه دنيا و همه ارزش هاى مادّى و زرق و برق آن، در برابر نعمت هاى ماندگار سراى آخرت بسيار ناچيز است و آن جهان و نعمت هاى جاودانه اش براى كسانى كه پرواى خدا پيشه سازند بهتر است. و بدانيد كه به هيچ يك از شما حتى به اندازه رشته شكاف خرمايى ستم نخواهد رفت.

واژه «فَتيل» را برخى به رشته اى كه در هسته خرما قرار دارد معنا كرده اند؛ و برخى ني__ز ب__ه چ__رك و آل_ودگى مي_ان انگشتان و زير ناخن كه با شست شو از ميان مى رود.

(302) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پرتوى از آيات (1)

پرتوى از آيات

آياتى كه گذشت، درس ها و پيام هاى انسانسازى در مورد آمادگى دفاعى براى رويارويى

با تجاوزكاران، تشويق مردم باايمان به جهاد خالصانه در راه حق و عدالت و پيكار براى رهايى توده هاى دربند و خودسازى و تزكيه نفس پيش از رويارويى با دشمن مى دهد. اما در اين درس ها دو نكته از همه بيشتر در خور تعمق و تدبر است:

1 _ خ_ودسازى پيش از ساختن ديگران

از درس هاى ارزشمندى كه در پرتو اين آيات بايد گرفت اين است كه انسان پيش از رويارويى با ديگران براى دعوت به حق و هشدار از باطل و بيداد و پيش از اقدام براى رهايى و نجات ديگران، بايد خويشتن را بسازد و آن گونه كه مى بايد از نظر انديشه و عقيده، ايمان و قلب و عواطف و احساسات، خود را بپرورد و به ارزش هاى اخلاقى آراسته گردد؛ تنها در اين صورت است كه مى تواند اصلاح طلب و آزادى بخش باشد و ديگران را از چنگال گرگ ها و كركس ها و لاشخورهاى استبداد و استعمار نجات بخشد. اگر جز اين باشد نخواهد توانست؛ چرا كه او خود اسير خودكامگى و خودپرستى و خودبزرگ بينى خويش است و در صورت قبضه قدرت و امكانات، همه را بيش از ديگران به اسارت و بند ابليسى خويش مى كشد. به همين دليل است كه قرآن شريف پيش از پيكار با ستم و استبداد، به خودسازى در پرتو ايمان و نماز و تزكيه نفس و اداى حق__وق ديگ__ران ت__وصي__ه مى كند: «اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا اَيْدِيَكُمْ وَ اَقيمُوا الصَّل__وةَ وَ آتُ__وا الزَّكوةَ...».(2)

2 _ قهرمانان شعار و ادعاهاى ميان تهى

بسيارند كه به هنگام سخن و طرح شعار و گفتار، خوش مى گويند و زيبا مى سرايند و انسانى شعار مى دهند و

از حقوق انسان ها و آزادى بندگان خدا و نجات محرومان

1 . مترجم.

2 . آيه 75 از همين سوره.

تفسير مردان (303)

گوش ها را پر مى كنند و وعده هاى طلايى از دموكراسى و حقوق بشر و عدالت و آزادى و آزادمنشى اميرمؤمنان مى دهند؛ اما اگر خداى فرزانه براى آزمون، چند روزى آنان را بر اريكه قدرت نشاند و امكانات را برايشان فراهم آورد، با رفتار ناشايسته و ضد انسانى خويش و خشونت و بى رحمى و پايمال ساختن حقوق بشر در سطحى گسترده و دهشتناك، هم عِرض و آبروى خود را مى برند و هم زحمت بندگان خدا مى دارند.

اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمود: «اَلْحَقُّ اَوْسَعُ الاَْشْياءِ فِى التَّواصُفِ وَاَضْيَقُها فِى التَّناصُفِ».(1)

حق و عدالت براى گفتار و شعار، گسترده ترين ميدان ها را دارد و براى عمل و دادگرانه رفتارنمودن، ظريف ترين و دقيق ترين مرزها را.

و نيز بسي__ارند كس__انى كه در ش__راي__ط نامن__اس__ب و ج__و نامس__اعد، با شور و حرارت فراوان، آمادگى خويش را براى انجام كارى اعلان مى كنند؛ اما زم__انى كه براى عمل فرصت پيش آمد كندى ورزيده و بهانه اى براى فرار مى جويند. آرى اين آي__ات از اين شي__وه هاى ناص__واب هش_دار مى دهند.

1 . نَهْجُ البَلاغَه، خ 216.

(304) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سرچشمه همه خوبى هاازسوى خداست،ولى بدى هابازتاب رفتارافراداست

اَيْنَ ما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فى بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَ اِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِه مِنْ عِنْدِاللّهِ وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِه مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ فَمالِ هؤُلاآءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَديثا

هر كجا باشيد مرگ شما را مى گيرد اگرچه در برج هاى محكم باشيد و اگربه آن ها ( منافقان ) حسن__ة ( و پيروزى ) برسد مى گويند از ناحيه خدا است و اگر سيّئة ( و شكستى ) برسد مى گويند از ناحيه تو است،بگو همه اين ها

از ناحيّه خدا است پس چرا اين جمعيّت حاضر نيستن_د حق__ايق را درك كنند.(78 / نساء)

ماآ اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ماآ اَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ اَرْسَلْناكَ لِلنّاسِ رَسُولاً وَ كَفى بِاللّهِ شَهيدا

آن چه از نيكى ها به تو مى رسد از ناحيه خدا است و آن چه از بدى به تو مى رسد از ناحيه خود تو است و ما تو را به عنوان رسول براى مردم فرستاديم و گواهى خدا در اين باره كافى است.

(79 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُشَيَّدَة » در اصل از ماده « شيد » به معنى گچ و مواد محكم ديگرى است كه براى استحكام بنا در آن به كار مى برند و از آن جاكه در آن عصر و زمان معمولاً محكم ترين ماده براى استحكام بنا گچ بوده بيشتر به اين مادّه اطلاق مى شده است ، بنابراين «بُرُوجٍ مُشَيَّدَة» به معنى قلعه هاى محكم است و اگر مى بينيم مُشَيَّدَة به معنى مرتفع و طولانى آمده آن هم نيز به خاطر اين است كه بدون استفاده كردن از گچ و مانند آن هيچ گاه نمى توانستند بناهاى مرتفع و طولانى بسازند. در آيات متعددى از قرآن مجيد همانند آيه 99 سوره حجر و آيه 48 مُدَّثِّر از مرگ تعبير به « يَقين » شده است ، اشاره به اين كه هر قوم و جمعيّتى ، هر عقيده اى داشته باشند و هرچيز را بتوانند انكار كنند ، اين واقعيّت را نمى توانند منكر شوند كه زندگى بالاخره پايانى دارد و از آن جا كه افراد

تفسير مردان (305)

انسان به خاطر عشق به حيات و يا به گمان اين كه مرگ را با فنا و نابودى مطلق مساوى مى دانند همواره از

نام آن و مظاهر آن گريزانند ، اين آيات هشدارى به آن ها مى دهد و در آيه مورد بحث با تعبير « يُدْرِكْكُم » به آن ها گوشزد مى كند كه فرار كردن از اين واقعيّت قطعى عالم هستى بيهوده است ، زيرا معنى مادّه « يُدْرِكْكُم » اين است كه كسى از چيزى فرار كند و آن به دنبالش بدود. با توجّه به اين واقعيّت عاقلانه است كه انسان خود را از صحنه جهاد و نيل به افتخار شهادت كنار بكشد و در خانه در ميان بستر بميرد ؟ به فرض كه با عدم شركت در جهاد چند روز بيشترى عمر كند و مكرّرات را تك__رار نم__ايد و از پاداش هاى مجاهدان راه خدا بى بهره شود ، به عقل و منطق ن__زديك است؟ اص__ولاً م__رگ يك واقعيّت ب___زرگ است و بايد براى استقبال از م__رگ ت__وأم با افتخ__ار آماده شد .

سرچشمه پيروزى ها و شكست ها

قرآن در ذيل همين آيه به يكى ديگر از سخنان بى اساس و پندارهاى باطل منافقان اشاره كرده مى گويد : « آن ها هر گاه به پيروزى برسند و نيكى ها و حسناتى به دست آورند مى گويند از طرف خدا است » يعنى ما شايسته آن بوده ايم كه خدا چنين مواهبى را به ما داده (وَ اِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَ_ةٌ يَقُولُوا هذِه مِنْ عِنْدِ اللّهِ). ولى هنگامى كه شكستى دامنگير آن ها شود و يا در ميدان جنگ آسيبى ببينند مى گويند: « اين ها بر اثر سوء تدبير پيامبر صلى الله عليه و آله و عدم كفايت نقشه هاى نظامى او بوده است » و مثلاً شكست جنگ احد را معلول همين موضوع مى پنداشتند (وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِه مِنْ عِنْدِكَ). در هر حال قرآن به آن ها پاسخ مى گويد كه از

نظر يك موحّد و خداپرست تيزبين « همه اين حوادث و پيروزى ها و شكست ها از ناحيه خدا است » كه بر طبق لياقت ها و ارزش هاى وجودى مردم به آن ها داده مى شود (قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِاللّهِ). و در پايان آيه به عنوان اعتراض به عدم تفكّر و تعمّق آن ها در موضوعات مختلف زندگى مى گ__وي__د : « پس چ__را اين ه__ا ح__اض__ر نيستن__د حق__ايق را درك كنند » (فَمالِ هؤُلاآءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَ_ديثا).

(306) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«بُرُوج»: اين واژه جمع «بُرْج» به مفهوم آشكارشدن است؛ و اگربه زن گفته مى شود: «تَبَرَّجَتِ الْمَرْئَةُ»، منظور اين است كه آن زن زيبايى هاى خود را آشكار و جلوه گر ساخت. به همين تناسب به معناى «برج و بارو» كه از ديگر ساختمان ها بلندتر و آشك__ارت__ر است به كار مى رود.

«مُشَيَّدَه»: به س__اختم__انى كه با گچ برى آراسته شده است گفته مى شود. واژه «شي__د» به مفهوم «گ___چ» است.

«فِقْه»: به مفهوم فهم و درك و دريافت؛ و فقيه نيز به معناى داناى به فقه و حقوق و مق_____ررات اس___لامى اس__ت.

در آيات پيش سخن از تخلف ورزان از جهاد و دفاع بود، در اين آيه شريفه نيز روى سخن با آنان است كه مى فرمايد:

اَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فى بُرُوجٍ مُشَّيدَةٍ

شما در هر كجا باشيد و هر كجا پناه بريد، گرچه به پندار خودتان در دژهاى تسخي__رناپ__ذي__ر و است__وار هم پن__اه گي__ريد، باز هم مرگ شما را درخواهد يافت.

واژه «بُ__رُوج»

در مورد معناى اين واژه، ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ ب__ه ب__اور گ__روهى از جمل__ه «مُج__اهِد»، منظ__ور از «برج ها»، كاخ هاى سر به آسمان ساييده اند.

2 _ اما به باور گروهى ديگر، منظور برج هايى است

كه در آسمان ها پديد آمده اند.

3 _ پاره اى مى گويند: منظور برج هاى آسمانى است كه خورشيد درآنها قرار مى گيرد.

4 _ و پاره اى مى گويند:منظورخانه هايى است كه ازهرسودر دژهايى استوارقراردارند.

5 _ و «ابن عبّ__اس» ني__ز بر اين عقي__ده است كه منظ__ور دژه__ا و قلع___ه هاست.

در مورد واژه «مُشَيَّده» نيز ديدگاه ها يكسان نيست:

تفسير مردان (307)

1 _ پ__اره اى آن را به مفه__وم «ساختم__انى كه گ__چ كارى شده است» معنا كرده اند.

2 _ و پ__اره اى به مفه__وم «آراست__ه ش__ده به وسيل__ه گ__چ ب___رى».

3 _ و برخ__ى نيز گفت__ه اند: منظ__ور از آن، ساختمان هاى بلن__د و چند طبقه است.

وَ اِنْ تُصِبْهُ__مْ حَسَنَ__ةٌ يَقُ_ولُ_وا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ اِنْ تُصِْبهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ

و اگر پيروزى يا رويداد خوشايندى به آنان رسد، مى گويند: اين پيشامد از سوى خداست؛ امااگررويداد بدو ياشكستى گريبانگيرشان گرديد،مى گويند:ازجانب توست.

منطق عناصر زبون و فريبكار

در مورد گويندگان اين سخن و ماهيت آنان ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور برخى، اين سخن از يهود است و آنان با اشاره به پيامبر مى گفتند: از روزى كه اين م__رد به شه__ر و دي__ار ما گ__ام نهاد، مزرعه ها و درختان و ميوه هاى ما دچ__ار نوعى ك__اهش گ__ردي_د.

با اين بيان، منظور آيه شريفه اين است كه اگر آنان به فراوانى نعمت برسند، مى گويند: اين نعمت هاى بسيار از سوى خداست و نه هيچ كس ديگر؛ اما اگر دچار خشكسالى و قحطى گردند، ناجوانمردانه مى گويند اين از شومى وجود پيامبر است؛ و اين شگرد اين تبهكاران، سابقه اى ديرين دارد؛ چرا كه در مورد پيامبرشان موسى عليه السلام ني__ز همي__ن پن___دار بى اس___اس را مى ب__افتن__د: «... وَ اِنْ تُصِبْهُ__مْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُ__وس__ى وَ مَ__نْ مَعَ______هُ...».(1)

2 _ و به باور برخى ديگر از جمله «ابن عبّاس» گوينده اين سخن بى اساس، «عبدالله بن اُبَىّ» و يارانش

بودند كه در پيكار «احد» تخلّف ورزيدند و براى فريب خود و ديگران مى گفتند: اگر آنان كه كشته شدند، نزد ما مى ماندند، نمى مردند و كشته نمى شدند(2). با اين بيان منظور آيه شريفه اين است كه: اگر به آنان پيروزى و بهره اى از غن__اي__م ب__رس__د، با شادمانى مى گويند: اين از جانب خداست؛ اما اگر بر اثر

1 . سوره آل عِمْران، آيه 15.

2 . سوره آل عِمْران، آيه 156.

(308) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

عملكرد نادرست آنان شكست و ناكامى گريبانشان را گرفت، مى گويند: اين، از نادرستى تدبير پيامبر است.

3 _ پاره اى برآنند كه آيه شريفه شامل هر دو گروه مى گردد؛ چرا كه هم يهود به پيامبر خويش چنين اهانتى مى نمودند و هم نفاق پيشگان به پيامبر اسلام؛ و به باور ما اي__ن دي_دگ_اه درست است.

4 _ و پ__اره اى ني__ز براين عقيذه اند كه اين سخن بيانگر وصف كسانى است كه در آي__ه پيشين از آن__ان سخ__ن رفت؛ همانان كه مى گفتند: «پروردگارا، چرا پيكار را بر م__ا مق__رر داشت__ى...؟»(1)

دو واژه «حَسَنَه» و «سَيِّئَه»، به باور مفسّران، به مفهوم هر رويدادى است كه در آشكار و نهان براى انسان پيش آيد و در آنها آسايش و سختى و نعمت و مصيبت و فراوانى و قحطى باشد. برخى نيز برآنند كه منظور از واژه نخست پيروزى و غنيمت است و منظ___ور از واژه دوم شكس__ت و كشت___ه ش___دن.

قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ فَما لِ هوءُلاءِ الْقَومِ لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَديثاً

هان اى پيامبر! به آنان بگو: مرگ و زندگى و فراوانى و قحطى و شكست و پيروزى، همه از جانب خداست و براساس تدبير و تقدير آفريدگار هستى خواهد آمد و كسى توان جلوگيرى ندارد. او با

اين فراز و نشيب ها و رخدادهاى خوشايند و ناخوشايند، هم به كسانى كه سپاس نعمت هايش را مى گزارند پاداش مى دهد و هم به كسانى كه در برابر رويدادهاى ناگوار و مصيبت ها شكيبايى مى ورزند. بنابراين چرا اين گروه نفاقگرا حاضر نيستند مفاهيم بلند و انسانساز قرآن را آن گونه كه شايسته است دريابند و بخ__اط__ر روى برت__افت__ن از ح__ق و آي__ات خ__دا از كت__اب او دور ش__ده ان__د؟

و ب__ه ب__اور ب__رخ__ى چ__را اينان حقيقت پيام خدا را - كه همه چيز از جانب اوست _ در نمى ي__ابن__د.

1 . سوره نِساء، آيه 77.

تفسير مردان (309)

سرچشم_ه خوبى ها و پيروزى ها

در ادامه سخن در همين مورد، قرآن به سرچشمه نيكى ها و سرفرازى ها و پيروزى ها اشاره مى كند و مى فرمايد:

م__ا اَص__ابَكَ مِنْ حَسَنَ__ةٍ فَمِ__نَ اللّهِ

هر آنچه از نيكى ها و پيروزى ها به تو رسد، از جانب خداست؛ اما هر آنچه از شكست ها و بدى ها دامنگيرت گردد، از سوى خودت به تو رسيده است.

به باور برخى در آيه شريفه روى سخن با پيامبر گرامى است، اما منظور از محتواى آن، امّت آن حضرت است؛ اما به باور گروهى روى سخن با انسان است و منظور از واژه «حَسَنَ__ة» نيز نعم__ت گ__رانبهاى دين و ديگ__ر نعمت هاى خداست.

وَ م__ا اَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِ_نْ نَفْسِكَ

در مورد دو واژه «حَسَنَه» و «سَيِّئَه» كه در آيه شريفه آمده، ديدگاه ها يكسان نيست.

1 _ «ابن عبّاس» بر آن است كه منظور از واژه نخست، غنايمِ پيك__ار «بَ_دْر» و منظور از واژه دوم شكست و ناراحتى روز «اُحُد» است.

2 _ اما «ابومُسلِم» بر اين عقيده است كه منظور آيه شريفه و پيام آن اين است كه: مردم مسلمان در پيكار «بدر»، با ايمان و اخلاص تلاش كردند

و فرمان خدا و پيامبر را به جان خريدند و خدا نيز پيروزى را به آنان هديه كرد، اما در پيكار «اُحُد» خدا و پيام آورش را ناف__رم__انى نم__ودند و در نتيجه دستخوش پراكندگى و شكست شدند.

3 _ به باور برخى منظور از واژه «حَسَنَه»، اطاعت و فرمانبردارى است و منظور از «سَيِّئَ__ه» نافرمانى خ__دا و پي__امبر.

4 _ اما به باور برخى ديگر اين آيه شريفه بسان آن آيه است كه مى فرمايد: «وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُه__ا...».(1) كيفر ب__دى و گن__اه، بس__ان آن، ب__دى و كيفر خواهد بود...

5 _ و گروهى نيز مى گويند: منظور از واژه نخست، نعمت و پيروزى و آسايش است و منظور از واژه دوم، خشكسالى و قحطى و گرفتارى هايى است كه به خاطر نافرمانى

1 . سوره شُورى، آيه 40.

(310) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خدا و بيدادگرى دامانگير انسان ها مى گردد؛ گرچه برخى از بلاها و مشكلات نيز از لطف و حكمت خداست تا انسان آزمون گردد و پاداش سپاسگزاران و شكيبايان را بگيرد و هميشه جنبه كيفرى ندارد.

و بلاها را بدان دليل «سَيِّئَه» ناميده است كه انسان به طور طبيعى از آنها گريزان است و گرنه آنها پسنديده هستند و زشتى ندارند. با اين بيان تفسير آيه شريفه اين مى شود كه: همه سلامتى ها، نعمت ها، رزق و روزى ها و ارزش هاى مادى و معنوى كه نصيب شما مى گردد، از جانب خداست، اما رنج ها و فشارها و گرفتارى ها و مشكلاتى كه بر اثر نافرمانى خدا گريبانگير شما مى گردد، ثمره عملكرد نادرست خود شماست.

نظير اين هشدار درآيه ديگرى نيز آمده است كه مى فرمايد: «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِم__ا كَسَبَ__تْ اَيْ__ديكُ__مْ...».(1) و ه__ر مصيبت__ى ب__ه شم__ا ب__رس__د به خ__اط__ر كارهايى

اس__ت كه انج__ام داده ايد.

به باور «بَلْخى» تفسير اين آيه اين گونه است: هر رنج و مصيبتى كه به انسان برسد، كفّاره گناهان صغيره و يا كيفر گناهان كبيره و يا هشدارى است كه به خاطر كوتاهى در انجام وظايف دامنگيرش شده است.

پي__امب__ر گ___رام__ى مى ف_رمايد:

«ما مِنْ خَ__دْشٍ بِعُ__ودٍ و لاَاخْتِ__لاجِ عِرْقٍ وَ لاعَثْ_رَةِ قَدَمٍ إِلاّ بِذَنْبٍ وَ ما يَعْفُو اللّهُ عَنْهُ اَكْثَرُ».

هر خراشى كه در بدن شما به وسيله خارى پديد مى آيد، يا رگى از رگ ها پاره مى گردد و يا هر لغزش پايى پيش مى آيد، همه آنها بر اثر گناه و نافرمانى خداست؛ و ت__ازه آنچ__ه خ__دا در پ__رت__و مه__رش ناديده مى گي__رد و مى بخش__د بيشتر است.

«علىّ بن عيسى» مى گويد: آيه شريفه نشانگر آن است كه آفريدگار پرمهر و فرزانه هيچ رنج و گرفتارى براى انسان پيش نمى آورد، جز اين كه به يكى از دو دليل است: يا به خاطر مهر اوست تا انسان به خود آيد و به پاداش سپاس و شكيبايى برسد و يا به

1 . سوره شُورى، آيه 30.

تفسير مردان (311)

خاطر كيفر اشتباهاتى است كه از او سرزده است، چرا كه رنج ها و گرفتارى ها، هر گاه براثر گناه گريبان انسان را بگيرد، يا كيفر گناه است و يا جنبه هش___دار و تأديب دارد.

وَ اَرْسَلْناكَ لِلنّاسِ رَسُولاً

و ما تو را براى مردم به عنوان پيام آورى فرستاديم؛ و اين كار ما، خود بزرگ ترين نعمت و نيك__ى است و مخ__الفت با پي__ام تو، گن__اه و زشتك_ارى و بيدادگرى است.

در مورد چگونگى پيوند اين فراز از آيه به فرازهاى پيشين گفته اند: منظور اين است كه هر چه به آنان برسد از شومى گناهان آنهاست و تو

پيام آورى هستى كه فرمانبردارى از تو، بسان فرمانبردارى از خدا و نافرمانى ات بسان نافرمانى اوست. با اين بيان ت__و سرچشمه خوبى ها هستى و نبايد شومى گناهانشان را به تو نسبت دهند.

وَ كَف___ى بِاللّ___هِ شَهي_داً

و گواهى خدا بر رسالت و صداقت تو بسنده است. و به باور برخى خدا براى گ__واه__ى بر ني__ك و ب__د بندگان و عملكرد آنان كافى است. با اين بيان هدف اين ف__راز از آي__ه اي__ن است كه م__ردم را به نيك__ى ها تش__ويق و از بدى ها هشدار دهد.

(312) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

انگيزه جهاد اسلامى منفعت طلبى نيست

ياآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوآا اِذا ضَرَبْتُمْ فى سَبيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ اَلْقى اِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِنا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيوةِ الدُّنْيا فَعِنْدَ اللّهِ مَغانِمُ كَثيرَةٌ كَذلِكَ كُنْتُ__مْ مِنْ قَبْ__لُ فَمَ__نَّ اللّهُ عَلَيْكُ__مْ فَتَبَيَّنُ__وآا اِنَّ اللّهَ ك__انَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرا

اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه در راه خدا گام برمى داريد ( و به سفرى براى جهاد مى رويد ) تحقيق كنيد و به كسى كه اظهار صلح و اسلام مى كند نگوييد مسلمان نيستى به خاطر اين كه سرمايه ناپايدار دنيا ( و غنايمى ) بدست آوريد، زيرا غنيمت هاى بزرگى در نزد خدا (براى شما) است، شما قبلاً چنين بوديد و خداوند بر شما منت گذارد (و هدايت نمود) بنابراين (به شكرانه اين نعمت بزرگ) تحقيق كنيد، خداوند به آن چه عمل مى كنيد آگاه است.

(94 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« عَرَضْ » به معنى چيزى است كه ثبات و پايدارى ندارد بنابراين « عَرَضَ الْحَيوةِ الدُّنْيا » به معنى سرمايه هاى زندگى دنيا است كه همگى بدون استثناء ناپايدارند. آيه فوق به خوبى اين حقيقت را روشن مى سازد كه هيچ مسلمانى نبايد براى هدف مادّى

گام در ميدان جهاد بگذارد و به همين دليل بايد نخستين اظهار ايمان را از طرف دشمن بپذيرد و به نداى صلح او پاسخ گويد اگرچه از غنايم مادّى فراوان محروم گردد زيرا هدف از جهاد اسلامى توسعه طلبى و جمع غنايم نيست ، بلكه هدف آزاد شدن انسان ها از قيد بندگى بندگان و خداوند زر و زور است و هر زمان كه روزنه اميدى به سوى اين حقيقت گشوده شد بايد به سوى آن شتافت ، آيه فوق مى گويد : « شما يك روز چنين افكار منحطّى داشتيد و به خاطر سرمايه هاى مادّى خون هايى را مى ريختيد، اما امروز آن برنامه به كلّى دگرگون شده است ، به علاوه مگر خود شما به هنگام ورود در اسلام غير از اظهار ايمان چه برنامه ديگرى داشتيد ، چرا از قانونى كه خ____ود از آن استف__اده ك__رده اي__د درب____اره ديگ__ران دري___غ مى نم__ايي___د ؟ » .

تفسير مردان (313)

سؤال : ممكن است با توجّه به مضمون آيه چنين ايراد شود كه اسلام با قبول ادّعاهاى ظاهرى مردم در مورد پيوستن به آيين زمينه را براى پرورش « منافق » در محيط اسلامى آماده مى كند و با اين برنامه ، ممكن است عده زيادى از آن سوء استفاده كرده و با استتار در زير نام اسلام دست به اعمال جاسوسى و ضداسلامى بزنند .

پاسخ : شايد هيچ قانونى در جهان نيست كه راه سوء استفاده در آن وجود نداشته باشد ، مهمّ اين است كه قانون داراى مصالح قابل ملاحظه اى باشد ، اگر بنا شود اظهار اسلام به بهانه عدم آگاهى از مكنون قلب طرف ، قبول نگردد ، مفاسد بسيارى به بار مى آيد

كه زيان آن به مراتب بيشتر است و اصول عواطف انسانى را از بين خواهد برد ، زيرا هر كس با ديگرى كينه و خرده حسابى داشته باشد مى تواند او را متّهم كند كه اسلام او ظاهرى است و با مكنون دل او هماهنگ نيست و به اين ترتيب خون هاى بسيارى از بى گناهان ريخته شود. از اين گذشته در آغاز گرايش به هر آيين ،افرادى هستند كه گرايش هاى ساده و تشريفاتى و ظاهرى دارند اما با گذشت زمان و تماس م__داوم با آن آيي_ن محكم و ريشه دار مى شوند، اين دسته را نيز نمى توان طرد كرد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عَرَض»: به ك_الاهاى اين جه__ان گفته مى شود.

هش__دار در م__ورد خ__ون ها و ج__ان ها!

در آيات گذشته، خداى فرزانه از كشتن انسان ها و كيفر انواع قتل سخن گفت و مقررات هركدام را بيان فرمود؛ اينك در اين آيه شريفه به مردم مسلمان هشدار مى دهد كه مبادا در مورد جان ها و خون ها داورى شتابزده كنند كه گرفتار حسرت و ندامت خواهند شد.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فى سَبيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُوا

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه در راه خدا به جهاد و يا مأموريت هاى

(314) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

دفاعى مى رويد، در مورد مسائل و رويدادها تحقيق كنيد و عناصر كفر گرا و تجاوز كار را از مردم با ايمان و كسانى كه خواهان زندگى مسالمت آميز هستند باز شناسيد و در ي__ابي__د كه كدامين آنان در خ__ور كيف__رن__د و كدام يك بى گناه، تا مبادا خون كسى به ناح__ق ريخت__ه شود.

وَ لاتَقُ_ولُ__وا لِمَ__نْ أَلْق__ى إِلَيْكُ__مُ السَّ__لامَ لَسْ__تَ مُ__وءْمِن__اً تَبْتَغُ__ونَ عَ_رَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا

و به خاطر به دست آوردن سرمايه ناچيز و ناپايدار اين جهان و

گرفتن غنايم يا غرض و مرض، به كسى كه اعلان صلح و مسالمت نموده و دورد نثارتان مى كند نگوييد: تو مسلمان نيستى و ايمان و اسلامت دروغين و تنها براى حفظ جان و امنيت است. ب__رخ__ى نيز بر آنن_د كه نگوييد: تو در امان نخواهى بود.

فَعِندَ اللّهِ مَغانِمُ كَثِيرَةٌ

به باور گروهى از مفسران، منظور اين است كه: اگر خدا را فرمان بريد و دستوراتش را به كار بنديد از قدرت بى كران او نعمت ها و رزق و روزى بيشترى مى توان اميد و انتظار داشت. و برخى برآنند كه: اگر از كشتن عناصر صلح طلب و با ايمان خود دارى كنيد، نزد خدا پاداش هاى پرشكوهى برايتان ذخيره شده است.

كَذلِ__كَ كُنْتُ__م مِ_ن قَبْلُ

در م_____ورد اين ف___راز دي___دگ___اه ه_ا يكس____ان نيس__ت:

1 _ «سعيدبن جُبَيْر» مى گويد: منظور اين است كه همان سان كه اين مؤمن مقتول ايمان خود را از مردم پوشيده مى دارد تا مبادا از سوى آنان آسيبى به او برسد، شما نيز پيش تر، از ترس شرك گرايان ايم__ان خود را پوشيده مى داشتيد.

2 _ و برخى بر آنند كه: همان گونه كه اين مقتول، كفرگرا بود و خدا او را به ايمان و اس__لام راه نمود، شما نيز پيش تر كافر بوديد و به وسيله قرآن و پيامبر و به لطف خداوند به حق راه يافتيد.

3 _ پاره اى نيز مى گويد: منظور اين است كه شما نيز روزگارى تنها و ناتوان و در

تفسير مردان (315)

ذلّت بوديد، به گونه اى كه هرگاه تنها به جايى مى رفتيد در هراس بوديد كه مبادا به اس___ارت دشمن رويد و خ__دا اين قدرت و شوكت و آزادى را به شما ارزانى داشت.

فَمَ__نَّ اللّهُ عَلَيْكُ_مْ

به باور «سعيدبن جُبَيْر»منظور اين است كه:

خدا بر شما منّت نهاد وبا پيروز ساختن راه و رسم خود، به دين باوران، عزت و آزادى ارزانى داشت، واينك شما پس از مدت ها مخفى داشتن عقيده و ايمان خود از شرارت شرك گرايان، آن را با آزادى و امنيت آشك__ار مى س__ازي__د. ام__ا به ب__اور ب__رخى منظور اين است كه خدا توبه شم__ا را پ_ذي_رفت.

فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللّهَ كَانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيراً.

بنابراين، هم در مورد كسى كه اظهار اسلام و مسالمت مى كند، در صورت ترديد، به طور شايسته تحقيق كنيد و هم در مورد ديگر رويدادها و مسائل؛ و هرگز دستخوش شتاب و تصميم گيرى هاى حساب نشده مگرديد؛ چرا كه خ___دا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

(316) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

لا يَسْتَوِى الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ غَيْرُ اُولِى الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فى سَبيلِ اللّهِ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدينَ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدينَ دَرَجَةً وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ اَجْرا عَظيما

افراد باايمانى كه بدون بيمارى و ناراحتى از جهاد بازنشستندبا مجاهدانى كه در راه خدا با مال و جان خود جهاد كردند يكسان نيستند، خداوند مجاهدانى را كه با مال و جان خود جهاد نمودند بر قاعدان برترى بخشيده و به هر يك از اين دو دسته ( به نسبت اعمال نيكشان ) خداوند وعده پاداش نيك داده و مج__اه__دان را بر ق__اع_دان برترى و پاداش عظيمى بخشيده است.

(95 / نساء)

دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ كانَ اللّهُ غَفُورارَحيما

درجات ( مهمّى ) از ناحيه خداوند و آمرزش و رحمت( نصيب آنان مى گردد ) و ( اگر لغ__زش ه__ايى داشت__ه اند ) خ_داون_د آمرزنده و مهربان است. (96 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

منظور

از « قاعِدُون » در اين جا افرادى هستند كه با داشتن ايمان به اصول اسلام ، بر اثر نداشتن همّت كافى ، در جهاد شركت نكرده اند ، در صورتى كه جهاد بر آن ها واجب عينى نبوده ، زيرا اگر واجب عينى بود ، قرآن با اين لحن ملايم درباره آن ها سخن نمى گفت و در آخرآيه به آن ها وعده پاداش نمى داد، بنابراين حتّى در صورتى كه جهاد واجب عينى نباشد برترى روشن « مجاهدان » بر « قاعدان » قابل انكار نيست .

و به ه_ر حال آيه كسانى را كه از روى نفاق و دشمنى از شركت در جهاد خوددارى كرده اند شامل نمى شود ، ضمنا بايد توجّه داشت تعبير « غَيْرُ اُولِى الضَّرَرِ » مفهوم وسيعى دارد كه تمام كسانى راكه به خاطر نقص عضو ، يا بيمارى و يا ضعف فوق العاده و مانند آن ها قادر به شركت در جهاد نيستند ، استثناء مى كند. سپس برترى مجاهدان را بار ديگر به صورت صريح تر و آشكارتر بيان كرده مى فرمايد : « خداوند مجاهدانى را كه با مال و جان خود در راهش پيكار مى كنند بر خوددارى كنندگان از شركت در

تفسير مردان (317)

ميدان جهاد برترى عظيمى بخشيده » ( فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدينَ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدينَ دَرَجَةً ). ولى در عين حال چون همان طور كه گفتيم نقطه مقابل اين دسته از مجاهدان افرادى هستند كه جهاد براى آن ها واجب عينى نبوده و يا اين كه به خاطر بيمارى و ناتوانى و علل ديگر قادر به شركت در ميدان جهاد نبوده اند ، لذا براى اين كه پاداش نيّت صالح و ايمان و ساير اعمال نيك آن ها ناديده گرفته نشود به آن ها نيز وعده

نيك داده و مى فرمايد : « به هر دو دسته ( مجاهدان و غير مجاهدان ) وع__ده ني_ك داده است » ( وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى ). ولى بديهى است ميان وعده نيكى كه به اين دو دسته داده شده است فاصله بسيار است ، در حقيقت قرآن با اين بيان نشان مى دهد كه سهم هر كار نيكى در جاى خود محفوظ و فراموش نشدنى است ، به خصوص اين كه سخن از قاعدانى است كه علاقمند به شركت در جهاد بوده اند و آن را يك هدف عالى و مقدّس مى دانستند ولى واجب عينى نبودن آن مانع از تحقّق بخشيدن به اين هدف عالى شده است ، آن ها نيز به اندازه علاقه اى كه به اين كار داشته اند پاداش خواهند داشت ، همچنين افراد اُولِى الضَّرَرِ ( كسانى كه به خاطر بيمارى و يا نقص عضو در ميدان جهاد شركت نكرده اند ) در حالى كه با تمام وجود خود به آن علاقه داشته و عشق مى ورزيده اند نيز سهم قابل ملاحظه اى از پاداش مجاهدان خواهند داشت ، چن__ان ك__ه در ح__ديث__ى از پي__امب__ر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده كه به سربازان اسلام فرمود : « لَقَدْ خَلَفْتُمْ فِى الْمَدينَةِ اَقْواما ماسِرْتُمْ مَسيرا وَ لا قَطَعْتُمْ وادِيا اِلاّ كانُوا مَعَكُمْ وَ هُمُ الَّذينَ صَحَّتْ نِيّاتُهُمْ وَ نَصَحَتْ جُيُوبُهُمْ وَ هَوَتْ اَفْئِدَتُهُمْ اِلَى الْجِهادِ وَ قَدْ مَنَعَهُمْ عَنِ الْمَسيرِ ضَرَرٌ اَوْ غَيْرُهُ : افرادى را در مدينه پشت سر گذاشتيد كه در هر گام در اين مسير با شما بودند ( و در پاداش هاى الهى شركت داشتند ) آن ها كسانى بودند كه نيّتى پاك داشتند و به اندازه كافى خيرخواهى كردند و

قلب هاى آن ها مشتاق به جهاد بود ولى موانعى همچون بيمارى و زيان و غير آن آن ها را از اين كار بازداشت » .(1)

1- « تفسير صافى » ، ذيل آيه فوق .

(318) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ولى از آن جا كه اهميّت جهاد در منطق اسلام از اين هم بيشتر است بار ديگر به سراغ مجاهدان رفته و تأكيد مى كند كه : « خداوند مجاهدان را بر قاعدان اجر عظيمى بخشيده است » ( وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ اَجْرا عَظيما ). اين اجر عظيم در آيه بعد چنين تفسير شده : « درجات مهمى از طرف خداوند و آمرزش و رحمت او » (دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً). و اگر در اين ميان افرادى ضمن انجام وظيفه خويش مرتكب لغزش هايى شده اند و از كرده خويش پشيمانند خدا به آن ها نيز وعده آمرزش داده و در پايان آي__ه مى فرمايد : ( وَ كانَ اللّهُ غَفُورا رَحيما )

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«ضَرَر»: زيان، آسيب و هر چيزى كه براى انسان صدمه و كمبودى چون كورى و بيم___ارى پ____دي____د آورد.

«دَرَجه»: مق___ام و م__رتبه

شأن نزول

در داستان فرود آيه مورد بحث «ابوحمزه ثُمالى» در تفسيرش آورده است كه: اين آيه شريفه در مورد گروهى از جمله: كعب بن مالك، مَرارة بن ربيع، عَمْرو بن عَوْف و هِلال بن اُمَيّه فرود آمد و آنان را به خاطر تخلف از كار زار تبوك و نرفتن به همراه پيامبر نكوهش كرد و «عبدالله بن اُمّ مَكتوم» را كه نابينا بود از رفتن به جهاد معاف شناخت و عذرش را پذيرفت.

«زيد بن ثابت» در اين مورد آورده است كه: من در

حضور پيامبر ب__ودم كه اين آي__ه شريفه فرود آمد و دو واژه «اُولِى الضَّرَر» در آن نبود. «عبد اللّه» كه مرد نابينايى ب__ود گفت: اى پيامبر خ__دا! من نابيناهستم و توان پيكار ندارم؛ وظيفه من چيست؟

درست در آن لحظات بود كه فرشته وحى دگر باره بر پيامبر گرامى فرود آمد و اين دو واژه را نيز آورد. پيامبر پس از دريافت وحى و باز گشت به حالت طبيعى فرمود:

تفسير مردان (319)

بنويسيد... و آن گاه اين آيه را خ__واند ك__ه: لا يَسْتَ_وِى الْقاعِدونَ...(1)

برترى مجاهدان توحيدگرا و پر اخلاص

در آيات گذشته، خدا بندگانش را به جهاد در راه حق و عدالت فراخواند، اينك در اين آي__ه ش_ريفه فضيلت و پاداش آن را به تابلو مى برد و مى فرمايد:

لايَسْتَ___وِى الْق__اعِ__دُونَ مِنَ الْمُوءْمِنينَ غَيْ__رُ أُولِ__ى الضَّرَرِ وَالْمُجاهِدُونَ فِى سَبيلِ اللّهِ بِ__أَمْ__والِهِ__مْ وَ أَنْفُسِهِ____مْ

ايمان آوردگانى كه بدون آسيب ديدگى و رنج، از جهاد در راه خدا وانشسته و از رفتن به ميدان كارزار سرباز مى زنند، با آن مجاهدانى كه با نثار مال و جان خويش در راه خدا جهاد مى كنند تا دين خدا برترى ي__ابد، ه_رگ_ز اين دو گ_روه يكسان نيستند.

فَضَّلَ اللّهُ الْمُج__اهِدينَ بِأَمْ__والِهِ___مْ وَ أَنْفُسِهِ__مْ عَلَ__ى الْقاعِدينَ دَرَجَةً

خ__دا جه__ادگران با اخلاص را كه با نثار مال و جان خويش در راه او پيكار مى كنن_د، بر كس__انى كه از جه__اد سرب___از مى زنند برترى پرشكوهى بخشيده است.

وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى

و خ___دا به ه___ر دو گ___روه، مج___اه___دان و كسانى كه به جهاد نرفته اند وعده بهش_____ت داده اس___ت.

با اين بيان روشن مى شود كه جهاد، واجب كفايى است؛ چرا كه اگر عينى بود، آنان كه ب__دون ع__ذر واقع__ى سرب__از زده بودند نه تنها پاداشى نداشتند كه در

خور نك__وهش و كيف__ر بودند.

وَ فَضَّ_____لَ اللّ____هُ الْمُج__اهِ____دي___نَ عَلَ___ى الْق___اعِدينَ أَجْراً عَظيماً

و خ__دا مج__اه__دان را بر وانشستگ__انِ ب__دون ع__ذر، به پ__اداشى پرشكوه ب_رت_رى بخشي___ده است.

1 . آيه 95.

(320) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آنگاه در ترسيم اين پاداش پرشكوه مى فرمايد:

با درجاتى والا از نزد خود و با آمرزش و مهر و رحمتى مجاهدان را از كسانى كه به ميدان كار زار نرفته اند، برترى بخشيده است. و خدا هماره آمرزنده و مهربان است.

به باور گروهى منظور اين است كه درجه و مقام برخى از اين جهاد گران از برخى ديگر برتر و بالاتر است. برخى نيز مى گويند: منظور از «دَرَجات» كارهاى شايسته است، همان گون__ه كه گفت__ه مى شود. اسلام آوردن، خود درجه اى است و فقه و شن__اخت عميق و نوانديشانه دين درجه اى ديگر؛ هجرت در راه خدا، مقامى است و كشت__ه ش__دن در راه هج__رت مق__ام__ى ديگ___ر.

«عبدالله بن زيد» برآن است كه منظور، درجات و مقامات نه گانه اى است كه در سوره مباركه توبه آمده است. «... ذلِكَ بِاَنَّهُمْ لايُصيبُهُمْ ظَمَؤٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فى سَبيلِ اللّهِ وَ لايَطَؤُونَ مَوْطِئاً يَغيظُ الكُفّارَ وَ لايَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً اِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ...اَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»(1).

مردم مدينه و صحرا نشينانِ پيرامون آنان را نرسدكه از فرمان پيامبر خدا سرباز زنند و جان خويشتن را گرامى تر از جان او بدانند؛ چرا كه هيچ تشنگى و رنج و گرفتگى و سختى در راه خدا به آنان نمى رسد و آنان در هيچ نقطه اى كه كفرگرايان را به خشم آورد گام نمى گذارند و از دشمن خيره سرى غنيمتى به دست نمى آورند مگر اين كه به خاطر آن، كار شايسته اى

براى آنان در كارنامه زندگى شان نوشته مى شود؛ چرا كه خ__دا پاداش نيكو كاران را ضايع نمى سازد.

و نيز آنان هيچ دارايى و مال كوچك و بزرگى را در راه خدا انفاق نمى كنند و هيچ سرزمينى را براى جهاد در نمى نوردند، مگر اين كه براى آنان نوشته مى شود، تا خدا آنان را به بهتر از آنچه انجام مى دادند پاداش دهد.

منظور از جمله «وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحيماً» اين است كه نعمت هاى سراى آخرت، خالص و از رنج و ناراحتى پاك و پيراسته است؛ از اين رو خدا گناهان بندگان را مى آمرزد تا در آن جا در آسايش و نعمت باشند. وبدين سان آفريدگار هستى

1 . سوره توبه، آيه 121 _ 120.

تفسير مردان (321)

به بن__دگ__ان جه__ادگر و با اخ__لاص خود را مورد مه_ر و رحمت خود قرار مى دهد.

آيا اين آغ_از و ف_رجام سازگارند؟

چرا در آغاز آيه 95 مى فرمايد: خدا كسانى را كه با مال و جانشان در راه خدا جهاد مى كنند بر وانشستگانِ بدون عذر، به درجه اى پرشكوه برترى داده است، اما سرانجام در اين آيه مى فرمايد: خدا، جهاد گران را به پاداشى پرشكوه و درجاتى از سوى خود ب__رت__رى ارزان__ى داشت__ه است؟ آي__ا اين آغ__از و ف__رج__ام با ه_م سازگار است؟

پاسخ

1 _ به باور برخى، آغاز و ادامه آيات باهم سازگارند، چرا كه نخست جهاد گران را به يك درجه بر وانشستگانِ داراى عذر، برترى مى بخشد و در ادامه آيه، جهاد كنندگان را به درجاتى چند نسبت به كسانى كه بدون عذر از كار زار سرباز زدند برترى ارزانى مى دارد و آيه نشان مى دهد كه تخلف ورزان، گناهكار نيستند، بلكه كار بهتر وپاداش پرشكوه تر را

از دست داده اند.

2 _ «ابوعلى» مى گويد: منظور از درجه و مقام در آغاز آيه شريفه، برترى مقام است و خدا مى خواهد آنان را به خاطر جهادشان تحسين و ستايش كند؛ همان گونه كه گفته مى شود: درجه و منزلت «حسن» نزد «خليفه» از «حسين» بالاتر است. اما منظور از درج__ات در ادام__ه آي__ه ش__ري__فه عب__ارت است از درجات مردم با ايمان و جهادگر در بهشت خدا؛ و اين برترى برخى بر برخى ديگر در آن جا تفاوت درجات ايم__ان و اخ__لاق و عملك__رده_است.

3 _ پاره اى نيز برآنند كه در آيه شريفه واژه «فضل» تكرار شده و اين نشانگر آن است كه منظور از برترى نخست، برترى در دنيا و منظور از برترى دوم، برترى در سراى آخرت و بهشت پرطراوت و زيباى خداست.

در روايت آمده است كه خدا جهادگران را بر كسانى كه از جهاد در راه خدا سرباز مى زنند به هفتاد درجه كه فاصله هركدام از اين درجات هفتاد سال راهپيمايى مركب تي__ز ت__ك و پرت__وان است. برترى بخشيده است.

(322) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

رعايت حقوق خانم ها از سوى آقايان

وَ يَسْتَفْتُونَكَ فِى النِّساآءِ قُ_لِ اللّ_هُ يُفْتيكُ_مْ فيهِ_نَّ وَ م_ا يُتْل_ى عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ ف__ى يَت_امَى النِّس_اآءِ ال_لاّتى لاتُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِ_بَ لَهُ_نَّ وَ تَ_رْغَبُ_ونَ اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَ الْمُسْتَضْعَفي_نَ مِ_نَ الْ_وِلْ_دانِ وَ اَنْ تَقُومُوا لِلْيَتامىبِالْقِسْطِ وَ ماتَفْعَلُوا مِنْ خَيْ_رٍ فَ_اِنَّ اللّ__هَ ك__انَ بِ__ه عَليم__ا

ازتو درباره زنان سؤال مى كنند، بگو خداوند دراين زمينه به شماپاسخ مى دهد و آن چه در قرآن درباره زنان يتيمى كه حقوق آن ها را به آن ها نمى دهيد و مى خواهيد با آن ها ازدواج كنيد و همچنين درباره كودكان صغير و ناتوان براى شما بيان شده است ( قسمتى از سفارش هاى خداوند در اين زمينه

مى باشد و نيز به شما سفارش مى كند كه ) با يتيمان به عدالت رفتار كنيد و آن چه از نيكى ها انجام مى دهيد خداون_د از آن آگاه است ( و به شما پاداش مناسب مى دهد ).

(127 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيه فوق به پاره اى از سؤالات و پرسش هايى كه درباره زنان (مخصوصا دختران يتيم) از طرف مردم مى شده است پاسخ مى گويد و مى فرمايد: «اى پيامبر از تو درباره احكام مربوط به حقوق زنان، سؤالاتى مى كنند بگو خداوند در اين زمينه به شما فتوا و پاسخ مى دهد». (وَ يَسْتَفْتُونَكَ فِى النِّسآءِ قُ_لِ اللّ_هُ يُفْتيكُ_مْ فيهِ_نَّ).

سپس اضافه مى كند: «آنچه در قرآن مجيد درباره دختران يتيمى كه اموال آن ها را در اختيار مى گرفتيد، نه با آن ها ازدواج مى كرديد و نه اموالشان را به آن ها مى سپرديد كه با ديگران ازدواج كنند، به قسمتى ديگر از سؤالات شما پاسخ مى دهد و زشتى اين عمل ظالمانه را آشكار مى سازد». (وَ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ فى يَتامَى النِّسآءِ اللاّتى لاتُ___ؤْتُ__ونَهُ__نَّ م__ا كُتِ____بَ لَهُ__نَّ وَ تَ__رْغَبُ___ونَ اَنْ تَنْكِحُ__وهُ___نَّ).

سپس درب__اره پس__ران صغي__ر ك__ه طب__ق رسم جاهليت از ارث ممنوع بودند توصيه كرده و مى فرمايد: «خداوند به شما توصي__ه مى كن__د كه حقوق كودكان ضعي__ف را رع__اي__ت كني__د». (وَ الْمُسْتَضْعَفي__نَ مِ_نَ الْ_وِلْ__دانِ).

بار ديگر درباره حقوق يتيمان به طور كلى تأكيد كرده و مى گويد: «و خدا به شما

تفسير مردان (323)

توصيه مى كند كه در مورد يتيمان به عدالت رفتار كنيد». (وَ اَنْ تَقُومُوا لِلْيَتامىبِالْقِسْطِ).

و در پايان به اين مسئله توجه مى دهد كه «هرگونه عمل نيكى مخصوصا درباره يتيمان و افراد ضعيف، از شما سرزند از ديدگاه علم خ__داون__د مخف__ى نمى ماند و پ__اداش من__اسب آن خ__واهي__د ي__اف__ت». (وَ م_اتَفْعَلُوا

مِنْ خَيْ_رٍ فَاِنَّ اللّهَ كانَ بِه عَليما).

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تأمين حق__وق دو گ__روه آسيب پ_ذير (زنان و يتيمان)

در اين آيات، قرآن شريف بارديگر به موضوع زنان و يتيمان كه دو گروه آسيب پذير ج__امع__ه اند پ__رداخت__ه و ت__أمي_ن حقوق و حدود آنان را يادآور شده و مى فرمايد:

وَ يَسْتَفْتُ____ونَ______كَ فِ______ى النِّس___________اءِ

هان اى پيامبر! از تو در مورد حقوق بانوان فتوا مى خواهند و ديدگاه و نظر تو را مى پرسند و مى خواهند كه مقررات و احكام مشكل را در مورد آنان و براى آنان بيان نم_ايى و حق_وق و وظايف آنان را ترسيم كنى.

از آيه شريفه چنين دريافت مى شود كه پرسش آنان در مورد بانوان در قلمرو دين، پيرامون حقوق و حدود آنان بر عهده مردان و نيز حقوق متقابل مردان بر عهده آنان و يا بر محور حقوق و وظ__اي__ف متق__ابل در نظ__ام خانواده است، تا همه رواها و ن__ارواه__ا در م___ورد آن___ان روش__ن ش___ود.

قُ__لِ اللّ__هُ يُفْتيكُ__مْ فيهِ___نَّ

در پ__اسخ پ_رسش آن__ان، پيام مى رسد كه هان اى پيامبر! بگو: خدا آنچه را شما در مورد بانوان مى پرسيد، برايتان بيان مى كند.

وَ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ

و ني__ز در آي__ات ق__رآن ش__ري__ف كه بر شما تلاوت مى گردد، هم حقوق و هم وظايف آنان ترسيم مى شود.

فى يَتامَى النِّساءِ اللاّتى لا تُوءْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ

در مورد دختران يتيمى كه حقوق مقرر آنان را به آنها نمى دهيد و از پيوند با آنان ب__راى زن__دگى مشت__رك روى مى گ__رداني__د.

(324) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

در تفسي___ر اي__ن ف_____راز از آي__ه ش__ريف__ه، دي__دگ__اه ه__ا يكس____ان نيس__ت:

1 _ گروهى از جمله «ابن عبّاس» بر آنند كه منظور آياتى است كه در باره ارث دختران يتيم در آغاز سوره تلاوت شده اس_ت.

در بيان اين موضوع آورده اند كه در جاهليت

ارث دو گروه را نمى دادند و به صورت هاى گوناگون حق آنان را پايمال مى نمودند. گروهِ نخست كودكانى بودند كه از پرداخت حقوق آنان و رعايت حدودشان به اين بهانه كه كودك هستند و بايد صبر كنند تا بزرگ شوند، سرباز مى زدند؛ و گروه دوم زنان بودند كه اينان را نيز به بهانه عدم توانايى در پيكار و شركت در جنگ، ارثشان را نمى دادند و آنان را محروم ساختند؛ از اين رو خداوند آيات ارث را براى احيا و تأمين حقوق اين دو گروه فرو فرستاد؛ و اين جمله اشاره به آيات ارث دارد. ذكر اين نكته لازم است كه از پنجمين امام نور عليه السلام نيز روايت_____ى در اي____ن م__ورد رسي__ده اس_ت.

2 _ از «عايشه» در اين مورد آورده اند كه گفت: منظور از جمله «لا تُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ» مه__ري__ه زنان است، چرا كه در جاهليت مهريه دختران يتيم را مى خوردند؛ از اين رو خداوند به آن__ان در م__ورد اين حق كشى هش__دار مى ده__د و مى ف__رم__ايد:

اگر مى ترسيد كه در مورد يتيمان به دادگرى رفتار نكنيد، با زنان پاك و پاكيزه ديگ__رى ازدواج كني__د. با اين بي___ان، منخظور از «وَ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ...» همين آيه شريفه «وَ اِنْ خِفْتُ__مْ...» اس___ت.

يادآورى مى گردد كه «طَبَرى» ديدگاه نخست را پذيرفته و بر ديدگاه دوم اشكال ك__رده است كه مه__ري_ه از چيزهايى نيست كه بدون ازدواج از حقوق زنان شناخته شود؛ از اي__ن رو ب_ان_وي__ى كه ازدواج نكرده است مهريه اى نخواهد داشت و اين با آي_ه نمى سازد، پس ديدگاه نخست بهتر است.

3 _ و گروهى نيز بر آنند كه منظور از جمله «لا تُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ» عبارت از ازدواج

است كه در سوره مباركه نور، خداى فرزانه در مورد آن فرمان مى دهد و مى فرمايد: «وَ اَنْكِحُوا الاَْيامى مِنْكُمْ...»(1) (جوانان بى همسر خود و غلامان و كنيزانِ درستكارتان را

1 . سوره نور، آيه 32.

تفسير مردان (325)

همسردهيد.) و اين تأكيد و يادآورى بدان دليل است كه سرپرستان دختران يتيم از ازدواج آن_ان به دلايلى جل_وگي_رى مى ك_ردند.

دو نم_ونه از ظلم به دختران

آورده اند كه فردى سرپرستى دختر يتيمى را به عهده داشت و دخترك از زيبايى و جمال چندان بهره اى نداشت، اما ثروتى بسيار به از راه ارث رسيده بود. او را در خانه زن_دانى ساخته بود تا بميرد و ثروتش را ببلعد.

و نيز آورده اند كه «جابربن عبدالله» دختر عمويى داشت كه نابينا بود و در همان حال ثروت هنگفتى به ارث برده بود. «جابر» نه خود تمايلى به ازدواج با او داشت و نه اجازه مى داد تا او با ديگران ازدواج كند؛ چرا كه مى ترسيد ثروت او را همسرش تصاحب كند؛ از اين رو موضوع را با پيشواى گران قدر توحيد در ميان نهاد و آن جا بود كه اين آيه شريفه فرود آمد.

وَ تَ__رْغَبُ__ونَ اَنْ تَنْكِحُ__وهُ__نَّ

ب_ا عن_اي_ت به دي__دگ__اه اول و سوم معن__اى اي_ن ف_راز از آيه شريفه اين است كه:

شما تمايلى به ازدواج با آنان نداريد و دارايى شان را نيز در اختيارشان قرار نمى دهيد تاديگرى بر پيوند با آنان تمايل پيداكند. و بدين سان دو ستم بزرگ در حقّ دخت__ران يتي__م روا مى داري__د:

1 _ نخست اين كه دارايى آنان را نمى دهي__د ت__ا ديگ_رى ب_ا آن_ان ازدواج كند.

2 _ ديگر اين كه آنان را در خانه نگاه داشته و خود هم با آنان ازدواج نمى كنيد.

اما با توجه به تفسير

دوم، معناى آيه اين است كه: شما به خاطر زيبايى آنان و يا داراي__ى شان مي__ل داري_د با آنان ازدواج كنيد.

وَ الْمُسْتَضْعَفي____نَ مِ__نَ الْ_______وِلْ_________دانِ

و نيز خدا به شما فرمان مى دهد كه حقوق كودكان و ناتوانان را به آنان بدهيد. اين دستور بدان دليل آمد كه در جاهليت ارث پسران و دختران صغير را نمى دادند. و اين ف__راز از آي__ه ي____اد آور هم____ان ف____رم__ان ص_ري_ح اس__ت ك__ه مى ف__رم__اي__د:

(326) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«وَ آتُ_____وا الْيَت______امى اَمْ__والَهُ__مْ...».(1)

و دارايى يتيم__ان را ب__ه آنان بدهيد...

وَ اَنْ تَقُ____ومُ____وا لِلْيَت____امى بِ_الْقِسْ__طِ

و ني__ز خ__دا ف__رم__ان مى ده__د ك__ه در م__ورد حق__وق يتيم__ان و پ__رداخت ارث آنان، خواه دخترباشند و يا پسر، در هرحال و در همه امور و شئونشان بر اساس دادگ_____رى و ع___دال__ت رفت__ار كني___د.

ذكر اين نكته لازم است كه اين آيه شريفه اشاره به سومين سوره مباركه دارد كه مى ف_رم_ايد: «وَ اِنْ خِفْتُ_مْ اَلاّ تُقْسِطُ_وا فِى الْيَت_امى فَانْكِحُ_وا ما ط_ابَ لَكُ_مْ مِ_نَ النِّس_اءِ...»(2)

اگ_ر بي__م آن داري__د ك__ه در ص_ورت ازدواج با دختران يتيم نتوانيد بر اساس عدل و انص__اف رفت__ار كني__د، ب__ا زن__ان ديگ__رى كه ب__راى شم__ا ح__لال ش_ده ان_د ازدواج نماييد...

وَ م__ا تَفْعَلُ__وا مِ__نْ خَيْ__رٍ فَ__اِنَّ اللّ__هَ ك__انَ بِ_هِ عَليم_اً

و هركار شايسته اى كه انجام دهيد و هرگامى در تأمين حقوق زنان و يتيمان برداريد و بدين وسيله به انجام فرمان خدا همّت گماريد، خدا به آن كار شما هماره داناست. بنا براين به شما بر اساس انديشه و عملكردتان پاداش خواهد داد و هيچ كارشايسته اى نزد او تباه و بدون پاداش نخواهد ماند.

1 . سوره نساء، آيه 2.

2 . سوره نِساء، آيه 3.

تفسير مردان (327)

وَ اِنِ امْرَاَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزا اَوْ

اِعْراضا فَلاجُناحَ عَلَيْهِماآ اَنْ يُصْلِحا بَيْنَهُما صُلْحا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَاُحْضِرَتِ الاَْنْفُسُ الشُّحَّ وَ اِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنَّ اللّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرا

و اگر زنى از طغيان و سركشى يا اعراض شوهرش ، بيم داشته باشد ، مانعى ندارد با هم صلح كنند ( و زن يا مرد از پاره اى ازحقوق به خاطر صلح صرف نظر كنند ) و صلح بهتر است، اگرچه مردم ( طبق غريزه حبّ ذات در اين گونه موارد ) بخل مى ورزند واگر نيكى كنيد و پرهيزكارى پيشه سازيد ( و به خاطر صلح ،گذشت نماييد ) خداوند به آن چه انجام مى دهيد آگاه است( و پاداش شايسته به شما خ______واه_______د داد ).(128 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« نُشُوز » در اصل از ماده « نَشْز » به معنى زمين مرتفع مى باشد و هنگامى كه در مورد زن و مرد به كار مى رود به معنى سركشى و طغيان است ، در آيات قبل احكام مربوط به نُشُوز زن بيان شده بود ، ولى در اين جا اشاره اى به مسئله نُشُوز مرد كرده و مى فرمايد : « هر گاه زنى احساس كند كه شوهرش بناى سركشى و اعراض دارد ، مانعى ندارد كه براى حفظ حريم زوجيّت ، از پاره اى از حقوق خود صرف نظر و با هم صلح نمايند ». از آن جا كه گذشت كردن زن از قسمتى از حقوق خود ، روى رضايت و طيب خاطر انجام شده و اكراهى در ميان نبوده است ، گناهى ندارد و تعبير به « لا جُناحَ » ( گناهى ندارد ) نيز اشاره به همين حقيقت است. ضمنا از آيه دو مسأله فقهى استفاده مى شود : نخست اين كه

احكامى مانند تقسيم ايام هفته در ميان دو همسر ، جنبه حقّ دارد نه حكم و لذا زن مى تواند با اختيار خود از اين حقّ به طوركلى يابه طورجزيى صرف نظركند، ديگراين كه عوض صلح، لازم نيست مال بوده باشد، بلكه مى تواند «اسقاط حقّى» عوض صلح واقع شود. سپس براى تأكيد موضوع مى فرمايد : « به هر حال صلح كردن بهتر است » ( وَ الصُّلْحُ خَيْرٌ ). اين جمله كوتاه و پرمعنى گرچه در مورد اختلافات خانوادگى در آيه فوق ذكر شده ولى بديهى است يك قانون كلّى و عمومى و

(328) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

همگانى را بيان مى كند كه در همه جا اصل نخستين ، صلح و صفا و دوستى و سازش است و نزاع و كشمكش و جدايى برخلاف طبع سليم انسان و زندگى آرام بخش او است و لذا جز در موارد ضرورت و استثنايى نبايد به آن توسّل شد ، برخلاف آن چه بعضى از مادّى ها مى پندارند كه اصل نخستين در زندگى بشر همانند ساير جانداران ، تنازع بقا و كشمكش است و تكامل از اين راه صورت مى گيرد و همين طرز تفكّر شايد سرچشمه بسيارى از جنگ ها و خونريزى هاى قرون اخير شده است ، در حالى كه انسان به خاطر داشتن عقل و هوش ، حسابش از حيوانات درنده جدا است و تكامل او در سايه تعاون صورت مى گيرد نه تنازع (1) و اصولاً تنازع بقاء حتى در ميان حيوانات، يك اصل قابل قبول براى تكامل نيست. و به دنبال آن اشاره به سرچشمه بسيارى از نزاع ها و عدم گذشت ها كرده و مى فرمايد: « مردم ذاتا و طبق غريزه حبّ ذات ، در امواج بخل قرار دارند و هر كسى سعى مى كند

تمام حق_وق خود را بى ك_م و كاست دريافت دارد و همين سرچشمه نزاع ها و كشمكش ها است » ( وَ اُحَضِرَتِ الاَْنْفُسُ الشُّحَّ ) .

بنابراين اگر زن و مرد به اين حقيقت توجّه كنند كه سرچشمه بسيارى از اختلافات بخل است ، سپس در اصلاح خود بكوشند و گذشت پيشه كنند، نه تنها ريشه اختلافات خانوادگى ازبي__ن مى رود، بلك__ه بسي__ارى از كشمكش ه__اى اجتم__اعى ني__ز پايان مى گيرد. ولى در عين حال براى اين كه مردان از حكم فوق سوء استفاده نكنند ، در پايان آيه روى سخن را به آن ها كرده و توصيه به نيكوكارى و پرهيزكارى نموده و به آنان گوشزد مى كند كه مراقب اعمال و كارهاى خود باشند و از مسير حق و عدالت منحرف نشوند ، زيرا خداوند از همه اعمال آن ها آگاه است ( وَ اِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُ__وا فَ__اِنَّ اللّ__هَ ك__انَ بِم__ا تَعْمَلُ__ونَ خَبي__را ) .

1- توضيح بيشتردرباره اين موضوع درجلد2«تفسيرنمونه» صفحه120 تحت عنوان تنازع بقاءمطرح شده است.

تفسير مردان (329)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ش_____أن ن_____زول

1 _ در شأن نزول و داستان فرود آيه مورد بحث آورده اند كه يكى از مسلمانان به نام «رافِع» دو همسرداشت كه يكى سالخورده بود و ديگرى جوان و با نشاط. او همسر سالخورده اش را طلاق گفت، اما در روزهاى پايانى عدّه به او گفت: اگر دوست دارد در خانه شوى خويش بماند و نرود، او حاضر است دگرباره رجوع نمايد، با اين شرط كه اگر زن ج__وان را در پ__اره اى از اوق__ات ب__ر او مق_دم داش_ت اظهار ناخشنودى نكند.

همسر سالخورده اش پذيرفت و با هم آشتى كردند و اين صلح و آشتى همان است ك__ه در م__وردش اي__ن آي__ه ش__ريف__ه ب__ر قل__ب مصف__اى پي_امب__ر ف__رود آمد

كه:

«اِنِ امْ__رَأَةٌ خ__افَتْ مِ__نْ بَعْلِه__ا نُشُ__وزاً اَوْ اِعْ__راض__اً فَلا جُناحَ عَلَيْهِما اَنْ يُصْلِحا بَيْنَهُما صُلْح___اً وَالصُّلْ__حُ خَيْ__رٌ...»

اگر زنى از شوى خويش بيم ناسازگارى يا روگردانى داشته باشد، بر آن دو تن گناهى نيست كه از راه صلح عادلانه و انسانى با يكديگر طرح آشتى بريزند و راه سازش در پيش گيرند كه صلح و سازش بهتر است.

2 _ اما «ابن عبّاس» آورده است كه «سُودَه» همسر پيامبر مى ترسيد كه پيامبر او را طلاق دهد؛ از اين رو به آن حضرت پيشنهاد نمود كه مرا بسان ديگر همسرانت نگاه دار و اين افتخار پيوند با خود را از من سلب مكن، اما هيچ ناخشنود نخواهم بود كه از حقوق خويش به سود «عايشه» بگذرم؛ و اين بود كه اين آيه شريفه فرود آمد كه: وَ اِنِ امْ__رَأَةٌ خ____افَ_تْ مِ__نْ بَعْلِه__ا نُشُ__وزاً اَوْ اِعْ_راض___اً

باز هم صلح و همزيستى

در آيات گذشته پيرامون حكم سركشى و نافرمانى زن در كانون خانواده سخن رفت؛ اينك سخن از سركشى مرد و كجروى او در زندگى مشترك است كه مى فرمايد:

وَ اِنِ امْ__رَأَةٌ خ_افَ_تْ مِنْ بَعْلِه_ا نُشُوزاً اَوْ اِعْراضاً فَلاجُناحَ عَلَيْهِما اَنْ يُصْلِحا بَيْنَهُما صُلْح_اً

اگر زنى يقين پيدا كند و يا چنين بپندارد كه شوهرش به خاطر زشتى يا عدم زيبايى او و يا بالا بودن سنّ و سالش و يا به دليل ديگرى خويشتن را از همسر خود برتر و

(330) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

بالاتر دانسته و به همسرديگرى مى انديشد و يابه زن ديگرش توجه قلبى بيشترى نش__ان مى ده__د... و ي__ا در يافت كه شوهرش از اداى پاره اى از حقوق او سرباز مى زن__د و يا با ت__رك او و ستم در حق او، به سوى

زن ديگرى مى رود و در اين انديشه اس__ت ك__ه او را جايگ__زين اين همسرش سازد، در اين صورت بر آن دو تن هيچ گناهى نيست كه به گونه اى خردمندانه و منصفانه ميان خود صلح و سازش پديد آورند؛ و در اين راه م__انع__ى ن_دارد كه زن امتيازى به شوهرش بدهد و با گذشت از پاره اى از حقوق خويش ع__واط_ف و احس__اس__ات او را به سوى خود جلب نمايد، تا رشت__ه زن__دگ__ى و ك_ان__ون خ__ان_واده از هم نگسل_د.

وَ الصُّلْ_____حُ خَيْ________رٌ

اگ__ر ب__دي__ن ص__ورت و از اي__ن راه ميان زن و شوهر صلح و سازش پديد آيد، چنين كارى بى گمان بهتر از اين است كه دوستى و صفا و پيوند و يگانگى خانوادگى از هم گسست__ه شود و ج__داي__ى و دشمنى پ__دي__د آيد.

روشن است كه چنين صلح و سازشى كه زن از پاره اى از حقوق مادّى و اقتصادى و يا جسمى خويش بگذرد، به خشنودى و تمايل و رضايت زن بسته است ، وگرنه مرد موظف است كه يا شرافتمندانه با او زندگى كند و حقوق او را ادا نمايد و يا ش_رافتمن_دان_ه و ب_ا پرداخت كليه حقوق او، از وى جدا شود. اين ديدگاه از ياران پي_امب_ر و ت_ابعي_ن، همچون «سعيد بن جُبَيْر» و ديگران رسيده و از اميرمؤمنان نيز رواي__ت ش____ده اس___ت.

آن گاه در اشاره به يكى از بناهاى فردى و خانوادگى و اجتماعى كه آفت صلح و س__ازش و آس__ايش و آرام__ش است مى ف__رم__اي__د:

وَ اُحِْضرَتِ الاَْنْفُسُ الشُّحَّ

در تفسير اين فراز از آيه مباركه دو نظر آمده است:

1 _ گروهى از جمله «ابن عبّاس» برآنند كه: زنان در چشم پوشى از پاره اى از حقوق در راه جلب

عواطف شوهر خويش بخل مى ورزند و در پى آنند كه هماره همه حقوق

تفسير مردان (331)

خويش را به دست آورند.

2 _ اما گروهى مى گويند: منظور اين است كه هردو تن در مورد حقوق خويش سرسخت و بدون انعطاف و گذشت هستند؛ زن از اين كه از بخشى از هزينه زندگى و يا ديگر حقوق خويش چشم پوشى نمايد، بخل ورزد و مرد نيز در پرداخت حقوق همسرش آن گونه كه خدا مقرر فرموده است بخل مى ورزد.

وَ اِنْ تُحْسِنُ__وا وَ تَتَّقُ_وا فَاِنَّ اللّهَ ك__انَ بِم__ا تَعْمَلُ_ونَ خَبيراً

در اين فراز از آيه روى سخن با مردان است و مى فرمايد: اگر شما درباره زنانى كه به آنان چندان علاقه قلبى نداريد، شكيبايى پيشه سازيد و به آنان نيكى كنيد و از ستم و بيداد در حق آنان بپرهيزيد وهمه حقوق آنان را به شايستگى ادا كنيد و به صورت پسن__دي__ده با آنان زندگى كنيد، خدا به كردار و رفتار شما آگاه است و به همه آنها پ__اداش خ___واه__د داد.

(332) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

عدالت شرط تعدد همسر

وَ لَنْ تَسْتَطيعُوآا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساآءِ وَ لَوْحَرَصْتُمْ فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَ__ذَرُوه__ا كَ__الْمُعَلَّقَ__ةِ وَ اِنْ تُصْلِحُ_وا وَ تَتَّقُ_وا فَ__اِنَّ اللّهَ كانَ غَفُ__ورا رَحيما

و هرگز نمى توانيد (ازنظر محبّت قلبى) در ميان زنان، عدالت كنيد، هرچند كوشش نماييد، ولى به كلّى تمايل خودرا متوجّه يك طرف نسازيد كه ديگرى را به صورت بلاتكليف درآوريد و اگر راه اصلاح و پرهيزكارى پيش گيريد ، خداوند آمرزنده و مهربان است. (129 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

از جمله اى كه در پايان آيه قبل گذشت و در آن دستور به احسان و تقوى و پرهيزكارى داده شده بود ، يك نوع تهديد در

مورد شوهران استفاده مى شود ، كه آن ها بايد مراقب باشند كمترين انحرافى از مسير عدالت در مورد همسران خود پيدا نكنند ، اين جا است كه اين توهّم پيش مى آيد كه مراعات عدالت حتّى در مورد محبت و ع__لاق__ه قلب__ى امك__ان پذير نيست ، بنابراين در برابر همسران متعدّد چه بايد كرد؟

آيه مورد بحث به اين سؤال پاسخ مى گويد كه « عدالت از نظر محبّت ، در ميان همسران امكان پذير نيست ، هرچند در اين زمينه كوشش ش_ود » ( وَ لَنْ تَسْتَطيعُوآا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساآءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ ) .از جمله وَ لَوْ حَرَصْتُمْ استفاده مى شود كه در ميان مسلمانان ، افرادى بودند كه در اين زمينه سخت كوشش مى كردند و شايد علت كوشش آن ها دستور مطلق به عدالت در آيه 3 همين سوره بوده است ، آن جا كه مى فرمايد : (فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً). بديهى است قانون آسمانى نمى تواند برخلاف فطرت باشد و يا تكليف به « مالايُطاقُ » كند و از آن جا كه محبّت هاى قلبى ، عوامل مختلفى دارد كه بعضااز اختيار انسان بيرون است، دستور به رعايت عدالت در مورد آن نشده است ، ولى نسبت به اعمال و رفتار و رعايت حقوق درميان همسران كه براى انسان، امكان پذيراست روى عدالت تأكيد شده است. در عين حال براى اين كه مردان از اين حكم ، سوء استفاده نكنند به دنبال اين جمله مى فرمايد : « اكنون كه نمى توانيد مساوات كامل را از نظر محبّت ، ميان همسران خود ، رعايت كنيد لااقلّ تمام تمايل

تفسير مردان (333)

قلبى خود را متوجّه يكى از آنان نسازيد ، كه ديگرى به صورت بلاتكليف درآيد و حقوق او ني__ز

عم__لاً ض__اي__ع شود » ( فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ ). و در پايان آيه به كسانى كه پيش از نزول اين حكم ، در رعايت عدالت ميان همسران خود كوتاهى كرده اند هشدار مى دهد كه « اگر راه اصلاح و تقوا پيش گيرند و گذشته را جبران كنند خداوند آن ها را مشمول رحمت و بخشش خود قرار خواهد داد » ( وَ اِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنَّ اللّهَ كانَ غَفُورا رَحيما ). در روايات اسلامى مطالبى درباره رعايت عدالت در ميان همسران نقل شده كه عظمت اين قانون را مشخص مى سازد ، از جمله اين كه: درحديثى مى خوانيم على در آن روزى كه متعلق به يكى از دو همسرش بود، حتى وضوى خود را در خانه ديگرى نمى گرفت (1)و درباره پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه حتى به هنگام بيمارى در خانه يكى از همسران خود ، توقّف نمى كرد(2) و درباره معاذ بن جبل نقل شده كه دو همسر داشت و هر دو در بيمارى طاعون با هم از دنيا رفتند ، او حتى براى مقدم داشتن دفن يكى بر ديگرى از قرعه استفاده كرد ، تا كارى ب_رخ_لاف ع_دال__ت انج__ام نداده باشد .(3)

تع__دد زوج_ات و عدم امكان تحقق عدالت كامل چگونه قابل جمع است؟

همان طور كه در ذيل آيه 3 همين سوره يادآور شديم بعضى از بى خبران از ضميمه كردن آن آيه با آيه مورد بحث چنين نتيجه مى گيرند كه تعدّد زوجات مشروط به عدالت است و عدالت هم ممكن نيست ، بنابراين تعدّد زوجات در اسلام ممنوع است. اتفاقا از روايات اسلامى برمى آيد كه نخستين كسى كه اين ايراد را مطرح كرد ابن اَبِى الْعَوْجاء از مادّييّن معاصر امام صادق بود كه اين ايراد را با هشام بن حكم دانشمند مجاهد اسلامى

در ميان گذاشت ، او كه جوابى براى اين سؤال نيافته بود از شهر خود كه ظاهرا كوفه بود به سوى مدينه ( براى يافتن پاسخ همين سؤال ) حركت كرد و به خدمت امام صادق رسيد ، امام صادق از آمدن او در غير وقت حج

1 و 2 و 3 _ « تفسير تبيان » ، جلد 3 ، صفحه 350 .

(334) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و عمره به مدينه تعجّب كرد ، ولى او عرض كرد كه چنين سؤالى پيش آمده است، امام در پاسخ فرمود : منظور از عدالت در آيه سوم سوره نساء عدالت در « نَفَقَه » ( و رعايت حقوق همسرى و طرز رفتار و كردار ) است و اما منظور از عدالت در آيه 129 ( آيه مورد بحث ) كه امرى محال شمرده شده ، عدالت در « تمايلات قلبى » است ( بنابراين تعدّد زوجات با حفظ شرايط اسلامى نه ممنوع است و نه محال ) هنگامى كه هشام از سفر بازگشت و اين پاسخ را دراختيار ابن اَبِى الْعَوْجاء گذاشت او سوگند يادكردكه اين پاسخ از خودتو نيست .(1) معلوم است كه اگر كلمه عدالت را در دو آيه به دو معنى تفسير مى كنيم به خاطر قرينه روشنى است كه در هر دو آيه وجود دارد ، زيرا در ذيل آيه مورد بحث ، صريحا مى گويد : تمام تمايل قلبى خود را متوجه به يك همسر نكنيد و به اين ترتيب انتخاب دو همسر مجاز شمرده شده منتها به شرط اين كه عملاً درباره يكى از آن دو ظلم نشود اگرچه ازنظر تمايل قلبى نسبت به آن ها تفاوت داشت__ه ب_اش_د و در آغ_از

آي_ه 3 همين سوره صريحا اجازه تعدّد را ني__ز داده است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ع_دال_ت در نظ_ام خ_ان_واده

در آيه پيش، قرآن در باره ناسازگارى در نظام خانواده و چگونگى صلح و سازش نكات ظريف و رهنمودهاى دقيقى ارائه فرمود؛ اينك در اين آيه هشدار مى دهد كه هرگونه گذشت و همكارى در راه صلح و سازش در نظام خانواده و ميان دو عضو اصلى آن، زن و مرد، بايد در حدود امكانات و توانايى آنان باشد؛ و اصل عدالت بايد بر رواب_ط مي__ان آن دو ح_اك_م گردد.

وَ لَ__نْ تَسْتَطيعُ__وا اَنْ تَعْ__دِلُ__وا بَيْ__نَ النِّس__اءِ وَ لَ__وْ حَ__رَصْتُ__مْ

در تفسي_ر اين فراز دو نظر است:

1 _ به باور گروهى منظورآيه اين است كه: شما مردان هرگز نمى توانيد از نظر مهر و

1- « تفسير برهان » ، جلد 1 ، صفحه 420 .

تفسير مردان (335)

محبت قلبى در مي__ان زن__ان خ__ويش برابرى را بر ق__رار س__ازيد اگر چه در اين راه و بر اين كار نهايت ت__لاش و ك__وشش خويش را به كار گيريد؛ چرا كه اين كار، گاه از اختيار انسان خ__ارج است و به ع__وامل گوناگون ظاهرى و قلبى بستگى دارد؛ از اين رو شما در م__ورد آن باز خواست نخواهيد شد.

2 _ و گروهى بر آنند كه منظور آيه شريفه اين است كه: شما نمى توانيد در همه ابعاد، همچون هزينه زندگى زنان، لباس ، بخشش، مسكن، معاشرت، گشاده رويى و اظهار مهر و دوستى، نيكى و محبت و... در مورد زنان خود برابرى را برقرار سازيد؛ اين كارى است سخت مشكل؛ چرا كه تمايل قلبى شما به هركدام به دلايل گوناگونى مختل____ف است.

فَ__لا تَميلُ___وا كُ_لَّ الْمَيْ___لِ فَتَ_ذَرُوه_ا كَ_الْمُعَلَّقَةِ

بنابراين

تمايلات و مهر و محبت خويش را يكسره از آنِ زنانى كه ازدواج نموده ايد، اما چندان مورد علاقه شما نيستند برنگيريد؛ چرا كه اين روش، شما را نسبت به آنان به راه ستم و بيداد مى كشاند و در نيتجه از رعايت حقوق مادى و جسمى و عاطفى و معاشرت خداپسندانه با آنان سر باز مى زنيد و آن گاه آنان را بسان زنى كه شوهرش را از دست داده است وامى گذاريد كه نه به راستى شوهر دار است و نه بى شوهر كه آزاد به دنبال تشكيل خانواده برود.

اين تفسي__ر براى آي__ه شريفه از گروهى از جمله از دو امام پنجم و ششم نيز روايت شده است.

چرا؟

«على ابن ابراهيم» در تفسيرش آورده است كه مردى از بدانديشان و زنادقه(1) از ابوجعفر پرسيد: چرا دو آيه «...فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةٌ...»،(2) و آيه «وَ لَنْ تَسْتَطيعُوا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ...»(3) با هم ناسازگار به نظر مى رسند؟ زيرا در آيه نخست مى فرمايد:

1 . واژه زَنادِقه جمع «زِنديق» است كه در تاريخ اسلام در مورد بدانديشانى به كار مى رفت كه به ظاهر و زبان از اسلام و ايمان سخن مى گفتند، اما در درون وباطن كفر گرا بودند.

2 . سوره نساء، آيه 3.

3 . سوره نساء، آيه 129.

(336) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اگ__ر در اج__راى ع__دال__ت.... بيمن__اك بوديد .... و بدين وسيله گواهى مى كند كه رعايت عدالت در حق چند همسر بسيار مشك__ل اما ممكن است، ولى در آيه دوم آن را ناممك__ن عن_وان مى سازد.

در پ__اس__خ او «اب__و جعف__ر» ن__ات__وان گ__ردي__د. او اين پرسش را به هنگام تش__رف ب__ه م_دين__ه و محض__ر مب__ارك حضرت صادق عليه السلام از آن گ__رام__ى پرسيد.

ششمين امام نور

عليه السلام در پاسخ فرمود: منظور از عدالت در آيه نخست، رعايت دادگرى در تأمين هزينه زندگى همسر از سوى شوهر است؛ و در آيه دوم مهر و عشق قلبى. در مورد حقوق مادّى رعايت عدالت مشكل، اما ممكن است، ولى در مهر و محبت قلبى كار، گاه به ناممكن مى رسد؛ چرا كه كسى نمى تواند ميان چند همسر خويش كه از نظر برازندگى اخلاقى و انسانى و گفتار و كردار و تناسب جسمى و زيبايى باهم متفاوت هستند، برابرى بر قرار سازد و همه را به يك چشم بنگرد، كه اين خود با عدل و داد بيگانه است.

«ابوجعفر» مى گويد: هنگامى كه به مدينه بازگشتم و اين پاسخ را براى آن «زنديق» آوردم ب__ا اطمين__ان خ__اط_ر گف__ت: اين پ_اس__خ از آنِ تو نيست، بلك__ه از م__دين__ه ب______ا خ__________ود آورده اى!

از پيامبر گرامى آورده اند كه آن پيشواى عدالت در كانون خانه و خانواده فرصت ها را عادلانه ميان زن__ان تقسيم مى كرد و آن گاه فرمود: «اَللّهُمَّ هذِهِ قِسْمَتى فيما اَمْلِكُ فَلاتَلُمْنى فيما تَمْلِكُ وَ لا اَمْلِكُ»(1).

بار خدايا! اين تقسيم بندى من و رعايت انصاف و عدالت از سوى من در خانه و نظام خانواده است كه در توان خويش مى نگرم؛ بنا بر اين مرا بر آنچه در توان ندارم نكوهش مكن.

وَ اِنْ تُصْلِحُ_____وا وَ تَتَّقُ______وا فَ______اِنَّ اللّ__هَ ك__انَ غَفُ__وراً رَحيماً

1. سُنَن تِرمِذى، ج3، ص446، ح1140؛ سُنَن ابى داوود، ج2، ص242، ح2134؛ سُنَن نِسائى، ج7، ص64.

تفسير مردان (337)

و اگر در تقسيم ساعات فراغت و فرصت ها ميان همسران خويش و رعايت اصل برابرى ميان آنان در اداى حقوق مادّى همچون هزينه زندگى، مسكن و معاشرت شايسته، راه صلاح و شايستگى در پيش

گيريد و پرواى خدا پيشه سازيد و از انحراف و بيدادى كه خدا شما را آن هشدار مى دهد، پروا كنيد و توبه نماييد و عدالت را پيشه سازيد، در اين صورت خدا گناهان گذشته شما و كوتاهى هايتان در اين مورد را خواهد بخشي__د و از كيف__ر شم__ا خ_واه_د گ_ذش_ت؛ همان گونه كه با پيشينيان نيز چنين كرد.

در روايت است كه امير مؤمنان هنگامى كه پس از رحلت دخت فرزانه پيامبر دو همسر برگزيد، به گونه اى عدل و داد را در نظام خانواده رع__ايت مى ف__رم_ود كه در ن__وب__ت يك__ى از آن دو، حت___ى وض___وى خ_وي__ش را در كن___ار او و در خ__ان__ه او مى گ__رفت.

و نيز آورده اند كه «مُعاذ» دو همسر داشت كه براثر بيمارى مرگبار «طاعون» هردو باهم جان سپردند و او براى دفن آن دو، قرعه افكند كه كدام يك را پيش از ديگرى به خ_اك سپارد.

(338) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ اِنْ يَتَفَ_رَّق_ا يُغْ_نِ اللّهُ كُلاًّ مِنْ سَعَتِه وَ كانَ اللّهُ واسِعا حَكيما

و اگر ( راهى براى اصلاح در ميان خود نيابند و ) ازهم جدا شوند ،خداوند هركدام از آن هارا از فضل و كرم خود، بى نياز مى كند و خداوند صاحب فضل و كرم و حكيم است. (130 / نساء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيه مورد بحث به اين حقيقت اشاره مى كند : اگر ادامه همسرى براى طرفين طاقت فرسا است و جهاتى پيش آمده كه افق زندگى براى آن ها تيره و تار است و به هيچ وجه اصلاح پذير نيست ، آن ها مجبور نيستند چنان ازدواجى را ادامه دهند و تا پايان عمر با تلخ كامى در چنين زندگى خانوادگى زندانى باشند بلكه مى توانند از هم جدا

شوند و در اين موقع بايد شجاعانه تصميم بگيرند و از آينده وحشت نكنند ، زيرا « اگ__ر ب__ا چني__ن ش__رايط__ى از هم جدا شوند خداوند بزرگ هر دو را با فضل و رحمت خ__ود بى ني__از خ__واه__د ك__رد و امي__د است همسران بهتر و زندگانى روشن ترى در انتظار آن ها باشد » ( وَ اِنْ يَتَفَرَّقا يُغْنِ اللّهُ كُلاًّ مِنْ سَعَتِه ). زيرا خداوند فضل و رحم__ت وسي__ع آميخته با حكمت دارد ( وَ كانَ اللّهُ واسِعا حَكيما ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

وَ اِنْ يَتَفَ__رَّق__ا يُغْ_نِ اللّ_هُ كُ_لاًّ مِنْ سَعَتِ_هِ وَ ك__انَ اللّ_هُ واسِع_اً حَكيم__اً

و اگر راهى براى صلح و آشتى و زندگى شرافتمندانه براى خود نيابند و از گذشت براى ديگرى سرباز زنند، به طورى كه زن براى دريافت حقوق خويش پاى فشارد و هزينه زندگى و معاشرت خداپسندانه را بدون ذره اى گذشت بخواهد و مرد نيز از رعايت حقوق و حدود زن سرباز زند و كار به گسستن بپيوندد و به انحلال خانواده بينج__ام__د، ب__از ه__م خ__دا از ف__زون بخش__ى و روزى ده__ى بى ك__ران خود هردو را ب_ى ني__از مى س__ازد؛ و خ__دا هم__اره گش__ايشگ_ر و فرزانه است.

تفسير مردان (339)

پرتوى از آيه شريفه

پرتوى از آيه شريفه

آيه مباركه نشانگر اين واقعيت سازنده است كه همه نعمت ها و روزى همه انسان ها و ديگر موجودات به دست آفريدگار هستى و گرداننده آن است. آرى اوست كه به حكمت خويش روزى رسانى به همه موجودات را به عهده گرفته و اگر در برخى موارد اين كار را به وسيله ديگرى انجام مى دهد وهزينه زندگى زنان و كودكان را به عهده همسر وپدر آنان قرار مى دهد، براساس حكمت و مصلحت است و

اين شوهر و پدر تنها وسيله ظاهرى هستند و روزى رسان حقيقى خداست.

(340) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خوردن غذاى اهل كتاب و ازدواج با آنان

اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ اُوتُو الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذا اتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذى اَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيم_انِ فَقَ_دْ حَبِ_طَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ

امروز چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شد و ( همچنين ) غذاى اهل كتاب براى شما حلال است و غذاى شما براى آن ها حلال مى باشد و ( نيز ) زنان پاك_دامن از مسلمانان و زنان پاكدامن از اهل كتاب حلال هستند هنگامى كه مهر آن ها را بپردازيد و پاكدامن باشيد نه زناكار و نه دوست پنهانى و نامشروع گيريد و كسى كه انكار كند آن چه را بايد به آن ايمان بياوريد اعمال او باطل و بى اثر مى گردد و در سراى ديگر از زيانكاران خواهد بود. (5 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اَخْدان » جمع « خِدْن » در اصل به معنى دوست و رفيق است ولى معمولاً به دوست پنهانى از جنس مخالف و به عنوان نامشروع گفته مى شود. منظور از « اَلْيَوْم » ( امروز ) به عقيده جمعى از مفسران روز عرفه و به عقيده بعضى بعد از فتح خيبر است ولى بعيد نيست كه همان روز غدير خمّ و پيروزى كامل اسلام بر كفّار بوده باشد ( توضيح اين سخن را به زودى خواهيم گفت ). ذكر حلال بودن « طَيِّبات » با اين كه قبل از اين روز هم حلال بوده ، به خاطر اين است

كه مقدّمه اى براى ذكر حكم « طعام اهل كتاب » باشد. منظور از « طعام اهل كتاب » كه در اين آيه حلال شمرده شده است چيست؟ بيشتر مفسّران و دانشمندان اهل سنّت ، معتقدند كه هر نوع طعامى را شامل مى شود ، خواه گوشت حيواناتى باشد كه به دست خود آن ها ذب_ح شده و يا غي_ر آن ، ولى اكثريّت قاطع مفسّران و فقهاى شيعه بر اين عقيده اند كه منظور از آن غير از گوشت هايى است كه ذبيحه آن ها باشد ، تنها عدّه كمى از دانشمندان شيعه پيرو نظريه اوّلند. روايات متعدّدى كه از ائمّه اهل بيت عليهم السلام نقل شده اين مطلب را تأكيد مى كند كه منظور از طعام در اين آيه ، غير ذبيحه هاى اهل كتاب است. در تفسير على بن ابراهيم

تفسير مردان (341)

از امام صادق نقل شده كه درباره آيه فوق چنين فرمود : «عَنى بِطَعامِهِمْ هاهُنَا الْحُبُوبَ وَ الْفاكِهَةَ غَيْرَ الذَّبائِحِ الَّتى يَذْبَحُونَ فَاِنَّهُمْ لا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَيْها : منظور از طعام اهل كتاب حبوبات و ميوه ها است ، نه ذبيحه هاى آن ها زيرا آن ها هنگام ذبح كردن نام خدا را نمى برند » .(1) و روايات متعدد ديگرى كه در جلد 16 وسائل الشيعه در باب 51 از ابواب اطعمه و اشربه صفحه 371 مذكور است ، دقّت در آيات گذشته نشان مى دهد كه تفسير دوم ( تفسير طعام به غير ذبيحه ) به حقيقت نزديك تر است ، زيرا همان طور كه امام صادق هم در روايت فوق اشاره فرموده ، اهل كتاب غالب شرايط ذبح اسلامى را رعايت نمى كنند، نه نام خدا را مى برند و نه رو به سوى قبله حيوان را ذبح

مى كنند و همچنين پايبند به رعايت ساير شرايط نيستند چگونه ممكن است در آيات قبل چنين حيوانى صريحا تحريم شده باشد و در اي__ن آي__ه ح__لال شم_رده ش_ود. در اين جا چند سؤال پيش مى آيد : نخست اين كه اگر منظور از طعام غذاهايى غير از گوشت است اين ها كه قبلاً حلال بوده است ، آيا قبل از نزول آيه خريدن گندم و يا حبوبات ديگر از اهل كتاب مانعى داشته ؟ در حالى كه همواره داد و ستد در ميان مسلمانان و آن ها وجود داشته است؟ پاسخ اين سؤال با توجّه به يك نكته اساسى در تفسير آيه روشن مى شود و آن اين كه آيه در زمانى نازل شد كه اسلام بر شبه جزيره عربستان مسلّط شده بود و موجوديّت و حضور خود را در سراسر شبه جزيره اثبات كرده بود ، به طورى كه دشمنان اسلام از شكست مسلمين مأيوس بودند، در اين جا محدوديت هايى را كه در معاشرت مسلمانان با كفّار قبلاً وجود داشت و به خاطر همان ها ، رفت و آمد با آنان ، ميهمانى كردن آن ها و يا ميهمان شدن نزد آنان ممنوع بود ، مى بايست برطرف گردد ، لذا آيه نازل شد و اعلام داشت امروز كه شما موقعيّت خود را تثبيت كرده ايد و از خطر آن ها بيم نداريد محدوديّت هاى مربوط به معاشرت با آنان كم شده است مى توانيد به ميهمانى آن ها برويد و نيز مى توانيد آن ها را ميهمان كنيد و همچنين مى توانيد از آن ها زن بگيريد (هركدام با شرايطى كه اشاره خواهد شد). ناگفته نماند كسانى كه اهل كتاب را پاك نمى دانند مى گويند در صورتى مى توان

1- « وس__ائل الشّيعَ__ة » ، جل____د 16

، صفح___ه 291 .

(342) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

با آن ها هم غذا شد كه غذاى آن ها از قبيل غذاهاى غيرمرطوب باشد و يا در صورت مرطوب بودن با دست آن ها تماس نگرفته باشد و اما آن دسته از محقّقان كه معتقد به طهارت اهل كتاب هستند ، مى گويند هم غذا شدن با آن ها در صورتى كه غذاهايشان از گوشت هاى ذبيحه خودشان تهيّه نشده باشد و يقين به نجاست عَرَضى ( نجس شدن با مثل شراب يا آبجو و مانند آن ها ) نداشته باشيم مى توان با آن ها هم غذا شد. خلاصه اين كه آيه فوق در اصل ناظر به رفع محدوديت هاى پيشين درباره معاشرت با اهل كتاب است ، گواه بر آن اين است كه مى فرمايد : « غذاى شما هم براى آن ها حلال است » يعنى ميهمانى كردن آن ها بى مانع مى باشد و نيز بلافاصله در آيه بعد حكم ازدواج با زنان اهل كتاب را بيان كرده ، بديهى است حكومتى مى تواند چنين توسعه اى به اتباع خود بدهد كه بر اوضاع محيط كاملاً مسلّط گردد و بيمى از دشمن نداشته باشد ، چنين شرايطى در واقع در روز عيد غدير خم و به عقيده بعضى در روز عرفه در حجّة الوداع يا بعد از فتح خيبر حاصل گشت، اگرچه روز غدير خُمّ از هر جهت براى اين موضوع مناسب تر به نظر مى رسد. اشكال ديگرى كه در تفسير « المَنار » درباره تفسير آيه فوق آمده است اين است كه مى گويد : كلمه طعام در بسيارى از آيات قرآن به معنى هر گونه غذايى است و حتّى گوشت ها را هم شامل مى شود ، چگونه ممكن است در آيه فوق ، محدود

به حبوبات و ميوه ها و مانند آن باشد، سپس مى نويسد: من اين ايراد را در مجلسى كه جمعى ازشيعيان بودند مطرح كردم ( و كسى پاسخ آن را نداشت ). به عقيده ما پاسخ ايراد فوق نيز روشن است ، ما انكار نمى كنيم كه طعام يك مفهوم وسيع دارد، ولى آيات سابق كه درباره گوشت ها بحث نموده و مخصوصا گوشت حيواناتى را كه به هنگام ذبح نام خدا بر آن نبرند تحريم كرده، اين مفهوم وسيع را تخصيص مى زند و محدود به غير گوشت مى كند و مى دانيم هر عامى يا مطلقى قابل تخصيص و تقييد است و اين را نيز مى دانيم كه اهل كتاب مقيّد به ذكر نام خدا بر ذبيحه نيستند ، از آن گذشته ساير شرايطى را هم كه در « سنّت » آمده است ، مسلّما رعايت نمى كنند .

آيه فوق بعد از بيان حليّت طعام اهل كتاب ، درباره ازدواج با زنان پاكدامن از مسلمانان و اهل كتاب سخن مى گويد و مى فرمايد : « زنان پاكدامن از مسلمانان و از

تفسير مردان (343)

اهل كتاب براى شما حلال هستند و مى توانيد باآن ها ازدواج كنيد به شرط اين كه مهر آن ها را بپردازيد » ( وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَن_اتُ مِ_نَ الَّ_ذينَ اُوتُ_و الْكِت_ابَ مِ_نْ قَبْلِكُمْ اِذا اتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ ). به شرط اين كه از طريق ازدواج مشروع باشد نه به صورت زناى آشكار و نه به صورت دوست پنهانى انتخاب كردن ( مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذى اَخْدانٍ ). درحقيقت اين قسمت از آيه نيز محدوديّت هايى را كه در مورد ازدواج مسلمانان با غيرمسلمانان بوده تقليل مى دهد و ازدواج آن ه__ا را با زن__ان اهل كت_اب با شرايطى تجويز مى نمايد. اما اين كه آيا ازدواج با

اهل كتاب به هر صورت ، خواه ازدواج دائم باشد يا موقّت ، مجازاست و يا منحصرا ازدواج موقّت جايزاست در ميان فقهاى اسلام اختلاف نظر است. دانشمندان اهل تسنّن فرقى ميان اين دو نوع ازدواج نمى گذارند و معتقدند آيه فوق تعميم دارد ، ولى در ميان فقهاى شيعه جمعى معتقدند كه آيه منحصرا ازدواج موقّت را بيان مى كند و بعضى ازروايات كه از ائمّه اهل بيت عليهم السلام در اين زمينه وارد شده ، اين نظر را تأييد مى نمايد. قرائنى در آيه موجود است كه ممكن است شاهد اين قول باشد ، نخست اين كه مى فرمايد : « اِذا اتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ » ( به شرط اين كه اجر آن ها را بپردازيد ) درست است كه كلمه « اَجْر »، هم در مورد « مهر عقد دائم » و هم در مورد « مهر ازدواج موقّت » گفته مى شود ، ولى بيشتر در مورد ازدواج موقّت ذكر مى گردد يعنى با آن تناسب بيشترى دارد و ديگر اين كه تعبير به «غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذى اَخْدانٍ » ( به شرط اين كه از راه زنا و گرفتن دوست پنهانى نامشروع وارد نشويد ) نيز با ازدواج موقّت مناسب تر است ، چه اين كه ازدواج دائم هيچ گونه شباهتى با مسأله زنا يا انتخاب دوست پنهانى نامشروع ندارد ، كه از آن نهى شود ، ولى گاهى افراد نادان و بى خبر ازدواج موقّت را با زنا يا انتخاب دوست پنهانى اشتباه مى كنند و از همه گذشته اين تعبيرات عينا در آيه 25 سوره نساء ديده مى شود و مى دانيم آن آيه درباره ازدواج موقّت است. ولى با اين همه جمعى ديگر از فقها ازدواج با اهل كتاب

را مطلقا مجاز مى دانند و قرائن فوق را براى تخصيص آيه كافى نمى بينند و به بعضى از روايات نيز در اين زمينه استدلال مى كنند ( شرح بيشتر در اين باره بايد از كتب فقهى مطالعه شود ). ناگفته نماند كه در دنياى امروز كه بسيارى از رسوم جاهلى در اشكال مختلف زنده شده است نيز اين تفكّر به وجود آمده كه

(344) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

انتخاب دوست زن يا مرد براى افراد مجرّد بى مانع است نه تنها به شكل پنهانى ، آن گونه كه در زمان جاهليّت قبل از اسلام وجود داشت ، بلكه به شكل آشكار نيز هم. در حقيقت دنياى امروز در آلودگى و بى بند و بارى جنسى از زمان جاهليّت پا را فراتر نهاده ، زيرا اگر در آن زمان تنها انتخاب دوست پنهانى را مجاز مى دانستند ، اين ها آشكارش را نيز بى مانع مى دانند و حتّى با نهايت وقاحت به آن افتخار مى كنند ، اين رسم ننگين كه يك فحشاى آشكار و رسوا محسوب مى شود از سوغات هاى شومى است كه از غرب به شرق انتقال يافته و سرچشمه بسيارى از بدبختى ها و جنايات شده است. ذكر اين نكته نيز لازم است كه در مورد طعام اهل كتاب ، هم اجازه داده شده كه از طعام آن ها خورده شود ( به شرايطى كه ذكر شد ) و هم به آن ها اطعام شود اما در مورد ازدواج تنها گرفتن زن از آنان تجويز شده ولى زنان مسلمان به هيچ وجه مجاز نيستند كه با مردان اهل كتاب ازدواج كنند و فلسفه آن ناگفته پيدا است زيرا زن_ان به خاطر آن كه عواطف رقيق ترى دارند زودتر ممكن است عقيده

همسران خود را بپذيرند تا مردان. و از آن جا كه تسهيلات فوق درباره معاشرت با اهل كتاب و ازدواج با زنان آن ها ممكن است مورد سوءاستفاده بعضى قرار گيرد و آگاهانه يا غير آگاهانه به سوى آن ها كشيده شوند در پايان آيه به مسلمانان هشدار داده ، مى گويد : « كسى كه نسبت به آن چه بايد به آن ايمان بياورد كفر بورزد و راه مؤمنان را رها كرده ، در راه كافران قرار گيرد ، اعمال او بر باد مى رود و در آخرت در زمره زيانكاران خواهد بود » (وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاْيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِ_ى الاْخِ__رَةِ مِنَ الْخاسِرينَ). اشاره به اين كه تسهي__لات م__زب__ور ع__لاوه ب__ر اي__ن ك__ه گش__ايش__ى در زن__دگ__ى شم__ا ايج__اد مى كن__د ب__اي__د سب__ب نف__وذ و ت__وسع__ه اس__لام در مي__ان بيگانگان گ__ردد ، ن__ه اي__ن ك__ه شما تح__ت ت__أثي__ر آن ها قرار گيريد و دست از آيين خود برداريدكه دراين صورت مجازات شما بسيار سخ__ت و سنگي__ن خ__واهد ب__ود .(1)

1- در مورد حَبْط و اِحْباط به جلد 2 « تفسير نمونه » ، صفحه 69 ذيل 217 / بقره مراجعه فرمائيد.

تفسير مردان (345)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادام_ه بح__ث از غ_ذاه_اى ح__لال و تشكي_ل خ_ان_ه و خ__ان_واده مى ف_رم_ايد:

الْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ

امروز چيزهاى پاك و پاكيزه بر شما حلال گرديده است. اين فراز نشانگر آن است كه هر غذايى، تا هنگامى كه دليل روشنى بر حرام بودن آن نداشته باشيم، حلال است.

در ادامه آيه شريفه مى فرمايد: و نيز غذاى كسانى كه اهل كتاب هستند براى شما ح__لال و غ__ذاى شم__ا ني__ز ب__راى آن__ان ح_لال

است.

در اي__ن م__ورد دي____دگ__اه ه__ا يكس____ان نيس__ت:

1 _ به باور بيشتر مفسّران، منظور، حيوانات و يا پرندگان حلال گوشتى است كه اه__ل كت__اب آنه__ا را ذب__ح مى كنند و نيز بيشتر فقها و گروهى از همفك__ران م__ا ني__ز بر اين عقيده اند.

2 _ امّا به باور گروهى ازجمله «ابن عبّاس»، منظورْ ذبح شده به دست پيروان تورات و انجيل است و اين گروه، بهره ورى از ذبح شده مسيحيان را حلال مى دانستند.

3 _ برخى از «شافِعى» آورده اند كه حيوانات و پرندگانى كه به وسيله آن گروه از پيروان تورات و انجيل، كه اين كتاب ها بر خود يا نياكانشان فرود آمده، شكار شود حلال است؛ امّا از كسانى كه به كيش آنان وارد شده و با آنان درآميخته اند و نيز از مسيحيان «بَنى تَغْلِب» حلال نيست. از «سعيد بن جُبَير» و امير مؤمنان نيز اين ديدگاه رواي__ت ش__ده اس_ت.

4 _ گروهى از جمله «طَبَرى» و «مُجاهِد» و...، برآنند كه منظور از غذاى اهل كتاب در آيه ش_ريف_ه، هم_ه غ_ذاه__اى گ__وشت__ى و ديگر خ__وردنى ه_اى آنان است.

5 _ وپاره اى براين باورندكه منظور،حبوبات ودانه هاى خوراكى وغذاهايى است كه ني_از به «تَذكِيه» ندارد.

و اي__ن مطل__ب را از پنجمي__ن ام___ام ن__ور ني__ز رواي__ت ك__رده ان__د. بنابراين دي___دگ___اه، غ__ذاه__اى گ__وشت__ى آن__ان حلال نيست.

وَطَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ و غذاى شما نيز بر آنان حلال است و مى توانيد به آنها غذا بدهيد.

(346) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ازدواج با زن_ان اه_ل كتاب

پس از بيان حكم غذاى اهل كتاب، اينك به تشكيل خانواده و ازدواج با زنان آنان پرداخته و مى ف_رم_اي_د: وَ الْمُحْصَن_اتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ

و ب__راى شم__ا رواست كه با زنان پ_اك_دامن باايمان، پيوند زندگى مشترك ببنديد.

به باور برخى از جمله «ابو على» و «مُجاهِد»، منظور روابودن ازدواج با زنان آزاد است كه در اين ص__ورت،

هنگ__امى ك__ه كس__ى ت__وان ازدواج ب__ا زن__ان آزاد را دارد، ب__اي__د از ازدواج ب__ا كني_زان خوددارى كند.

وَ الْمُحْصَن__اتُ مِنَ الَّ_ذي_نَ اُوتُ_وا الْكِت_ابَ مِنْ قَبْلِكُمْ

و ازدواج با زنان پاكدامن از پيروان كتاب هاى آسمانى نيز بر شما حلال شده است.

در تفسير اين آيه شريفه نيز نظراتى آمده است:

1 _ به باورگروهى، منظور زنان پاكدامن اهل كتاب مى باشند، خواه آزاد باشند، يا برده، در پناه اسلام باشند و يا در قلمرو كفرگرايانِ تجاوزكار و در حال پيكار با مسلمانان.

2 _ و به ب__اور ب__رخ__ى، منظ__ور زن__ان آزاد آن_ان است، خواه در پناه اسلام ب_اشن__د و ي__ا در اردوگ_اه دشمن و در قلمرو آنان.

3 _ همفك__ران م__ا ب__ر اين عقي__ده اند كه با زنان يهودى و مسيحى نمى توان ازدواج دائم نم__ود؛ چ__را ك_ه ق_رآن مى ف_رمايد: «وَلاتَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ»(1)

و با زنان شرك گرا ازدواج نكنيد تا ايمان آورند...

و نيز مى فرمايد: «...وَلاتُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ...(2)

و به پيوندهاى پيش ازاسلام كه بازنان كفرگراداشته ايد بهاندهيد و پاى بند نباشيد....

4 _ پاره اى با تأويل دو آيه مورد اشاره مى گويند: منظور، آن گروه از زنان يهودى و مسيحى است كه اسلام آورده باشند و منظور از زنان پاكدامن با ايمان، آن زنانى مى باشند كه هم خود مسلمان هستند و هم از پدر و مادرِ مسلمان و خانواده با ايمان برخاسته اند. و بدان دليل كه گروهى از مردم به ازدواج با تازه مسلمانان تمايل نشان نمى دادند، خدا به منظور تشويق به ازدواج با آنان از آنها به صورت جداگانه ياد مى كند.

1 - سوره بقره، آيه 221.

2 - سوره ممتحنه، آيه 10.

تفسير مردان (347)

5 _ دانشمندان ما مى گويند: مى توان آيه موردبحث راكه ازدواج با زنان اهل كتاب را اجازه مى دهد، به مفهوم اجازه ازدواج موقّت با آنان، نيز گرفتن

كنيز از آنها تفسير كرد؛ چرا كه به باور ما اين دو كار حلال است.

افزون بر اين، از حضرت باقر آورده اند كه دو آيه مورد اشاره كه از ازدواج با زنان ش__رك گ__را ب__از م__ى دارد، نس__خ ش__ده ان_د.

اِذا آتَيْتُمُ__وهُ_نَّ اُجُ_ورَهُ_نَّ مُحْصِني_نَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَلامُتَّخِذى اَخْدانٍ

و بر شم__ا رواس__ت ك__ه با زن__ان اهل كتاب ازدواج كنيد، به شرط اين كه مهريه آن__ان را ب__دهي__د، در ح__الى كه خود پاكدامنى پيشه سازيد و از زنا بپرهيزيد و نيز از دوست__ى نه__انى ب__ا آن___ان پ____روا كني____د.

وَ مَ_نْ يَكْفُ__رْ بِ_الاْيم_انِ فَقَ_دْ حَبِ_طَ عَمَلُ_هُ وَهُوَ فِى الاْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ

و هر كس در ايمان خويش، به يكتايى خدا و عدل او و به رسالت پيامبرش كفر ورزد، كارى را كه براى تقرّب به خدا انجام مى دهد تباه گشته، بدون پاداش مى گردد؛ و چنين كسى در سراى آخرت از زيانكاران و نگونساران خواهد بود.

به باور برخى، منظور از: «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالاِْيمانِ فَقَدْحَبِطَ عَمَلُهُ...»، اهل كتاب هستند و معناى آيه اين است كه: اگر اينان از ايمان آوردن به قرآن و پيامبر سرباز زنند، عملكردشان تباه مى گردد. با اين بيان، جمله «فَقَدْحَبِطَ عَمَلُهُ»، نشانگر اين نكته است كه تباه شدن كار و حبط عمل، در گرو اين نيست كه پاداشى باشد تا پس از آن تباه گردد؛ چرا كه كافر عمل شايسته و پاداشى ندارد، بلكه عمل او ظاهرى و بى روح است و در خور پاداش نيست و كفر او مانع در خور پاداش شدن كار او مى باشد، با اين وصف خ_دا، از همي_ن معن_ا به «حَبْط عَمَل» تعبير نموده و معناى حقيقى آن نيز همين است.

(348) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پاك سازى جسم و ج_ان

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اِذا

قُمْتُمْ اِلَى الصَّلوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَ اَرْجُلَكُمْ اِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ اِنْ كُنْتُمْ جُنُبا فَاطَّهَّرُوا وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضىاَوْ عَلىسَفَرٍ اَوْجاآءَ اَحَدٌمِنْكُمْ مِنَ الْغاآئِطِ اَوْ لمَسْتُمُ النِّساآءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماآءً فَتَيَمَّمُوا صَعيدا طَيِّبا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ مِنْهُ ما يُريدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِ_نْ حَ_رَجٍ وَ لكِ_نْ يُ_ري_دُ لِيُطَهِّ_رَكُ_مْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه براى نماز بپاخاستيد صورت و دست ها را تا آرنج بشوييد و سر و پاها را تا مفصل (يا برآمدگى پشت پا) مسح كنيد و اگر جنب باشيد خود را بشوييد (غسل كنيد) و اگر بيمار يا مسافر باشيد يا يكى از شما از محل پستى آمده ( قضاى حاجت كرده ) يا با زنان تماس گرفته باشيد (آميزش جنسى كرده ايد) و آب (براى غسل يا وضو) نيابيد با خاك پاكى تيمم كنيد و ازآن بر صورت (پيشانى) و دست ها بكشيد، خداوند نمى خواهد مشكلى براى شما ايج__اد كن__د بلك__ه مى خ__واه__د شم_ا را پ__اك س__ازد و نعمت__ش را بر شم__ا تم__ام نمايد شايد شكر او را بجاآوريد. (6 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيه حدود صورت ، كه بايد در وضو شسته شود توضيح داده نشده ولى در رواي__ات ائم_ه اه_ل بيت عليهم السلام كه وض_وى پي_امب_ر صلى الله عليه و آله را مش_روح__ا بي_ان ك__رده اند.

1 _ حدّ صورت از طرف طول از رستنگاه مو تا چانه و از طرف عرض آن چه در ميان انگشت وسط و ابهام (انگشت شست) قرارمى گيرد، ذكر شده و اين در حقيقت توضيح همان معنايى است كه از كلمه «وَجْه» در عرف فهميده مى شود، زيرا وجه همان قسمتى است كه انس__ان به هنگ__ام ب__رخ__ورد

بر ديگ__رى با آن « مُواجِه » مى شود.

2 _ حدّ دست كه بايد در وضو شسته شود، «تا آرنج» ذكرشده، زيرا مَرافِق جمع «مِرْفَق» به معنى «آرنج» است و چون هنگامى گفته شود دست را بشوييد ممكن است به ذهن چنين برسد كه دست ها را تا مچ بشوييد، زيرا غالبا اين مقدار شسته مى شود، براى رفع اين توهّم مى فرمايد: « تا آرنج بشوييد » (اِلَى الْمَرافِقِ). و بااين توضيح روشن مى شود ، كلمه « اِلى » در آيه فوق تنها براى بيان حدّ شستن است نه كيفيّت شستن ، كه

تفسير مردان (349)

بعضى توهّم كرده اند و چنين پنداشته اند كه آيه مى گويد: بايد دست هارا ازسر انگشتان به طرف آرنج بشوييد (آن چنان كه در ميان جمعى از اهل تسنّن رايج است). توضيح اين كه اين درست به آن مى ماند كه انسان به كارگرى سفارش مى كند ديوار اتاق را از كف تا يك متر، رنگ كند، بديهى است منظور اين نيست كه ديوار از پايين به بالا رنگ شود، بلكه منظور اين است كه اين مقدار بايد رنگ شود نه بيشتر و نه كمتر. بنابراين فقط مقدارى از دست كه بايد شسته شود در آيه ذكر شده و اما كيفيت آن در سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله كه ب__ه وسيله اهلبيت به ما رسيده است آمده است و آن شستن آرنج است به طرف سرانگشتان .

3 _ كلمه «ب» كه در«بِرُؤُسِكُم» مى باشد طبق صريح بعضى از روايات و تصريح بعضى ازاهل لغت به معنى «تبعيض» مى باشد، يعنى « قسمتى » از سر را مسح كنيدكه در روايات ما محل آن به يك چهارم پيش سر، محدودشده و بايدقسمتى از اين يك چهارم را هرچند كم باشد بادست مسح كرد، بنابراين آن چه درميان بعضى از طوايف اهل تسنّن معمول است كه تمام سر

و حتّى گوش ها را مسح مى كنند ، با مفهوم آيه سازگار نمى باشد.

4 _ قرار گرفتن «اَرْجُلَكُم» در كنار «رُؤُسِكُم» گواه بر اين است كه پاها نيز بايد مسح شود نه اين كه آن را بشويند ( و اگر ملاحظه مى كنيم «اَرْجُلَكُم» به فتح لام قرائت شده ب__ه خ_اط_ر آن اس_ت كه عط_ف ب_ر محل « بِرُؤُسِكُم » است نه عطف بر « وُجُوهَكُم » ) .

5 _ كَعْب در لغت به معنى برآمدگى پشت پاها و هم به معنى مفصل يعنى نقطه اى كه استخوان ساق پا با استخوان كف پا مربوط مى شود آمده است. سپس به توضيح حكم غسل پرداخته و چنين مى فرمايد : « و اگر جنب باشيد غسل كنيد » ( وَ اِنْ كُنْتُ_مْ جُنُب_ا فَاطَّهَّرُوا ). روشن است كه مراد از جمله « فَاطَّهَّرُوا » شستن تمام بدن مى باشد ، زيرا اگر شستن عضو خاصى لازم بود مى بايست نام آن برده شود ، بنابراين هنگامى كه مى گويد خود را شستشو دهيد ، مفهومش شستشوى تمام بدن است ، نظير اين در سوره نساء آيه 43 نيز آمده است كه مى گويد : « حَتّى تَغْتَسِلُوا ». « جُنُب » ، همان طور كه در جلد سوم تفسير نمونه ذيل آيه 43 سوره نساء اشاره شده ، مصدرى است كه به معنى « اسم فاعل » آمده و در اصل به معنى « دور شونده » است زيرا ريشه اصلى آن

(350) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

« جَنابَت » به معنى « بُعْد » و دورى است و اگر شخ_ص « جُنُب » به اين عنوان ناميده مى شود به خاطر آن است كه ب_ايد در آن حال ، از

نماز و توقّف در مسجد و مانند آن دورى كند و اين كلمه ( جُنُب ) هم بر مفرد ، هم بر جمع و هم بر مذكر و هم بر مؤنث اطلاق مى شود ، اطلاق « جار جُنُب » بر همسايه دور به همين مناسبت است . ممكن است ضمنا از اين كه قرآن در آيه فوق مى گويد به هنگام نماز اگر جُنُب هستيد غسل كنيد استفاده شود كه غسل جنابت جانشين وضو نيز مى شود. سپس به بيان حكم تيمّم پرداخته و مى گويد : « و اگر از خواب برخاسته ايد و قصد نماز داريد و بيمار يا مسافر باشيد و يا اگر از قضاى حاجت برگشته ايد و يا آميزش جنسى با زنان كرده ايد و دسترسى به آب نداريد با خاك پاكى تيمم كنيد » ( وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضىاَوْ عَلى سَفَرٍ اَوْ جاآءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغاآئِطِ اَوْ لمَسْتُمُ النِّساآءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماآءً فَتَيَمَّمُوا صَعيدا طَيِّبا ). نكته اى كه بايد به آن توجّه داشت آن است كه جمله اَوْ جآءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغآئِطِ و جمله اَوْ لمَسْتُمُ النِّسآءَ ، عطف بر آغاز آيه يعنى جمله « اِذا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلوةِ » است، درحقيقت درآغازآيه اشاره به مسأله خواب شده و در ذيل آيه اشاره به دوقسمت ديگرازموجبات وضو يا غسل گرديده است. و اگر اين دو جمله را عطف به « عَلى سَفَرٍ » بگيريم دو اشكال در آيه توليد خواهد شد ، نخست اين كه از قضاى حاجت برگشتن نمى تواند نقطه مقابل مرض يا مسافرت باشد و لذا مجبوريم «اَوْ» را به معنى « واو » بگيريم ( همان طور كه جمعى از مفسّرين گفته اند ) و اين كاملاً بر خلاف ظاهر است ، به علاوه

ذكر خصوص قضاء حاجت از ميان موجبات وضو ، بدون دليل خواهد بود ، اما اگر آن طور كه گفتيم آيه را تفسير كنيم هيچ يك از اين دو اشكال متوجّه نخواهد شد (اگرچه ما هم مانند بسيارى از مفسران در جلد سوّم تفسير نمونه ذيل آيه 43 سوره نساء « اَوْ » را به معنى « واو » ذكر كرديم ولى آن چه در اين جا گفته شد به نظر نزديك تر مى باشد ). موضوع ديگر اين كه در اين آيه مسأله جنابت دو بار ذكر شده و ممكن است براى تأكيد باشد و نيز ممكن است كلمه جنب به معنى جنابت و احتلام در خواب و اَوْ لمَسْتُمُ النِّسآءَ كنايه از جنابت به وسيله آميزش جنسى باشد و اگر قيام در آيه را به معنى برخاستن از خواب تفسير كنيم ( همان طور كه در روايات ائمه اهلبيت : وارد شده و در خود آيه نيز قرينه اى برآن وجود دارد ) گواهى بر اين معنى خواهد بود ( دقّت كنيد ). سپس طرز

تفسير مردان (351)

تيمّم را اجمالاً بيان كرده، مى گويد: « به وسيله آن صورت و دست هاى خود را مسح كنيد » ( فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ مِنْهُ). روشن است كه منظوراين نيست كه چيزى از خاك بردارند و به صورت و دست بكشند ، بلكه منظور اين است كه پس از زدن دست بر خاك پاك ، صورت و دست ها را مسح كنند ، ولى بعضى از فقها به خاطر همين كلمه « مِنْهُ » گفته اند بايد حداقل غبارى هر چند مختصر باشد به دست بچسبد .(1) تنها چيزى كه در اين جا باقى مى ماند معنى صَعيدا طَيِّبا است : بسيارى از دانشمندان

لغت براى صعيد دو معنى ذكر كرده اند ، يكى خاك و ديگرى تمام چيزهايى كه سطح كره زمين را پوشانيده ، اعم از خاك ، ريگ ، سنگ و غيره و همين موضوع باعث اختلاف نظر فقهاء در چيزى كه تيمّم بر آن جايز است شده كه آيا فقط تيمّم بر خاك جايز است و يا سنگ و شن و مانند آن نيز كفايت مى كند ، ولى با توجّه به ريشه لغوى كلمه «صَعيد» كه همان « صعود و بالا قرار گرفتن » مى باشد ، معنى دوّم به ذهن نزديك تر است. طَيِّب به چيزهايى گفته مى شود كه با طبع آدمى موافق باشد و در قرآن به بسيارى از موضوعات اطلاق شده است ( اَلْبَلَدُ الطَّيِّبُ _ مَساكِنَ طَيِّبَةً _ ريحٌ طَيِّبٌ _ حَياةٌ طَيِّبَةٌ و ... ) و هر چيز پاكيزه را نيز « طَيِّب » مى گويند زيرا طبع آدمى ذاتا از اشياء ناپاك متنفّر است و از اين جا روشن مى شود كه خاك تيمّم بايد كاملاً پاك و پاكيزه باشد. مخصوصا در رواياتى كه از پيشوايان اسلام به ما رسيده روى اين موضوع كرارا تكيه شده است، در روايتى چنين مى خوانيم : «نَهى اَميرُالْمُؤْمِنينَ اَنْ يَتَيَمَّمَ الرَّجُلُ بِتُرابٍ مِنْ اَثَرِ الطَّريقِ : على از تيمّم كردن به روى خاك هاى آلوده كه در جادّه ها است نهى فرمود » قابل توجّه اين كه تيمم اگرچه در قرآن و حديث به معنى همين وظيفه مخصوص اسلامى است ولى در لغت به معنى قصد كردن است ، در حقيقت قرآن مى گويد : به هنگامى كه مى خواهيد تيمّم كنيد بايد تصميم بگيريد قطعه زمين پاكى را از ميان قطعات مختلف زمين

انتخاب نموده و برآن تيمّم كنيد، قطعه اى كه طبق مفهوم «صَعيد» كه ازماده صُعُوداست روى زمين قرارگرفته و در معرض ريزش باران ها و تابش آفتاب و وزش باد باشد، روشن است چنين خاكى كه زير دست و پا نب__وده و داراى اين

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 2 ، صفحه 969 .

(352) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

صف__ات است نه تنه__ا استف__اده از آن ب_رخ_لاف بهداشت نيست بلكه هم__ان طور كه در جلد سوم تفسير نمونه ذيل آيه 43 سوره نساء ش__رح دادي__م طب__ق گ__واه__ى دانشمن__دان اث__ر ميك_رب كش__ى ق_اب_ل ملاحظه اى دارد .

فلسفه وضو و تيمّم

درباره فلسفه «تيمّم» در جلدسوم تفسيرنمونه به اندازه كافى بحث شده است، اما درباره فلسفه « وضو » ، شك نيست كه وضو داراى دو فايده روشن است: فايده بهداشتى و فايده اخلاقى و معنوى، از نظر بهداشتى شستن صورت و دست ها آن هم پنج بار و يا لااقل سه بار در شبانه روز ، اثر قابل ملاحظه اى در نظافت بدن دارد، مسح كردن بر سر و پشت پاها كه شرط آن رسيدن آب به موها يا پوست تن است ، سبب مى شود كه اين اعضا را نيز پاكيزه بداريم و همان طور كه در فلسفه غسل اشاره خواهيم كرد تماس آب با پوست بدن اثر خاصى در تعادل اعصاب سمپاتيك و پاراسمپاتيك دارد. و ازنظراخلاقى و معنوى چون با قصدقربت و براى خدا انجام مى شود اثر تربيتى دارد مخصوصا چون مفهوم كنايى آن اين است كه از فرق تا قدم در راه اطاعت تو گام برمى دارم مؤيّد اين فلسفه اخلاقى و معنوى است. در روايتى از امام على بن موسى الرضا مى خوانيم: « اِنَّما اَمَرَ بِالْوُضُوءِ وَ بَدَءَبِه لاَِنْ يَكُونَ الْعَبْدُ طاهِرا اِذاقامَ بَيْنَ يَدَىِ الْجَبّارِ، عِنْدَمُناجاتِه اِيّاهُ ، مُطيعا لَهُ فيما اَمَرَهُ، نَقِيّا مِنَ الاَْدْناسِ

وَالنَّجاسَةِ، مَعَ مافيهِ مِنْ ذَهابِ الْكَسَلِ وَ طَرْدِالنُّعاسِ وَ تَزْكِيَةِ الْفُؤادِ لِلْقِيامِ بَيْنَ يَدَىِ الْجَبّارِ: براى اين دستور وضو داده شده و آغاز عبادت با آن است كه بندگان هنگامى كه در پيشگاه خدا مى ايستند و با او مناجات مى كنند پاك باشند و دستورات او را به كار بندند ، از آلودگى ها و نجاست ها بركنار شوند ، علاوه بر اين وضو سبب مى شود كه آثار خواب و كسالت از انسان برچيده شود و قلب براى قيام در پيشگاه خدا نور و صفايابد ».(1) از ت__وضيح_اتى ك_ه درباره فلسفه غسل خواهيم گفت نيز فلسفه وضو روشن تر مى شود .

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 1 ، صفحه 257 .

تفسير مردان (353)

فلسفه غسل

بعضى مى پرسند : چرا اسلام دستور مى دهد كه به هنگام جُنُب شدن تمام بدن را بشويند در حالى كه فقط عضو معيّنى آلوده مى شود و آيا ميان بول كردن و خارج شدن منّى تفاوتى هست كه در يكى فقط محلّ را بايد شست و در ديگرى تمام بدن را؟ اين سؤال يك پاسخ اجمالى دارد و يك پاسخ مشروح : پاسخ اجمالى آن اين است كه خارج شدن منّى از انسان ، يك عمل موضعى نيست ( مانند بول و ساير زوايد ) به دليل اين كه اثر آن در تمام بدن آشكار مى گردد و تمام سلول هاى تن به دنبال خروج آن در يك حالت سستى مخصوص فرو مى روند و اين خود نشانه تأثير آن روى تمام اجزاء بدن است توضيح اين كه : طبق تحقيقات دانشمندان در بدن انسان دو سلسله اعصاب نباتى وجود دارد كه تمام فعاليت هاى بدن را كنترل مى كنند « اعصاب سمپاتيك » و « اعصاب پاراسمپاتيك » اين دو رشته

اعصاب در سراسر بدن انسان و در اطراف تمام دستگاه ها و جهازات داخلى و خارجى گسترده اند ، وظيفه اعصاب سمپاتيك « تند كردن » و به فعاليّت واداشتن دستگاه هاى مختلف بدن است و وظيفه اعصاب « پاراسمپاتيك » « كند كردن » فعاليت آن ها است ، در واقع يكى نقش « گاز » اتومبيل و ديگرى نقش « ترمز » را دارد و از تعادل فعاليّت اين دو دسته اعصاب نباتى ، دستگاه هاى بدن به طور متعادل كار مى كند. گاهى جريان هايى در بدن رخ مى دهد كه اين تعادل را به هم مى زند ، از جمله اين جريان ها مسأله « ارگاسم » ( اوج لذّت جنسى ) است كه معمولاً مقارن خروج منى صورت مى گيرد. در اين موقع سلسله اعصاب پاراسمپاتيك ( اعصاب ترمز كننده ) بر اعصاب سمپاتيك ( اعصاب محرك ) پيشى مى گيرد و تعادل به شكل منفى به هم مى خورد. اين موضوع نيز ثابت شده است كه از جمله امورى كه مى تواند اعصاب سمپاتيك را به كار وادارد و تعادل از دست رفته را تأمين كند تماس آب با بدن است و از آن جا كه تأثير « ارگاسم » روى تمام اعضاى بدن به طور محسوس ديده مى شود و تعادل اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن به ه_م مى خورد دستور داده شده است كه پس از آميزش جنسى ، يا خروج منى ، تمام بدن با آب شسته شود و در پرتو اثر حيات بخش آن تعادل كامل در ميان اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن برقرار گردد. البته فايده غسل منحصر به اين نيست بلكه غسل

(354) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كردن علاوه بر

اين يك نوع عبادت و پرستش نيز مى باشد كه اثرات اخلاقى آن قابل انكار نيست و به همين دليل اگر بدن را بدون نيّت و قصد قربت و اطاعت فرمان خدا بشويند غسل صحيح نيست در حقيقت به هنگام خروج منى يا آميزش جنسى ، هم روح متأثر مى شود و هم جسم ، روح به سوى شهوات مادّى كشيده مى شود و جسم به سوى سستى و ركود ، غسل جنابت كه هم شستشوى جسم است و هم به علت اين كه به قصد قربت انجام مى يابد شستشوى جان است ، اثر دوگانه اى در آن واحد روى جسم و روح مى گذارد تا روح را به سوى خدا و معنويت سوق مى دهد و جسم را به سوى پاكى و نشاط و فعاليّت. از همه اين ها گذشته ، وجوب غسل جنابت يك الزام اسلامى براى پاك نگه داشتن بدن و رعايت بهداشت ، در طول زندگى است زيرا بسيارند كسانى كه از نظافت خود غافل مى شوند ولى اين حكم اسلامى آن ها را وادار مى كند كه در فواصل مختلفى خود را شستشو دهند و بدن را پاك نگاه دارند ، اين موضوع اختصاصى به مردم اعصار گذشته ندارد ، در عصر و زمان ما نيز بسيارند كسانى كه به علل مختلفى از نظافت و بهداشت تن غافلند . ( البتّه اين حكم به صورت يك قانون كلى و عمومى است حتى كسى را كه تازه بدن خود را شسته شامل مى شود ). مجموع جهات سه گانه فوق روشن مى سازد كه چرا بايد به هنگام خروج منى ( درخواب يا بيدارى ) و همچنين آميزش جنسى ( اگرچه منى خارج نشود

) غسل كرد و تمام بدن را شست. در پايان آيه ، براى اين كه روشن شود هيچ گونه سخت گيرى در دستورات گذشته در كار نبوده بلكه همه آن ها به خاطر مصالح قابل توجّهى تشريع شده است ، مى فرمايد : « خداوند نمى خواهد شما را به زحمت بيفكند ، بلكه مى خواهد شما را پاكيزه سازد و نعمت خود را بر شما تمام كند تا سپ__اس نعمت هاى او را بگوييد » ( ما يُريدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ). در حقيقت جمله هاى فوق بار ديگر اين واقعيّت را تأكيد مى كند كه تمام دستورهاى الهى و برنامه هاى اسلامى به خاطر مردم و براى حفظ منافع آن ها قرار داده شده و به هيچ وجه هدف ديگرى در كار نبوده است ، خداوند مى خواهد با اين دستورها هم طهارت معنوى و هم جسمانى براى مردم فراهم شود. ضمنا بايد توجه داشت كه جمله « ما يُريدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ : خداوند نمى خواهد تكليف طاقت فرسايى بر دوش

تفسير مردان (355)

شما بگذارد » گرچه در ذيل احكام مربوط به غسل و وضو و تيمم ذكر شده ، اما يك قانون كلى را بيان مى كند ، كه احكام الهى در هيچ مورد به صورت تكليف شاقّ و طاقت فرسا نيست بنابراين اگر مشاهده كنيم كه پاره اى از تكاليف در مورد بعضى از اشخاص صورت مشقّت بارى به خود بگيرد و غيرقابل تحمّل مى شود آن حكم در مورد آن ها ، به دليل همين آيه ، استثناء مى خورد و ساقط مى شود ، مثلاً اگر روزه براى افرادى همچون پيرمردان و پيره زنان ناتوان و

امثال آن ها مشقّت بار گردد ، به دليل همين آيه روزه بر آن ها واجب نيست. البتّه نبايد فراموش كرد كه پاره اى از دستورات كه ذاتا مشكل است و بايد به خاطر مص__ال__ح مهمّ__ى ك__ه در ك__ار است آن مشكلات را تحم__ل ك__رد هم__انن_د حك__م جه__اد ب_ا دشمن__ان ح__قّ. اين قانون كلى در فقه اسلامى تحت عن__وان ق__اع__ده « لا حَرَجَ » به عن__وان يك اص__ل اساسى در ابواب مختلف مورد استناد فقها مى باشد و احكام زيادى را از آن استنباط كرده اند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پ_اكس___ازى درون و ب___رون

در آياتى كه گذشت، آفريدگار هستى به مردم فرمان داد كه به پيمان هاى خويش وفا كنند. اينك در اين آيه شريفه، به پاكسازى جسم و جان كه يكى از شرايط نماز است و نماز نيز يكى از عهدها و پيمان هاى الهى است پرداخته، مى فرمايد:

يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اِذا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرافِقِ

هان، اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه براى نماز و ب__ه آهن__گ انجام آن ب__ه پ_اخ__استي__د، ص_ورت ها و دس__ت هايتان را ت__ا آرن__ج ها بش__وييد.

در تفسي__ر نخستي__ن ف__راز آي__ه ش__ريف_ه، دي__دگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور گروهى از مفسّران از جمله «ابن عبّاس»، منظور اين است كه هرگاه خواستيد نماز بخوانيد و فاقد طهارت هستيد... و بدان دليل كه سبك گفتار نشانگر مطلب است، ديگ__ر «اِراده» ني_ام_ده است؛ درست نظير اين آيه شريفه كه مى فرمايد:

«فَاِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ...»(1)

1 - سوره نحل، آيه 98.

(356) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پس هنگ__ام_ى كه خ__واست__ى ق__رآن را ت__لاوت كن__ى، از شيط__ان رانده شده ب__ه خ_داى توانا پناه ببر.

و نظير اين آيه شريفه كه مى فرمايد: «و َاِذا كُنْتَ فيهِمْ فَاَقَمْتَ

لَهُمُ الصَّلوةَ...»(1)

و ه__رگ__اه در مي__ان آن_ان بودى و خواستى نماز را برايشان به پادارى...

2 _ امّا به باور برخى، منظوراين است كه: هرگاه آهنگ نماز نموديد _ خواه طهارت داشته باشيد يا نداشته باشيد _ بايد وضو بسازيد. اين ديدگاه از «عِكرِمَه» و «داوود» رسيده، آورده اند كه امير مؤمنان براى هر نمازى وضو مى ساخت و اين آيه را تلاوت مى كرد، و خلفا نيز براى هر نمازى وضو مى ساختند؛ امّا به باور ما، ديدگاه نخست بهتر به نظر مى رس__د و هم__ه فقها نيز آن را پسنديده، عمل امير مؤمنان را به استحباب معنى كرده اند.

3 _ برخى بر اين باورند كه در آغاز طلوع اسلام، برنامه اين بود كه براى هر نم__ازى وض__و مى س_اختن_د، آن گاه به منظور آسان شدن كار، اين حكم نسخ گرديد.

در اين مورد آورده اند كه: پيامبر گرامى به «عبد اللّه بن حَنظَلِه» فرمان داد براى هر نمازى يك وضو سازد، و اين كار بر او دشوار آمد؛ از اين رو دستور رسيد كه پيش از هر نمازى مسواك كند و اگر فاقد طهارت بود وضو سازد. امّا خود «عبداللّه» از كسانى است ك__ه مى گف__ت: به باور من براى هر نمازى لازم است وضو گرفته شود و خود، اين كار را انج__ام مى داد.

و نيز آورده اند كه پيامبر گرامى، نخست براى هر نمازى وضو مى ساخت، امّا در فت__ح مكّ__ه دي_دن__د ك__ه آن حض__رت نم__ازها را با ي__ك وض___و خ_واند.

عُمَ__ر گف__ت: اى پي__امب__ر خ___دا! ك_ار ام_روزت_ان بى س__ابق__ه ب___ود.

ف___رم___ود: آرى، اي___ن ك____ار را ب__ه قص___د و عم_____د انج__ام دادم.

4 _ و پ__اره اى ني__ز گفت__ه اند كه اين آيه مب_اركه اع__لام مى دارد ك__ه وض__و، تنه__ا براى نماز واجب است و بس؛ چرا كه

پيامبر گرامى هماره با وضو بود و اين

1 - سوره نساء، آيه 102.

تفسير مردان (357)

باعث آن شد كه برخى اين كار را هماره و در همه كارها لازم بدانند؛ از اين رو آيه اعلام مى كن__د كه وض__و تنها ب__راى نماز لازم، و براى ديگر كارها مستحبّ است.

فَ_اغْسِلُ__وا وُجُ__وهَكُ__مْ

در اين فراز از آيه دستور به شستن صورت مى دهد. شستن صورت آن است كه آب به گونه اى بر نقطه مورد نظر ريخته شود كه جريان يابد؛ و «مَسْح» آن است كه نقطه مورد نظر را به گونه اى تر كند، بى آن كه آب جريان يابد.

مرز صورت براى وضو

1 _ از امامان اهل بيت روايت آورده اند كه: مرز صورت براى وضو، از سويى از محل روييدن موى سر تا آغاز سرازيرى چانه، و از دگر سو ميان عرض دو انگشت اِبه___ام و سَبّ____ابه است.

2 _ به باور گروهى از جمله «ابو حَنيفِه»، مرز چهره از نظر طول، از نقطه موى سر تا چانه، و از عرضْ ميان دو گوش است؛ امّا بخشى از چانه و نيز بخش هاى ديگرى كه از مو پوشيده شده است، همچنين دهان و بينى و چشم ها، جزو چهره محسوب نمى گ__ردد؛ چ__را ك__ه چه__ره و صورت آن است كه به هنگام رويارويى با كسى، در ب__راب__ر بينن__ده ق_رار مى گيرد و براى او آشكار مى شود.

3 _ و امّا به باور گروهى ديگر، از جمله «عَمّار»، چهره از يك سو از رويشگاه موى سر تا چانه، و در عرض از گوش تا گوش مى باشد، خواه اين بخش مشخّص در برابر چشم بيننده قرار بگيرد يا نه و خواه به وسيله موى پيشانى و ريش پوشيده شود يا مويى نباشد. با

اين بيان، درون دهان و بينى و بخشى از گوش ها كه رو به چهره قرار دارد، از چه__ره محس__وب مى گ__ردد. «ش__افع__ى» ني_ز اين دي_دگاه را برگزيده است.

وَ اَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرافِقِ و دست هايتان را تا آرنج بشوييد.

واژه «مَ_رافِ_ق» جم__ع مِرفَق است و ب__ه آن بخ__ش از دس__ت گفت__ه مى شود كه انس__ان ب_ه آن اتكا مى كند و نقطه خم شدن دست است.

«واحِدى» مى گويد: بسيارى از دانشورانِ علم نحو، «اِلى» را در اين جا به مفهوم «مَ_عَ» گ_رفت_ه ان_د؛ ب_ر اي_ن اس_اس، شست_ن «مِ_رْفَ_ق» را ني_ز لازم و واج_ب شم_رده اند.

«زَجّاج» مى گويد: اگر منظور اين است كه شستن دو دست با دو مرفق واجب است، در اين صورت بيان «مَرافِق» بى فايده مى نمايد؛ چرا كه شستن همه دست لازم است،

(358) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

امّا از آن جايى كه مرز شستن دست ها را تا مرفق ها مقرّر نموده، بايد تا آن جا شست و مِرفق ها را انتهاى مرز شست شو دانست. بدين سان، آغاز شست شو از سر انگشتان و انتهاى آن مرفق هاست؛ امّا امّت اتفاق نظر دارند كه هر كس وضو را از مرفق ها آغاز كرده، به سر انگشتان پايان دهد، وضوى او درست است و اختلاف نظر، در مورد شروع شستن دو دست از انگشتان به طرف مرفق هاست.

نيز اجماع كرده اند كه هر كس به هنگام شستن دو دست مرفق ها را نيز بشويد، وضويش درست است؛ و اختلاف در اين مورد است كه اگر كسى دو مرفق را نشويد، وض__وى او چگ__ونه خواهد بود؟ درست است يا باطل؟

«شافِعى» مى گويد: در اين نكته كه شستن دو مرفق در وضو واجب است، ديدگاه مخ_الفى س__راغ ن__دارم.

و در قرآن شريف نيز «اِلى» به مفهوم «مَعَ» آمده است؛ از جمله در

اين آيه شريفه كه مى فرمايد: وَ لا تَأْكُلُوا اَمْوالَهُمْ اِلى اَمْوالِهِمْ(1) دارايى آنان را به همراه دارايى خويش نخوريد.

وَامْسَحُ__وا بِ_رُؤُسِكُ__مْ

اين فراز از آيه شريفه، به مَسْحْ فرمان مى دهد و منظور از مَسْحْ، اين است كه انسان دستان خود را به چيزى بكشد، بسان دست كشيدن بر پيشانى كه به منظور گرفتن عَرَق انجام مى شود. از ظاهر آيه شريفه، مَسحِ تمام سر دريافت نمى گردد؛ چرا كه به مَسحِ بخشى از آن نيز صدق مى كند؛ و دانشمندان مذهب اهل بيت نيز بر اين باورند كه بايد بخشى از سر را كه در عُرف مردم، مَسْحْ بر آن صدق مى كند، مَسْحْ نمود. انبوهى از ديگر دانشمندان نيز همين ديدگاه را برگزيده اند، امّا «مالِك» بر اين عقيده است كه بايد همه سر را مَسْحْ نمود. «ابو حَنيفه» مى گويد: بايد يك چهارم سر را مسح كرد؛ چرا كه پيامبر گرامى، «ناصِيَه» را، كه در حدود يك چهارم سر است، مَسْحْ مى فرمود. رواي__اتى ه__م در اي_ن م__ورد آم__ده اس__ت كه به علت طولانى شدن بحث، ذكر آنها لازم ب__ه نظ__ر نمى رسد.

وَ اَرْجُلَكُ__مْ اِلَى الْكَعْبَيْنِ

1 - س______وره نس___اء، آيه 2.

تفسير مردان (359)

در م__ورد اين جمل__ه نيز ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ به باور بيشتر فقهاى اهل سنّت، منظور اين است كه شستن پاها در وضو واجب است.

2 _ امّا به باور دانشمندان مذهب اهل بيت، تنها مَسْحْ نمودن دو پا واجب است. انبوهى از ياران پيامبر و تابعان، همچون «اَنَس»، «ابن عبّاس» و ديگران نيز بر اين باور ب__ودن_د كه تنه_ا مسح پاها در وض__و واج__ب است.

3 _ «حَسَ__ن بَصْ__رى» بر اي__ن عقي__ده بود كه: فرد مى تواند دو پا را در وضو بشويد و

يا مسح كند.

4 _ برخى از پيشوايان «زيديه»، هم شستن پاها و هم مسح آنها را واجب شمرده اند.

پرتوى از رواي_ات

پرتوى از رواي_ات

1 _ از «ابن عبّاس» آورده اند كه وضوى پيامبر را اين گونه وصف مى نمود كه: «فَمَسَحَ عَلى رِجْلَيْهِ»(1)، آن حضرت روى دو پاى خوي_ش را در وض_و مس_ح مى فرمود.

2 _ و از آن حض__رت آورده ان__د ك__ه ف__رم__ود: «اِنَّ ف__ى كِتابِ اللّهِ الْمَسْحَ وَيَأْبَى النّاسُ اِلاّ الْغُسْ___لَ»(2).

در كتاب خدا، فرمان مسح پ_اه__ا آم__ده، امّا م_ردمْ پ__اه__ا را در وضو مى شويند.

3 _ و نيز فرمود: «اَلْوُضُوءُ غَسْلَتانِ وَ مَسْحَتانِ»(3)

وضو، دو شست شو و دو مسح مى باشد؛ كه منظور از دو شست شو، شستن دو دست و چهره، و منظور از دو مسح نيز، مسح سر و دو پاست. و «قَتادَه» با الهام از اين سخن مى گ__وي__د: خ__دا دو شست__ن و دو مس__ح را در وض__و واج__ب ساخته است.

4 _ از «موسى بن اَنَس» آورده اند كه در حضور گروهى به «اَنَس» گفت: «حَجّاج»، در سخنانى كه در اهواز براى ما ايراد كرد، از جمله در مورد وضو گفت: صورت و دست ها را بشوييد و س__رت__ان را مس__ح كني__د. و از آن ج__اي__ى كه ب__راى انس___ان چي_زى از پاها به آلودگى نزديك تر نيست، پس ظاهر و باطن و پشت پاها را بشوييد.

«اَنَس» گفت: «حَجّاج» عنصرى تبهكار و دروغ پرداز است؛ خدا در اين مورد مى فرمايد:

1 - تهذيب شيخ طوسى، ج 1، ص 63، ح 173.

2 - همان، ح 174.

3 - همان، ح 176.

(360) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَامْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ اَرْجُلَكُمْ اِلَى الْكَعْبَيْنِ.

و س__ر و پ__اه_اى خ_ودت_ان را تا برآم_دگى پيشي_ن هر دو پ_ا مس___ح نم__ايي__د.

يادآورى مى گردد كه بنا بر گزارش گزارشگرِ اين خبر، «اَنَس» به هنگام

وضو، دو پا را تنه__ا ب__ه عن__وان مَسْ__حْ ت__ر مى ك__رد.

«شَعبْى» آورده است كه: فرشته وحى در مورد «مَسْحْ» بر پيامبر گرامى فرود آمد و گفت: به هنگام تيمّم، اعضايى كه بايد در وضو شسته شوند «مَسْحْ» مى گردند، و اعضايى كه بايد در وضو مسح شوند به حال خود رها مى شوند.

در اين مورد روايات بسيارى از امامان اهل بيت رسيده است كه دو نمونه را مى آوريم:

1 _ از پنجمين امام نور در مورد مَسح دو پا در وضو سؤال شد؛ كه فرمود: مَسح پاها همان چيزى است كه فرشته وحى در مورد آن فرود آمد: «هُوَالّذى نَزَّلَ بِهِ جِبْرِئيلُ»(1).

2 _ و نيز از هفتمين امام معصوم در اين مورد سئوال شد، كه آن حضرت دست مب__ارك را ب_ر انگشت__ان پ_ا نه__اد و تا برآمدگى آن مسح نمود.

س__ؤال ش__د: اگر كس__ى با دو انگشت دست، تا برآمدگى پ__اه_ا را مسح كند، چگ__ون_ه خواهد بود؟ فرمود: بايد با همه كف دست مسح كند.

«سَ__أَلْ_تُ اَبَ_ا الْحَسَ_نِ عليه السلام عَنِ الْمَسْحِ عَلَى الْقَدَمَيْنِ، كَيْفَ هُوَ؟ فَوَضَعَ عليه السلام بِكَفِّهِ عَلَى الاَْصابِعِ ثُمَّ مَسَحَها اِلَى الْكَعْبَيْ_نِ، فَقُلْ__تُ لَهُ: لَوْ اَنَّ رَجُلاً قالَ بِإِصْبَعَيْنِ مِ__نْ اَصابِعِ__هِ هكَ__ذا اِلَى الْكَعْبَيْ__نِ؟ ق__الَ عليه السلام : لا إِلاّ بِكَفِّ__هِ كُلِّها...»(2)

ريشه اختلاف

در مورد عطف واژه «أَرْجُلَكُمْ» سه نظر است و ريشه تفاوت ديدگاه ها در باره مسح پاها، يا شست شوى آنها و يا هم مسح و هم شست شو از همين جا سرچشمه مى گيرد:

1 _ گروهى از دانشوران كه در وضو به جاى مسح، شستن دو پا را واجب مى دانند، واژه «أَرْجُلَكُ__مْ» را ب__ه واژه «بِ_رُؤُسِكُ_مْ» عطف كرده، آن را مجرور مى خوانند و مى گ_وين_د: منظ_ور از مسح، شستن است.

1 -ته_______ذي______ب، ج

1، ص 63، ح 176؛ تفسي____ر طَبَ__رى، ج 6، ص 82.

2 - ته___ذي__ب، ج 1، ص 91، ح 243؛ اِستِبص__ار، ج 1، ص 62، ح 184؛ ك__اف_ى، ج 3، ص 30، ح 6؛

تفسير مردان (361)

از «ابن زِيْد» آورده اندكه: مَسْح، همان شست شوى خفيف است. بنابر اين، هنگامى كه گفته شود: او براى نماز مَسْح نمود، منظور اين است كه به صورت سَبُكى شست شو كرد.

افزون بر اين، محدود و موقّت ساختن چيزى به اين صورت در آيه شريفه، با شست شو مناسب است نه با مَسْح، چرا كه آيه، مَسْح را تا برآمدگى پاها محدود ساخته است و اينْ نشانگر مرز شست شو است.

«زَجّاج» ضمن سخنانى در اين مورد مى گويد: برخى از گذشتگان خاطرنشان ساخته اند كه فرشته وحى در مورد بيان مسح پاها بر پيامبر فرود آمد و سنّت درباره پ__اه__ا، در وض__و شست__ن سب__ك آنه_است.

و مى اف__زاي__د: مج__رور خ__وان__دن واژه مورد بحث به خاطر نزديكى به واژه مجرور در قرآن شريف، درس_ت به نظ__ر نمى رسد، امّا مفهوم مَسْح با آن بيان حدودى ك__ه در آي__ه آم__ده، ب_ه معناى شستن است.

2 _ امّا به باور انبوهى از دانشمندان، قرائت مشهورِ واژه مورد بحث، به نَصْب است؛ چرا كه به باور اين گروه، به «اَيْدِيَكُم» پيوند مى خورد. و فقهاى جهان اسلام نيز به ب__اور اين دي__دگ__اه، به مَس__ح پ__اه__ا در وض__و بسن__ده نكرده، آنها را مى شويند.

از پيامبر آورده اند كه گروهى را در حال وضو نظاره كرد كه پشت پاها را شست شو ندادند؛ و حضرت در نكوهش از وض__وى آن__ان فرمود: «وَيْ__لٌ لِلْعَ__راقيبِ مِنَ النّارِ»(1)

واى بر اين پشت پ__اه__ا از آت__ش دوزخ!

3 _ و برخى نيز بر اين عقيده اند كه هم بايد

پاها را در وضو شست و هم مَسح نمود؛ و اينان واژه مورد بحث را به دو صورت «جَ__رّ» و «نَصْ__ب» خ__وان__ده، برآنند كه مى ت__وان اي__ن واژه را ب__ه ظ__اه__رْ عَط__ف نم__ود و مج__رور خ__وان__د و يا بر مح__لّ آن عط__ف نم__ود و «منص__وب» دانس__ت؛ و آن گ__اه از اشع__ار عرب نيز براى دي____دگ____اه خ____ود نظي____ر آورده ان____د.

1 - صحيح مُسلِم ج 1، ص 215؛ مُسنَد احمد، ج 2، ص 201؛ اَلْحُجَّةُ لِلْقُرّاءِ السَّبْعَة، ج 3، ص 216.

(362) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ارزي_ابى ديدگاه نخست

به باور دانشمندان، ديدگاه نخست كه مَسح دو پا را در وضو به مفهوم شستن آنها مى گي__رد و شست ش__و را واج_ب مى دان__د درست نيس__ت؛ چ_را ك__ه:

1 _ خ__دا در آي_ه ش_ريف_ه، اعضايى كه بايد در وض_و شست_ه شوند و نيز اعضايى كه بايد مس__ح گردند، هر ك__دام را مشخّص ف__رم__وده است؛ اگر منظ__ور از مَسحْ شستن ب__ود، اي____ن دو دست___ه س__اخت___ن اعض_____ا چ_____را؟

افزون بر اين، از ديدگاه واژه شناسان و فقها نيز دو واژه «مَسْح» و «غُسْل» با هم تف__اوت دارن__د. با اين بي__ان چگ__ونه مى ت__وانن__د يك__ى ب_اشن__د؟

2 _ اگر واژه «اَرْجُلَكُمْ» به واژه «بِرُؤُسِكُمْ» عطف باشد، آن گاه در مورد سر، تنهامَسْح لازم باشد و نه شست شوى آن، پس بايد حكم پاها نيز همان گونه باشد نه شستن؛ چرا ك__ه واقعيت پي__وند دو واژه به وسيله حرف عَطفْ نبايد جز اين باشد.

3 _ اگر به راستى «مَسح» به مفهوم شستن است، معناى اين روايت چيست كه مى گويد: پيامبر وضو گرفت و پاهاى خود را شست شو داد؟ بايد گفته شود: پيامبر وضو گرفت و تمام؛ و از كجا كه پيامبر پس از وضو، دو پاى خود رامسح نكرده باشد

و آن گاه برخى «مسح» را شستن تصور نموده باشند؟

مرحوم «سيّد مُرتضى» در اين مورد مى فرمايد:

اينكه محدود شدن دو پا در آيه شريفه، دليل بر وجوب شستن آنها باشد درست نيست؛ چرا كه مسح دو پا، بسان شستن اعضا واجب شده است و مشكلى نخواهد بود كه همان سان كه شستن اعضا در وضو مقرّر و محدود مى گردد، مَسْح اعضا نيز محدود گ__ردد. با اين بي__ان، اين دست__ور خ__دا كه پاهاى خود را در وضو تا برآمدگى آنها مس__ح كنيد، هرگز دليل شستن آنها نخ__واهد شد.

دو پ_رسش و پ_اسخ آنها

1 _ آيا همان گونه كه مقرر و محدود شدن دو دست تا آرنجْ دليل شستن آنهاست، مح__دود شدن مَسْ_ح پاها تا برآمدگى پا، دليل وجوب شست شوى آنها نخواهد بود؟

پ__اس__خ اي__ن اس__ت ك__ه م__ا شست_ن دو دست را در وضو، نه به دليل محدود شدن آنه_ا واج__ب مى داني__م، بلك__ه در اي__ن م__ورد آي__ه ش__ريف__ه دليل ماست،

تفسير مردان (363)

در ص__ورت_ى ك__ه در م__ورد پ__اه__ا، تص__ريح نشده است.

2 _ آيا عَطفِ محدود، كه «پاها» باشد، بر يك محدود ديگر يعنى «دست ها»، براى رع__ايت ترتيب سخ__ن در آي__ه ش_ريف_ه بهتر نيست؟

پاسخ اين است كه به باور ما در آيه شريفه، «دست ها» كه محدود هستند، بر صورت كه نامحدود است، عَطف شده است. با اين بيان، عَطفِ واژه «أَرْجُل» كه محدود است، بر واژه «رُؤوس» كه نامحدود مى باشد، بجاست و آن گاه است كه هم در سر مَسحْ لازم مى گردد و هم در دو پا. و اين شيوه و نكته، از بيان آنان بهتر است چرا كه آيه شريفه به باور ما، نخست «صورت» را كه شستن آن واجب و حدود آن مقرر نشده است، بيان مى كند

و آن گاه عنصرى را كه شستن آن واجب و حدود آن نيز مقرر شده است، بر آن عطف مى كند. پس از آن، به عضوى كه حدود آن بيان نشده است و بايد مَسْح شود، يعنى به مَسح «سر» مى پردازد، و از پى آن، عضو مَسح شدنى محدود، يعنى پاها را بر آن عطف مى نمايد؛ و بدين سان، دو جمله به صورت جالب و زيبايى در برابر يكديگر قرار مى گيرند، كه در جمله نخست عضوى كه بايد شسته شود و محدود و مقرّر نيز مى باشد، بر عضوى كه نامحدود و شستنى است پيوند مى خورد، و در فراز دوّم، دو عضو مسح شدنى محدود و مقرّر بر عضو مسح شدنى نامحدود عطف مى گ__ردد. با اين بي__ان، سست__ى و نادرست__ى دي__دگ_اه نخست روش__ن مى ش__ود.

ديدگاه كسانى كه واژه «اَرْجُل» را مجرور دانسته، دليل آن را قرار گرفتن اين واژه در كنار واژه «رُؤوس» مى دانند ني__ز، درس__ت نيست؛ چرا كه:

1 _ به بي__ان «زَجّ__اج»، يك__ى از چه__ره هاى ادبى جهان عرب، اين دي__دگ__اه در م_ورد قرآن روا نيست.

2 _ افزون بر اين نكته، اين پندار در جايى ممكن است كه عبارت و كلام، حرف جَرّ نداشته باشد و يا نظر گوينده روشن باشد، نه جايى كه اشتباه آفرين گردد؛ و در آيه شريفه اشتباه آفرين است.

3 _ نكته ديگر اين كه محققان علم نَحْو، اِعراب يك واژه را به خاطر نزديكى آن به واژه ديگ__ر نپذيرفته اند، و اگر در برخى اشعار نيز آمده است، آن را توجيه نموده و ب__دان پ__اس_خ داده ان__د.

(364) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ارزي__اب_ى دي_دگ_اه دوّم

در پاسخ ديدگاه دوّم كه نصب «أَرْجُل» را به خاطر عَطفِ آن به «اَيدِيكم» مى نگرد، م_رح__وم «سيّ__د مُ__رتَض__ى» مى گ__ويد:

اگر اثرپذيرى

واژه و كلام را به واژه نزديك تر به آن بدانيم، بهتر از اين است كه به دورتر بنگريم؛ به همين دليل نصب «أَرْجُل» به خاطر عطف به محل «رُؤوس»، بهتر از عطف به يك واژه دورتر است، به ويژه كه جمله پيش _ كه به شستن چهره و دو دست فرمان مى دهد _ پايان يافته و جمله ديگرى آغاز شده است كه دستور مَسحِ سر و دو پا را مى دهد؛ و آن گاه پس از پايان جمله نخست و آوردن جمله ديگر، عطف فرازى از آيه به جمله پيش از آن درست نيست؛ و اگر از نظر ادبى هم ممكن باشد، ديدگاه ما بهت__ر است؛ چ__را كه بدين ص__ورت، مي__ان دو بخش و دو فراز آيه هماهنگى و ت__وازن ج__الب__ى ب_رق_رار م__ى گ____ردد.

در باره رواياتى كه بيانگر اين سخن است كه پيامبر وضو مى گرفت و آن گاه پاهاى مبارك را شست شو مى داد و يا رواياتى نظير آنها، بايد خاطرنشان ساخت كه ما نمى توانيم با چنين سخنانى كه اطمينان بخش به نظر نمى رسند،از صراحت قرآن و ظاهر آن دست برداريم، و اين در حالى است كه در كتاب هاى اهل سنّت، روايات بسيارى نيز هست كه در برابر روايات مورد اشاره هستند و مفهوم ديگرى دارند و نش__ان_گ_ر آنن_د كه پي_امب_ر، پ_اه_اى خود را پس از وضو مسح مى فرمود. براى نمونه:

1 _ اَوْس بن اَوْس آورده است ك__ه: پي__امب__ر گ__رامى را دي_دم كه وضو ساخت و ب__ر پ__اى خ___ود مس_ح نم_ود، آن گ_اه ب__ه نم___از ايست_اد. «رَأَيْ_تُ النَّبِ_ىَّ صلى الله عليه و آله تَ_وَضَّ_أَ وَ مَسَ__حَ نَعْلَيْ_هِ ثُ__مَّ قامَ فَصَلّى»(1).

2 _ و «حُذَيْفِه» مى گويد: پي__امبر گ__رامى براى وضو آبى خواست و پس از وض__و پ__اه__اى خ__ود

را مس__ح نم_ود.

«اِنَّ رَسُولَ اللّهَ صلى الله عليه و آله دَعا بِماءٍ فَتَوَضَّأَ وَمَسَحَ عَلى قَدَمَيْهِ»(2).

1 - سُنَ__ن بِيْهَق__ى، ج 1، ص 286؛ تفسي____ر طَبَ___رى، ج 6، ص 86.

2 - تفسي____ر طَبَ___رى، ج 6، ص 86؛ مُسن__د احم__د، ج 5، ص 382.

تفسير مردان (365)

ذك__ر اي__ن نكت__ه لازم اس__ت ك__ه اي__ن گ_ون_ه رواي_ات بسي__ارن__د و اي__ن دو ب__ه عن__وان نم__ون_ه ارائ_ه ش_د.

و در مورد روايتى كه مى فرمايد: «وَيْلٌ لِلْعَراقيبِ مِنَ النّارِ»، واى بر اين پشت پاها از آتش دوزخ!، نيز بايد خاطرنشان گردد كه گروهى بر سر پا ايستاده، ادرار مى كردند و ب__دون اي__ن ك__ه پ__اه__اى خ__ود را بش__وين__د، ب__راى نم__از به مسجد مى آمدند و پي__امب__ر ب__ه آنان هش_دار داد.

برآمدگى پشت پا يا «كَعْب»

در مورد «كَعْب»ِ پا، دانشوران مذهب اهل بيت برآنند كه منظورْ استخوان برجسته اى است كه در پشت دو پا قرار دارد. برخى از پيروان «ابو حَنيفه» نيز در اين نظر با اينان هستند، گرچه مى گويند دو پا را در وضو بايد تا «كَعْب» شست شو داد. امّا بيشتر فقها و مفسّران اهل سنّت، كَعْبِ پا را استخوان ساق پا گرفته اند و بر دانشمندان شيع__ه اشك__ال ك__رده ان__د كه اگر «كَعْب» برآمدگى پشت پاها باشد، بايد قرآن م__ى ف_رم_ود: «اِلَ_ى الْكِع__ابِ» چ__را ك_ه ه_ر پ_ا دو «كَعْب» دارد.

پ_اكي_زگى درونى و برونى

در ادامه آيه شريفه، قرآن مى فرمايد: وَ اِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا

و اگر به هنگام نماز، جُنُب باشيد، بر شماست كه به وسيله غسل به پاكيزگى جسم و جان نايل آييد و خود را پاك سازيد. روشن است كه «جَنابَت»، بر اثر بيرون آمدن منى در خواب يا بيدارى، خواسته و يا ناخواسته و يا به وسيله آميزش با زن پديد مى آيد.

وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضى اَوْ عَلى سَفَرٍ اَوْجاءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ اَوْلامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُ__وا صَعي__داً طَيِّب_اً فَ_امْسَحُ_وا بِ_وُجُ_وهِكُ__مْ وَ اَيْ__دِيكُ__مْ مِنْ__هُ

و اگر بيمار يا در مسافرت بوديد، يا يكى از شما از آبريزگاه بازگشت و يا با زنان آميزش داشته ايد و آبى براى غسل نيافتيد، پس آهنگ خاك و يا زمينى پاك كنيد و تيم__م نم_ايي_د، و ب_ا آن ص_ورت و دست ه_ايتان را مسح كنيد.

(366) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

م_ا يُ_ري_دُ اللّ_هُ لِيَجْعَ_لَ عَلَيْكُ_مْ مِنْ حَ_رَجٍ وَ لكِ_نْ يُ_ري_دُ لِيُطَهِّ_رَكُ_مْ

خدا بر آن نيست كه بر شما سخت بگيرد و در تنگناى مقررات قرارتان دهد، و به هنگام نبودن آب يا عذر داشتن شما از به كار بردن آن، دچار سختى

و رنجتان كند، بلكه مى خواهد به وسيله غُسل و وضو و انجام آنها با آهنگ تقرب به خدا و فرمانبردارى از او، شما را پاك و پاكيزه سازد.

از پي__امب__ر گرامى آورده ان__د كه ف_رم_ود:

«اِنَّ الْ____وُضُ___وءَ يُكَفِّ_____رُ م____ا قَبْلَ____هُ.»(1)

وض___و ب__ا آهن__گ اخ__لاص و با ايم_ان به خ__دا و ب__راى انجام نماز، لغ__زش ه__اى گ__ذشت___ه را مى پ__وش__ان__د.

وَلِيُتِ__مَّ نِعْمَتَ_هُ عَلَيْكُ_مْ لَعَلَّكُ__مْ تَشْكُ_____رُونَ.

و خواست خدا اين است كه به وسيله وضو و غسل و يا انجام تيمّم در جاى خود، نعمت خود را بر شما تمام گرداند و اين آسان ساختن انجام وظيفه را، يكى از نعمت ه__اى خ__ود ب_ر شم__ا ق__رار ده__د؛ ب__اش__د كه شما از راه انجام دستورات او، او را سپ_اس گزاريد.

يادآورى مى گردد كه آيه شريفه، چهارچوب كلّى چگونگى انجام غُسل و وضو و تَيَمُّ_م را بي_ان مى كن_د كه ش_رح ك_امل هر ك_دام آنه_ا، نياز به كتاب هاى فقهى و مراجعه به آنها دارد.

1 - مُسنَد احمد، ج 5، ص 251، و 261؛ تفسير طَبَرى، ج 6، ص 88.

تفسير مردان (367)

داستان نخستين مرد قاتل

وَ اتْ_لُ عَلَيْهِ_مْ نَبَ_أَ ابْنَ_ىْ آدَمَ بِالْحَقِّ اِذْ قَرَّبا قُرْبانا فَتُقُبِّلَ مِنْ اَحَدِهِما وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الاْخَرِ قالَ لاََقْتُلَنَّكَ قالَ اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقينَ

داستان دو فرزند آدم را به حقّ بر آن ها بخوان ، هنگامى كه هر كدام عملى براى تقرّب ( به پروردگار ) انجام دادند ، اما از يكى پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد ( برادرى كه عملش مردود شده بود به برادر ديگر ) گفت : به خدا سوگند تو را خواهم كشت ( برادر ديگر ) گفت: ( من چه گناهى دارم زيرا ) خدا تنها از پرهيزكاران مى پذيرد. (27 / مائده)

لَئِنْ

بَسَطْتَ اِلَىَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنى ما اَنَا بِباسِطٍ يَدِىَ اِلَيْكَ لاَِقْتُلَكَ اِنّى اَخافُ اللّهَ رَبَ الْعالَمينَ

اگر تو براى كشتن من دست دراز كنى من دست به قتل تو نمى گشايم ، چون از پروردگار جهانيان مى ت____رس___م. (28 / مائده)

اِنّى اُريدُ اَنْ تَبُوآءَ بِاِثْمى وَ اِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ اَصْحابِ النّارِ وَ ذلِكَ جَزاءُ الظّالِمينَ

من مى خواهم با گناه من و خودت ( از اين عمل ) بازگردى ( و بار هر دو را بدوش كشى ) و از دوزخي___ان گ___ردى و همي__ن است س__زاى ستمك___اران. (29 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

« تَبُوآء » از ماده « بَوْأً » به معنى بازگشت است. ذكر كلمه « بِالْحَقّ » ممكن است اشاره به اين باشد كه سرگذشت مزبور در « عهد قديم » ( تورات ) با خرافاتى آميخته شده است ، اما آن چه در قرآن آمده عين واقعيّتى است كه روى داده است ، شك نيست كه منظور از كلمه « آدم » در اين جا همان آدم معروف پدر نخستين نسل هاى كنونى است و اين كه بعضى احتمال داده اند منظور از آن مردمى به نام « آدم » از قبيله بنى اسرائيل بوده بى اساس است ، زيرا اين كلمه كرارا در قرآن مجيد به همين معنى آمده است و اگر در اين جا معنى ديگرى داشت لازم بود قرينه اى ذكر شود ، اما آيه « مِنْ اَجْلِ ذلِكَ ... » كه تفسير آن به زودى خواهد آمد ، هرگز نمى تواند قرينه اى بر اين معنى بوده باشد چنان كه خواهيم گفت. سپس به شرح داستان مى پردازد و مى گويد : « در آن هنگام كه هر كدام كارى براى تقرّب به پروردگار انجام دادند ، اما

از يكى پذيرفته شد و از ديگر پذيرفته نشد » (اِذْ قَرَّبا قُرْبانا فَتُقُبِّلَ مِنْ اَحَدِهِما وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الاْخَرِ). و همين موضوع سبب

(368) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شد برادرى كه عملش قبول نشده بود ديگرى را تهديد به قتل كند و « سوگند ياد نمايد كه تو را خواهم كشت » ( قالَ لاََقْتُلَنَّكَ ) اما برادر دوم او را نصيحت كرد و گفت اگر چنين جريانى پيش آمده گناه من نيست بلكه ايراد متوجّه خود تو است كه عملت با تقوا و پرهيزكارى همراه نبوده است و « خدا تنها از پرهيزكاران مى پذيرد ». در قرآن مجيد نامى از فرزندان آدم نه در اين جا و نه درجاى ديگر برده نشده ، ولى طبق آن چه در روايات اسلامى آمده است نام يكى « هابيل » و ديگرى « قابيل » بود ، اما در سِفْر تَكْوين تورات باب چهار نام يكى « قائن » و ديگرى « هابيل » ذكر شده و به طورى كه مفسر معروف « ابوالفتوح رازى » مى گويد : « در نام هر كدام چندين لغت است نام اولى "هابيل" يا "هابِل" يا "هابِن" بوده و نام ديگرى "قابيل" يا"قابين" يا "قابِل" يا "قابِن" و يا "قَبَن" بوده است و در هر صورت تفاوت ميان روايات اسلامى و متن تورات در مورد نام "قابيل" بازگشت به اختلاف لغت مى كند و مطلب مهمّى نيست ». ولى شگفت آور اين كه يكى از دانشمندان مسيحى اين موضوع را به عنوان يك ايراد بر قرآن ذكر كرده كه چرا قرآن به جاى « قائن » ، « قابيل » گفته است ؟ در حالى كه اولاً ، اين گونه

اختلاف در لغت و حتّى در ذكر نام ها فراوان است مثلاً تورات « ابراهيم » را « ابراهام » و قرآن او را « ابراهيم » ناميده و ثانيا اساسا اسم هابيل و قابيل در قرآن نيست و تنه__ا در روايات اسلامى آمده است.(1) مى دانيم كه « قربان » به معنى چيزى است كه باعث تقرب به پروردگار مى شود ، اما درباره كارى كه آن دو برادر انجام داده اند در قرآن ذكرى به ميان نيامده ولى طبق بعضى از روايات اسلامى و آن چه در تورات سفرتكوين باب چهار آمده است « هابيل » چون دامدارى داشت يكى از بهترين گوسفندان و فرآورده هاى آن را براى اين كار انتخاب نمود و « قابيل » كه مردى كشاورز بود از بدترين قسمت زراعت خود خوشه ها يا آردى براى اين منظور تهيه كرد. دراين كه فرزندان آدم از كجا فهميدند كه عمل يكى در پيشگاه پروردگار پذيرفته شده و عمل

1- علامه فقيد شيخ محمد جواد بلاغى رساله اى در اين زمينه به نام « اَلاَْكاذيبُ الاَْعاجيب » ( دروغ هاى شگفت انگيز ) نوشته است كه در آن دروغ هايى همانند دروغ فوق جمع آورى شده . اين رساله به فارسى ترجمه و چاپ شده است .

تفسير مردان (369)

ديگرى مردود ، باز در قرآن توضيحى داده نشده، تنها دربعضى از روايات اسلامى مى خوانيم كه آن دو فرآورده هاى خود را به بالاى كوهى بردند ، صاعقه اى به نشانه قبولى به فرآورده هابيل خورد و آن را سوزاند امّا ديگرى به حال خود باقى ماند و اين نشانه سابقه نيز داشته است. اما بعضى از مفسران معتقدند كه قبولى عمل يكى و ردّ عمل ديگرى ، از طريق وحى به آدم به

آن ها اعلام گشت و علّت آن هم چيزى جز اين نبود كه هابيل مردى با صفا و فداكار و باگذشت در راه خدا بود ولى قابيل مردى تاريك دل و حسود و لجوج بود و سخنانى كه قرآن در همين آيات بعد از اين دو برادر نقل مى كند به خوبى روشنگر چگونگى روحيّه آن ها است. از اين آيات به خوبى استفاده مى شود كه سرچشمه نخستين اختلافات و قتل و تعدى و تجاوز در جهان انسانيت مسأله حسد بوده و اين موضوع ما را به اهميّت اين رذيله اخلاقى و اثر ف__وق الع__اده آن در روي__دادهاى اجتماعى آشنا مى سازد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قُرْبان»: اين واژه مصدر و از ريشه «قُرْب» گرفته شده است؛ بسان «فُرْقان» كه از «فَرْق» گرفته شده و يا همانند «شُكْران» و «كُفْران» كه از «شُكْر» و «كُفْر» آمده اند، و به معناى تقرّب جستن به خدا و نزديك شدن به بارگاه او با انجام كارهاى شايسته است.

حق حي__ات و زن__دگى انسان

روى سخن در آيه مباركه با پيامبر خداست و مى فرمايد:

وَ اتْ__لُ عَلَيْهِ__مْ نَبَ__أَ ابْنَ__ىْ آدَمَ بِالْحَ__قِّ اِذْ قَ__رَّب__ا قُ__رْب__ان_اً

هان، اى پيامبر! سرگذشت دو پسر آدم را به راستى و بر اساس حق براى مردم بازگو نما؛ هنگامى كه هر يك از آن دو تن كارى انجام دادند و هر كدام، يك قربانى به بارگاه خدا هديه كردند تا به وسيله آن كار شايسته و آن قربانى، به خدا تقرب جويند.

از ديدگاه همه مفسّران، منظور از فرزندان آدم _ هابيل و قابيل _ مى باشند؛ امّا ب__رخ__ى بر آنن__د كه منظور، دو ت_ن از فرزندان اسرائيل اند.

فَتُقُبِّلَ مِنْ اَحَدِهِما وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الاْخَرِ

(370) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پس قربانى و يا كار شايسته يكى

از آن دو پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد.

در اين مورد آورده اند كه نشانه پذيرفته شدن اين بود كه آتشى شعله ور پديدار مى شد، و قربانى پذيرفته شده را فرامى گرفت، و آن را كه پذيرفته نشده بود، رها مى ساخت؛ و برخى نيز برآنند كه پذيرفته شده را رها مى ساخت و پذيرفته نشده را مى س__وزاني__د؛ امّ__ا ب__ه ب___اور م__ا، دي__دگ__اه نخس__ت بهت___ر به نظ___ر مى رسد.

قالَ لاََقْتُلَنَّكَ قالَ اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقينَ

آن كسى كه قربانى اش پذيرفته نشده بود،به ديگرى گفت:«بى گمان توراخواهم كشت».

پرسيد:«چرا؟» پاسخ داد:«به اين خاطركه كارتوپذيرفته شد،امّااز من پذيرفته نشد».

او گفت: «گناه من چيست؟ خدا كار شايسته را تنها از پرواپيشگان مى پذيرد؛ از كس__انى ك__ه با نيّتِ خداپسندانه و هدف و شيوه خداپسندانه كار شايسته انجام دهند و از گن______اه و زشت____ى بپ___رهي__زن__د».

گرچه در آيه شريفه تصريح نشده است كه از چه چيز و چه كارى پروا شود، و واژه «تقوا» قيدى نخورده، امّا موضوع روشن است؛ چرا كه زيبنده ترين چيزى كه بايد از آن پ___روا گ_ردد، گن__اه و نافرمانى خ__داست.

«ابن عبّاس» مى گويد: منظور اين است كه خدا قربانى را از انسان هاى پاكدل مى پذيرد و نه آلودگان، و تو از آن جايى كه در دل پاك انديش نيستى، قربانى ات پ__ذي__رفت__ه نش__د.

برداشت نادرست

برخى به اين آيه استدلال كرده اند كه گويى اطاعت و فرمانبردارى انسانِ نافرمان و گناهكار پذيرفته نيست، و اگر كار شايسته اى انجام دهد، ديگر نه كيفر ترك آن را ندارد و نه فراتر از آن كه در خور پاداش گردد؛ امّا به باور ما، اين برداشت از آيه شريفه نادرست است؛ چرا كه آنچه از اسلام دريافت مى گردد، اين است كه هر كس با نيّت و انگيزه اى خدايى و براى تقرّب به او كارى انجام دهد،

در خور پاداش مى گردد و نه با انگيزه و هدفى ديگر. با اين بيان، اگر گناهكارى عمل شايسته را تنها براى خدا انجام

تفسير مردان (371)

دهد، چرا در خور آن كار نگردد؟

ش_رط پ_ذيرفته شدن كارها

گروهى از مفسّران در اين مورد آورده اند كه: همسر حضرت آدم هر بار پسرى و دخترى به دنيا آورد كه مرتبه نخست، «قابيل» و خواهرش ديده به جهان گشودند، و مرتب__ه دوّمْ «ه_ابيل» و همزادش كه خواهر او بود.

هنگامى كه هر چهار تن به اوج جوانى رسيدند، فرمان رسيد كه قابيل با همزاد برادرش «هابيل» ازدواج كند، و او نيز با همزاد و خواهر «قابيل»؛ امّا «قابيل» نپذيرفت؛ چرا كه بر اين باور بود كه خواهر و همزاد خودش بسيار زيبا و همزاد برادرش زشت است و خدا اين فرمان را نداده، بلكه اين برنامه، ساخته انديشه و اراده اصلاح طلبانه و خي__رخواهان_ه پدرش آدم است.

به همين جهت آدم به آن دو دستور داد هر كدام يك قربانى شايسته به بارگاه خدا ببرند تا شايستگى و يا نادرستى آنان روشن شود، و آنان اين پيشنهاد را پذيرفتند.

«هابيل» كه گوسفندان بسيارى داشت، بامداد روز موعود بهترين گوسفند خود را برگزيد، و با قلبى آكنده از ايمان و اخلاص به بارگاه دوست تقديم داشت؛ امّا «قابيل» كه مزرعه اى گسترده داشت، بخشى از دانه هاى وامانده و غير مرغوب را براى قربانى و هديه انتخاب كرد، و هر كدام قربانى خود را در جايگاه آن قرار دادند و در انتظار نشستند. درست در اين هنگام بود كه آتشى فرود آمد و در دم، قربانى «هابيل» را فرا گرفت و سوزانيد و به قربانى «قابيل» نزديك نشد.

«قابيل» به ج__اى اص__لاح

خ__ويشت__ن، با گستاخى بسيار نعره كشيد كه: «اينك كه چني__ن است ت__و را خ__واهم كشت و اج__ازه نخ__واهم داد كه با خواهر زيباروى م__ن پيم__ان زن__دگى ببن___دى».

«هابيل» آرام و شكيبا پاسخ داد: «گناه من چيست؟ اين خداست كه قربانى و اط__اع__ت پ__رواپيشگ__ان را مى پ__ذي__رد، ت__و هم بي__ا و پرواى خ___دا پيشه ساز».

در اين شرايط بود كه «قابيل»، ديوانه وار سنگى از زمين برداشت و با كوبيدن آن بر س__ر ب__رادرش، او را نق_ش زمي__ن س___اخ__ت.

(372) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و نيز آورده اند كه دليل پذيرفته شدن قربانى «هابيل» و پذيرفته نشدن قربانى «قابيل» آن بود كه وى پاكدل و درست انديش نبود، و بى ارزش ترين بخش از دارايى خويش را به عنوان قربانى آورده بود، در حالى كه برادرش، هم بهترين ثروت خويش را براى قربانى برگزيده بود، و هم پرواى خدا پيشه ساخته و به داورى خدا خشنود بود.

و پاره اى نيز آورده اند كه بدان دليل قربانىِ پذيرفته شده را آتش فرا گرفت و س__وزاني__د ك__ه در آن ج__ا، بين__وا و ني__ازمن__دى نب__ود تا از آن به___ره ور گ___ردد.

«بَسْ______ط»: گش______ودن، گست_____ردن و دراز ك____ردن.

قرآن در ترسيم ادامه اين سرگذشت، منطق انسانى و خداپسندانه «هابيل» را در ب__راب__ر گست__اخى و ته__دي__د ب__رادرش ترسيم مى كند كه:

لَئِنْ بَسَطْتَ اِلَىَّ يَ__دَكَ لِتَقْتُلَن__ى م_ا اَنَا بِباسِطٍ يَدِىَ اِلَيْكَ لاَِقْتُلَكَ

اگ__ر ت__و ب__راى كشت__ن م__ن دست به سوى من بگشايى، من دست خويش به آهن__گ كشت__ن ت__و ب__ه س__ويت دراز نخ__واه__م ك____رد.

در تفسير اين فراز از آيه شريفه، ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ به باور مفسّران، در آن روزگاران، كشتن مهاجم و متجاوز به عنوان دفاع از حقّ حيات نيز روا نبود؛ بلكه افراد موظّف به اندرزگويى و شكيبايى بودند و خدا انتقام

ستمديدگان را مى گرفت.

2 _ امّا به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس»، معناى آيه شريفه اين است كه: اگر تو از راه ستم و بيداد بخواهى مرا بكشى، من از اين راه تو را نخواهم كشت. به باور اين گروه، «قابيل» برادرش را به طور ناگهانى و هنگامى كه او در خواب بود مورد حمله قرار داد و ب__ا سنگ__ى ك_ه بر س__ر او زد، وى را از پ__اى درآورد.

3 _ مرحوم «سيّد مُرتَضى» در اين مورد آورده است كه: اين دو ديدگاه با ظاهر آيه مباركه هماهنگى ندارد؛ چرا كه قرآن منطق «هابيل» را ترسيم مى كند كه گفت: اگر برادرش بخواهد حقّ حيات او را پايمال سازد، وى به كشتن او برنخواهد خاست و آهنگِ كشتن او نخواهد كرد؛ چرا كه قصد كشتن نيز گناه است؛ و كسى كه براى دفاع از خويشتن و با رعايت همه مقررات ناگزير به كشتن متجاوز مى گردد، قصد كشتن او را

تفسير مردان (373)

ندارد. او تنها از خود براى حفظ جانش دفاع مى كند، و ناخواسته گاه كار به كشتن مهاجم مى انجامد. بنابراين «هابيل» مى گويد: اگر تو در حقّ من ستم كنى، من در حقّ تو ست__م روا نخواهم داشت.

اِنّى اَخافُ اللّهَ رَبَّ الْعالَمينَ

من از خدا، پروردگار جهانيان، مى ترسم و دست تجاوز به سوى تو نخواهم گشود.

در ترسيم ادامه اين سرگذشت مى افزايد:

من مى خواهم كه تو با گناه من و گناه خودت به سوى خدا بازگردى، و همه گناهان را به دوش خود بكشى. امّا به باور برخى، منظور اين است كه مى خواهم تو گناه كشتنِ من و كشتن همه كسانى كه در آينده كشته خواهند شد، همه را تو به

گردن بگيرى؛ چرا كه تو اين شيوه بيدادگرانه راپى مى نهى و توبنيانگذار تروروشقاوت وخشونت مى گردى.

منظور از به دوش گرفتن بار گناه، پذيرش كيفر آن است؛ چرا كه كسى نمى تواند براى ديگرى نيّت گناه كند و گناه به حساب او نوشته شود، امّا مى تواند كيفر ديگرى را به خ__اط__ر ارتك__اب گن__اهش اراده نمايد.

چگونه؟

«هابيل» به برادرش گفت: اگر مرا بكشى گناه پايمال نمودن حقّ حيات مرا به دوش خواهى كشيد و كيفر آن را خواهى ديد. اينك جاى اين پرسش است كه چگونه مى ت__وان بار گن__اهى را كه انج__ام نش_ده است به دوش كشيد و كيفر آن را پذيرفت؟

پاسخ

در آي__ه ش__ريف__ه پ__ذي__رش كيف__ر و ب__ه دوش كشي__دن ب__ار گن__اه، در گرو انجام آن است. به عبارت ديگر، هنگامى كه «هابيل» احساس كرد كه برادرش به طور جدّى در انديشه كشتن اوست، به او هشدار داد كه اگر دست ستم و تجاوز به سوى من دراز كنى و زندگى مرا به خطر افكنى، در برابر اين جنايت كيفر خواهى شد. اين هش____دار و گفت____ار چ__ه م__انع__ى دارد؟

(374) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

فَطَّوَعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ اَخيهِ فَقَتَلَهُ فَاَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ

نف__س سركش ت__دريجا او را مصمّم به كشتن برادر كرد و او را كش__ت و از زيانكاران ش__د.

(30/مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

با توجه به اين كه « طَوْع » در اصل به معنى رام شدن چيزى است ، از اين جمله چنين استفاده مى شود كه بعد از قبولى عمل « هابيل » ، طوفانى در دل « قابيل » به وجود آمد از يك سو آتش حسد هر دم در دل او زبانه مى كشيد و او را به انتقام جويى دعوت مى كرد و از سوى ديگر

عاطفه برادرى و عاطفه انسانى و تنفر ذاتى از گناه و ظلم و بيدادگرى و قتل نفس ، او را از اين جنايت باز مى داشت ، ولى سرانجام نفس سركش آهسته آهسته بر عوامل بازدارنده چيره شد و وجدان بيدار و آگاه او را رام كرد و به زنجير كشيد و براى كشتن برادر آماده ساخت. جمله « طَوَّعَت » در عين كوتاهى اشاره اى پرمعنى به همه اين ها است ، زيرا مى دانيم رام كردن چيزى در يك لحظه صورت نمى گيرد ، بلكه به طور تدريجى و پس از كشمكش هايى صورت مى گيرد. سپس مى گويد : « و بر اثر اين عمل زيانكار شد » ( فَاَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ ). چه زيانى از اين بالاتر كه عذاب وجدان و مجازات الهى و نام ننگين را تا دامنه قيامت براى خود خريد. بعضى از كلمه « اَصْبَحَ » خواسته اند استفاده كنند كه اين قتل در شب واقع شده درحالى كه اين كلمه در لغت عرب مخصوص به شب يا روز نيست ، بلكه دليل بر وقوع چيزى است مانندآيه 103 آل عمران « فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِه اِخْوانا : به بركت نعمت خداوند همه شما برادر شديد ». به طورى كه از بعضى از روايات اسلامى كه از امام صادق عليه السلام نقل شده استفاده مى شود هنگامى كه قابيل برادر خود را كشت او را در بيابان افكنده بود و نمى دانست چه كند ؟ چيزى نگذشت كه درندگان به سوى جسد هابيل روى آوردند و او ( كه گويا تحت فشارشديد وجدان قرار گرفته بود ) براى نجات جسد برادر خود مدتى آن را بر دوش كشيد ، ولى باز پرندگان اطراف او را گرفته

بودند و در اين

تفسير مردان (375)

انتظ__ار ب__ودن__د كه چه موقع جسد را به خاك مى افكند تا به آن حمله ور شوند .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«طَوَّعَتْ»: فعل ماضى از باب تَفعيل و به مفهوم «رغبت نشان داد» آمده است، امّا در آيه شريفه مُتَعَدّى شده است؛ چرا كه اَفعال، برخى به فاعِل هم متعدى مى شوند و معن__اى آن اين است ك__ه: پس نفس سركش او، وى را به كشتن برادرش ترغيب كرد.

فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ اَخيهِ

در تفسير اين جمله نيز دو نظر آمده است:

1 _ به باور برخى، منظور اين است كه نفس سركش او كشتن برادرش را در نظرش آراست.

2 _ امّا به باور برخى ديگر، نفس سركش او، وى را در ريختن خون برادر يارى كرد. بنابر اين ديدگاه، حرف جرّ، حذفْ و مجرورْ منصوب شده است؛ و در اصل اين گونه ب__وده است: «عَل_ى قَتْلِ اَخيهِ».

فَقَتَلَهُ فَاَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ

و وى را كشت و آن گاه از زيانكاران گرديد.

«مُجاهِد» مى گويد: قاتل آماده كشتن برادرش شده بود، امّا نمى دانست چگونه او را از پاى درآورد. درست در اوج حيرت بود كه شيطان به صورت مرغى پديدار شد و پرنده اى را آورد و سرش را در ميان دو سنگ قرار داد و كوبيد و كشت. «قابيل» نيز شيطان را سرمشق قرار داد و برادر را از پا درآورد، و بدين سان، «هابيل» نخستين ستم__دي__ده و ق__رب__انى ت_اريخ بشر گرديد.

برخى با توجّه به واژه «اَصْبَحَ» پنداشته اند كه اين جنايت، در سياهى شب اتفاق افتاد كه اين پندار درست نيست؛ چرا كه در فرهنگ عرب، هرگاه كسى كار زيانبارى انج__ام ده__د، اين گ__ون__ه تعبي__ر مى گ__ردد، و اين واژه نشانگر

زمان جنايت نيست.

1- « مجمع البيان » ، ذيل آيه .

(376) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

فَبَعَثَ اللّهُ غُرابا يَبْحَثُ فِى الاَْرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوارى سَوْاَةَ اَخيهِ قالَ يا وَيْلَتى اَعَجَ__زْتُ اَنْ اَكُ__ونَ مِثْ__لَ ه__ذَا الْغُرابِ فَاُوارِىَ سَوْاَةَ اَخى فَاَصْبَحَ مِنَ النّادِمينَ

سپس خداوند زاغى را فرستاد كه در زمين جستجو ( و كند و كاو ) مى كرد تا به او نشان دهد چگونه جسد برادر خود را دفن كند، او گفت: واى برمن آيا من نمى توانم مثل اين زاغ باشم و جسدبرادرخودرادفن كنم وسرانجام (ازترس رسوايى و بر اثرفشاروجدان از كارخود) پشيمان شد.

(31 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

ق_ابي_ل و پرده پوشى بر جنايت

« يَبْحَثُ » از ماده « بَحْث » به طورى كه در مجمع البيان آمده در اصل به معنى جستجوى چيزى در خاك است ، ولى بعدا به هرگونه جستجو حتّى در مباحث فكرى و عقلى آمده است و « سَوْأَة » در اصل به معنى هر چيزى كه انسان را ناخوشايند آيد مى باشد و لذا گاهى به جسد مرده و حتى به عورت گفته مى شود. البته اين موضوع جاى تعجّب نيست كه انسان مطلبى را از پرنده اى بياموزد زيرا تاريخ و تجربه هر دو نشان داده اند كه بسيارى از حيوانات داراى يك سلسله معلومات غريزى هستند كه بشر در طول تاريخ خود آن ها را از آنان آموخته و دانش خود را با آن تكميل كرده است ، حتى در بعضى از كتب طبّى مى نويسند كه انسان در قسمتى از معلومات طبّى خود مديون حيوانات است. سپس قرآن اضافه مى كند در اين موقع قابيل از غفلت و بى خبرى خود ناراحت شد و « فرياد برآورد كه اى واى بر من ، آيا من

بايداز اين زاغ هم ناتوان تر باشم و نتوانم همانند او جسد برادرم را دفن كنم »( قالَ يا وَيْلَتى اَعَجَزْتُ اَنْ اَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَ_اُوارِىَ سَوْاَةَ اَخى ). اما به هر حال سرانجام از كرده خود نادم و پشيمان شد همان طور كه قرآن مى گويد : «فَاَصْبَحَ مِنَ النّادِمينَ». آيا پشيمانى او به خاطر اين بود كه عمل زشت و ننگينش سرانجام بر پدر و مادر و احتمالاً بر برادران ديگر آشكار خواهد شد و او را شديدا سرزنش خواهند كرد و يا به خاطر اين بود كه

تفسير مردان (377)

چرا مدّتى جسد برادر را بر دوش مى كشيد و آن را دفن نمى كرد و يا به خاطر اين بوده كه اصولاً انسان بعد از انجام هر كار زشتى يك نوع حالت ناراحتى و ندامت در دل خويش احساس مى كند ، ولى روشن است كه انگيزه ندامت او هر يك از احتمالات سه گانه فوق باشد دليل بر توبه او از گناه نخواهد بود ، توبه آن است كه از ترس خدا و به خاطر زشتى عمل انجام گيرد و او را وادار كند كه در آينده هرگز به سراغ چنين كارهايى نرود ، اما هيچ گونه نشانه اى در قرآن از صدور چنين توبه اى از قابيل به چشم نمى خورد ، بلكه در آيه بعد شايد اشاره به عدم چنين توبه اى نيز باشد. در حديثى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود : « لا تُقْتَلُ نَفْسٌ ظُلْما اِلاّ كانَ عَلَى ابْنِ آدَمَ الاَْوَّلَ كِفْلٌ مِنْ دِمِها لاَِنَّهُ كانَ اَوَّلَ مَنْ سَنَّ الْقَتْلَ : خون هيچ انسانى به ناحقّ ريخته نمى شود مگر اين كه سهمى از مسؤوليّت آن بر عهده قابيل است كه

اين سنّت شوم آدم كشى را در دنيا بنا نهاد » .(1) ضمنا از اين حديث به خوبى برمى آيد كه هر سنت زشت و شومى مادام كه در دنيا باقى است سهمى از مجازات آن بر دوش نخستين پايه گذار آن مى باشد. ولى در عين حال هيچ مانعى ندارد كه اين « سرگذشت واقعى » نمونه اى باشد از نزاع و جنگ مستمرّى كه هميشه در زندگانى بشر بوده است : در يك سو مردان پاك و باايمان، با اعمال صالح و مقبول درگاه خدا و در سوى ديگر افراد آلوده و منحرف با يك مشت كينه توزى و حسادت و تهديد و قلدرى ، قرار داشته اند و چه بسيار از افراد پاك كه به دست آن ها شربت شهادت نوشيده اند. ولى سرانجام آن ها از عاقبت زشت اعمال ننگينشان آگاه مى شوند و براى پرده پوشى و دفن آن به هر سو مى دوند و در اين موقع آرزوهاى دور و دراز كه زاغ سمبل و مظهر آن است به سراغشان مى شتابد و آن ها را به پرده پوشى بر آثار جناياتشان دعوت مى كند اما در پايان جز خسران و زيان و حس__رت چي__زى ع__اي_دشان نخواهد شد .

1- « تفسير فى ظِلال » ، جلد 2 ، ذيل آيه ، صفحه 703 .

(378) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«بَحَثَ»: در اصل به مفهوم كند و كاو و جست جوى در خاك آمده، امّا اينك به مفه___وم جستج____و در هم__ه مي__دان ه__ا ب___ه ك__ار م_ى رود.

«سَوْأَة»: به مفهوم ناپسندى و ناخوشايندى است، امّا در آيه منظور، پيكر بى جان ب__رادر مى ب__اش_د.

«وَيْل»: واى. اين واژه به هنگام فاجعه و نابودى گفته مى شود.

«عَجْز»: ناتوانى.

نخستين جنايت در تاريخ بشر

در ادام__ه داستان

مى ف_رمايد:

فَبَعَثَ اللّهُ غُ_راب__اً يَبْحَثُ فِى الاَْرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوارى سَوْاَةَ اَخيهِ

«هابيل» نخستين قربانى جنايت بشر بود. به همين جهت «قابيل» نمى دانست اينك پس از جنايت، چگونه پيكر او را از نظرها پنهان كند. او سرگردان بود كه آفريدگار هستى دو كلاغ برانگيخت و يكى از آنها در برابر چشم او، همنوع خود را كشت و آن گاه زمين را گود كرد و به خاكش سپرد. «قابيل» اين درس را نيز از آن پرنده آموخت و پيكر برادرش را به خاك سپرد؛ امّا به باور برخى، خداى فرزانه پرنده اى را برانگيخت تا با افشاندن خاك بر پيكر بى جان «هابيل»، به قابيل آموزش دهد كه مى تواند پيكر مقتول را در خاك نهان سازد، و او كه با پذيرفته شدن قربانى برادر در بارگاه خدا و مأموريت پرنده بر خاكسپارى پيكرش، به مقام معنوى برادرش در بارگاه پ__روردگ__ار پى برد، فرياد سر داد كه: اى واى بر من! و برخى بر آنند كه آن پرنده در حقيقت ف__رشت__ه اى ب__ود كه به ص___ورت ك__لاغ پ_دي_دار شد.

از آي___ه ش__ريف___ه اين نكت__ه به روشنى دريافت مى گردد كه كار آن پرنده، يك رويداد تصادفى و بى هدف نبود، بلكه يك كار هدفدار و درس آموز بود؛ و آن پرنده به اله___ام از ج__انب آف_ريدگ_ارش ب_ه اين ك__ار دس__ت ي__ازي__د.

«ابو مُسلِم» از برخى آورده است كه اين كار، نظير داستان «هُدْهُدْ»، و رساندن نامه سليمان به فرمانرواى «يَمَن»، و آوردن پاسخ نامه او بود، كه به خواست خدا و به صورت اُعجاز انجام گرفت. و هيچ مانعى ندارد كه آفريدگار هستى، درك و فهم آن پرنده را به گونه اى رشد بخشيده باشد كه خودش اين

كار را انجام داده باشد، درست

تفسير مردان (379)

همان گونه كه ما وقتى كودكان خويش را براى انجام كارى برمى انگيزيم، خود راه انجام درست آن را مى يابند.

لِيُ___رِيَ__هُ كَيْ___فَ يُ__وارِى سَ__وْاَةَ اَخي__هِ

از ديدگاه برخى از مفسّران، منظور اين است كه مأموريت آن پرنده اين بود كه به قابيل نشان دهد كه چگونه فراز و نشيب هاى بدن برادر را بپوشاند؛ امّا به باور برخى ديگر، آن پرنده مى خواست نشان دهد كه چسان پيكر برادر را كه در حال متلاشى شدن وتباه گشتن بود،به خاك سپارد.كه بااين بيان به پيكربى جان «سَوأَة» گفته شده است.

قالَ يا وَيْلَتى اَعَجَزْتُ اَنْ اَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَاُوارِىَ سَوْاَةَ اَخى.

هنگامى كه آن پرنده چگونگى خاكسپارى جسد را به او آموخت، از ژرفاى دل فرياد برآورد كه: واى بر من! آيا به اندازه اين پرنده هم دانش و آگاهى ندارم تا بتوانم پيك__ر بى ج__ان برادرم را به خاك سپارم؟

فَاَصْبَحَ مِنَ النّادِمينَ

و آن گ__اه از ريخت__ن خ__ون ب__رادر ن__دامت زده گ__رديد.

«جُبّائى» مى گويد: اين ندامت، به گونه اى كه بتوان آن را توبه شمرد، نبوده است. او بسان كسى بود كه پس از خوردن شراب، بر اثر ناراحتى برخاسته از آن، از خوردنش پشيمان مى گردد و به همين دليل هم اين ندامت و پشيمانى برايش سودبخش نبود.

پاره اى بر اين عقيده اند كه او از به دوش كشيدن پيكر بى جان برادر، پس از آموختن راه به خاكسپارى آن، پشيمان گرديد؛ و پاره اى نيز بر آنند كه از ريختن خون برادر ندامت زده شد، نه از گناه و كيفر سهمگين جنايت خويش.

داستان به خاكسپارى پيكر «هابيل»

محدثان اهل سنّت از ششمين امام نور در اين مورد آورده اند كه: «قابيل» پس از كشتن «هابيل»، پيكر بى جان او را در روى خاك رها كرد، و درندگان و پرندگان

براى دريدن و خوردن آن جسد بى جان گرد آمدند. او به ناگزير جسد را در كيسه اى قرار داد و بر دوش خويش افكند و همچنان سرگردان بيابان ها بود تا جسد بى جان برادر رو به تباه شدن نهاد. وى نمى دانست كه با آن چه كند؟ اين جا بود كه خدا دو پرنده را برانگيخت و آن دو در برابر چشم او به پيكار برخاستند. يكى ديگرى را از پاى

(380) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

درآورد و آن گاه با منقار خود گودالى حفر نمود، و جسد پرنده را در آن گودال پنهان ك__رد. «ق__ابيل» نيز چگ__ونگ__ى به خاكسپ__ارى پيك__ر بى جان را از پرنده آموخت.

«ابن عبّاس» در اين مورد آورده است كه:

پس از ريخته شدن نخستين خون بر زمين، هوا مه آلود و زمين تيره و تار گرديد، درختانِ سرسبز و پرطراوت، به خزان نشستند و طعم ميوه ها و غذاها دگرگون شد. «آدَم» كه دور از منطقه وقوع جنايت بود، گفت: به باور من در روى زمين رويدادى ناگوار روى داده است. آن گاه پس از آگاهى از مرگ «هابيل»، در سوگ او مرثيه اى سرود و گ__ريس__ت و به بي__ان ب__رخ__ى، به م__دّت يك س__ال خن__ده بر لب_انش ننشست.

«آدَم» در سوگ فرزندش بود و عمرش به يكصد و سى سال مى رسيد كه خدا فرزند شايسته كردارى به او ارزانى داشت كه نام او را «شَيْث» نهادند؛ و همو بود كه پس از رشد و رسيدن به كمال، جانشين پدر شد. «قابيل» هم به خاطر آن جنايت، مورد لعن و نف___رت ق__رار گ__رف__ت و ران____ده ش____د.

او از پدر و مادر جدا شد و به منطقه «عَدَن» رسيد و آن جا با وسوسه شيطان و فريب

به انگيزه احترام به آتش، آتشكده اى ساخت و كيش آتش پرستى را پى نهاد؛ چرا كه شيطان به او گفت: علّت پذيرفته شدن قربانى برادرت كه آتش قربانى او را فراگرفت، اين بود كه او آتش را مى پرستيد؛ بنابر اين تو هم براى تقرّب به خدا، آتش پرستى را رواج ده. بدين سان او گمراه شد و نسل او نيز به گناه و زشتى و هوسبازى روى آوردند، و افزون بر بى بند و بارى و هرزگى، آتش پرستى را به جاى يكت__اپ__رستى و توحي__دگرايى، راه و رس__م خ__ويش س__اختن__د، تا سرانجام در ط__وف__ان ن__وح نس__ل تبهك__ار «ق__ابي___ل» نابود ش__د و نس__ل «شَيْث» باقى ماند.

تفسير مردان (381)

حقيقت توسّل

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا اِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جاهِدُوا فى سَبيلِه لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد پرهيزكارى پيشه كنيد و وسيله اى براى تقرّب به خدا انتخاب نم__اييد و در راه او جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد. (35 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

موضوع مهمّى كه در اين آيه بايد مورد بحث قرار گيرد دستورى است كه درباره انتخاب « وسيله » در اين آيه به افراد باايمان داده شده است. « وَسيلَة » در اصل به معنى تَقَرُّب جستن و يا چيزى است كه باعث تقرّب به ديگرى از روى علاقه و رغبت ميشود مى باشد. بنابراين وسيله در آيه فوق معنى بسيار وسيعى دارد و هر كار و هر چيزى را كه باعث نزديك شدن به پيشگاه مقدّس پروردگار مى شود شامل مى گردد كه مهم ترين آن ها ايمان به خدا و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و جهاد و عبادات همچون نماز و زكات و روزه و زيارت خانه خدا و

همچنين صله رحم و انفاق در راه خدا اعمّ از انفاق هاى پنهانى و آشكار و همچنين هركار نيك و خيرمى باشد. همان طور كه علىّ عليه السلام در « نهج البلاغه » فرموده است : « اِنَّ اَفْضَلَ ما تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ اِلَى اللّهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالَى الاْيمانُ بِه وَ بِرَسُولِه وَالْجِهادُ فىسَبيلِه فَاِنَّهُ ذِرْوَةُ الاِْسْلامِ وَ كَلَمَةُ الاِْخْلاصِ فَاِنَّهَا الْفِطْرَةُ وَ اِقامُ الصَّلاةِ فَاِنَّهَا الْمِلَّةُ وَ ايتاءُ الزَّكاةِ فَاِنَّها فَريضَةٌ واجِبَةٌ وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضانَ فَاِنَّهُ جُنَّةٌ مِنَ الْعِقابِ وَ حَجُ الْبَيْتِ وَاعْتِمارُهُ فَاِنَّهُما يَنْفِيانِ الْفَقْرِ وَ يَرْحَضانِ الذَّنْبَ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ فَاِنَّها مَثْرَأَةٌ فِى الْمالِ وَ مَنْسَاَةٌ فِى الاَْجَلِ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ فَاِنَّها تُكَفِّرُ اَلْخَطيئَةِ وَ صَدَقَةُ الْعَلانِيَةُ فَاِنَّها تَدْفَعُ مَيْتَةَ السُّوءِ وَ صَنائِعُ الْمَعْرُوفِ فَاِنَّها تَقى مَصارِعَ الْهَوانِ: بهترين چيزى كه به وسيله آن مى توان به خدا نزديك شد ايمان به خدا و پيامبر او و جهاد در راه خدا است كه قلّه كوهسار اسلام است و همچنين جمله اخلاص ( لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ) كه همان فطرت توحيد است و برپا داشتن نماز كه آيين اسلام است و زكوة كه فريضه واجبه است و روزه ماه رمضان كه سپرى است در برابر گناه و كيفرهاى الهى و حجّ و عمره كه فقر و پريشانى را دور مى كند و گناهان را مى شويد و صله رحم كه ثروت را زياد و عمر را طولانى مى كند و

(382) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

انفاق هاى پنهانى كه جبران گناهان مى نمايد و انفاق آشكاركه مرگ هاى ناگوار و بدرا دورمى سازد و كارهاى نيك كه انسان را از سقوط نجات مى دهد» .(1) و نيز شفاعت پيامبران و امامان و بندگان صالح خدا كه طبق صريح قرآن باعث تقرّب به

پروردگار مى گردد ، در مفهوم وسيع توسّل داخل است و همچنين پيروى از پيامبر و امام و گام نهادن در جاى گام آن ها زيرا همه اين ها موجب نزديكى به ساحت قدس پروردگار مى باشد حتّى سوگند دادن خدا به مقام پيامبران و امامان و صالحان كه نشانه علاقه به آن ها و اهميّت دادن به مقام و مكتب آنان مى باشد جزء اين مفهوم وسيع است. و آن ها كه آيه فوق را به بعضى از اين مفاهيم اختصاص داده اند در حقيقت هيچ گونه دليلى بر اين تخصيص ندارند ، زيرا همان طور كه گفتيم « وسيله » در مفهوم لغويش به معنى هر چيزى است كه باعث تقرّب مى گردد. لازم به تذكّر است كه هرگز منظور اين نيست چيزى را از شخص پيامبر يا امام مستقلاًّ تقاضا كنند ، بلكه منظور اين است با اعمال صالح يا پيروى از پيامبر و امام ، يا شفاعت آنان و يا سوگند دادن خداوند به مقام و مكتب آن ها ( كه خود يك نوع احترام و اهتمام به موقعيّت آن ها و يك نوع عبادت است ) از خداوندچيزى را بخواهند اين معنى نه بوى شرك مى دهد و نه برخلاف آيات ديگر قرآن است و نه از عموم آيه فوق بيرون مى باشد .

قرآن و توسّل

از آيات ديگر قرآن نيز به خوبى استفاده مى شود كه وسيله قرار دادن مقام انسان صالحى در پيشگاه خدا و طلب چيزى از خداوند به خاطر او ، به هيچ وجه ممنوع نيست و منافات با توحيد ندارد ، در آيه 64 سوره نساء مى خوانيم : « وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جآئُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّابا رَحيما : اگر

آن ها هنگامى كه به خويشتن ستم كردند ( و مرتكب گناهى شدند ) به سراغ تو مى آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش مى كردند و تو نيز براى آن ها طلب عفو مى كردى ، خدا

1- « نهج البلاغه » ، خطبه 110 .

تفسير مردان (383)

را توبه پذير و رحيم مى يافتند ». و نيز در آيه 97 سوره يوسف مى خوانيم كه : برادران يوسف از پدر تقاضا كردند كه در پيشگاه خداوند براى آن ها استغفار كند و يعقوب نيز اين تقاضا را پذيرفت. درآيه 114 سوره توبه نيزموضوع استغفارابراهيم درمورد پ__درش آم__ده كه تأثير دعاى پيامبران را درباره ديگران تأييد مى كند و همچنين در آي__ات متع__دّد ديگ__ر ق__رآن اي__ن م_وض_وع منعكس است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِتَّقُوا»: اين واژه از باب «اِفْتِعال» و مصدرش «اِتِّقاء» بوده، در اصل به مفهوم ايجاد مانع ميان دو چيز است. با اين بيان، معناى آن اين است كه ميان خود و كيفر خدا مانع و سپ___رى پ__دي__د آوري__د.

«وَسيلَه»: واسطه و وسيله تقرّب و نزديك شدن را مى گويند.

وسيله نجات

در آيات گذشته، مقررات الهى در مورد آدمكشى و تبهكارى و فتنه انگيزى و ستيزه جويى ترسيم گرديد؛ اينك قرآن مجيد در اين آيه شريفه به پند و اندرز پ__رداخت_ه، م__ردم را به پرواپيشگى فرامى خواند و مى فرمايد:

يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ

ه__ان، اى كس__انى كه ايم__ان آورده اي__د! پرواى خدا پيشه سازيد و از گناه و ناف_رم_انى او دورى ج_وييد!

وَابْتَغُ_وا اِلَيْ__هِ الْ__وَسيلَ__ةَ

در تفسي__ر اين ف__راز از آيه شريفه ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ گروهى از جمله «مُجاهِد» بر آنند كه منظور اين است كه به وسيله اطاعت خدا و فرمانبردارى از او، به بارگاهش تقرّب جوييد و كارى كنيد

كه خشنودى او را فراهم آورده، ن__زديك__ى ب__ه او را به وسيل__ه اط_اع__ت از مق__ررات او بخواهيد و بيابيد.

2 _ امّا برخى بر اين باورند كه منظور از «وَسيلَه» كه در آيه شريفه آمده، پرفرازترين

(384) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و والاترين درج__ات بهشتِ پرط_راوت و پرمعن__ويت خداست.

از پي__امب__ر گرامى صلى الله عليه و آله روايت ك__رده ان__د كه فرمود: از خدا براى من «وَسيلَه» را كه درجه اى است در بهشت، بخواهيد كه تنها يك__ى از بندگان خاصّ خدا به آن جا پر مى كش__د؛ و من امي__دوارم ك__ه آن بن__ده ب_رگ_زي_ده ب__اش__م.

«سَلُ_وا اللّهَ لِىَ الْوَسيلَ__ةَ فَ__اِنَّه__ا دَرَجَ__ةٍ لايَنالُها إِلاّ عَبْدٌ واحِدٌ وَارْجُوا اَنْ اَكُونَ اَنَا هُوَ.»(1)

از امير مؤمنان در اين مورد آورده اند كه فرمود: در بهشتِ پرطراوت و زيباى خدا، دو لؤلؤ در زير عرش است كه يكى زردرنگ و ديگرى سپيد مى نمايد و در هر يك از آنها هفتادهزار غرفه مى باشد كه درها و ظروف آن از يك ماده و حقيقت اند. آن لؤلؤ سپيد همان «وَسيلَه» است كه از آنِ پيامبر گرامى اسلام و خاندان پاك و پاكيزه اوست، و ديگرى از آنِ ابراهيم و خاندانش مى باشد.

وَ ج__اهِ__دُوا فى سَبيلِ__هِ لَعَلَّكُ__مْ تُفْلِحُ____ونَ

و در راه دي__ن خ___دا با دشمن__انش ك__ارزار كنيد، باشد كه رستگ__ار گ__ردي__د.

آيه شريفه بيانگر آن است كه جهاد در راه خدا و دين و آيين او نيز وسيله اى براى رسيدن به پاداش پرشكوه خداست؛ چرا كه نشان و راهنماى هر چيزى، وسيله آگاهى يافتن به آن است، و انجام هر كارى و يا دست زدن به هر چيزى، وسيله رسيدن به آن چيز است و مهر و لطف خدا نسبت به انسان، راهى براى فرمانبردارى از اوست و ف__رمانب__ردارى از

او ني__ز راهى ب__راى نجات و كاميابى، كه جهاد از جمله آنهاست.

و جهاد ممكن است به دست يا زبان انجام گيرد كه انسان با توجه به مقررات خدا، حقايق را بگويد و بنويسد؛ و ممكن است با دست و به وسيله شمشير ستم سوز و يا با انكار ستم و بيداد و گناه به وسيله قلب و دل، انجام گيرد. و بايد همه كارهاى شايسته، با انگي___زه فرم__انب__ردارى از خ___دا و به امي__د نجات و رستگ__ارى انج___ام شود.

پاره اى از دانشمندان بر آنند كه دو واژه «لَعَلَّ» و «رَجاء»، از سوى خدا، نشانگر لزوم

1 - تفسير تِبْيان، ج 2، ص 556.

تفسير مردان (385)

و تحقّق است و با اين بيان، مفهوم آخرين فراز از آيه شريفه اين است كه:

كارهاى شايسته انجام دهيد تا رستگار گرديد.

در ان_ديش_ه وسايل نجات(1)

آيه مورد بحث، اين درس انسانساز را مى دهد كه فلاح و رستگارى اين جهان، و نيكبختى و نجات از آتش دوزخ و پر كشيدن به بهشت زيبا و پرطراوت خدا در گرو اين گام هاى بلند و بنيادى است:

الف: نخست بايد آگاهانه و عاشقانه ايمان به خدا آورد و با همه وجود كوشيد تا در شمار ايمان آوردگان و در صف آنان جاى گرفت.

ب: در گام دوّم، بايد پرواى خدا را به راستى پيشه ساخت و با دورى گزيدن از گناه و زشتى و نادرستى، با همه وجود، كران تا كرانِ گستره جان و دل را پاك و پاكيزه ساخت و از نقاط منفى و ميكروب آلودگى به ضد ارزش ها پيراست و پاكسازى كرد.

ج: بايد در ان__ديش__ه وسيل__ه و يا وس__ايل مطمئ__ن و م___ورد اعتماد و شايسته اى براى تقرّب به بارگاه خدا بود و در

پرتو آن وسايل به اوج كمال پركشيد و از آفت هاى دني__ا و آخرت رست.

اين وسايل دو دسته اند: نخست مقررات خدا و پاى بندى آگاهانه به آنها، رعايت حلال و حرام و روا و نارواى او، آراستگى به ارزش هاى والاى اسلامى و انسانى، دورى از ض__د ارزش ه__ا و رع__ايت حق__وق و حرمت بندگ__ان خ__دا ...

و ديگر، مهر و محبّت و عشق به پيشوايان راستين و معصوم، الگو و سرمشق و نم__ونه و سمب__ل ق__رار دادن آن__ان در زن__دگى، گ__ام سپ__ردن در راه پرافتخ__ار آنان و تق__اض__اى نج___ات از ب___ارگ___اه خ_____دا ب__ه ح__رم__ت آن____ان...

امي_ر م__ؤمن____ان در اي___ن م__ورد مى فرم_ايد:

«اِنَّ اَفْضَلَ ما تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ اِلَى اللّهِ سُبْحانَهُ، الإِيمانُ بِهِ وَبِرَسُولِهِ وَالْجِهادُ فى سَبيلِهِ فَاِنَّهُ ذُرْوَةُ الاِْسْلامِ وَكَلِمَةُ الاِْخْلاصِ فَاِنَّهَا الْفِطْرَةُ وَاِقامُ الصَّلوةِ فَاِنَّهَا الْمِلَّةُ وَإيتاءُ الزَّكوةِ

1 - مترجم.

(386) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

فَ__اِنَّه__ا فَريضَ__ةٌ واجِبَ__ةٌ وَصَ__وْمُ شَهْرِ رَمَضانَ، فَاِنَّهُ جُنِّةٌ مِنَ الْعِقابِ...»(1)

بهترين وسيله و چيزى كه مى توان به يارى آن به بارگاه خدا تقرّب يافت و نزديك شد، ايمان به خدا و پيامبر اوست. و ديگر تلاش و جهاد در راه دين و آيين خداست كه اين ك__ار اوج گ__رفت__ن به پرفرازترين قلّه كوهسار اسلام است. و نيز اخلاص به ب__ارگ__اه او كه اله__ام گ__رفت__ن و پي___روى از فطرت توحيدى است.

و برپ__ا داشتن نم__از و ياد خ__دا كه سمب__ل آيين اس_لام اس__ت،

و پرداخت حقوق مالى و اقتصادى كه از مقررات بايسته خداست؛

و روزه دارى در م__اه رمض__ان كه سپرى است در برابر آتش دوزخ و كيف__ر خ___دا؛

و طواف بر گرد كعبه و به جا آوردن «عمره» كه افزون بر زدودن گرد و غبار مح__رومي__ت و پريش__انى، گن__اه__ان را نيز مى ش__ويد و

م_ى زدايد؛

و پيوند با نزديكان و بستگان كه ثروت و امكانات را زياد و عمر را طولانى مى كند؛

و بخشش و انفاق نهان و آشكار كه كار نخست، گناهان را مى پوشاند و مى زدايد و كار دوّم م__رگ هاى ن__اگ__وار و ناخوشايند را از انسان دور مى سازد؛

و ديگ__ر انج__ام كارهاى ش__ايست___ه كه باعث نج__ات انسان از انحطاط و سقوط ب__ه دوزخ دني__ا و آخ__رت مى شود...

و در مورد توسّل به پيامبر و امامان راستين، كه آنان نجات و رستگارى او را از بارگاه خدا بخواهند، قرآن مى فرمايد:

«... وَ لَ__وْ اَنَّهُ__مْ اِذْ ظَلَمُ__وا اَنْفُسَهُ__مْ ج__اءُوكَ فَاسْتَغْفَ___رُوا اللّ__هَ وَ اسْتَغْفَ__رَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَ___وَجَ___دُوا اللّ__هَ تَ__وّاب__ا رَحيم_ا».(2)

و اگ__ر آن__ان هنگ__امى كه به خويشتن ستم كرده بودند، نزد تو اى پيامبر مى آمدند و از خدا آمرزش مى خواستند و تو نيز براى آنان از بارگاه خدا آمرزش مى خ__واست__ى، به يقين خ___دا را توبه پ__ذي__ر و مه_ربان مى يافتند.

1 - نهج البلاغة، خطبه 110.

2 - سوره نساء، آيه 64.

تفسير مردان (387)

اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ اَنَّ لَهُمْ ما فِى الاَْرْضِ جَميعا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِه مِنْ عَذابِ يَوْمِ الْقِيمَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ

كسانى كه كافر ش__دن__د اگ__ر تم__ام آن چه كه روى زمين قرار دارد و همانندآن، مال آن هاباشد و آن ها را براى نجات از مجازات روز قيامت بدهند ، از آنان پذيرفته نخواهد شد و مج____ازات دردن__اك__ى خ____واهن__د داش__ت. (36 / مائده)

يُ__ري__دُونَ اَنْ يَخْ__رُجُ__وا مِنَ النّارِ وَ م__ا هُ__مْ بِخارِجينَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقيمٌ

آن ه___ا پي__وست__ه مى خ__واه__ند از آتش خ__ارج ش__ون__د ولى نمى ت__وانند خ_ارج شوند و ب__راى آن ه__ا مج___ازات پ__اي____دارى اس_ت. (37 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

مضم__ون اين آيه در س__وره «

رع__د » آي__ه 47 ني__ز آمده است و اين نهايت تأكيد را در مسأله مجازات هاى الهى مى رساند كه با هيچ سرمايه و قدرتى از سرمايه ها و قدرت ها نمى توان از آن رهايى جست هر چند تمام سرمايه هاى روى زمين يا بيش از آن باشد ، تنها در پرتو ايمان و تقوا و جهاد و عمل مى توان رهايى يافت. درباره مج__ازات دائمى و خلود كفّار در دوزخ در ذيل آيه108 سوره هود بحث شده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

فرجام شوم حق ستيزى

در اين آي__ه ش__ريف___ه ق___رآن از فرجام شوم كفر و حق ستيزى و كفرگرايان پرده برمى دارد و مى فرم_اي__د:

انَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ اَنَّ لَهُمْ ما فى الاَْرْضِ جَميعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ يَوْمِ الْقِيامَةِ ما تُقُبِّ_لَ مِنْهُ_مْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ

بى گمان كسانى كه كفر ورزيدند، اگر هر كدامشان هرآنچه در زمين است از آنِ آنان و هر يك فرمانروايى و ثروت زمين و زمان را داشته باشند و ثروت و قدرتى به

(388) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

گستردگى و بسيارى آن را نيز بر آن بيفزايند و بخواهند همه آنها را بدهند تا خويشتن را از عذاب روز رستاخيز برهانند، از آنان پذيرفته نمى شود و به خاطر كفر و بيداد و گمراهى و گناهانشان، كيفر و عذابى دردناك خواهند داشت.

در ادام___ه سخ____ن در همي____ن م____ورد مى اف__زاي___د:

يُ__ري__دُونَ اَنْ يَخْ__رُجُ__وا مِنَ النّارِ وَ م___ا هُ__مْ بِخارِجينَ مِنْها

به باور «ابو على» منظور اين است كه آنان آرزو مى كنند كه از درون آتش به درآيند، در حالى كه بيرون آمدنى نخواهند بود؛ امّا به باور «حَسَن»، واژه «اِراده» در آيه شريفه به مفهوم خواستن است و منظور اين است كه هرچه شعله هاى سركش آتش آنان

را مى سوزاند، آنان مى خواهند از آن به در آيند و خود را برهانند... نظير اين آيه ش____ريف__ه و پي__ام آن، آي__ه ديگ__رى اس__ت ك__ه م__ى ف__رم__اي__د: «كُلَّم____ا اَرادُوا اَنْ يَخْ__رُجُ_وا مِنْها مِنْ غَمٍّ اُعيدُوا فيها...»(1)

هرگاه و هربار كه بخواهند از شدّت غم و اندوه، از آن به درآيند و خويشتن را برهانند، در آن بازگردانيده مى شوند...

و پ__اره اى ني__ز برآنن__د كه منظ__ور اين است كه هنگامى كه آتش آنان را مى سوزاند، نزديك است كه از آن بي__رون آيند، امّا بيرون آمدنى نخواهند بود. و اين معن_ا بسان اين آيه است كه مى فرمايد:

«...فَ___وَجَ___دا فيه___ا جِ__دارا يُ__ري__دُ اَنْ يَنْقَ__ضَّ فَاَقامَهُ...»(2)

پس در آن ج___ا دي___وارى يافتن__د كه ن__زدي__ك بود فرو ريزد و آن بنده درست انديش ما، آن رااستوار ساخت...

1 - سوره حج، آيه 22.

2 - سوره كهف، آيه 77.

تفسير مردان (389)

سؤال؟

اينك جاى اين پرسش است كه دوزخيان نگون بخت و تبهكار با آگاهى از ناتوانى خويش بر اين كار و بيهوده بودن تلاششان، چگونه در آن روز مى خواهند از شعله هاى آتش دوزخ ب__ه در آين_د و ج__ان خ_ويش را نج_ات دهند؟

پاسخ

پاسخ اين است كه خواست انسان به چيزى كه مورد نياز اوست قرار مى گيرد و از پى آن حركت مى كند؛ و آگاهى به اين واقعيت كه اين كار نشدنى و ناممكن است، انسان گرفتار را گاه از تلاش و خواست خويش باز نمى دارد.

وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقيمٌ

آرى، آن__ان از دوزخ بي__رون نخواهند آمد و برايشان عذابى پايدار و پايان ناپذير خ__واه__د ب____ود.

(390) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مج___ازات دزدان

وَالسّارِقُ وَالسّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما جَزآءً بِماكَسَبانَكالاً مِنَ اللّهِ وَاللّهُ عَزيزٌحَكيمٌ

دست مرد دزد و زن دزد را به كيفر عملى كه انجام داده اند به عنوان يك مجازات الهى قطع كنيد

و خداوند توانا و حكيم است. (38 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

« نَكال » به معنى مجازاتى است كه به منظور پيشگيرى و ترك گناه انجام مى شود، اين كلمه دراصل به معنى لِجام و افسار است و سپس به هر كارى كه جلوگيرى از انحراف كند گفته شده است. در اين جا مرد دزد بر زن دزد بودن مقدّم داشته شده در حالى كه در آيه حدّ زناكار ، زن زانيه بر مرد زانى مقدّم ذكر شده است ، اين تفاوت شايد به خاطر آن باشد كه در مورد دزدى عامل اصلى بيشترمردانند و در مورد ارتكاب زنا عامل و محرّك مهمّ تر زنان بى بند و بار. سپس مى گويد : « اين كيفرى است در برابر اعمالى كه انجام داده اند و مجازاتى است از طرف خداوند » (جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ). در حقيقت در اين جمله اشاره به آن است كه اولاً : اين كيفر نتيجه كار خودشان است و چيزى است كه براى خود خريده اند و ثانيا : هدف از آن پيشگيرى و ب_ازگشت به ح__ق و ع__دالت است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

كيفر دزدى هاى نهان

در دو آيه پيش مقررات كيفرى راهزنى و دزدى آشكار ترسيم گرديد؛ اينك در اين آيه شريفه، به بيان كيفر سرقت ها و دزدى هاى نهان مى پردازد و مى فرمايد:

وَالسّ__ارِقُ وَالسّارِقَ__ةُ

در آيه شريفه «الف و لام» براى بيان جنسِ مرد و زن است. با اين بيان، معناى آيه اين است كه: «و ه__ر م___رد و زن دزد را ب__ه س___زاى آنچ__ه ك__رده اند...»

و بدان جهت اين جا مرد را پيش از زن آورده است كه دزدى ها بيشتر به وسيله مردان جامعه صورت مى گيرد؛ همان گونه كه در

آيه بيانگر كيفر فحشا، زنان را پيشتر

تفسير مردان (391)

آورده، چرا كه اين زنان بى بند و بار هستند كه بيشتر امكان انجام اين عمل زشت را براى مردان هرزه پديد مى آورند.

فَ___اقْطَعُ______وا اَيْ____دِيَهُمَ_____ا

به ب__اور گ_روهى از جمله «ابن عبّاس» منظور اين است كه دست راستشان را ببريد.

«ابو على» مى گويد: دليل اين نكته كه مردم مسلمان پس از بريدن دست راست، پاى چپ را مى برند و نه دست چپ دزد را، اين است كه منظور از «فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُمَا»، دست چپ نيست، چرا كه اگر دست چپ بود، دستور صريح قرآن را رها نمى كردند؛ و جمع آمدن واژه «اَيْدِى» در آيه شريفه، بسان جمع آمدن واژه «قَلْب» در اين آيه مباركه است كه مى فرمايد: «اِنْ تَتُوبا اِلَى اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما...»(1) اگر شما دو زن به بارگاه خ__دا روى ت__وب__ه آوري__د، بهت__ر است، چ__را ك__ه دل هايت__ان انحراف يافته است.

ذكر اين نكته لازم است كه به بيان دانشمندان، اين آيه شريفه كه بيانگر بريدن دست س__ارق است، سربست__ه است و چگ__ونگى آن را بايد از سنّت پيامبر دريافت.

بريدن دست دزد در برابر چه مبلغ و ميزانى؟

در اي___ن م___ورد كه چ___ه مبل__غ از س__رق__ت سب__ب بريدن دست دزد مى گردد، دي__دگ__اه ها يكس____ان نيس__ت:

1 _ دانشمندان ما برآنند كه سرقت مال ديگرى به بهاى 41 دينار و فراتر از آن؛ و گ__روهى از دانشمن__دان اهل سن__ت، از جمل__ه «ش__افِعى» ني__ز بر همين عقيده اند.

«عايِشه» از پيامبر گرامى آورده است كه دست دزد را بايد به خاطر سرقت ربع دين__ار و يا ف__رات__ر از آن ب_ريد.

2 _ امّا گروهى از جمله «ابو حَنيفه»، ده درهم و فراتر از آن را گفته اند. دليل اين ديدگاه روايتى

است از «ابن عبّاس» كه مى گويد: كمترين چيزى كه دست تجاوزكار را ب__ه خ__اط__ر آن مى بُ__رن__د، يك «سپ__ر» است. و به__اى ي__ك «سپر» در زم__ان ف__رود آي_ه، ده درهم بوده است.

1 - سوره تحريم، آيه 4.

(392) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

3 _ به باور «مالِك» اين ميزان سه درهم و يا فراتر از آن است. و از پيامبر آورده اند كه دست دزدى را به خ__اط__ر س__رق_ت سپ__رى كه س__ه درهم قيمت آن بود، بريد.

4 _ و به باورپاره اى دربرابر سرقت پنج درهم و فراتراز آن مى توان دست دزد را بريد.

5 _ و پاره اى نيز بر اين باورند كه ملاك در اين مورد ثبوت سرقت است و اندازه آن مهم نيست. اگر كسى دست تجاوز و تعدّى به عنوان سرقت به مال كسى گشود و سارق شناخته شد، ميزان و اندازه سرقت ملاك نيست و مى توان دست او را بريد، خواه مال مسروقه كم باشد و يا زياد. خوارج نيز اين ديدگاه را پذيرفته اند. و دليل اينان، خود آيه شريفه و اين روايت است كه از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود: خدا دزد را از رحمت خود دورسازدكه به خاطرسرقت تخم مرغ وياريسمانى،دست خويش را ازدست مى دهد.

ذكر اين نكته لازم است U?به باور حديث شناسان، اين روايت از نظر سند سست است و از نظر دلالت نيز قابل بحث است؛ چرا كه دو واژه «بَيْضَه» و «حَبْل»، نه به مفهوم «تخ__م مرغ» و «ريسم__ان»، بلكه به مفهوم سپيدى سپر و بند مخصوص كشتى است.

اندازه بريدن دست دزد

در اندازه و چگونگى بريدن دست دزد نيز ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور بيشتر فقهاى اهل سنّت، دست دزد از مچ بريده مى شود.

براى نمونه، «شافِعى» بر اين باور است كه براى يك بار

سرقت دست راست و براى بار دوّم پاى چپ و براى بار سوّم بدست چپ و براى بار چه__ارم پ__اى راست دزد ب__ري__ده مى ش__ود؛ و ب__راى ب_ار پنج__م او را به زن__دان مى افكنن__د.

«ابو حَنيف__ه» بر آن است كه در م_رتب__ه س__وم دست را نمى ب_رن_د.

2 _ امّا به باور دانشمندان شيعه، در مرتبه نخست بايد چهار انگشت دزد را بريد و كف دست و انگشت ابهام را وانهاد. در مرتبه دوّم پاى چپ از اصل ساق بريده مى شود و پاشن__ه پ__ا ره__ا مى شود. در مرتب__ه س__وّم براى هميشه به زن_دان افكنده مى شود.

اين ديدگاه در مي__ان دانشمن__دان ما شهرت دارد و بر آن اِجْماع نموده و آن را از

تفسير مردان (393)

امي___ر مؤمن__ان آورده ان__د.

افزون بر اِجْماع در اين مورد، به اين آيه نيز استدلال نموده اند كه مى توان گفت: منظور از دست و ب__ري__دن آن، انگشت_ان است، چرا كه قرآن مى فرمايد:

«فَ_____وَيْ_____لٌ لِلَّ_____ذي___نَ يَكْتُبُ_______ونَ الْكِت______ابَ بِ__اَيْديهِ_____مْ...»(1)

پس واى بر كسانى كه كتابِ ساخته و پرداخته اى را با دست هاى خويش مى نويسند و آن گاه با دروغ و گستاخى مى گويند: اين از جانب خداست.

روشن است كه كتاب به وسيله انگشتان نوشته مى شود؛ به همين جهت اگر انگشتان كس__ى ب__ري__ده شود، چن__ان است كه گويى دست او بريده شده است.

ش__راي__ط كيف___ر دزد

به باور همه دانشمندان، دست دزد هنگامى بريده مى شود كه از جاى محفوظى كه مال و ثروت در آن نگهدارى مى گردد، دست به سرقت زند؛ تنها از «داوود» آورده اند كه مى گويد: بريدن دست دزد لازم است، خواه مال كسى را از جايگاه محفوظ آن برده باشد و يا از جاى ديگر؛ و جاى محفوظ يا «حرز»، به تناسب تفاوت آداب و رسوم جامعه ها و تمدّن ها

نسبت به چيزهاى گوناگون متفاوت است. به باور ما «حرز» جايى است كه تنها صاحب مال و ثروت مى تواند بدون اجازه وارد شود و از آن جا خارج گ__ردد و ديگ__ران بايد با اج___ازه به آن جا گ__ام نهند و يا در آن جا تصرّف نمايند.

كيفر عمل تج__اوزكارانه

در ادامه آيه شريفه، بريده شدن دست دزد را كيفر كار ظالمانه و تجاوزكارانه او عنوان مى سازد و مى فرمايد:

جَزاءً بِمَا كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ

اين كيف__رى است در ب__راب__ر دست تج___اوز گشودن به حقوق ديگران و مجازاتى است از سوى خدا.

1- سوره بقره، آيه 79.

(394) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

واژه «نَك____ال» در ف__رهن__گ ع___رب ب__ه مفه___وم كيفر كردار ظالمانه است، كه در نث__ر و شع__ر آمده است.

وَاللّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ و خدا پيروزمند و شكست ناپذير و فرزانه است.

منظ___ور اين است ك___ه او در كارهايش شكست ناپذير و مقرراتش همه از روى حكم__ت و ف__رزانگى است.

همه سونگرى در اسلام(1)

در آيه مورد بحث، از كنار كيفر سختى كه قرآن براى دزدان و تجاوزكاران به حقوق بندگان خدا در نظر گرفته است، گذشتيم. ممكن است اين دستور كيفرى اسلام براى برخى كه از ويژگى هاى همه سونگر اسلام آگاهى در خور نداشته باشند، گران آيد و اين پرسش را طرح كنند كه چگونه مى توان به جاى مبارزه با ريشه و منشأ اين تبهك___ارى اجتم__اعى، به قط__ع ش__اخ و ب__رگ آن دست يازيد؟ و چگونه مى توان به جاى مبارزه اساسى با آفت فقر و بلاى اجتماعى محروميت، پيكار با فاصله هاى دهشتن__اك طبق__ات__ى در بع____د اقتص____ادى و سي_____اس_ى....

تلاش براى زدودن فقر فكرى و فرهنگى و اخلاقى و معنوى....

جه__اد علم__ى ب__راى ب__ارورى انديش__ه ها و ت__ربي_ت صحيح و شايسته نسل ها،

پى افكن___دن ع___دالت اجتم__اعى به مفه__وم حقيق__ى آن و گست__رش عدالت اقتص____ادى و سي____اسى...

و تأمين نيازهاى اساسى و ضرورى توده ها در ابعاد گوناگون، به اين دستور كيفرى چسبي___د و دست ب__ري__د؟

1- مترجم.

تفسير مردان (395)

پاسخ به اين پندار

در راه زدودن اين پندار و پاسخ اين پرسش، تعمّق به اين نكات چندگانه ضرورى است:

1 _ نخست بايد اين نكته اساسى و كليدى را هماره در نظر داشت كه اسلام يك سيستم و يك مجموعه كامل و همه جانبه فكرى، عقيدتى، فرهنگى، اخلاقى، عبادى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى، تربيتى و حقوقى است و بسان زنجيره اى است كه هر بند و حلقه كوچك و يا بزرگ آن را بايد با ديگر حلقه ها و زنجيره كامل نگريست و نه ب__ري__ده از اين مجم__وع__ه، ت__ا اين حك__م كيف__رى سهمگي__ن ب__ه نظ__ر آي___د.

2 _ به باور ما، در ميدان عمل نيز بايد اين نكته را هماره به خاطر داشت كه قوانين كيفرى اسلام تنها در كنار تحقّق ديگر ابعاد عقيدتى و

اخلاقى و حقوقى و اجتماعى آن كارساز و كارا و معجزه آسا خواهد بود، نه به صورت بريده بريده و جداگانه. نمى توان يك آيه را گرفت و آيات ديگر را رها كرد. براى نمونه، قرآن كه كيفر دزد را اين گونه اعلام مى كند، روح و جان و هدف بعثت ها را نيز عدالت اجتماعى و اقتصادى و توزيع عادلانه امكانات و ثروت ها و قدرت ها و توانايى هاى گوناگون اعلان مى كند و به راستى از ثروت هاو قدرت هاى باد آورده و انحصارى سخت جلوگيرى مى نمايد. حكومت و جامعه را موظّف به تربيت انسان ها و رشد فكرى و اخلاقى توده ها با بهترين و شايسته ترين روش ها و ارائه الگوهاى راستين مى نمايد. همه را به تأمين نيازهاى اساسى محرومان و فقرزدايى در همه ابعاد زندگى موظّف مى سازد. اصل پارسايى و ساده زيستى را نيز به ويژه براى صاحبان قدرت و شهرت لازم مى شمارد...

3 _ نكته ديگر اين كه در نظرگاه اسلام واقعى و آيين دادرسى آن، راه اثبات جرم و جنايت، آن قدر ظريف و دقيق و انسانى و خداپسندانه است كه اگر اين را نيز به خاطر داشت__ه ب__اشي__م درخ__واهي__م ي__افت كه آن پن__دار و آن داورى شت__اب زده است.

4 _ و ديگر اينكه پياده نمودن اين دستور، شرايط تفكّر برانگيز و درس آموزى مى طلبد و به همين سادگى نيست.

(396) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

براى نمونه از جمله شرايط اينهاست:

الف: كالا يا پول سرقت شده، حدّاقل 41 دينار، كه تقريباً 43 مثقال معمولى طلاى مَسك__وك است ارزش داشت___ه ب__اشد.

ب: آن را از جاى محفوظ، مانند مغازه،خانه، كيف و جيب هاى داخلى سرقت كند.

ج: سارق، عاقل و بالغ باشد و آگاهانه و آزادانه دست به اين كار زند.

د: اي_ن كار

در هنگام قحطى و گرسنگى م__ردم انج__ام نگرفته باشد.

ه: س___رق___ت از مي______وه ه___اى درخت______ان ب____اغ نب___اش___د.

و: س__رق__ت پ__در از ف__رزن__د و ش__ري__ك از م___ال مشترك نباشد.

ز: احتمال اشتباهى نباشد كه سارق مال ديگرى را با مال خود به اشتباه برده باشد.

ب__ا در نظ__ر گ__رفت__ن اين نكات چهارگانه درخواهيم يافت كه در يك سيستم عادلانه اسلامى و انسانى، جز كسانى كه در خور سخت ترين كيفرها هستند، با اين كيف__ر روب__ه رو نخ__واهن___د ش__د.(1)

1 - نگارنده.

تفسير مردان (397)

راه خوشبختى و نجات هميشه باز است

فَمَ__نْ ت__ابَ مِ__نْ بَعْ__دِ ظُلْمِ_ه وَ اَصْلَ_حَ فَاِنَّ اللّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

ام__ا آن كس ك__ه پ__س از ستم كردن، توبه و جبران نمايد خداوند توبه او را مى پذيرد زيرا خ__داون__د آم__رزن__ده و مه__رب__ان است. (39 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيا به وسيله توبه تنها گناه او بخشوده مى شود و يا اين كه حدّ سرقت ( بريدن دست ) نيز ساقط خواهد شد؟ معروف در ميان فقهاى ما اين است كه : اگر قبل از ثبوت سرقت در دادگاه اسلامى توبه كند حدّ سرقت نيز از او برداشته مى شود ، ولى هنگامى كه از طريق دو شاهد عادل ، جرم او ثابت شد با توبه از بين نمى رود. در حقيقت توبه حقيقى كه در آيه به آن اشاره شده آن است كه قبل از ثبوت حكم در محكمه انجام گيرد ، وگرنه هر سارقى هنگامى كه خود را در معرض مجازات ديد اظهار توبه خواهد نمود و موردى براى اجراى حقّ باقى نخ_واهد ماند و به تعبير ديگر « توبه اختيارى » آن است كه قبل از ثبوت جرم در دادگاه انجام گيرد ، وگرنه «

توبه اضطرارى » همانند توبه اى كه به هنگام مشاهده عذاب الهى و يا آثار مرگ صورت مى گيرد ارزشى ندارد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در اين آيه شريفه آفريدگار پرمهر راه بازگشت و نجات را بر روى تجاوزكاران نيز مس__دود نمى س__ازد بلك__ه مى فرم___اي__د:

فَمَ___نْ ت___ابَ مِ___نْ بَعْ__دِ ظُلْمِ__هِ وَ اَصْلَ___حَ فَ__اِنَّ اللّ__هَ يَتُ___وبُ عَلَيْ__هِ

و ه__ر كس پس از س__رقت، راه ت__وب__ه در پيش گيرد و بعد از ستم و تجاوز به مال مردم توبه كند و به شايستگى و درست__ى روى آورد و كار خويش را سامان بخشد، خداى پرمه__ر ت__وب__ه او را پ__ذي__رفت__ه و كيف__ر ك__ارى را كه از آن دست كشي__ده و ت___وب___ه واقع__ى كرده است، مى بخش___د.

خدا در آيه شريفه خود را با وصف توبه پذير، وصف مى كند و ثمره اين وصف با

(398) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اين وي___ژگى آن است كه گن__اهك__اران به توبه روى مى آورند و از ادامه راه بيداد و تب___اهى پشيم__ان مى گ__ردن___د.

يادآورى مى گردد كه واژه «توّاب» در قرآن شريف هم در مورد آفريدگار هستى بكار رفته و هم در مورد بندگان او، كه در باره خدا به مفهوم توبه پذير و در مورد بندگان به معن__اى بازگشت كنن__ده بس__وى خداست و در هر دو مورد، مدح و ستايش است.

فَ_____اِنَّ اللّ____هَ غَفُ____ورٌ رَحي__مٌ

و خدا آمرزنده و مهربان است.

و اين فراز از آيه نيز به اين نكته ظريف اشاره دارد كه پذيرش توبه بندگان گناهكار از س__وى خ_____دا، از مه__ر و لط__ف و ف__زون بخش__ى او س__رچشم__ه مى گي___رد.

تفسير مردان (399)

اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ يُعَذِّبُ مَنْ يَشآءُ وَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشآءُ وَاللّهُ عَلىكُلِ شَىْ ءٍ قَديرٌ

آيا نمى دانى كه خداوند مالك و حكمران آسمان ها و زمين

است ؟ هر كس را بخواهد ( و ش__ايسته ببيند ) مجازات مى كند و هر كس را بخواهد ( و شايسته بداند ) مى بخشد و خداوند بر ه_ر چي__زى ق__ادر است.(40 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

بعضى اشكال مى كنند كه اجراى اين حدّ در مورد سارق به خاطر يك ربع دينار منافات با آن همه احترامى كه اسلام براى جان مسلمان و حفظ او از هر گونه گزند قائل شده ندارد ، تا آنجا كه براى ديه بريدن چهارانگشت يك انسان مبلغ گزافى تعيين شده است. اتفاقا همين سؤال، به طورى كه از بعضى از تواريخ برمى آيد ، از عالم بزرگ اسلام ، عَلَمُ الْهُدى مرحوم سيّد مرتضى ، در حدود يك هزار سال قبل شد ، سؤال كننده موضوع سؤال خود را طى شعرى به شرح ذيل مطرح كرد :

يَدٌ بِخَمْسِ مِئينَ عَسْجَدٍ وُدِيَتْ ما بالُها قُطِعَتْ فى رُبْعِ دينارٍ ؟

يعنى « دستى كه ديه آن پانصد دينار است، چرا به خاطر يك ربع دينار بريده مى ش__ود »؟ «سيدمرتضى» در ج__واب او اين شع__ر را س__رود:

عِزُّالاَْمانَةِ اَغْلاها وَ اَرْخَصَها ذُلُّ الْخِيانَةِ فَافْهَمْ حِكَمْةَ الْبارى

« يعنى عزت امانت آن دست را گران قيمت كرد و ذلّت خيانت بهاى آن را پايين آورد ، فلسفه حكم خدا را بدان ».(1)

1- در «تفسيرآلوسى»، جلد 3، صفحه 6 اين جريان نقل شده ولى به جاى علم الهدى، علم الدّين السَّخاوى آمده است .

(400) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرايط مجازات س__ارق

قرآن در اين حكم همانند ساير احكام ريشه مطلب را بيان كرده و شرح آن به سنّت پيامبر واگذار شده است ، آن چه از مجموع روايات اسلامى استفاده مى شود اين است ك__ه اج__راى اين ح__دّ اس__لامى (

بريدن دست ) شرايط زيادى دارد كه بدون آن اقدام به اين كار جايز نيست از جمل__ه اين كه :

1 _ مت__اعى كه س_رقت ش__ده ب__ايد ح__داق__لّ ي_ك رب_ع دين__ار ب__اشد .

2 _ از جاى محفوظى مانند خانه و مغازه و جيب هاى داخلى سرقت شود .

3 _ در قح_ط س__ال_ى ك_ه م_ردم گ_رسنه اند و راه به ج_ايى ن_دارند نب_اشد .

4 _ س__ارق ع__اقل و ب__الغ باشد و در ح_ال اختيار دست به اين كار بزند .

5 _ سرقت پدر از مال فرزند، ياسرقت شريك از مال مورد شركت اين حكم را ندارد .

6 _ س__رقت مي_وه از درخت_ان ب_اغ را نيز از اي__ن حك__م استثناء كرده اند .

7 _ كليه مواردى كه احتمال اشتباهى براى سارق در ميان باشد كه مال خود را به مال ديگرى احتمالاً اشتباه كرده است از اين حكم مستثنى است. و پاره اى از شرايط ديگر كه شرح آن در كتب فقهى آمده است. اشتباه نشود منظور از ذكر شرايط بالا اين نيست كه سرقت تنها در صورت اجتماع اين شرايط حرام است ، بلكه منظور اين است كه اجراى حدّ مزبور ، مخصوص اين جا است وگرنه سرقت به هر شكل به هر صورت و به هر اندازه و هر كيفيت در اسلام حرام است .

اندازه قطع دست سارق

معروف در ميان فقهاى ما با استفاده از روايات اهل بيت عليهم السلام اين است كه تنها چه__ار انگش__ت از دست راست بريده مى شود ، نه بيشتر، اگ__ر چه فقه__اى اهل تسنّن بيش از آن گفت__ه اند .

تفسير مردان (401)

آيا مجازات اسلامى سرقت خشونت آميز است ؟

بارها اين ايراد از طرف مخالفان اسلام و يا پاره اى از مسلمانان كم اطلاع شده است كه اين مجازات اسلامى بسيار شديد به نظر مى رسد و اگر بنا بشود اين حكم در دنياى امروز عمل شود بايد بسيارى از دست ها را ببرند ، به علاوه اجراى اين حكم سبب مى شود كه يك نفر گذشته از اين كه عضو حساسى از بدن خود را از دست دهد تا پايان عمر انگشت نما باشد. در پاسخ اين ايراد بايد به اين حقيقت توجه داشت كه : اولاً : همان طور كه در شرايط اين حكم گفتيم هر سارقى مشمول آن نخواهد شد بلكه تنها يك دسته از سارقان خطرناك هستند كه رسما مشمول آن مى شوند. ثانيا : با توجه به اين كه راه اثبات جرم در اسلام شرايط خاصّى دارد اين موضوع بازهم تقليل پيدا مى كند . ثالثا : بسيارى از ايرادهايى كه افراد كم اطّلاع بر قوانين اسلام مى كنند به خاطر آن است كه يك حكم را به طور مستقلّ و منهاى تمام احكام ديگر مورد بررسى قرار مى دهند ، يعنى به عبارت ديگر آن حكم را در يك جامعه صد در صد غيراسلامى فرض مى كنند ، ولى اگر توجّه داشته باشيم كه اسلام تنها اين يك حكم نيست بلكه مجموعه احكامى است كه پياده شدن آن در يك اجتماع سبب اجراى عدالت اجتماعى و مبارزه با فقر و تعليم و تربيت صحيح و

آموزش و پرورش كافى ، آگاهى و بيدارى و تقوا مى گردد ، روشن مى شود كه مشمولان اين حكم چه اندازه كم خواهند بود اشتباه نشود ، منظور اين نيست كه در جوامع امروز اين حكم نبايد اجرا شود بلكه منظور اين است كه هنگام داورى و قضاوت بايد تمام اين جوانب را در نظر گرفت. خلاصه حكومت اسلامى موظّف است كه براى تمام افراد ملّت خود نيازمندى هاى اوّلى زندگى را فراهم سازد و به آن ها آموزش لازم دهد و از نظر اخلاقى نيز تربيت كند، بديهى است در چنان محيطى افراد متخلّف بسيار كم خواهند شد. رابعا : اگر ملاحظه مى كنيم امروز دزدى فراوان است به خاطر آن است كه چنين حكمى اجرا نمى شود و لذا در محيط هايى كه اين حكم اسلامى اجرا مى گردد ( مانند محيط عربستان سعودى كه تا سال هاى اخير اين حكم در آن اجرا مى شد ) امنيّت فوق العاده اى از نظر مالى در همه جا حكمفرما بود . بسيارى از زائران خانه خدا با چشم خود چمدان ها يا كيف هاى پول رادركوچه و خيابان هاى حجاز ديده اند كه هيچ كس

(402) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

جرأت دست زدن به آن را ندارد تا اين كه مأمورين « اداره جمع آورى گمشده ها » بيايند و آن را به اداره مزبور ببرند و صاحبش بيايد و نشانه دهد و بگيرد . غالب مغازه ها در شب ها در و پيكرى ندارند و در عي_ن ح_ال كس_ى ه_م دست به سرقت نمى زند. جالب اين كه اين حكم اسلامى با اين كه قرن ها اجرا مى شد و در پناه آن مسلمانان آغاز اسلام در امنيت و رفاه مى زيستند در مورد تعداد بسيار كمى از افراد كه از چند نفر

تجاوز نمى كرد اين حكم در طى چند قرن اجرا گرديد. آيا بريدن چند دست خطاكار براى امنيت چند قرن يك ملت قيمت گزافى است كه پرداخت مى شود؟

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بح__ث م_ى اف__زاي__د:

اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ

به باور گروهى روى سخن در آغاز آيه شريفه با پيامبر گرامى است، امّا منظور، پيام به امّت است؛ درست بسان اين آيه كه مى فرمايد: «يا اَيُّهَا النَّبِىُّ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّس__اءَ...»(1) ه__ان اى پي__امبر! هنگ__امى كه زن_ان را طلاق داديد...

امّا به باور برخى روى سخن با مردم با ايمان است و بيانگر اين واقعيت است كه همه مقررات و وعده ها و هشدارهاى قرآن درست است. پس بهوش باشيد! مگر نمى دانيد كه فرمانروايى آسمانها و زمين تنها از آنِ خداست و اوست كه در قلمرو قدرتش هرگونه بخواهد عمل مى كند و مانع و مزاحمى براى او نشايد.

يُعَ__ذِّبُ مَ__نْ يَش__اءُ وَ يَغْفِ__رُ لِمَ__نْ يَش__اءُ وَ اللّ__هُ عَل__ى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ

او هر كسى از بندگان گناهكارش را كه بخواهد و شايسته بداند، كيفر مى كند و هر كسى را كه توبه كند و او بخواهد توبه اش را مى پذيرد و گناهش را مى آمرزد، چرا كه خ__ود وع__ده ف__رم__وده اس__ت ك__ه ت__وب___ه واقعى را بپذيرد و خدا بر هر كار و هر چي__زى تواناست.

1- سوره طلاق، آيه 1.

تفسير مردان (403)

صفات پنجگانه ياران واقعى اسلام

يآاَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِه فَسَوْفَ يَأْتِى اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ يُجاهِدُونَ فى سَبيلِ اللّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لاآئِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشآءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَليمٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد هر كس از شما از آيين خود بازگردد ( به خدا

زيانى نمى رساند ) خداوند در آينده جمعيّتى را مى آورد، كه آن ها را دوست دارد و آن ها ( نيز )اورا دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع و در برابر كافران نيرومندند، آن ها در راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنش كنندگان هراسى ندارند. اين فضل خدااست كه به هركس بخواهد ( و شايسته ببيند ) مى ده_____د و ( فض____ل ) خ____دا وسي__ع و خ__داون__د دان___است. (54 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

1 _ آن ها به خدا عشق مى ورزند و جزبه خشنودى او نمى انديشند «هم خدا آن ه__ا را دوست دارد و هم آن ها خدا را دوست دارن__د» (يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ).

2 و 3 _ « در برابر مؤمنان خاضع و مهربان و در برابر دشمنان و ستمكاران ، سرسخت و خش__ن و پ_رق__درتند » ( اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ ) .

4 _ « جه___اد در راه خ_دا به ط___ور مستم_ر از ب__رن__ام__ه ه_اى آن ه__ا اس_ت » ( يُج____اهِ_____دُونَ ف__ى سَبي____لِ اللّ__هِ ) .

5 _ آخرين امتيازى كه براى آنان ذكر مى كند اين است كه در راه انجام فرمان خدا و دفاع از حقّ ، از ملامت هيچ ملامت كننده اى نمى هراسند (وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ).

در حقيقت علاوه بر قدرت جسمانى ، چنان شهامتى دارند كه از شكستن سنّت هاى غلط و مخالفت با اكثريّت هايى كه راه انحراف را پيش گرفته اند و با تكيه بر كثرت عددى خود ديگران را به باد استهزاء مى گيرند ، پروايى ندارند . بسيارى از افراد را مى شناسيم كه داراى صفات ممتازى هستند ، اما در مقابل غوغاى محيط و هجوم افكار عوامّ و اكثريّت هاى منحرف بسيار محافظه كار ، ترسو و كم جرئتند و زود در

(404)

آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

برابر آن ها ميدان را خالى مى كنند ، در حالى كه براى يك رهبر سازنده و افرادى كه براى پياده كردن افكار او وارد ميدان مى شوند ، قبل از هر چيز چنين شهامتى لازم است ، عوام زدگى ، محيط زدگى و امثال آن كه همگى نقطه مقابل اين امتياز عالى روحى هستند ، سدّ راه بيشتر اصلاحات محسوب مى گردند. و در پايان مى گويد : « به دست آوردن اين امتيازات ، ( علاوه بر كوشش انسان ) مرهون فضل الهى است كه به هر كس بخواهد و شايسته ببيند مى دهد » ( ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشآءُ ). او است كه دايره فضل و كرمش ، وسيع و به آن ها كه شايستگى دارند آگاه است ( وَ اللّهُ واسِعٌ عَليمٌ). درباره اين كه آيه فوق اشاره به چه اشخاصى مى كند و منظور از اين ياوران اسلام كيانند كه خدا آن ها را به اين صفات ستوده است ؟ در روايات اسلامى و سخنان مفسّران بحث بسيار ديده مى شود. در روايات زيادى كه از طرق شيعه و اهل تسنّن وارد شده مى خوانيم كه اين آيه در مورد على در فتح خيبر ، يا مبارزه با « ناكثين » و « قاسطين » و « مارقين » ( آتش افروزان جنگ جمل و سپاه معاويه و خوارج ) نازل شده است و لذا مى بينيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله بعد از عدم توانايى عدّه اى از فرماندهان لشكر اسلام براى فتح خيبر ، يك شب در مركز سپاه اسلام رو به آن ها كرد و فرمود : « لاَُعْطِيَنَّ الرّايَةَ غَدا رَجُلاً ، يُحِبُّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللّهُ وَ

رَسُولُهُ ، كَرّارا غَيْرَ فَرّارٍ، لا يَرْجِعُ حَتّى يَفْتَحَ اللّهُ عَلى يَدِه : به خدا سوگند پرچم را فردا به دست كسى مى سپارم كه خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر نيز او را دوست دارند ، پى در پى به دشمن حمله مى كند و هيچ گاه از برابر آن ها نمى گريزد وازاين ميدان بازنخواهدگشت، مگر اين كه خدا به دست او پيروزى را نصيب مسلمانان مى كند » .(1) در روايت ديگرى مى خوانيم هنگامى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره اين آيه سؤال كردند دست خود را بر شانه « سلمان »

1- در تفسير برهان و نورالثّقلين روايت متعددى از ائمّه اهلبيت در اين باره نقل شده و از دانشمندان اهل تسنّن « ثَعْلَبى » نيز اين روايات را نقل كرده است ( به كتاب اِحْقاقُ الْحَقّ جلد 3 صفحه 200 مراجعه شود ) .

تفسير مردان (405)

زد و فرمود : « اين و ياران او و هموطنان او هستند ». و به اين ترتيب از اسلام آوردن ايرانيان و كوشش ها و تلاش هاى پرثمر آنان براى پيشرفت اسلام در زمينه هاى مختلف ، پيشگويى كرد. سپس فرمود : « لَوْ كانَ الدّينُ مُعَلَّقا بِالثُّرَيّا لَتَناوَلَهُ رِجالٌ مِنْ اَبْناءِ الْفارْسِ : اگر دين ( و در روايت ديگرى اگر علم ) به ستاره ثُرَيّا بسته باشد و درآسمان ها قرارگيرد، مردانى ازفارس آن را دراختيار خواهند گرفت ».(1) و در روايات ديگرى مى خوانيم اين آيه درباره ياران مهدى نازل شده است كه با تمام قدرت در برابر آن ها كه از آيين حقّ و عدالت مرتّد شده اند مى ايستند و جهان را پر از ايمان و عدل و داد مى كنند. شكّى نيست كه اين روايات كه در تفسير آيه

وارد شده با هم تضادّ ندارد ، زيرا اين آيه همان طور كه سيره قرآن است يك مفهوم كلّى و جامع را بيان مى كند كه علىّ يا سلمان فارسى مصداق هاى مهمّ آن مى باشند و كسان ديگرى كه اين برنامه ها را تعقيب مى كنند نيز شامل مى شود ، هر چند در روايات از آن ها ذكرى نشده باشد. ولى متأسّفانه تعصّب هاى قومى در مورد اين آيه به كار افتاده و افرادى را كه هيچ گونه شايستگى ندارند و هيچ يك از صفات فوق در آن ها وجود نداشته به عنوان مصداق و شأن نزول آيه شمرده اند تا آن جا كه ابوموسى اشعرى كه با حماقت كم نظير و تاريخى خود ، اسلام را به سوى پرتگاه كشانيد و پرچم داراسلام، علىّ رادرتنگن__اى سخت_ى قرارداد ازمصاديق اين آيه شمرده اند .(2)

1- « مجمع البيان » ، جلد 3 ، صفحه 208 « نور الثقلين » جلد 1 صفحه 642 .

2- « تفسير طَبَرِىّ » ، جلد 6 ، صفحه 184 .

(406) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«ذُلّ»: اين واژه اگر به كسر ذال باشد، به مفهوم نرمش و آسانى است. و اگر به ضمّ آن آيد، به معناى ذلّت مى باشد. و «ذَلول» نيز به معناى رام ذليل و خوار آمده است. و «اَذِلَّه» جمع ذَلول و «اَذِلاّء» جمع «ذَليل» است، كه واژه نخست در مورد افراد رام و فرمانبردار به كار مى رود و واژه دوم در مورد افراد خوار و رسوا و زبون.

«عِزَّت»: ع__زي__ز، سختگي__ر، پرص__لاب_ت و شكس__ت ن__اپ__ذي__ر.

نويد به آين_ده اى روشن

در آيات گذشته، از منافقان و بدانديشى شان در مورد توحيدگرايان سخن رفت و قرآن روشنگرى فرمود كه آنان به انتظار رويدادهاى ناگوار براى مسلمانان نشسته اند و نيز

روشن ساخت كه گروهى از آنان سرانجام راه ارتداد و كفر را در پيش خواهند گرفت؛ و اينك در اين آيه شريفه آنان را آفت زده مى خواند و مى فرمايد: آنان در مورد دين خدا به آرزوهاى خام و جاهلى خويش نخواهند رسيد؛ چرا كه اگر گروهى راه كفر را در پيش گيرند، خداوند دين خود را به وسيله مردمى كه در ميان جهانيان ممتاز هستن____د ي__ارى خ___واه___د ك___رد.

ي__ا اَيُّهَا الَّ__ذينَ آمَنُ__وا مَنْ يَ__رْتَدَّ مِنْكُ_مْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِى اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّوْنَهُ

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما پس از اظهار اسلام و ايمان از دين و آيين خويش بازگردد و به كفر گرايد، هرگز زيانى به خدا و دين او نخواهد رساند، چرا كه خدا دين خود را بى يار و ياور نخواهد گذارد؛ به زودى خداى توانا گروهى ديگر را مى آورد كه هم خ___دا آن_ان را دوست مى دارد و هم آن_ان خ___دا را.

اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ

اينان با ايمان آوردگان و شايست__ه ك__رداران ف__روت__ن و مه__ربانند و بر كفرگرايان و ب__دك__رداران روزگ____ار سختگي___ر.

تفسير مردان (407)

واژه «اَذِلّه» از «ذِلّ» به مفه__وم ن__رمى و مهر است و نه از «ذُلّ» كه به معناى رسوايى و خ_وارى ب_اشد.

«ابن عبّاس» مى گويد: اينان مردمى هستند كه براى اهل ايمان بسان پسر نسبت به پدر و فرمانبردار واقعى نسبت به سرور و سالار خويش اند، اما براى كفرگرايانِ تجاوزكار و بيدادپيشه و خودكامه بسان صيّاد نسبت به صيد خويش، تا آنان را از ستم و تجاوز بازدارند.

يُج__اهِ__دُونَ ف__ى سَبيلِ اللّهِ وَ لا يَخ____افُ__ونَ لَ__وْمَ__ةَ لائِ__مٍ

در راه خدا و دين و آيين او جهاد مى كنند و از سرزنش هيچ سرزنش كننده اى،

در راه جهاد و عزت بخشيدن به دين خدا و مردم با ايمان و فرمانبردارى از او نمى ه___راسن___د.

اين سرفرازان كيانند؟

در اي____ن م_____ورد دي___دگ__اه ه___ا يكس___ان نيس__ت:

1 _ به باور برخى، منظور «ابوبكر» و سپاه اوست كه پس از پيامبر با كسانى كه راه ارت__داد را در پيش گ__رفتن__د، ب__ه ك____ارزار برخ__استن__د.

2 _ اما به باور برخى ديگر، منظور گروه انصار مى باشند.

3 _ «مُجاهِد» بر آن است كه منظور، مردم «يمن» مى باشند، چرا كه پيامبر گرامى در مورد آنان فرمود: «اَتاكُمْ اَهْلُ الْيَمَنِ هُمْ اَلْيَنُ قُلوُباً وَاَرَقُّ اَفْئِدَةً...».

مردم «يمن» كه دل هايى نرم تر و قلب هايى پرمهرتر از ديگران دارند، به سوى شما مى آيند... و افزودكه:ايمان و بينش و حكمت از «يمن» است.

«عياض» آورده است كه وقتى اين آيه شريفه فرود آمد، پيامبر گرامى اشاره به «ابو موسى اشعرى» نمود و فرمود: «هُمْ قَوْمُ هذا» منظور از اينان، گروه و هموطنان اين بنده خ___دا هستن___د.

4 _ برخى آورده اند كه منظور ايرانيان و نسل و تبار «سلمان» مى باشند؛ و در اين

(408) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مورد آورده اند كه پيامبر گرامى در پاسخ از پرسشى در مورد تفسير اين آيه شريفه، دست خويش را بر شانه «سلمان» زد و فرمود: منظ_ور، اي_ن م__رد و هموطن__ان اوست: وَ رُوِىَ اَنَّ النَّبِىَّ صلى الله عليه و آله سُئِلَ عَنْ هذِهِ الآيَةِ فَضَرَبَ بِيَدِهِ عَلى عاتِقِ سَلْمانَ فَقالَ: هذا وَ ذَوُوهُ، ثُمَّ قالَ صلى الله عليه و آله : لَوْ كانَ الدّينُ بِالثُّرَيّا تَناوَلَهُ رِجالٌ مِنْ اَبْناءِ فارسٍ...».(1)

آن گاه افزود: اگر دين و آيين خدا در آسمان ها و به ستاره «ثريا» نيز بسته شده باشد مردانى از فارس حقجويانه آن را خواهند يافت و پس از نايل آمدن به آن به مقرراتش عمل خواهند كرد.

5 _ و

گروهى از جمله «ابن عبّاس»، «عمّار» و «حذيفه» آورده اند كه منظور، امير مؤمنان و ياران راستين او مى باشند؛ همانان كه پس از پيامبر با پيمان شكنان «جمل» و بيدادگران در «صفين» و گمراهان خوارج در «نهروان» به ناگزير به كارزار پرداختند.

اين ديدگاه از دو امام نور، حضرت باقر و حضرت صادق نيز روايت شده است.

افزون بر آن، اين ديدگاه به وسيله ديگر سخنان پيامبر نيز كه در وصف امير مؤمنان ف__رم__وده است، به روشن__ى تأييد مى گردد. براى نمونه:

الف _ در جنگ با يهود پيمان شكن و خيانتكار «خيبر» پس از روزها ناكامى و عدم موفقيت سپاه توحيد به فرماندهى سران صحابه و ترس شديد آنان از يهود و ترساندن مسلمانان از سپاه يهود، پيامبر گرامى در زدودن آثار ويرانگر ترس و شكست روانى از مسلمانان ف_رمود:

«لاَُعْطِيَنَّ الرّايَةَ غَداً رَجُلاً يُحِبُّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَيُحِبُّهُ اللّهُ وَرَسُولُهُ، كَرّاراً غَيْرز فَرّارٍ لايَرْجِعُ حَتّى يَفْتَ____حَ اللّ__هُ عَل__ى يَ__دِهِ ثُ____مَّ اَعْط__اه__ا اِيّ____اهُ».(2)

فردا پرچم فرماندهى سپاه توحيد را به دست پرتوان مردى خواهم سپرد كه هم او خدا و پيامبر را دوست مى دارد و هم خدا و پيامبرش او را بسيار دوست مى دارند. او

1 - المُصَنَّف، ابن ابى شَيْبَه، ج 12، ص 206؛ المُعجَم الكبير، طبرانى، ج 10، ص 251، ح 10470.

2- صحيح بخارى، ج 5، 171؛ سُنَن تِرْمَذى، ج 5، ص 638. - تفسير تِبْيان، ج 2، ص 556؛

تفسير مردان (409)

قهرمان شيرافكنى است كه هماره به تجاوزكاران هجوم مى برد و از برابر دشمن خيره سر نمى گريزد و از ميدان پيكار باز نخواهد گشت تا خدا دژهاى «خيبر» را به دست تواناى او بگشايد. و آن گاه بامداد آن شب بود كه در برابر ديدگان

همه مسلمانان امي__ر م__ؤمن__ان را ف__راخ__وان__د و پ__رچ__م ف__رم__ان__دهى را به دست او سپ__رد.

از دقت در روايت دريافت مى گردد كه آن صفات و ويژگى هايى كه در آيه آمده است، تنها در وجود گرانمايه على عليه السلام موج مى زند و بس. او قهرمان بى هماوردى است ك__ه با ت__وحي__دگ__راي__ان و خ__وب__ان ف__روت__ن و پرمه__ر و با كفرگرايان و تجاوزكاران سرسخت است. و اوست كه در راه دين و آيين خدا جهاد مى كند و از سرزنش ملامتگران نمى هراسد. آرى، اين ويژگى ها تنها در او گرد آمده و كسى نمى ت__وان__د اين حق__ايق را نادي_ده گيرد.

ب _ و نيز آخرين ديدگاه را اين روايت تأييد مى كند كه: پيامبر گرامى به قريش هشدار داد كه مراقب رفتار خويش باشند كه امير مؤمنان هماره نگهبان دين و دفتر است و پس از رحلت پيامبر با بدانديشان در راه حراست از دين خدا پيكار خواهد نمود. در اين مورد از جمله آورده اند كه: «سهيل بن عمر» با گروهى از قريش به حضور پيامبر گرامى شرفياب گرديد و گفت: اى پيامبر خدا! گروهى از بردگان ما به دين و آيين تو روى آورده و به تو پيوسته اند؛ از شما تقاضا داريم كه آنان را به ما تسليم سازى. پيامبر گرامى به آنان هشدار داد كه: هان اى گروه قريش! يا بس كنيد و در برابر حق سر تسليم فرود آوريد و يا آماده باشيد كه خدا بزرگمردى را برخواهد انگيخت تا براى تأويل قرآن و حراست از مقررات آن شما را سركوب سازد؛ درست همان گونه كه من به منظور فرود قرآن و رساندن پيام آن به بشريت، به ناگزير شما را سركوب ساختم و شرارت ها

را از راه حق و عدالت برچيدم.

پرسيدند: اى پي__امب__ر خ___دا! او چ__ه كسى خواهد ب__ود؟ آيا «اب_وبك_ر» است؟

فرمود: نه، او كسى است كه هم اكنون در اتاق به تعمير كفش خويش پرداخته است.

(410) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

هنگامى كه همه به سوى اتاق مورد اشاره نگريستند ديدند كه او جز امير مؤمنان كس ديگ__رى نيس__ت.

ج _ و نيز آورده اند كه اميرمؤمنان در كارزار بصره فرمود: به خداى سوگند كه اهل اين آيه شريفه پس از پيامبر تا به امروز دست به پيكار نزده اند. و آن گاه به تلاوت اين آي__ه شريفه پرداخت: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِىَ اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ...».

د _ «ابو اِسحاق ثَعْلَبى» در تفسير خود از پيامبر گرامى آورده است كه: روز رستاخيز گروهى از اصحاب من بر كنار حوض كوثر نزد من مى آيند، اما آنان را از من دور مى كنند. من در اين مورد به پروردگار خويش مى گويم: خدايا! اينان اصحاب من هستند، اما ندا مى رسد كه اى پيامبر من! نمى دانى كه اينان پس از رحلت تو چه كارهايى انجام دادند! اينان پس از تو به شرك و تجاوزگرى عقبگرد نمودند و به بي__دادگ__رى ها دس__ت ي_ازيدند.

5 _ و برخى بر اين عقيده اند كه آيه شريفه داراى يك پيام و معناى عمومى و جهان شمول است و همه كسانى را كه تا روز رستاخيز بيايند و داراى چنين ويژگى هايى باشند، در بر مى گيرد.

6 _ و ب_رخ_ى بر اين ب_اورن__د كه آيه شريفه در مورد مهدى موعود و ياران اوست.

«على بن ابراهيم» در تفسير خويش ضمن بيان اين ديدگاه مى افزايد: فراز نخست آيه مباركه خطاب به كسانى است كه درباره خاندان رسالت

ستم روا داشته و ضمن پايمال ساختن حقوق و حدود و كرامت آنان، خون پاكشان را نيز بر زمين ريختند؛ و ادامه آي__ه ني__ز از قي__ام آن اصلاحگر بى نظير زمين و زمان نويد مى دهد و از او و يارانش سخن دارد.

در ميان ديدگاه هاى گوناگون در مورد آيه شريفه ممكن است اين ديدگاه را تأييد كرد كه پيام آيه را جهان شمول مى نگرد و مى گويد همه كسانى را كه بايد داراى اين

تفسير مردان (411)

ويژگى ها باشند در بر مى گيرد، چرا كه از آمدن مردمى در آينده نويد مى دهد و نه از نسل موجود در زمان فرود قرآن. با اين بيان، آيه شريفه شامل همه كسانى است كه تا روز رستاخيز بيايند و داراى اين ويژگى ها باشند؛ گرچه كامل ترين و جامع ترين و جالب ترين سمبل چنين كسانى آن اصلاحگر بزرگ جهان و ياران فداكار آن حضرت مى باشند كه انبوه روايات اين واقعيت را به روشنى بيان مى كند.

ذلِ_____كَ فَضْ___لُ اللّهِ يُ__ؤْتي__هِ مَنْ يَش__اءُ وَ اللّ__هُ واسِ__عٌ عَلي___مٌ

اين نيز از فضل و فزون بخشى خداست كه آن را به هر كسى كه بخواهد و او را ش__ايست__ه ب_دان_د ارزان__ى م_ى دارد.

منظور از حقيقت مورد اشاره همان دوست داشتن خدا و پيامبر و مهر به ايمان آوردگان و نرمش با آنان و قاطعيت در برابر كفرگرايان تجاوزكار و بيدادگران است. آرى، خ__دا گش__ايشگ__رى دان__است؛ بخشنده اى است كه از تمام شدن امكانات بيم ندارد و دانا به امورى است كه حكيمانه مى بخشد و به كسى و جايى كه مصلح__ت ب__دان_د بخشش مى نمايد.

پاره اى نيز برآنند كه رحمت و فزون بخشى خدا گسترده است و به حال كسى كه شايسته مهر و رحمت باشد، داناست.

(412) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آي__ه ولاي__ت عل__ىّ بن ابيطالب عليه السلام

اِنَّم__ا وَلِيُّكُ__مُ اللّ__هُ

وَ رَسُ__ولُ__هُ وَ الَّ__ذينَ امَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُ__ؤْتُ__ونَ ال_زَّك_وةَ وَ هُ_مْ راكِعُ__ونَ

سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پيامبر او و آن ها كه ايمان آورده اند و نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى پردازند.(55 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

شأن نزول آيه ولايت

در تفسير مجمع البيان و كتب ديگر از « عبدالله بن عبّاس » چنين نقل شده : كه روزى در كنار چاه زمزم نشسته بود و براى مردم از قول پيامبر صلى الله عليه و آله حديث نقل مى كرد، ناگهان مردى كه عمامه اى بر سر داشت و صورت خود را پوشانيده بود نزديك آمد و هر مرتبه كه ابن عباس از پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله حديث نقل مى كرد او نيز با جمله « قالَ رَسُولَ اللّه» حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل مى نمود. او را قسم داد تا خود را معرفى كند ، او صورت خود را گشود و صدا زد : اى مردم ! هر كس مرا نمى شناسد بداند من ابوذر غِفارِىّ هستم با اين گوش هاى خودم از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم و اگر دروغ مى گويم هر دو گوشم كر باد و با اين چشمان خود اين جريان را ديدم و اگر دروغ مى گويم هر دو كور باد ، كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « عَلِىٌّ قائِدُ الْبَرَرَةِ وَ قاتِلُ الْكَفَرَةِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ : علىّ عليه السلام پيشواى نيكان است و كشنده كافران ، هر كس او را يارى كند خدا ياريش خواهد كرد و هر كس دست از ياريش بردارد خدا دست از يارى او ب__رخ__واه__د داشت ». سپس اب__وذرّ اض__اف__ه كرد : اى مردم روزى از روزها با

رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجد نماز مى خواندم ، سائلى وارد مسجد شد و از مردم تقاضاى كمك كرد ، ولى كسى چيزى به او نداد ، او دست خود را به آسمان بلند كرد و گفت : خدايا تو شاهد باش كه من در مسجد رسول تو تقاضاى كمك كردم ولى كسى جواب مساعد به من نداد ، در همين حال على عليه السلام كه در حال ركوع بود با انگشت كوچك

تفسير مردان (413)

دست راست خود اشاره كرد. سائل نزديك آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بيرون آورد ، پيامبر صلى الله عليه و آله كه در حال نماز بود اين جريان را مشاهده كرد ، هنگامى كه از نماز فارغ شد، سر را به سوى آسمان بلند كرد و چنين گفت : « خداوندا ! برادرم موسى از تو تقاضا كرد كه روح او را وسيع گردانى و كارها را بر او آسان سازى و گره از زبان او بگشايى تا مردم گفتارش را درك كنند و نيز موسى درخواست كرد هارون را كه برادرش بود وزير و ياورش قرار دهى و به وسيله او نيرويش را زيادكنى و دركارهايش شريك سازى. خداوندا ! من محمّد پيامبر و برگزيده توام، سين_ه م_را گش_اده ك_ن و ك_اره_ا را ب_ر م_ن آس_ان ساز ، از خاندانم علىّ عليه السلام راوزيرمن گردان تا به وسيله او، پشتم قوىّ و محكم گردد ». ابوذرّ مى گويد : هنوز دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله پايان نيافته بودكه جَبْرَئيل نازل شد و به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : « بخوان » ، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « چه بخوانم » ، گفت : « بخوان ؛ اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ ... ». البتّه اين شأن

نزول از طرق مختلف ( چنان كه خواهد آمد ) نقل شده كه گاهى در جزئيّات و خصوصيّات مطلب باهم تفاوت هايى دارند ولى اساس و عصاره همه يكى است .

اين آيه با كلمه « اِنَّما » كه در لغت عرب به معنى انحصار مى آيد شروع شده و مى گويد : « ولىّ و سرپرست و متصرّف در امور شما سه كس است : خدا و پيامبر و كسانى كه ايمان آورده اند و نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند » ( اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَامَنُواالَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ). شكّ نيست كه ركوع در اين آيه به معنى ركوع نماز است ، نه به معنى خضوع ، زيرا در عرف شرع و اصطلاح قرآن ، هنگامى كه ركوع گفته مى شود به همان معنى معروف آن يعنى ركوع نماز است و علاوه بر شأن نزول آيه و روايات متعدّدى كه در زمينه انگشتر بخشيدن علىّ عليه السلام در حال ركوع وارد شده و مشروحا بيان خواهيم كرد ، ذكر جمله «يُقيمُونَ الصَّلوةَ» نيز شاهد بر اين موضوع است و ما در هيچ مورد در قرآن نداريم كه تعبير شده باشد كه زك__ات را با خضوع بدهيد ، بلكه بايد بااخلاص نيّت و عدم منّت

(414) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

داد. همچنين شك نيست كه كلمه « وَلِىّ » در آيه به معنى دوست و يا ناصر و ياور نيست زيرا ولايت به معنى دوستى و يارى كردن مخصوص كسانى نيست كه نماز مى خوانند و در حال ركوع زكات مى دهند ، بلكه يك حكم عمومى است كه همه مسلمانان را دربرمى گيرد ، همه مسلمين بايد

يكديگر را دوست بدارند و يارى كنند حتّى آن هايى كه زكات بر آن ها واجب نيست و اصولاً چيزى ندارند كه زكات بدهند ، تا چه رسد به اين كه بخواهند در حال ركوع زكاتى بپردازند ، آن ها هم بايد دوست و يار و ياور يكديگر باشند. از اين جا روشن مى شود كه منظور از « وَلِىّ » در آيه فوق وِلايَت به معن__ى سرپ__رستى و تص__رّف و رهبرى مادّى و معنوى است ، به خصوص اين كه اين وِلايَت در رديف وِلايَت پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و وِلايَت خدا قرارگرفته و هرسه بايك جمله اداشده است. و به اين ترتيب ، آيه از آياتى است كه به عنوان يك نصّ ق__رآن__ى دَلالَت ب__ر وِلايَت و ام__امت علىّ عليه السلام مى كند. ولى در اين جا بحث هاى مهمّى اس__ت ك__ه بايد به ط__ور جداگانه ، مورد بررسى قرار گيرد.

شهادت احاديث و مفسّران و مُورّخان در مورد آيه وِلايَت

همان طور كه اشاره كرديم در بسيارى از كتب اسلامى و منابع اهل تسنّن، روايات متع__ددى داير بر اين كه آيه فوق در شأن علىّ عليه السلام نازل شده نقل گرديده كه در بعضى از آن ها اشاره به مسأله بخشيدن انگشتر در حال ركوع نيز شده و در بعضى نشده و تنها به نزول آيه درباره علىّ عليه السلام قناعت گرديده است. اين روايت را « ابن عباس » و « عَمّارياسر » و « عبداللّه بن سلام » و « سَلَمَةُ بْن كُهَيْل » و « اَنَس بن مالك » و « عُقْبَة بن حكيم » و « عبدالله بن اُبَىّ » و « عبدالله بن غالب » و « جاب_ر بن عبدالله انصارى » و « ابوذر غِفارى » نقل كرده اند .(1) و علاوه بر ده نف__ر كه در بالا ذكر شد از

1-

به كتاب « اِحْقاقُ الحق » جلد 2 صفحه 399 تا 410 مراجعه شود .

تفسير مردان (415)

خود على عليه السلام نيز اين روايت در كتب اهل تسنّن نقل شده است .(1) جالب اين كه در كتاب غايَةُ الْمَرام تعداد 24 حديث در اين باره از طرق اهل تسنّن و 19 حديث ازطرق شيعه نقل كرده است .(2) كتاب هاى معروفى كه اين حديث در آن نقل شده از سى كتاب تجاوز مى كند كه همه از منابع اهل تسنّن است ، از جمله مُحِبُّ الدّين طَبَرى در ذخ__اير العُقْبى صفحه 88 و علامه قاضى شَوْكانِىّ در تفسير فتح القدير جلد دوم صفحه 50 و در جامع الاصول جلد نهم صفحه 478 و در اسباب النزول واحدى صفحه 148 و در لُبابُ النُّقُول سُيُوطِىّ صفحه 90 و در تذكرة سِبْط بن جَوْزِىّ صفحه 18 و در نور الابصار شَبْلَنْجِىّ صفحه 105 و در تفسير طبرى صفحه 165 و در كتاب الكافِى الشّافِ ابن حَجَر عَسْقَلانِىّ صفحه 56 و در مَفاتيح الغَيْب رازى جلد سوم صفحه 431 و در تفسير دُرُّالْمَنْثُور جلد 2 صفحه 393 و در كتاب كَنْزُالعُمّال جلد6 صفحه 391 و مُسْنَدابن مَرْدَوَيْه و مُسْنَدابن الشيخ و علاوه بر اين ها در صحيح نِسائِىّ و كتاب المَجْمَع بين الصِّحاح السِّتَة وكتاب هاى متعدّدديگرى اين احاديث آمده است.(3) با اين حال چگونه مى توان اين همه احاديث را ناديده گرفت ، در حالى كه در شأن نزول آيات ديگر به يك يا دو روايت قناعت مى كنند ، اما گويا تعصّب اجازه نمى دهد كه اين همه روايات و اين همه گواهى دانشمندان درباره شأن نزول آيه فوق مورد توجّه قرار گيرد. و اگر بنا شود در تفسير آيه اى از قرآن اين همه روايات ناديده گرفته شود ما بايد در تفسير آيات

قرآنى اصولاً به هيچ روايتى توجّه نكنيم ، زيرا درباره شأن نزول كمت__ر آي____ه اى از آي__ات ق_____رآن اين هم__ه رواي__ت وارد ش___ده است.

1- به كتاب « المُراجِعات » ، صفحه 155 رجوع شود .

2- « مِنْه__اجُ الْبَ_راعَ__ه » ، جل__د 2 ، صفح____ه 350 .

3- براى اطلاع بيشتر به كتاب «اِحْقاقُ الْحَقِّ» جلد2، «الغدير» جلد2و«المُراجِعات»مراجعه شود.

(416) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پاسخ به هشت ايراد مخالفان بر آيه وِلايَت

جمعى از برادران اهل تسننّ اصرار دارند كه ايرادهاى متعدّدى به نزول اين آيه در مورد علىّ عليه السلام و همچنين به تفسير « وِلايَت » به عنوان « سرپرستى و تصرّف و امامت » بنم__ايند كه ما ذي__لاً مه__م ترين آن ها را عن__وان كرده و مورد بررسى قرار مى دهيم:

1 _ از جمله اشكالاتى كه نسبت به نزول آيه فوق در مورد علىّ عليه السلام گرفته اند اين است كه آيه با توجّه به كلمه « اَلَّذين » كه براى جمع است ، قابل تطبيق بر يك فرد نيست و به عبارت ديگر آيه مى گويد : « وَلِىّ » شما آن هايى هستند كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند ، اين عبارت چگونه بر يك شخص مانند علىّ عليه السلام قابل تطبيق است؟

پاسخ : در ادبيات عرب مكرر ديده مى شود كه از مفرد به لفظ جمع ، تعبير آورده ش_ده است از جمل_ه در آيه مُباهَلَة مى بينيم كه كلمه « نِسائَنا » به صورت جمع آمده در صورتى كه منظور از آن طبق شأن نزول هاى متعدّدى كه وارد شده فاطمه زهرا عليهاالسلام است و همچنين «اَنْفُسَنا» جمع است در صورتى كه از مردان غير از پيغمبر كسى جز علىّ عليه السلام در آن جريان نب_ود و در آي_ه 172 س_وره آل عم_ران در داست__ان جن_گ

احد مى خوانيم : « اَلَّذينَ قالَ لَهُمُ النّاسُ اِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ ايمانا ». و همان طور كه در تفسير اين آيه در جلد سوّم ذكر كرديم بعضى از مفسّران شأن نزول آن را درباره نَعيم بن مسعود كه يك فرد بيشتر نبود مى دانند. و همچنين در آيه 52 سوره مائده مى خوانيم: «يَقُولُونَ نَخْشى اَنْ تُصيبَنا دائِرَةٌ» در حالى كه آيه در مورد عبداللّه بن اُبَىّ وارد شده است كه تفسير آن گذشت و همچنين در آيه اوّل سوره ممتحنه و آيه 8 سوره منافقون و 215 و 274 سوره بقره تعبيراتى ديده مى شود كه عموما به صورت جمع است ، ولى طبق آن چه در شأن نزول آن ها آمده منظور از آن يك فرد بوده است. اين تعبير يا به خاطر اين است كه اهميّت موقعيّت آن فرد و نقش مؤثّرى كه در اين كار داشته روشن شود و يا به خاطر آن است كه حكم در شكل كلّى عرضه شود ،

تفسير مردان (417)

اگر چه مصداق آن منحصر به يك فرد بوده باشد ، در بسيارى از آيات قرآن ضمير جمع به خداوند كه احد و واحد است به عنوان تعظيم گفته شده است. البتّه انكار نمى توان كرد كه استعمال لفظ جمع در مفرد به اصطلاح ، خلاف ظاهر است و بدون قرينه جايز نيست، ولى با وجود آن همه رواياتى كه در شأن نزول آيه وارد شده است ، قرينه روشنى بر چنين تفسيرى خواهيم داشت و حتّى در موارد ديگر به كمتر از اين ق__رين__ه ني__ز قن__اع__ت مى ش_ود .

2 _ فخر رازى و بعضى ديگر از متعصّبان ايراد كرده اند كه علىّ عليه السلام با آن

توجّه خاصّى كه در حال نماز داشت و غرق در مناجات پروردگار بود ( تا آن جا كه معروف است پيكان تير از پايش بيرون آوردند و توجّه پيدا نكرد ) چگونه ممكن است صداى سائلى را شنيده و به او توجّه پيدا كند ؟

پاسخ _ آن ها كه اين ايراد را مى كنند از اين نكته غفلت دارند كه شنيدن صداى سائل و به كمك او پرداختن توجّه به خويشتن نيست ، بلكه عين توجّه به خدا است ، علىّ عليه السلام در حال نماز از خود بيگانه بود نه از خدا و مى دانيم بيگانگى از خلق خدا بيگانگى از خدا است و به تعبير روشن تر : پرداختن زكات در نماز انجام عبادت در ضمن عبادت است ، نه انجام يك عمل مباح در ضمن عبادت و باز به تعبير ديگر آن چه با روح عبادت سازگار نيست ، توجّه به مسائل مربوط به زندگى مادّى و شخصى است و اما توجّه به آن چه در مسير رضاى خدا است ، كاملاً با روح عبادت سازگار است و آن را تأكيد مى كند ، ذكر اين نكته نيز لازم است كه معنى غرق شدن در توجّه به خدا اين نيست كه انسان بى اختيار احساس خود را از دست بدهد بلكه با اراده خ__ويش توجّه خ__ود را از آن چه در راه خ__دا و براى خ__دا نيست برمى گي__رد.

3 _ اشك___ال ديگ___رى كه به آي__ه ك__رده ان__د در م__ورد معن__ى كلم__ه « وَلِىّ » است ك__ه آن را به معن__ى دوست و يارى كننده و امثال آن گرفته اند نه به معنى متصرّف و سرپرست و صاحب اختيار .

(418) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پاسخ _ همان طور كه در

تفسير آيه در بالا ذكر كرديم كلمه « وَلِىّ » در اين جا نمى تواند به معنى دوست و يارى بوده باشد ، زيرا اين صفت براى همه مؤمنان ثابت است نه مؤمنان خاصّى كه در آيه ذكر شده كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند و به عبارت ديگر دوستى و يارى كردن ، يك حكم عمومى است ، در حالى كه آيه ناظر به بيان يك حكم خصوصى مى باشد و لذا بعد از ذكر ايمان ، صفات خ_اصى را بي__ان ك_رده است كه مخص__وص به يك ف__رد مى ش__ود .

4 _ مى گويند على عليه السلام چه زكات واجبى بر ذِمّه داشت با اينكه از مال دنيا چيزى براى خود فراهم نساخته بود و اگر منظور صدقه مستحبّ است كه به آن زكات گفته نمى شود ؟

پاسخ _ اولاً به گواهى تواريخ علىّ عليه السلام از دسترنج خود اموال فراوانى تحصيل كرد و در راه خدا داد تا آن جا كه مى نويسند هزار برده را از دسترنج خود آزاد نمود ، به علاوه سهم او از غنايم جنگى نيز قابل ملاحظه بود ، بنابراين اندوخته مختصرى كه زكات به آن تعلق گيرد و يا نخلستان كوچكى كه واجب باشد زكات آن را بپردازد چيز مهمّى نبوده است كه على عليه السلام فاقد آن باشد و اين را نيز مى دانيم كه فوريّت وجوب پرداخت زكات « فوريّت عرفى » است كه با خ_وان_دن يك نم_از منافات ندارد.

ثانيا : اطلاق زكات بر « زكات مستحبّ » در قرآن مجيد فراوان است ، در بسيارى از سوره هاى مكّى كلمه « زَكات » آمده كه منظور از آن همان زكات مستحبّ است

، زيرا وجوب زكات مسلّما بعد از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه ، بوده است ( آيه 3 سوره نمل و آيه 39 سوره روم و 4 سوره لقمان و 7 سوره فصلت و غير اين ها ) .

5 _ مى گويند: ما اگرايمان به خلافت بلافصل على عليه السلام داشته باشيم بالاخره بايد قب__ول كني__م كه مربوط به زمان بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله بوده، بنابراين علىّ عليه السلام در آن روز «وَلِىّ» نب__ود و به عب__ارت ديگ__ر وِلايَت در آن روز براى او «بِالْقُوَّه» بود نه «بِالْفِعْلِ» در ح__ال__ى ك__ه ظ__اه__ر آي__ه ولاي__ت «بِالْفِعْ__لِ» را مى رس__ان__د.

تفسير مردان (419)

پاسخ _ در سخنان روزمَرّه در تعبيرات ادبى بسيار ديده مى شود كه اسم يا عنوانى به افرادى گفته مى شود كه آن را بِالْقُوَّة دارند مثلاً انسان در حال حيات خود وصيّت مى كند و كسى را به عنوان « وَصِىّ » خود و « قَيِّم » اطفال خويش تعيين مى نمايد و از همان وقت عنوان وَصِىّ و قَيِّم به آن شخص گفته مى شود ، در حالى كه طرف هنوز در حيات است و نمرده است ، در رواياتى كه در مورد على عليه السلام از پيامبر صلى الله عليه و آله در طرق شيعه و سنّى نقل شده مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را « وَصِىّ »و« خليفه » خود خطاب كرده در حالى كه هيچ يك از اين عناوين در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله نبود ، در قرآن مجيد نيز اين گونه تعبيرات ديده مى شود از جمله در مورد زكريا مى خوانيم كه از خداوند چنين تقاضا كرد: « هَبْ لى مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّا يَرِثُنى وَ يَرِثُ مِنْ الِ يَعْقُوبَ» (1) . در حالى كه مسلّم است منظور از « وَلِىّ » در اين جا سرپرستى براى بعد از مرگ

او منظور بوده است ، بسيارى از افراد جانشين خود را در حيات خود تعيين مى كنند و از همان زم__ان ن__ام ج__انشين ب__ر او مى گ__ذارن__د با اين كه جنب__ه بِالْقُوَّة دارد.

6 _ مى گويند : چرا علىّ عليه السلام با اين دليل روشن شخصا استدلال نكرد؟

پاسخ _ همان طور كه در ضمن بحث پيرامون روايات وارده در شأن نزول آيه خوانديم اين حديث در كتب متعدّد از خود على عليه السلام نيز نقل شده است از جمله در مُسْنَد « اِبْن مَرْدَوَيْه » و « ابى الشيخ » و « كَنْزُالعُمّال » و اين در حقيقت به منزله استدلال حضرت است به اين آيه شريفه .

در كتاب نفيس « اَلْغَدير » از كتاب « سُلَيْم بن قَيْس هِلالِىّ » حديث مفصّلى نقل مى كند كه علىّ عليه السلام در ميدان صِفّين در حضور جمعيّت براى اثبات حقّانيّت خود دلايل متعددى آورد از جمله استدلال به همين آيه بود .(2) و در كتاب غايَةُ الْمَرام از اب__وذرّ چني__ن نق__ل ش__ده كه عل_ى عليه السلام روز شُورى نيز به همين آيه استدلال كرد .(3)

1- « 5 / مريم » .

2- « الغدير » ، جلد 1 ، صفحه 196 .

3- « منهاج البراعه » ، جلد 2 ، صفحه 363 .

(420) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

7 _ مى گويند : اين « تفسير » با آيات قبل و بعد سازگار نيست، زيرا در آن ها وِلايَت به معنى « دوستى » آمده است .

پاسخ _ بارها گفته ايم آيات قرآن چون تدريجا و در وقايع مختلف نازل گرديده هميشه پيوند با حوادثى دارد كه در زمينه آن نازل شده است و چنان نيست كه آيات يك سوره يا آياتى كه

پشت سر هم قرار دارند همواره پيوند نزديك از نظر مفهوم و مُفاد داشته باشند لذا بسيار مى شود كه دو آيه پشت سر هم نازل شده اما در دو حادثه مختلف بوده و مسير آن ها به خاطر پيوند با آن حوادث از يكديگر جدا مى شود. باتوجه به اين كه آيه « اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ » به گواهى شأن نزولش در زمينه زكات دادن علىّ عليه السلام در حال ركوع نازل شده و آيات گذشته و آينده همان طور كه خوانديم و خواهيم خواند در حوادث ديگرى نازل شده است نمى توانيم روى پيوند آن ها زياد تكيه كنيم. به علاوه آيه مورد بحث اتفاقا تناسب با آيات گذشته و آينده نيز دارد زيرا در آن ها سخن از ولايت به معنى يارى و نصرت و در آيه مورد بحث سخن از ولايت به معنى رهبرى و تصرّف مى باشد و شكّ نيست كه شخص ولىّ و سرپرست و متصرّف ، ي__ار و ي__اور پي__روان خ__ويش نيز خواهد بود . به عبارت ديگر يار و ياور بودن يكى از ش__ؤن وِلايَت مُطْلَقَ_ة است .

8 _ مى گويند : انگشترى با آن قيمت گزاف كه در تاريخ نوشته اند ، علىّ عليه السلام از كجا آورده بود ؟ به علاوه پوشيدن انگشترى با اين قيمت فوق العاده سنگين اسراف محس__وب نمى ش__ود ؟ آيا اين ه__ا دلي__ل بر ع__دم صحّت تفسي__ر ف__وق نيست ؟

پاسخ _ مبالغه هايى كه درباره قيمت آن انگشتر كرده اند به كُلّى بى اساس است و هيچ گونه دليل قابل قبولى بر گران قيمت بودن آن انگشتر نداريم و اين كه در روايت ضعيفى قيمت آن معادل خراج شام ذكر شده به افسانه شبيه تر است تا واقعيّت و شايد براى بى ارزش

نشان دادن اصل مسأله جعل شده است و در روايات صحيح و معتبر كه در زمينه شأن نزول آيه ذكر كرده اند اثرى از اين افس__انه نيس__ت، بنابراين نمى توان

تفسير مردان (421)

يك واقعيّ__ت ت__اريخ__ى را با اين گ__ون__ه سخن__ان پ__رده پ__وشى كرد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«وَلِىّ»: به مفهوم سرپرست، سررشته دار، يار، مددكار و صاحب اختيار آمده است و به همين دليل است كه به كسى كه در ازدواج صاحب اختيارات است، «ولىّ نكاح» و به صاحب اختيار در خ__ونِ مقت__ول، «ولىّ دم» و ب__ه ش__اه و ف__رم__انروا و حاكم بر كش__ور و جامعه اى «ولىّ امر» مى گويند؛ چ__را كه آن__ان ص__احب اختيار در تدبير ام__ور م__ورد اش___اره هستن__د.

پاره اى نيز برآنند كه «ولىّ» به مفهوم برتر و زيبنده تر و سزاوارتر از ديگران است.

«رُكُوع»: به هيئت و شيوه خاصى كه در نماز انجام مى شود، مى گويند.

ولايت و امامت امير مؤمنان

در اين آيه شريفه آفريدگار هستى بزرگمردى را به تابلو مى برد و معرّفى مى كند كه مقام والاى امامتِ راستين و پيشوايى انسان ها را به او ارزانى داشته و فرمانبردارى از او را بر همه بندگانش واجب ساخته است:

اِنَّم__ا وَلِيُّكُ__مُ اللّهُ وَ رَسُ__ولُ_هُ

سرپرست و تدبيرگر امور شما و قدرتى كه بر شما ولايت دارد، تنها خداست و آن گ__اه پيامبر اوست كه هم__ه ك__اره_ا و عملكردش به دستور خداست.

وَ الَّ_____ذي_____نَ آمَنُ__________وا

و ديگر كسانى كه به راستى ايمان آورده اند. اين ايمان آوردگان چه كسانى هستند؟ اينك آنان را وصف مى كند و مى فرمايد:

الَّ__ذي__نَ يُقيمُ___ونَ الصَّل___وةَ وَ يُ__ؤْتُ__ونَ ال__زَّك__وةَ وَ هُ____مْ راكِعُ____ونَ

همانان كه نم__از را برپا مى دارن__د و در حال ركوع زكات مى پردازند.

(422) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

رهنمود آيه مباركه

آيه شريفه از روشن ترين دلايل امامت و جانشينى امير مؤمنان پس از پيامبر خداست؛ چرا كه اگر واژه «ولى» در آيه شريفه به مفهوم تدبيرگر امور جامعه باشد و فرمانبردارى از چنين كسى نيز بر همگان واجب باشد و آن گاه ثابت شود كه منظور از «وَالَّذينَ آمَنُوا...» على عليه السلام است، اين جاست كه امامت و ولايت راستين آن حضرت به صراحت قرآن شريف ثابت و روشن مى گردد.

دو نكت__ه اس_اسى

با اين بي__ان، بايد به دو نكت__ه اس__اسى در اثب_ات حقيقت مورد بحث انديشيد:

1 _ نخست بايد ديد واژه «ولىّ» در فرهنگ واژه شناسان به چه معناى آمده است؟

با تعمّق در فرهنگ هاى لغت روشن مى شود كه واژه شناسان تصريح كرده اند كه واژه «ول__ىّ» به مفه__وم ولايت و سرپرستى و تدبير امور آمده است كه در بحث از واژه ه__ا گ__ذشت و ني__ازى به تك__رار نيست.

اما در اين موضوع كه آيا در آيه شريفه منظور همين مفهوم و معناست، بايد گفت: واژه «انّما»، حكم را به پس از خود اختصاص مى دهد و از غير آن سلب مى نمايد. براى نمونه: هرگاه گفته شود: «اِنَّمَا الْفَصاحَةُ لِلْجاهِلِيَّةِ»، منظور اين است كه فصاحت ويژه عصر جاهليت بوده و دوران هاى ديگر از آن بهره اى نداشته اند. با اين بيان، هنگامى كه اين واژه داراى چنين مفهومى باشد، ديگر نمى توان واژه «ولىّ» را كه پس از آن آمده است به مفهوم دوست معنا كرد و نمى توان هدف آيه را دوستى و محبت عقيدتى و دينى تفسير نمود، چرا كه اين مفهوم چه ويژگى دارد تا آن را براى برخى از ايمان آوردگان اثبات و از برخى نفى و سلب نماييم؟! روشن است كه دوستى و مهر دين__ى اختص__اص به برخى

از م__ؤمن__ان ن__دارد و از آنِ همه ايمان آوردگان است.

آف__ري__دگار پرمهر در آيه ديگرى اين واقعيت را روش__ن مى كن__د كه مى ف__رمايد:

تفسير مردان (423)

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْضٍ...»(1)

و مردان و زنان با ايمان دوستان يكديگرند...

با اين بيان، نمى توان آن آيه شريفه را به اين مفهوم تفسير كرد و هيچ راهى جز اين نيست كه به همان معناى نخست باز گرديم و بگوييم منظور از «ولىّ» در آيه مورد بح__ث، ام__ام معص__وم و ب__رگ__زيده از سوى خداست، چرا كه براى واژه «ولىّ» بيشتر از دو معنا نيامده است و هنگامى كه به يكى از آن دو نمى توان تفسير كرد ناگزير معناى دوم تحقق مى يابد.

2 _ اما چگ__ونه مى ت__وان گفت ك__ه مص__داق: اَلَّذينَ آمَنُوا...، امير مؤمنان اس__ت؟

در اين مورد روايت جالب و روشنگرى از محدثان شيعه و سنّى آمده است كه نشانگر اين واقعيت است. اين روايت روشن مى سازد كه آيه شريفه در مورد على عليه السلام فرود آمد و آن هنگامى بود كه آن حضرت در حال ركوع انگشتر خويش را در راه خدا به بينوايى انفاق كرد. به هرحال همه كسانى كه واژه «وَلِىّ» را به مفهوم پيشواى معصوم مى گيرند، بر اين عقيده اند كه منظور از آن امير مؤمنان على عليه السلام است و تنها مصداق آيه آن حضرت مى ب_اشد.

سؤال؟

ممكن است در اين مورد دو پرسش ديگر قابل طرح باشد كه بايد به آنها پاسخ داد:

1 _ چگونه مى توان واژه «اَلَّذينَ» را كه جمع است، در مفرد به كار برد؟

پاسخ اين است كه: واژه شناسان و دانشمندان ادبيات، گاه واژه جمع را در مورد فرد ب__ه كار مى برند و اين هنگامى است كه بخواهند از آن شخصيت تجليل به

عمل آورند و اين نكت__ه به گ__ون__ه اى مشه__ور است كه ني__ازى به است_دلال ن_دارد.

2 _ ممكن است برخى «وَهُمْ راكِعُونَ» را حال نگيرند و بگويند منظور اين است كه

1 - سوره توبه، آيه 71.

(424) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

عبادت آنان ركوع است.

پاسخ اين است كه در جمله «يُقيمُونَ الصَّلوةَ» ركوع هم وجود دارد، چرا كه نماز بدون ركوع ممكن نيست. با اين بيان، اگر جمله «و هم راكعون» را قيد براى پرداخت زكات و انفاق نگيريم و بگوييم منظور اين است كه وصف و شيوه آنان ركوع است، مطلب بى هيچ فايده اى تكرار شده است. و روشن است كه مفهوم برخوردار از فايده، بهتر از تفسيرى است كه تكرارى و بدون فايده باشد.

نكته ديگر اين كه خدا در آغاز آيه شريفه همه ايمان آوردگان را مخاطب مى سازد و مى فرمايد: سرپرست و تدبيرگر امور شما خداست...

آن گاه واژه «رسول» را بيان مى كند و بدين سان او را از ديگران خارج ساخته و «ولىّ» جامعه معرّفى مى كند، سپس آن كسانى را كه ايمان آورده و داراى ويژگى هاى ديگرى هستند... اينك اگر گفته شود منظور از «وَالَّذينَ آمَنُوا»، همه ايمان آوردگانند، در آن صورت با آغاز آيه يكى مى شود، در حالى كه بايد «وَالَّذينَ آمَنُوا...» جز صدر آيه ب__اش__د وگ__رنه مفه__ومى نخواهد داشت، چرا كه مردم با ايمان خود سرپرست مردم با ايم__ان خواهن_د بود.

با اي____ن بي______ان:

1 _ واژه «ول___ىّ» در اي__ن ج__ا به مفه__وم سرپ__رست و پيش__واى راستي__ن و ام___ام معص__وم اس_ت.

2 _ مص__داق ب__ارز آن عل__ى عليه السلام است كه آي__ه در م__ورد او ف__رود آم__ده است.

تفسير مردان (425)

وَ مَ__نْ يَتَ__وَلَّ اللّهَ وَ رَسُ__ولَ__هُ وَ الَّ_ذينَ امَنُ__وا فَ__اِنَّ حِ__زْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ

و كسانى كه

ولايت خدا و پيامبر او و افراد باايمان را بپذيرند ( پيروزند زيرا ) حزب و جمعيّت خدا پيروز مى باشد. (56 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه تكميلى براى مضمون آيه پيش است و هدف آن را تأكيد و تعقيب مى كند و به مسلمانان اعلام مى دارد كه : « كسانى كه ولايت و سرپرستى و رهبرى خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و افراد باايمانى را كه در آيه قبل به آن ها اشاره شد بپذيرند پيروز خواهند شد ، زيرا آن ها در حزب خ__دا خواهند بود و حزب خدا پي_روز است » (وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَالَّذينَ امَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ). در اين آيه قرينه ديگرى بر معنى وِلايَت كه در آيه پيش اشاره شد يعنى « سرپرستى و رهبرى و تصرّف » ديده مى شود ، زيرا تعبير به « حِزْبُ اللّه » و « غلبه آن » مربوط به حكومت اسلامى است ، نه يك دوستى ساده و عادى و اين خود مى رساند كه وِلايَت در آيه به معنى سرپرستى و حكومت و زمامدارى اسلام و مسلمين است ، زيرا در معنى حزب يك نوع تشكّل و همبستگى و اجتم__اع ب__راى تأمين اه__داف مشت__رك افت__اده است. بايد توجّه داشت كه مراد از «الَّذينَ امَنُوا» در اين آيه ، همه افراد باايمان نيستند بلكه كسى است كه در آيه قبل با اوصاف معينى به او اشاره شد. آيا منظور از پيروزى « حِزْبُ اللّه » كه در اين آيه به آن اشاره شده، تنها پيروزى معنوى است يا هر گونه پيروزى مادّى و معنوى را شامل مى شود؟ شكّ نيست كه اطلاق آيه دليل بر

پيروزى مطلق آن ها در تمام جبهه ها است و به راستى اگر جمعيتى جزء حزب اللّه باشند يعنى ايمان محكم و تقوا و عمل صالح و اتّحاد و همبستگى كامل و آگاهى و آمادگى كافى داشته باشند بدون ترديد در تمام زمينه ها پيروز خواهند بود و اگر مى بينيم مسلمانان امروز به چنان پيروزى دست نيافته اند ، دليل آن روشن است ، زيرا شرايط عضويّت در حزب اللّه كه در بالا اشاره شد

(426) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

در بسيارى از آن ها ديده نمى شود و به همين دليل قدرت ها و نيروهايى را كه براى عقب نشاندن دشمن و حلّ مشكلات اجتماعى بايد مصرف كنند غالبا براى تضعيف يك__ديگ__ر به ك__ار مى ب___رن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حِزْب»: در م__ورد گ__روه و ج__امع_ه كوچك و بزرگى كه همفكر و همدل و همگام هم ب_اشن__د، به ك__ار م__ى رود.

در آيه مورد بحث مى افزايد:

هر كس خدا و پيام آورش و كسانى را كه ايمان آورده اند و وصفشان رفت، سرپرست خ__ود ب__دان_د پيروز است، چرا كه حزب و لشكر راستين خدا بر دشمنان ح__قّ و ع__دال__ت پي___روزن_د.

تفسير مردان (427)

حك_م قطع_ى درب_اره شراب و مراحل تدريجى آن

يأَيُّهَ__ا الَّ__ذي__نَ ءَامَنُ__وا أِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَْنْصابُ وَ الاَْزْلمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَ__لِ الشَّيْط__نِ فَ__اجْتَنِبُ__وهُ لَعَلَّكُ___مْ تُفْلِحُ___ونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد شراب و قمار و بت ها و ازلام ( كه يك نوع بخت آزمايى بوده ) پليدند و از عمل شيطانند از آن ها دورى كنيد تا رستگار شويد. (90 / مائده)

اِنَّما يُريدُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِى الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلوةِ فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ

شيطان مى خواهد در ميان شما به وسيله شراب و قمار عداوت ايجاد كند و

شما را از ذكر خدا و از نم__از ب__ازدارد آيا (با اين همه زيان و فساد و با اين نهى اكيد) خ__وددارى خ_واهيد كرد؟

(91 / مائده)

شرح آيه از تفسير نمونه

شراب خوارى و ميگسارى در زمان جاهليّت و قبل از ظهور اسلام فوق العاده رواج داشت و به صورت يك بلاى عمومى درآمده بود ، تا آن جا كه بعضى از مورّخان مى گويند عشق عرب جاهلى در سه چيز خلاصه مى شد: شعر و شراب و جنگ و نيز از روايات استفاده مى شود كه حتى بعد از تحريم شراب مسأله ممنوعيت آن براى بعضى از مسلمانان فوق العاده سنگين و مشكل بود، تا آن جا كه مى گفتند : « ما حُرِّمَ عَلَيْنا شَيْى ءٌ اَشَدُّ مِنَ الْخَمْرِ : هيچ حكمى بر ما سنگين تر از تحريم شراب نبود ». روشن است كه اگر اسلام مى خواست بدون رعايت اصول روانى و اجتماعى با اين بلاى بزرگ عمومى به مبارزه برخيزد ممكن نبود و لذا از روش تحريم تدريجى و آماده ساختن افكار و اذهان براى ريشه كن كردن ميگسارى كه به صورت يك عادت ثانوى در رگ و پوست آن ها نفوذ كرده بود ، استفاده كرد ، به اين ترتيب كه نخست در بعضى از سوره هاى مكى اشاراتى به زشتى اين كار نمود ، « وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخيلِ وَ الاَْعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرا وَ رِزْق_ا حَسَن_ا: از مي_وه هاى درخت نخل و انگور ، مسكرات و روزى هاى پاكيزه فراهم مى كنيد ». در اين جا « سَكَر » يعنى مُسْكِر و شرابى را كه از انگور و خرما

(428) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مى گرفتند ، درست در مقابل رزق حسن قرارداده است و آن را يك نوشيدنى ناپاك و آلوده شمرده

است. ولى عادت زشت شراب خوارى از آن ريشه دارتر بود ، كه با اين اشاره ها ريشه كن شود ، به علاوه شراب بخشى از درآمدهاى اقتصادى آن ها را نيز تأمين مى كرد لذا هنگامى كه مسلمانان به مدينه منتقل شدند و نخستين حكومت اسلامى تشكيل شد ، دومين دستور در زمينه منع شراب خ_وارى به صورت قاطع ترى نازل گشت ، تا افكار را براى تحريم نهايى آماده تر سازد ، در اين موقع بود كه آيه 219/بقره نازل گرديد «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيْهِمآ اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُمآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما » در اين آيه ضمن اشاره به منافع اقتصادى مشروبات الكلى براى بعضى از جوامع همانند جامعه جاهليّت ، اهميت خطرات و زيان هاى بزرگ آن را كه به درجات از منافع اقتصادى آن بيشتر است يادآور مى شود. به دنبال آن در آيه 43/نساء « يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلَوةَ وَ اَنْتُمْ سَكارى حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ » به مسلمانان صريحا دستور داده شد كه در حال مستى هرگز نماز نخوانند تا بدانند با خداى خود چه مى گويند. البته مفهوم اين آيه آن نبود كه در غير حال نماز ، نوشيدن شراب مجاز بود ، بلكه برنامه همان برنامه تحريم تدريجى و مرحله به مرحله بود و به عبارت ديگر اين آيه نسبت به غير حال نماز سكوت داشت و صريحا چيزى نمى گفت. آشنايى مسلمانان به احكام اسلام و آمادگى فكرى آن ها براى ريشه كن ساختن اين مفسده بزرگ اجتماعى كه در اعماق وجود آن ها نفوذ كرده بود ، سبب شد كه دستور نهايى با صراحت كامل و بيان قاطع كه حتى بهانه جويان

نيز نتوانند به آن ايراد گيرند نازل گرديد ، كه همين آيه مورد بحث بوده باشد. جالب توجه اين كه در اين آيه با تعبي__رات گوناگون ممن_وعيّت اي_ن ك_ار م_ورد تأكيد قرار گرفته است :

1 _ آيه با خطاب « يأآَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُواْ » ش__روع ش__ده اش__اره ب_ه اين كه مخالفت با اي__ن حك__م ب__ا روح ايمان سازگار نيست .

2 _ بع_د از آن كلمه « أِنَّمَا » كه براى حصر و تأكيد است به كار رفته .

تفسير مردان (429)

3 _ شراب و قمار هم رديف « اَنْصاب » (1) ( بت هايى كه شكل مخصوصى نداشتند و تنها قطعه سنگى بودند ) ذكر شده است و نشان مى دهد ، خطر شراب و قمار به قدرى زياد است كه در رديف بت پرستى قرارگرفته ، به همين دليل در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خ__واني__م «ش__ارِبُ الْخَمْ__رِ كَع_ابِدِ الْوَثَنِ : شراب خوار همانند بت پرست است » .(2)

4 _ شراب و قمار و هم چنين بت پرستى و اَزْلام ( يك نوع بخت آزمايى )(3) همگى به عنوان رجس و پليدى شمرده شده اند « أِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَْنْصابُ وَ الاَْزْلَمُ رِجْسٌ » .

5 _ تمام اين اعم__ال ج__زء اعمال شيطانى قلمداد شده است « مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ » .

6 _ سرانجام فرمان قاطع براى اجتناب از آن ها صادركرده و مى فرمايد « فَاجْتَنِبُوهُ ». ضمنابايدتوجه داشت كه اجتناب مفهومى رساتراز نهى دارد، زيرا معنى اجتناب فاصله گرفتن و دورى كردن و نزديك نشدن است كه به مراتب از جمله «ننوشيد» رساتر مى باشد.

7 _ در پايان اين آيه مى گويد : « اي_ن دست_ور ب_ه خاطر آن است كه شما رستگار شويد : لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ » يعنى بدون آن رستگارى ممكن نيست .

8 _ در آيه

بعد به پاره اى از زيان هاى آشكار شراب و قمار پرداخته نخست مى گويد: شيطان مى خواهد از طريق شراب و قمار درميان شما تخم عداوت و دشمنى بپاشد و از نم__از و ذك__ر خ__دا ب__از دارد : « اِنَّما يُ__ري__دُ الشَّيْطنُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدوَةَ وَ الْبَغْضآءَ فِ__ى الْخَمْ__رِ وَ الْمَيْسِ__رِ وَ يَصُ__دُّكُ__مْ عَ_نْ ذِكْرِاللّه وَ عَنْ الصَّلوةِ » .

9 _ در پايان اين آيه به عنوان يك استفهام تقريرى ، مى گويد : « آيا شما خوددارى خواهيد كرد ؟ : فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ ». يعنى پس از اين همه تأكيد باز جاى بهانه جويى يا ش__ك و ت__ردي_د در مورد ترك اين دو گناه باقى مانده است ؟

1- درب___اره اَنْص_اب و نُصُ_ب در جل_د 4 تفسي_ر نم___ونه صفح_ه 260 بحث شده است.

2- در حاشيه « تفسير طبرسى » ، جلد 7 ، صفحه 31 همين حديث در« نورالثقلين » جلد1 ، صفح__ه 669 از ام__ام ص__ادق ني__ز نق__ل ش__ده اس__ت .

3- درباره كيفيت اَزْلام مشروحا در جلد 4 « تفسير نمونه » ، صفحه 260 بحث شده است .

(430) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَمْر»: شراب انگور؛ و بدان دليل به آن «خَمْر» گفته مى شود كه با مست ساختن انس__ان، خ__رد او را م_ى پ_وش__ان__د و او را به بى خ__ردى مى كش__اند.

«مَيْسِر»: به قمار گفته مى شود. اين واژه از «يُسر» كه به مفهوم آسانى است برگرفته شده و به دست چپ نيز بدان دليل «يَسار» مى گويند كه با يارى به دست راست، كارها را آسان مى كند و براى آسان ساختن كارها، آن را به فال نيك گرفته اند.

«اَنْصاب»: اين واژه جمع «نُصْب» به مفهوم «بتها» است و

«بت» را بدان دليل «نُصْب» نامي_ده اند كه ب__راى پرستش نصب شده است.

«اَزْلام»: جمع «زَلَم» به مفه__وم تي__ره__ايى است كه به منظور قمار به كار مى رفت.

«رِجْس»: به مفه__وم پلي___د، بان__گ بسي___ار بلن__د و چندش آور و به معناى هر پ_دي_ده زش_ت آمده است.

تحريم شراب، قمار و ...

از پى احكام و مقرّراتى كه در آيات پيش گذشت، اينك قرآن در اين آيه شريفه مردم باايمان را از شيوه هاى زشت جاهلى بازداشته و اين گونه به تحريم شراب و قمار و پرستش هاى ذلّت ب_ار برخ_استه و مى فرمايد:

يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُ__وا اِنَّمَ__ا الْخَمْ__رُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الاَْنْصابُ وَ الاَْزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ

ه__ان اى كس__انى كه ايم__ان آورده ايد! شراب و قمار و بتها و تيرهاى قرعه، پليدند و از ك__اره__اى شيط_ان ...

به باور «ابن عبّاس» منظور از «خمر»، همه مشروبات الكلى و مست كننده است. و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود: خمر از نُه چيز است: از عسل، انگور، مويز، خرما، گندم، ذرّت، ج__و و ن__وعى از ج__و كه پوست ندارد.

منظور از «مَيْسِر»، «قمار» است؛ و قمار با ابزار و وس__ايل بسيارى انجام مى پذيرد.

در م__ورد دو واژه «خَمْ__ر» و «مَيْسِ__ر»، ذي__ل آي__ه 219 از سوره بَقَرَه بحث شد.

و در م__ورد «اَنْصاب» و «اَزْلام» ني__ز در دوّمي__ن آيه از همي__ن س__وره بحث شد.

تفسير مردان (431)

روشن است كه منظور از حرمت و ناروا بودن شراب، خوردن آن است و مقصود از حرمت قمار، عبارت از قماربازى و پرستش بتها و بازى با تيرهاى قرعه، به منظور برد و ب_اخ___ت اس___ت.

از آيه شريفه چنين دريافت مى گردد كه همه اينها پليد و كارهايى است شيطانى و نادرست؛ اگرچه همه اينها از پديده ها و آفريده هاى خدايند، امّا چيزهايى هستند كه شيطان از

آنها براى گسترش تباهى و افش__اندن ب__ذر كينه و دشمنى در ميان مردم به___ره مى ج___ويد.

شيطان مردم را به باده نوشى فرامى خواند تا خردشان را بى فروغ سازد و به قمار وامى دارد تا ضدّارزشها و اخلاق ناپسند را در ميان جامعه گسترش دهد و به پرستش بتها دعوت مى كند تا شرك و آفت مرگبار آن را در دلها و جامعه ها بيفكند و به بازى با تيرهاى قرعه و برد و باخت وسوسه مى كند تا خُلق و خُوى نادرست و گستاخى و سركشى را پديد آورد، به همين جهت خدا همه اينها را تحريم و شيطانى عنوان مى سازد و هشدار مى دهد كه از همه اينها دورى جوييد تا رستگار گرديد.

فَ_______اجْتَنِبُ__وهُ لَعَلَّكُ_______مْ تُفْلِحُ______ونَ.

پس از آن اجتناب كنيد تا رستگار شويد

يادآورى مى گردد كه مرجع ضمير در «فاجتنبوه» به عمل شيطانى و كار ابليسى بازمى گ__ردد، گ__ر چ__ه ممك__ن اس_ت ب__ه واژه «رِجْ__س» ني_ز ب_ازگردد.

پيام آيه

آيه شريفه از چهار جهت بر ح__رم__ت ش__راب و قم__ار و بت پرستى و برد و باخت با تي__ره__اى ق__رعه، دلال__ت دارد:

1 _ خ___دا هم__ه اينه__ا را «رِجْس» عن__وان داده و روش__ن است كه «رِجْس» پلي__دى و ن__اپ__اكى است و هر پ__دي__ده ناپاك و پليدى نيز حرام است.

2 _ همه آنه__ا را ك__ارى شيط__انى عن__وان داده و روشن است كه كار شيطانى،

(432) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

زشت و سخت ناپسند است.

3 _ به دورى جستن از همه آنها فرمان مى دهد و روشن است كه فرمان خدا را بايد با همه وجود به جان خريد و به انجام رسانيد و از آنها دورى جست.

4 _ و رستگ_ارى دنيا و آخرت را در دورى از آنها قرار داده است.

نكته ديگر اينكه در آيه

شريفه، آفريدگار هستى، شراب را در رديف شرك و بت پرستى آورده تا بدين وسيله زشتى و شدّت حرمت آن را بهتر روشن سازد و از همين نكته دريافت مى گردد كه نه تنها خوردن شراب، كه خريد و فروش و ديگر امور مربوط به آن نيز حرام است.

از حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه فرمود: «مُدْمِنُ الْخَمْرِ كَعابِدِ الْوَثَنِ.» كسى كه به خ__وردن ش__راب ادامه ده__د و هم__اره به اين عم__ل شيطانى آلوده گردد، بسان كس__ى است كه در ب__راب_ر بت سج__ده مى كند و آن را مى پرست__د.

در ادامه سخن از تحريم شراب و قمار، به پرتوى از حكمت تحريم و لزوم دورى از آن پرداخته و روشن مى شود كه اين تحريم و هشدار، تنها به خاطر تأمين خير و صلاح دنيوى و اخروى مردم است.

اِنَّمايُريدُالشَّيْطانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ

شيطان مى خواهد به وسيله شراب و قمار، در ميان شما دشمنى و كينه پديد آورد.

در اين مورد از «ابن عبّاس» آورده اند كه: آيه شريفه به داستان «سَعْد بن ابى وَقّاص» و مردى از انصار اشاره دارد؛ چرا كه آن دو با هم، پيمان برادرى بسته بودند. به همين جهت مرد انصارى، «سَعْد» را به ميهمانى خويش فراخواند و بر سفره غذا، شراب نيز نهادند و به اندازه اى نوشيدند كه هر دو مست شدند و در اوج مستى و پست__ى، ك___ار ب_ه فخ__رف__روشى و آنگ__اه زد و خ___ورد كشي___د.

م__رد انص__ارى قطع__ه استخ__وان شت__رى را برگ__رفت و آن را ب__ه گ__ون__ه اى بر بين__ى دوس__ت خ___ود ك__وبي__د كه بين__ى اش دره__م شكس___ت.

و آنگاه آفريدگار فرزانه اين آيه را برقلب پاك پيامبر صلى الله عليه و آله خرد و ايمان فرو فرستاد كه: هان اى مردم! شيطان

مى خواهد شما را با وسوسه ها گمراه سازد و به خوردن

تفسير مردان (433)

شراب وادارد تا با خوردن آن خرد خويش را تباه سازيد و در اوج مستى به پستى سق__وط كني__د و به ك__ارهايى دست يازيد كه در حال طبيعى هرگز به انجام آنه___ا روى نم_ى آوري__د.

«قَتاده» در اين مورد آورده است كه: در جاهليت و پيش از تحريم شراب و قمار، بسيارى به اين بلاهاى اجتماعى آلوده بودند و گاه برخى بر سر دارايى و همسر خويش قمار مى زدند و با باختن هستى خويش زانوى غم و اندوه در بغل گرفته، به فكر انتقام از برنده مى افتادند و نقشه هاى خطرناك مى كشيدند كه به هر صورت ممكن، رقيب را نابود سازند و دارايى و همسر خويش را بازپس گيرند. و اين گونه است كه قم__ارب__ازى نتيج__ه اى ج__ز دشمنى و كين_ه توزى به بار نمى آورد.

وَ يَصُ__دَّكُ__مْ عَ__نْ ذِكْ__رِ اللّهِ وَ عَ__نِ الصَّل__وةِ فَهَ__لْ اَنْتُ___مْ مُنْتَهُ__ونَ.

شما را از ياد خدا باز مى دارد تا سپاس نعمت هاى او را نگذاريد.

پس آياشمااز شراب وقمار بازنمى ايستيد تا فرمان خدارابه جان بخريد و هشدارهاى او را ناديده نگيريد؟

لازم به يادآورى است كه آخرين جمله، گرچه بصورت پرسشى است، امّا معناى آن اين است ك__ه انس__ان را به انج__ام دست__ورات خ__دا و دورى از محرمات او ف_رم__ان مى ده___د.

و بدين سان، قرآن با نكوهش اين شيوه هاى جاهلى و عادتهاى زشت، روشن مى سازد كه هر گاه زشتىِ كارى براى مردم باايمان روشن شود و آنگاه از آنان سؤال گردد كه: آيا از اين كار باز خواهيد ايستاد؟ وظيفه آنان پاسخ مثبت و وانهادن آن كار است. چرا كه در حقيقت به آنان گفته مى شود: آيا پس از اينكه زشتى اين كارها ب__رايت__ان روش__ن ش__د،

ب__از ه__م به آن ك__ارها دست مى يازيد؟

به هر حال، اين جمله و اين شيوه سخن براى هشدار و ترغيب انسان به وانهادن كار نادرست، شيوه اى كارسازتر و راهى درست تر و رساتر است و منظور اين است كه هش__دار خ__دا را ج__دّى بگيريد و ديگر گ_رد شراب و قمار نرويد.

(434) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

دورى از مج_الس اه_ل باطل

وَ اِذا رَأَيْتَ الَّذينَ يَخُوضُونَ فىآ ءايتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فى حَديثٍ غَيْ__رِه وَ اِمّا يُنْسِيَنَّ__كَ الشَّيْط__نُ فَ__لا تَقْعُ__دْ بَعْ__دَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظّلِمينَ

هر وقت كسانى را كه آيات ما را استهزاء مى كنند مشاهده نمايى از آن ها روى بگردان تا به سخن ديگرى بپردازند و اگر شيطان از ياد تو ببرد ، به محض توجه پيدا كردن با ( اين ) جمعيّ__ت ستمگ___ر منشي__ن.(68 / انعام)

شرح آيه از تفسير نمونه

« خَوْض » همان طور كه « راغب » در كتاب « مفردات » مى گويد در اصل به معنى وارد شدن در آب و راه رفتن ( و شنا كردن ) در آن است ، ولى بعدا به ورود در ساير امور نيز گفته شده است اما اين كلمه در قرآن مجيد بيشتر به وارد شدن در مطالب باطل و بى اساس اطلاق گرديده است. گرچه در اين جمله روى سخن به پيغمبر صلى الله عليه و آله است ولى مسلما اين حكم اختصاصى به او ندارد و تمام مؤمنان را شامل مى شود ، فلسفه اين حكم نيز روشن است زيرا اگر مسلمانان در مجالس آن ها شركت مى كردند ، آن ها براى انتقام گرفتن و ناراحت ساختن ايشان به سخنان باطل و نارواى خود ادامه مى دادند ، اما هنگامى كه با بى اعتنايى از كنار آن ها بگذرند طبعا سكوت

خواهند كرد و به مسايل ديگر خواهند پرداخت ، زيرا تمام هدف آن ها ناراحت ساختن پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمين بود. سپس اضافه مى كند اين موضوع به اندازه اى اهميّت دارد كه : « اگر شيطان ترا به فراموشى افكند و با اين گونه اشخاص سهوا همنشين شدى به مجرد اين كه متوجه موضوع گشتى فورا از آن مجلس برخيز و با اين ستمكاران منشين » .(1) در اين جا دو سؤال پيش مى آيد نخست اين كه مگر ممكن است شيطان بر پيامبر مسلّط گردد و باعث فراموشى او شود و به تعبير ديگر آيا با وجود مقام عصمت و

1- شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه منظور از لاتَقْعُدْ ( ننشين ) اين نيست كه تنها نشستن با چنين اشخاصى ممنوع است بلكه هدف شركت در جمع آن ها است خواه به صورت جلوس باشد يا قيام و يا در حال راه رفتن .

تفسير مردان (435)

مصونيّت از خطا حتّى در موضوعات ، ممكن است پيامبر گرفتار اشتباه و فراموشى شود؟ در پاسخ اين سؤال مى توان گفت كه روى سخن در آيه گرچه به پيامبر است اما در حقيقت منظور پيروان او هستند كه اگر گرفتار فراموش كارى شدند و در جلسات آميخته به گناه كفّار شركت كردند به محض اين كه متوجه شوند بايد از آن جا برخيزند و بيرون روند و نظير اين بحث در گفتگوهاى روزانه ما و در ادبيات زبان هاى مختلف ديده مى شود كه انسان روى سخن را به كسى مى كند اما هدفش اين است كه ديگران بشنوند، مطابق ضرب المثل معروف عرب كه مى گويد: «اِيّاكَ اَعْنى وَ اسْمَعى يا جارَهُ» .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در محفل گناه ننشينيد!

در اين آيه شريفه آفريدگار هستى به

پيامبر و توحيدگرايان فرمان مى دهد كه در محفل گناه ننشينند و هرجا شرك گرايان به استهزاى آيات قرآن برخاستند، از آنجا دورى جويند. با آنان نباشند تاآنان از اين رفتار زشت و ظالمانه دست كشند و از تمسخر و تكذيب آيات خدا دست بردارند.

وَ إِذا رَاَيْتَ الَّ__ذينَ يَخُ__وضُ__ونَ ف_ى آياتِنا فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فى حَديثٍ غَيْرِه

و هرگاه كسانى را نگريستى كه به تمسخر آيات ما فرو رفته اند از آنان روى برتاب و دورى گزين تا در گفت__ارى جز آن در آيند.

درست است كه در آيه شريفه روى سخن باپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است، امّا فرمان به همه توحيدگرايان است و اين بدان دليل است كه بحث و گفتگو با كسانى كه هدفشان وق__ت كش__ى و بازيگرى و ريشخند است، جز از دست دادن ني__رو و ف__رص__ت و پ__ائين آوردن ارزش بح__ث و ف__رهنگ، ثمره ديگرى ندارد.

وَ اِمّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ فَلاتَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ.

و اگ__ر شيط__ان ت__و را در اي__ن م___ورد به ف__رام__وش__ى افكن__د، پس از توجه، ديگر با م__ردم ستمك__ار و گم__راه منشين.

در اين فراز، از ياد بردن فرمان خدا را به شيطان نسبت داده است، در حالى كه در

(436) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نهايت اين كار، كار خداست و اين بدان دليل است كه هنگامى فراموشى گريبانگير انسان مى گردد، كه از انديشه روى برتابد و از پى خاطرات بى ارزش و وسوسه هاى زشت و ظالمانه برود و مى دانيم كه بر انگيزاننده به سوى خاطرات زشت و وسوسه هاى بى اساس و گمراهگرانه، شيطان پليد است. با اين بيان مى توان شيطان را عامل آن خواند، چرا كه آفت فراموشى و روى برتافتن از حق ثمره شوم وسوسه آن است.

درست بسان كسى كه ديگرى را در سرما و يخبندان باز داشت كند تا بميرد و بدين صورت قاتل او گردد.

آرى، خدا در اين آيه شريفه به پيامبرش فرمان مى دهد كه اگر شيطان فرمان ما را در مورد دورى گزيدن از بد انديشان و نشست و برخاست نكردن با آنان را از يادت برد، به مجرد اينكه به خود آمدى و هشدار ما را به ياد آوردى در محفل آنان منشين.

«ابومُسلِم» مى گويد: منظور اين است كه پس از شركت در محفل آنان براى رساندن پيام خدا وظيفه خود را انجام ده و ديگر در آنجا منشين! و «بَلْخى» براين باور است كه اين دستور در آغاز ظهور اسلام ويژه پيامبر صلى الله عليه و آله بود و پس از گسترش انديشه اسلامى و ب__الارفت__ن شم__ار مسلمانان ب__ا ف__رود آيه ديگرى همه توحيدگرايان ب__ه انج__ام اين فرمان موظّف شدند.(1)

پن__دارى بى اس__اس در مورد پي__روان اهل بيت

«جُبّائى» در تفسير آيه مورد بحث مى گويد: آيه شريفه نشانگر سستى و نادرستى عقيده پيروان اهل بيت در مورد روا شمردن «تَقيّه» بر پيامبران و امامان راستين و درست دانستن فراموشى بر پيامبران خداست. چرا كه آنان هم «تقيّه» را بر پيامبران و امامان نور روا مى دانند و هم فراموشى را براى پيامبر خدا.

1 . سوره نِساء، آيه 140، به تفسير آيه مراجعه فرماييد.

تفسير مردان (437)

پاسخ

واقعيت آن است كه پيروان مذهب خاندان وحى و رسالت، اصل «تَقيّه» را _ كه يك سپر دفاعى براى پيكار فكرى و فرهنگى و اجتماعى با استبدادگران و زورمداران و عناصر خشن و نادان است _ در آنجايى كه حكم خدا به گونه اى روشن و صريع براى مردم بيان شده و آنان درست و نادرست را

مى دانند و نياز به گفتار دگرباره و به خطر افكندن خود و يا ديگران و به هدر دادن نيرو و امكانات نيست، در اين صورت تقيّه را براى امام روا مى دانند، چنانكه براى پيامبر صلى الله عليه و آله نيز رواست. چرا كه اگر پيامبر خدا مقررات الهى را در مورد موضوعى بيشتر به روشنى بيان فرموده و وظيفه مردم را در آن مورد به شايستگى روشن نموده باشد، در شرايط ديگرى بر اساس مصالحى مى تواند از بيانِ دگر باره آنها خوددارى ورزد؛ مگر نه اينكه درروايت است كه پيامبر خ__دا در پ__اسخ پرسش «عم__ر» از «كَلاله»، ف__رم__ود: آيه شمشير براى تو در اين م__ورد بسن_ده است؟

با اين بيان اصل «تَقيّه» در جايى كه مقررات الهى روشن است، هم براى امام راستين رواست و هم براى پيامبر صلى الله عليه و آله . امّا در صورتى كه براى روشن شدن احكام خدا و حلال و حرام او نياز به بيان صريح و روشن امام است و تنها راه فهم و درك مقررات خدا آن است كه حجّت راستين او سخن گويد، به باور شيعه در اينجا امام راستين «تَقيّه» نخواهد كرد، چرا كه «تقيّه» سپرى است براى حفظ دين و آيين، نه سكوت براى پايمال شدن آن.

امّا ف__راموشى و...

به باور پيروان مذهب اهل بيت، پيامبر و امام راستين در قلمرو احكام خدا و رساندن پيام او به مردم نه دچار اشتباه مى شوند و نه دستخوش غفلت و فراموشى و آنچه فرمان يافته اند به بهترين صورت ممكن و شايسته ترين شيوه پيام رسانى، همه را به مردم مى رسانند و چيزى از آن را از ياد نمى برند؛ امّا در خارج از قلمرو دين و وظيفه

(438) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پيام رسانى، بسان ديگر انسانها غذا مى خورند و مى خوابند و با آن شرط كه بر دستگاه خرد و انديشه آنان ضعف و اشكالى وارد نگردد، ممكن است دچار فراموشى و سهو نيز بشوند و اينها هيچ مشكل و ابهامى در دين ايجاد نمى كند، همان گونه كه به شخصيت والاى آنان ص__دم__ه اى وارد نم__ى آورد، چ__را كه خواب و خوراك و ازدواج و ني__ز ف_رام_وشى در ام__ور ج__زيى كه ربطى به پيام رسانى و قلمرو دين ن__دارد، طبيع__ى اس_ت.

با اين بيان پندار «جبايى» در مورد پيروان اهل بيت و شيعيان آنان به راستى پندارى بى پايه و اساس است و مى دانيم كه پاره اى از پندارها گناه است و بايد او اين گونه سخن نمى گفت.

تفسير مردان (439)

فرمان هاى ده گانه طلايى

قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئا وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا وَلاتَقْتُلُوآا اَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ اِيّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْه__ا وَ م__ا بَطَ__نَ وَلاتَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

بگو: بياييد آن چه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است، برايتان بخوانم؛ اين كه چيزى را شريك خدا قرار ندهيد و به پدر و مادر خود نيكى كنيد و فرزندانتان را از (ترس) فقر نكشيد، ما شما و آن ها را روزى مى دهيم و نزديك كارهاى زشت و قبيح نرويد چه آشكار باشد چه پنهان، و نفسى را كه خداوند محترم شمرده، به قتل نرسانيد، مگر به حق (و از روى استحقاق)، اين چي__زى اس__ت كه خداوند شم__ا را به آن سف__ارش ك__رده ت_ا درك كنيد.

(151 / انعام)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه و دو آيه بعد به اصول محرمات در اسلام اشاره

كرده و گناهان كبيره رديف اول را ضمن بيان كوتاه و پرمغز و جالبى در ده قسمت بيان مى كند و از آن ها دعوت مى نمايد كه بيايند و حرام هاى واقعى الهى را بشنوند و تحريم هاى دروغين را كنار بگذارند . نخست مى گويد : « به آن ها بگو : بياييد تا آن چه را خدا برشما تحريم ك_رده است، بخ__وانم و برشمرم » ( قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ماحَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ ) ؛

1_ «اين كه هيچ چيز را شريك و همتاى خ__دا قرار ندهيد» ( اَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئا ) .

2 _ « نسبت به پ_در و مادر نيكى كنيد » ( وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا ) .

3 _ «فرزندان خودرا به خاطرتنگدستى و فقرنكشيد» (وَ لاتَقْتُلُوآااَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ).

زيرا روزى شما و آن ها همه به دست ما است و ما همه را روزى مى دهيم ( نَحْنُ نَ__رْزُقُكُ__مْ وَ اِيّاهُ_مْ ) .

4 _ « به اعمال زشت و قبيح نزديك نشويد ، خواه آشكار باشد ، خواه پنهان » ،

(440) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

يعن__ى نه تنه__ا انج__ام ندهي__د بلك__ه به آن ه__م نزديك نش__وي__د ( وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ م__ا ظَهَ__رَ مِنْه__ا وَ م__ا بَطَ__نَ ) .

5 _ «دست به خون بى گناهان نيالاييد و نفوسى را كه خداوند محترم شمرده و ريختن خون آن ها مجاز نيست، به قتل نرسانيد ، مگر اين كه طبق قانون الهى اجازه قتل آن ها داده شده باشد » (وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ). به دنبال اين پنج قسمت براى تأكيد بيشترمى فرمايد: « اين ها امورى است كه خ_داوند به شما توصيه كرده تا دريابيد و از ارتكاب آن ها خوددارى نماييد » ( ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ) .

شرح

آيه از تفسير مجمع البيان

«تَعالَوْا»: بياييد. اين واژه از ريشه «عُلُوّ» بر گ__رفت__ه ش__ده و منظ__ور اين است كه ف___را خ__وان و دع__وت كنن__ده ب___ه ك_____ارى ش__ايست__ه، در اوج ق_______رار دارد.

«تِلاوة»: به مفه__وم خ__واندن اس_ت.

«اِمْلاق»: فقر و تنگدستى. واژه تملّق نيز به مفهوم تلاش براى جلب منافع و دفع زيان است.

«فَواحِش»: اين واژه جمع فاحشه، به مفهوم زشتكارى و زشتى شرم آور و بزرگ است. در فرهنگ عرب بيشتر در كارهاى زشتِ كوچك، واژه «قَبيح» را به كار مى برند و در زشتكاريهاى بزرگ واژه «ف_احِشَه» را.

ف_رمانهاى ج_اودان_ه و زندگى ساز

در آيات پيش ديدگاه شرك گرايان در مورد برخى از چيزهاى حلال و حرام ترسيم شد، اينك ق__رآن آنچ__ه را براستى ن__اروا و ح__رام است به تابلو مى برد و مى فرمايد:

قُ__لْ تَع_الَوْا اَتْلُ ما حَ__رَّمَ رَبُّكُ_مْ عَليْكُمْ

هان اى پيامبر! به اين شرك گرايان بگو: بياييد تا آنچه را خدا بر شما حرام كرده است، برايت__ان بخ__وان_م و بر شم__ارم.

اَلاّ تُشْ______رِكُ_____وا بِ_______ه شَيْئ_____ا

به شم__ا دست__ور داده است كه چيزى را همت__ا و نظي__ر و ش___ريك او قرار ندهيد.

تفسير مردان (441)

وَ بِ__الْ__والِ__دَيْ_نِ اِحْسانا

و به شما سفارش مى كند كه نسبت به پدر و مادر نيكى كنيد.

از آنجايى كه نعمت وجود پدر و مادر از نظر ارزش و اهمّيت، پس از نعمتهاى گران خداست، به همين جهت پس از دستور به پرستش و عبادت خدا، نيكىِ به آنان را مورد سفارش قرار مى دهد.

وَ لا تَقْتُلُ___وا اَوْلادَكُ___مْ مِ__نْ اِمْ__لاقٍ نَحْ___نُ نَ__رْزُقُكُ__مْ وَ اِيّاهُ__مْ

به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس» منظور اين است كه فرزندانتان را از بيم نيازمندى و تنگدستى نكشيد؛ چرا كه رزق و روزى شما و آنان از سوى ماست و ما همه

شما را روزى مى دهيم.

وَ لا تَقْ____رَبُ____وا الْفَ__واحِ__شَ م__ا ظَهَ____رَ مِنْه__ا وَ م___ا بَطَ___نَ

در تفسي__ر اي__ن ف___راز دي___دگ___اهه__ا متف__اوت اس__ت:

1 _ ب_ه ب__اور «حَسَن» منظ__ور اين است كه: به كارهاى زشت و گناهان آشكار و نه___ان ن__زدي___ك نش_ويد.

2 _ امّا به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس»، «ضحّاك» و «سُدى»، شرك گرايان زناى نه__انى را گن__اه نمى دانستن__د و تنه__ا از زن__اى آشكار نهى مى كردند، امّا خداى ف__رزان__ه از هر دو بازداشت و به همگ__ان هش___دار داد.

از حضرت باقر عليه السلام نيز روايتى رسيده است كه گناه آشكار را به زنا تفسير مى كند و گناه نهان را به دوست داشتن بته__ا و تم__اي__ل به پرستش آنها.

3 _ از دي_دگ_اه پ___اره اى گن__اه آشك__ار ك__ار اعض__ا و اندامهاست و گناه نهان كار دل مى باشد.

به هرحال آيه شريفه هشدار مى دهد كه بايد همه گناهان را وانهاد و راه پاكى را در پي__ش گ__رف_ت.

وَ لا تَقْتُلُ______وا النَّفْ______سَ الَّت_____ى حَ______رَّمَ اللّهُ اِلاّ بِ__الْحَ___قِّ

(442) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و جان انسانى راكه خدا حرمت بخشيده است، جز بحق و براساس عدل وداد نكشيد.

با اينكه آدمكشى در ميان گناهان آشكار است و در آيه شريفه مردم را از ارتكاب آنها نهى فرموده، دگر باره به طور جداگانه از آن هشدار مى دهد، تا بدين وسيله ارزش جان انسانها را روشن ساخته و سهمگين بودن گناه آدمكشى را خاطر نشان كند؛ چرا كه جان مسلمان و كسى كه با مسلمانان سرستيزندارد و با آنان با صلح و احترام متقابل و بر اساس همزيستى زندگى مى كند نبايد در خطر قرار گيرد.

اع__دام در س__ه م_ورد

در سه مورد مى توان بر اساس حق و عدالت ديگرى را به مرگ محكوم ساخت:

الف: در برابر ريخت_ن خون ديگ__رى و به عنوان قصاص.

ب:

به كيف__ر زن__اى محصنه.

ج: و به كيفر كفر گ__رايى و ح__ق ستي__زى ب__ه مفه__وم واقعى آن پس از ايمانِ آگ__اه__انه و آزادان__ه به خ__دا.

در اين سه مورد كشتن كسانى كه خونشان محترم است، به ناگزير روا شمرده مى شود؛ امّا كفر گرايانى كه براستى به پيكار با دين خدا و دينداران واقعى برخيزند، به كيف__ر ك__ار زش__ت و ظالمانه اى كه ب__دان دست ي__ازي__ده اند كشتن آنان رواست.

ذلِكُمْ وَصّيكُمْ بِه لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.

روى سخن با همه انسانهاست و منظور اين است كه آنچه در آيه شريفه آمد، فرمانهاى زندگى ساز و جاودانه خداى شماست، باشد كه خرد خويش را در مورد آنها به كارگيريد و حلال خدا را حلال، و حرام اورا حرام شماريد.

ياد آورى مى شود كه از واژه «وصّاكم»، اين نكته دريافت مى گردد كه واژه «وَصِيّت» از آغاز در تقدير بود است. و نيز از «اَنْ لا تُشْرِكُوا» اين موضوع روشن مى شود كه فرمان خدا و تكليف، هم به انجام كارهاى شايسته مربوط مى شود و ه__م به وانهادن كارهاى ن__اپسن____د و ه_____ر دو داراى كيف____ر و پ__اداش هستن__د.

تفسير مردان (443)

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَ اَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْميزانَ بِالْقِسْطِ لانُكَلِّفُ نَفْسا اِلاّ وُسْعَها وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْكانَ ذاقُ__رْب_ى وَ بِعَهْ__دِ اللّهِ اَوْفُ__وا ذلِكُ__مْ وَصّاكُ__مْ بِ__هِ لَعَلَّكُ__مْ تَ_ذَكَّرُونَ

و به مال يتيم جز به نحو احسن ( و براى اصلاح ) نزديك نشويد تا به حد رشد برسد و حق پيمانه و وزن را به عدالت اداكنيد، هيچ كس را جز به مقدار توانايى تكليف نمى كنيم و هنگامى كه سخنى مى گوييد، عدالت را رعايت نماييد، حتى اگر در مورد نزديكان بوده باشد ، اين چيزى است

كه خداوند شما را به آن سفارش مى كند تا متذكر شويد. (152 / انعام)

شرح آيه از تفسير نمونه

6 _ « هيچ گاه جزبه قصداصلاح نزديك مال يتيمان نشويد تاهنگامى كه به حدّ بلوغ ب_رسند » ( وَ لا تَقْ_رَبُوا م_الَ الْيَتي_مِ اِلاّ بِ_الَّتى هِىَ اَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ ) .

7 _ كم فروشى نكنيد و ح_ق پيمانه و وزن را باعدالت ادا كنيد » ( وَ اَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْميزانَ بِالْقِسْطِ ) . و از آن جا كه هرقدر انسان دقت در پيمانه و وزن كند ، باز ممكن است مختصر كم و زيادى صورت گيرد كه سنجش آن با پيمانه ها و ترازوهاى معمولى امكان پذير نيست ، به دنبال اين جمله اضافه مى كند : « هيچ كس را جز به اندازه ت__وان__اي__ى تكلي__ف نمى كني____م » ( لا نُكَلِّ__فُ نَفْس____ا اِلاّ وُسْعَه___ا ) .

8 _ «به هنگام داورى ياشهادت و يا درهرموردديگركه سخنى مى گوييد ، عدالت را رعايت كنيد و از مسير حق منحرف نشويد ، هرچند در مورد خويشاوندان شما باشد و داورى وشهادت به حق، به زيان آن ها تمام گردد» ( وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذاقُرْبى ) .

9 _ « به عهد الهى وف_ا كنيد و آن را نشكنيد » ( وَ بِعَهْدِ اللّهِ اَوْفُوا ) .

در اين كه منظور از «عهد الهى» در اين آيه چيست ، مفسران احتمالاتى داده اند، ولى مفهوم آيه ، همه پيمان هاى الهى را اعم از پيمان هاى « تكوينى » و « تشريعى » و تكاليف الهى و هرگونه عهد و نذر و قسم را شامل مى شود. و باز براى تأكيد در پايان اين چهار قسمت ، مى فرمايد : «اين ها امورى است كه خداوند به شما توصيه مى كند،

(444) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تا متذكر

شويد» (ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَشُدّ»: اين واژه جمع «شَدّ» و به مفهوم اوج جوانى است، بسان «اَشُرّ» كه جمع «شر» مى باشد. و به همي__ن تن__اسب در م__ورد بر آم__دن روز مى گ__وين__د: «شَدُّ النَّه__ارِ».

«ذِكْر»: ي__ادآورى. و ه__رگ__اه به ب__اب تفعيل برود به دو مفعول متعدّى مى گردد.

در ادامه سخن مى فرمايد:

وَ لا تَقْ__رَبُ__وا م__الَ الْيَتي_مِ اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ

و به م__ال يتيم جز به نيك__وت__رين سب__ك و روش ن__زدي__ك نش__ويد.

منظور از نزديك شدن، دست نهادن بر روى آن و تصرف در آن است، و مى دانيم كه دست درازى به ثروت و دارايى هركسى كارى نارواست، امّا بدان دليل در آيه شريفه دست درازى به مال يتيم را خاطر نشان مى سازد كه او توان دفاع از حقوق خود را ندارد، و به همين جهت انسانهاى بى بندوبار بيشتر به مال او طمع مى ورزند.

آيه شريفه نشانگر آن است كه تنها در يك صورت مى توان در مال يتيم تصرف نمود، و آن هم در صورتى است كه انسان بهترين و شايسته ترين شيوه را براى اصلاح ام__ور اقتص__ادى و م__الى او برگزيند و با انگيزه اى براستى خدا پسندانه در امور مالى و اقتص__ادى او دخالت كند.

نيكوترين شيوه براى مديريت مال يتيمان

در اين كه منظور از نيكوترين سبك و شيوه در نزديك شدن به مال يتيم چيست؟ دي__دگ__اهها متف_اوت است:

1 _ به باور گروهى از جمله «مُجاهِد» منظور اين است كه ثروت و دارايى او را به وسيله تجارت افزايش دهند.

2 _ امّا به ب__اور گ__روه__ى از جمله «جُبّائى» منظور اين است كه سرپرست يتيم تنها ب__ه ان__دازه خ__وراك خود از آن بهره برد و نه پوشاك و يا چيز

ديگر.

تفسير مردان (445)

3 _ و از ديدگاه برخى منظور اين است كه ثروت او را تا رسيدنش به كمال وجوانى، به ص___ورت ش__ايست__ه اى ب_رايش نگ__اه دارند.

حَتّى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ

به م__ال و ث___روت يتيم جز به نيكوترين شيوه نزديك نشويد تا او به جوانى و رشد خ_ود برس_د.

در تفسي__ر اي__ن ف__راز ني__ز دي__دگ__اهه___ا يكس__ان نيس__ت:

1 _ به باور برخى از جمله «شَبَعى» منظور از رسيدن به رشد و كمال، رسيدن به مرحله بلوغ است.

2 _ امّا به باور برخى ديگر رسيدن به مرز هيجده سالگى است.

3 _ از ديدگاه «سُدى» منظور رسيدن به مرز سى سالگى است، امّا اين حكم به وسيله آيه شش از سوره نساء نسخ شده است، چرا كه در آنجا مى فرمايد: و يتيمان را چون به حدّ بلوغ برسند بيازماييد و اگر در آنان رشد و كمال يافتيد دارايى شان را به آنان بدهيد: وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ...

4 _ و از دي__دگ__اه «ابو حنيفه» منظ__ور اين اس__ت كه هرگاه آنان به مرز بيست و پنج سالگى رسيدند، مال و ثروتشان را به خودشان بدهيد، و پيش از اين، در صورتى ك__ه رشد فكرى و اجتماعى لازم براى تدبير امور اقتصادى خود نداشته باشند، نم_ى ت____وان م__الش__ان را ب__ه آن____ان وانه__اد.

5 _ برخى بر آنند كه حدّ و مرز مشخصى از نظر سن و سال براى اين موضوع نيست؛ بنابر اين بنظر مى رسد منظور اين است كه هرگاه يتيم به مرحله بلوغ رسيد و از نظر خردِ زندگى نيز كمال يافت، و روشن شد كه براى حفظ حقوق و اداره اموال خويش از رشد ك__افى برخ__ودار است، در آن ص__ورت بايد داراي__ى

او را بازگرداند.

به نظر مى رسد كه اين ديدگاه از ديدگاههاى ديگر بهتر است؛ چرا كه تنها بارسيدن به مرحله بل__وغ نمى توان دارايى او را به وى داد.

(446) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

از آيه شريفه و ديگر آيات در اين مورد، چنين دريافت مى گردد كه به مال يتيم جز به نيكوترين سبك نمى توان نزديك شد، تا او به مرحله رشد و كمال برسد، و هنگامى كه او به اين مرحله رسيد مى توان مسؤوليت حفظ اموالش را به خود او وانهاد، گرچه خود اين واگذارى به وسيله سرپرست اموال به نيكوترين سبك تصرّف نباشد و نگاه داشتن آن نيكوترين سبك باشد، چرا كه نزديك شدن به دارايى يتيم، تا هنگامى كه به مرحله رشدو كمال نرسيده است بايد به نيكوترين شيوه باشد، همان گونه كه قرآن نيز هشدار مى دهد كه: مال آنان را از بيم آنكه مبادا بزرگ شوند و در اختيار گيرند، به اسراف و شتاب نخوريد: وَ لا تَأْكُلُوها اِسْرافا وَبِدارا اَنْ يَكْبَرُوا...(1) امّا پس از رسيدن او به مرحله رشد و كمال مى توان مسؤوليت حفظ اموالش را به او واگذاشت، گرچه اين واگ__ذارى تص__رّف «احس__ن» و يا ن__زديك شدن به مال او به نيكوترين روش نباشد.

وَ اَوْفُ__وا الْكَيْلَ وَالْميزانَ بِالْقِسْطِ

و كالاى پيمانه و ميزان را عادلانه و كامل بپيماييد و وزن كنيد و چيزى از حق كسى نكاهيد.

لا نُكَلِّ__فُ نَفْس_____ا اِلاّ وُسْعَه____ا

ما هر كسى را تنها در خور توان و امكاناتش تكليف مى نماييم.

از آنجايى كه عدالت و دادگرى شايسته و بايسته در وزن و پيمانه ممكن است دشوار به نظر برسد، و گاه دانه هايى از گندم و يا جو و برنج به ناروا جابجا شود و جلوگيرى

از آن دشوار و يا امكان ناپذير به نظر آيد، از اين رو قرآن روشنگرى مى كند كه ما از شما مى خواهيم كه تا سر حد امكان عدل و داد را در همه ميدانها رعايت نموده و از پ__ايم__ال ش_دن حق__وق جل__وگيرى كنيد، نه فراتر از امكان.

وَاِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْكانَ ذاقُرْبى

و هنگامى كه به داورى و گواهى يا در هر موردى سخن مى گوييد، دادگرى پيشه

1 _ سوره نساء، آيه 6 .

تفسير مردان (447)

سازيد، گ__رچ_ه به زي__ان يك__ى از نزديك__انتان تمام شود.

روشن است كه رعايت عدل وداد تنها در گفتار ضرورت ندارد، بلكه بايد در عملكردها نيز عدالت را پيشه ساخت؛ امّا بدان دليل در اينجا به دادگرى در گفتار سف___ارش شده است كه هركس در گفتار خويش دادگرى پيش___ه س___ازد، در كردار ني__ز ع__دالت پيشه خ__واه_د ب_ود.

به باور برخى: هرگاه به گواهى بر مى خيزيد يا داورى مى كنيد، اگرچه به زيان يكى از خويشاوندان شما باش__د، ع__دل و داد را رع__ايت كنيد.

ياد آورى اين نكته لازم است كه اين فراز كوتاه از فرمانهاى جامع و كاملى است كه موضوعات پر اهميتى چون اقرار، شهادت، وصيّت، فتوا، قضاوت، بيان احكام و مقررات و دعوت به ارزشها و هشدار از ضد ارزشها را شامل مى شود و مقرّر مى دارد كه در همه اين ميدانها و صحنه ها بايد دادگرى را پيشه ساخت.

وَبِعَهْ______دِ اللّ______هِ اَوْفُ_________وا

و ب_ه عه___د خ___دا وف___ا كنيد.

در مورد اين پيمان دو نظر است:

1 _ به باور گروهى هر آنچه خدا بر بندگان خود واجب ساخته پيمان اوست كه بايد با انجام آنها به عهد خويش وفا كرد.

2 _ امّا به باور برخى منظور نذر و عهد مى باشد كه اگر

در راه نافرمانى نبود، وفاى به آن لازم مى شود. با اين بيان منظور پيمانى است كه انسان با خداى خويش مى بندد.

ذلِكُ__مْ وَصّيكُمْ بِ__ه لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.

اي___ن دست___وراتى كه خ_____دا در م_ورد م____ال يتي_م،

كامل و عادلانه دادن وزن و كيل،

عمل به وظيفه تا سر حد امكان،

رع__ايت راست__ى و ع__دالت در گفتار و كردار و وفاى به عهدها و پيمانها بيان فرمود، همه و همه سفارش او به شما انسانهاست تا پند گيريد و از انجام شايسته و ب__ايست__ه آنه__ا غفل__ت ن__ورزيد.

(448) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ اَنَّ ه_ذا صِ_راط_ى مُسْتَقيم_ا فَاتَّبِعُ_وهُ وَ لا تَتَّبِعُ_وا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِ_هِ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُ_مْ تَتَّقُ_ونَ

و اين كه اين راه مستقيم من است ، از آن پيروى كنيد و ازراه هاى مختلف ( و انحرافى ) پيروى نكنيد ك__ه شم__ا را از راه ح__ق دور مى سازد، اين چي___زى است كه خ__داون__د شم___ا را به آن سف___ارش مى كن__د تا پرهيزك__ار ش__وي__د. (153 / انعام)

شرح آيه از تفسير نمونه

10_ «اين راه مستقيم من ، راه توحيد ، راه حق و عدالت ، راه پاكى و تقوا است، ازآن پيروى كنيد و هرگز در راه هاى انحرافى و پراكنده، گام ننهيد كه شما را از راه خدا منحرف و پراكنده مى كند و تخم نفاق و اختلاف را در ميان شما مى پاشد » (وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيما فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ) . و در پايان همه اين ها براى سومين بار تأكيد مى كند كه اين ها امورى است كه خداوند به شما توصيه مى كند تا پ_رهي_زكار شويد» (ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ).

شروع از توحي_د و پايان به نفى اختلاف

قابل ملاحظه اين كه در اين دست_ورات ده گانه ، نخست از تحريم شرك شروع

شده است كه در واقع سرچشمه اصلى همه مفاسداجتماعى و محرمات الهى است و درپايان نيز بانفى اختلاف كه يك نوع شرك عملى محسوب مى شود،پايان يافته است. اين موضوع اهميت مسأله توحيد را در همه اصول و فروع اسلامى روشن مى سازد كه ت__وحي__د تنها يك اصل دين__ى نيست ، بلك__ه روح تم__ام تعليمات اسلام مى باشد .

م_راح_ل س__ه گ_ان_ه دري_افت احك_ام

در پايان هريك از اين آيات سه گانه ، به عنوان تأكي_د جمله « ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ » ( اين چيزى است كه خداوند شما را به آن توصيه مى كند ) آمده ، با اين تفاوت كه در آيه اول با جمله « لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ » و در آيه دوم با جمله « لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ » و در آيه سوم با جمله «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» ختم شده است . و اين تعبيرات مختلف و حساب شده گويا اشاره به اين

تفسير مردان (449)

نكته است كه نخستين مرحله به هنگام دريافت يك حكم ، «تعقل» و درك آن است ، مرحله بعد ، مرحله يادآورى و «تذكر» و جذب آن مى باشد و مرحله سوم كه مرحله نهايى است ، مرحله عمل و پياده كردن و «تقوا» و پرهيزكارى است . درست است كه هركدام از اين جمله هاى سه گانه بعد از ذكر چند قسمت از ده فرمان فوق آمده است ، ولى روشن است كه اين مراحل سه گانه اختصاص به احكام معينى ندارد، زيرا هر حكمى «تعقل» و « تذكر » و « تقوا و عمل » لازم دارد، بلكه در حقيقت رعايت جنبه هاى فصاحت و بلاغت ايجاب كرده كه اين تأكيدات در ميان آن احكام ده گانه پخش گردد .

ف_رم__ان ه_اى ج___اوي___دان

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه اين فرمان هاى ده گانه اختصاصى به آيين اسلام ندارد ، بلكه در همه اديان بوده است ، اگرچه در اسلام به صورت گسترده ترى مورد بحث قرار گرفته است و در حقيقت همه آن ها از فرمان هايى است كه عقل و منطق به روشن__ى آن ه__ا را درك مى كن__د و به اصط__لاح از «مستقلات عقليه» است و لذا در ق__رآن مجي__د

در آيي_ن انبياى ديگر نيز اين احك__ام ك__م و بي__ش ديده مى شود .(1)

اهمي_ت نيك_ى ب_ه پ__در و م_ادر

ذكر نيكى به پدر و مادر ، بلافاصله بعد از مبارزه با شرك و قبل از دستورهاى مهمى همانند تحريم قتل نفس و اجراى اصول عدالت ، دليل بر اهميت فوق العاده حق پدر و مادر در دستورات اسلامى است . اين موضوع وقتى روشن تر مى شود كه توجه كنيم به جاى « تحريم آزار پدر و مادر » كه هماهنگ با ساير تحريم هاى اين آيه است ، موضوع « احسان و نيكى كردن » ، ذكر شده است يعنى نه تنها ايجاد ناراحتى براى آن ها حرام است ، بلكه علاوه بر آن ، احسان و نيكى در مورد آنان نيز لازم و ضرورى است . و جالب تر اين كه كلمه «احسان» را به وسيله « ب_ » متعدى ساخته و فرموده : « وَ بِالْوالِدَيْنِ

1- 13 / شورى .

(450) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اِحْسانا » و مى دانيم «احسان» گاهى با « اِلى » و گاهى با « ب_ » ذكر مى شود ، درصورتى كه با « اِلى » ذكر شود ، مفهوم آن ، نيكى كردن است ، هرچند به طور غيرمستقيم و بالواسطه باشد ، اما هنگامى كه با « ب_ » ذكر شود ، معنى آن ، نيكى كردن به طور مستقيم و بدون واسطه است ، بنابراين آيه تأكيد مى كند كه موضوع نيكى به پدر و ما در را بايد آن ق__در اهميت داد كه شخص__ا و ب__دون واسط__ه به آن اق_دام نم_ود .(1)

قتل فرزندان به خاطر گرسنگى

از اين آيات برمى آيد كه عرب هاى دوران جاهلى نه تنها دختران خود را به خاطر تعصب هاى غلط ، زنده به گور مى كردند، بلكه پسران كه سرمايه بزرگى در جامعه آن روز محسوب مى شدند، را نيز از ترس فقر

و تنگدستى به قتل مى رسانيدند ، خداوند در اين آيه آن هارا به خوان گسترده نعمت پروردگار كه ضعيف ترين موجودات نيز از آن روزى مى برند ، توجه داده و از اين كار بازمى دارد . با نهايت تأسف اين عمل جاهلى در عصر و زمان ما در شكل ديگرى تكرار مى شود و به عنوان كمبود احتمالى مواد غذايى روى زمين ، كودكان بى گناه در عالم جنينى از طريق «كورتاژ» به قتل مى رسند . گرچه امروز براى سقط جنين ، دلايل بى اساس ديگرى نيز ذكر مى كنند ، ولى مسأله فقر و كمبود مواد غذايى ، يكى از دلايل عمده آن است . اين ها و مسائل ديگرى شبيه به آن ، نشان مى دهد كه عصر جاهليت در زمان ما به شكل ديگرى تكرار مى ش__ود و «جاهليت قرن بيستم» حت__ى در جه__انى وحشتناك تر و گست__رده تر از ج__اهلي__ت قب__ل از اس__لام است .

1- « تفسير المَنار » ، جلد 8 ، صفحه 185 .

تفسير مردان (451)

منظ__ور از «فَ_واحِ_ش» چيست؟

«فَواحِش» جمع «فاحِشَة» به معنى گناهانى است كه فوق العاده زشت و تنفرآميز است، بنابراين پيمان شكنى و كم فروشى و شرك و ماننداين هااگرچه ازگناهان كبيره مى باشند، ولى ذك__ر آن ه__ا در مقابل «فواحش»، به خاطر همان تفاوت مفهوم است .

ب__ه گن__اه__ان ن_زدي_ك نشويد

در آيات فوق در دومورد تعبيربه « لا تَقْرَبُوا » ( نزديك نشويد ) شده است ، اين موضوع در مورد بعضى از گناهان ديگر نيز در قرآن تكرار شده است ، به نظر مى رسد كه اين تعبير در مورد گناهانى است كه « وسوسه انگيز » است ، مانند زنا و فحشاء و اموال بى دفاع يتيمان و امثال اين ها ، لذا به مردم اخطار مى كند كه به آن ها نزديك نش__ون__د تا تح_ت تأثير وس__وسه هاى شديدشان قرار نگيرند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث با روشنگرى و تأكيد بيشترى مى فرمايد:

وَ اَنَّ ه__ذا صِ__راطى مُسْتَقيم__ا فَاتَّبِعُوهُ

و اين است راه راست و بى انحراف من؛ پس اين راه را پى گيريد و در اين راه هر آنچه روا شناخته شده است روا بدانيد و هر آنچه تحريم شده است ناروا بشماريد و بر اي__ن ب__اور ب__اشي__د كه آنچه به شما فرمان داده شده است درست و بر اساس حق و ع_دالت است.

«ابن عبّاس» مى گويد: منظور آيه شريفه اين است كه: اين دين حنيف و حقگراى من استوارترين و بهترين و كاملترين دين است. و به باور پاره اى منظور اين است كه: آياتى كه در مورد حلال و حرام فرود آمده، همه و همه بيانگر راه من است، راه نجاتبخشى كه هركس در آن گام سپارد به پاداش پرشكوه خدا و بهشت و نعمتهاى آن خواهد رسيد.

وَلاتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِه

(452) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

به باور

«مُجاهِد» منظور اين است كه: به راههاى كفر و بدعت آميزگام نسپريد كه شما را از راه خدا پسندانه و مورد نظراو منحرف مى سازد. امّا به باور «ابن عبّاس» منظور اين است كه از پيمايش راه گمراه كننده يهود و نصارى و شرك گرايان دورى گ__زيني__د؛ چ__را ك__ه اي__ن بي__راه__ه ها م__ورد پسند خ__دا نيست و شما را از او و راه و رس_م او دور مى س__ازند.

ذلِكُمْ وَصّكُمْ بِه لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.

خدا شما را اين گونه و به اين چيزها سفارش مى كند، باشد كه با دورى گزيدن از ناف___رم__ان__ى او ب__ه تق__وا گ__رايي__د و از كيف__ر او در ام___ان ب_اشي___د.

«ابن عبّاس» مى گ__وي__د: آي__ات__ى كه گذشت از آي__ات روشن و محكم قرآنند و ه__رگ__ز نس__خ نگ__ردي_ده اند.

اين دستورات ويژه اسلام و مردم مسلمان نيست، بلكه در تمام اديان آسمانى بندگان خدا به گونه اى به اين مقررات سفارش شده اند. اين آيات، مادرِ كتاب و پايه و اساس آن هستند كه هركس به آنهاعمل كند به بهشت پرطراوت خدامى رسد و هركس اين آيات را واگذارد و بدانها عمل نكند فرودگاه او آتش دوزخ خواهد بود.

«كَعْب الاَْحبارِ» يهودى مى گويد: به خداى سوگند نخستين دستوراتى كه در تورات آمده اين است كه: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ؛ قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ...

به نام خداوند بخشاينده بخشايشگر؛ اى موسى! بگو بياييد تا آنچه را پ__روردگ__ارتان بر شم__ا ح__رام گ__رداني__ده است ب__راى شم_ا بخوانم...

پرتوى از آيات(1)

پرتوى از آيات

آيات كه گذشت درسهاى انسانساز و ارزنده اى مى دهد كه سخت در خور انديشه، باور، برنامه زندگى ساختن و به كار بستن است؛ در آن صورت است كه سيماى زندگى فرد و خانواده، و جامعه را دگرگون ساخته و از شرايط موجود به صورت مطلوب

و

1 _ مترجم .

تفسير مردان (453)

محبوب و زيبايى جل_وه گر مى سازد.

در اين آيات آفريدگار هستى با ده فرمان جاودانه، انسانها را به اصول و اساس ارزشها و والاييها فرا خوانده و از زشت كاريها هشدار مى دهد و چگونگى رابطه انسان با خ___دا، با خويشتن، با ديگ__ر انسانها و با پديده هاى هست__ى را آن گونه كه بايد ب__اش__د ط__رح مى كن__د، كه به ب__رخ__ى از آنها به ط__ور فش___رده اش__اره مى رود.

1 _ دعوت به توحيد گرايى و يكتا پرستى

توحيدگرايى به مفهوم حقيقى و قرآنى آن براستى نفى اسارتها، بردگيها، خفت ها، تملق ها، چاپلوسى ها، بت تراشى ها، شخص پرستى ها، پرستش ذلت بار در همه چهره ها و قيافه ها و عنوانها، و اثبات اوج آزادى و آزادگى و عزت و شكوه و هويت انسان است. و اگر ملل مسلمان سوگمندانه از نعمت عزّت و اقتدار و آزادى و آراستگى به ارزشهاى والاى قرآنى كم بهره يا بى بهره اند، بايد در توحيد گرايى خود ترديد كنند و آن را م__ورد تج__دي__د نظ__ر ق__رار دهن__د؛ قُ__لْ تَعالَ__وْا اَتْ___لُ ما حَ___رَّمَ رَبُّكُ__مْ عَلَيْكُ__مْ أَلاّ تُشْ___رِكُ___وا بِ__ه شَيْئ___ا ...

2 _ رعايت حقوق و حرمت پ__در و م_ادر

از آنجايى كه پس از اصل توحيدگرايى و چگونگى رابطه انسان با خدا، حقوق و حرمت پدر و مادر كه دو معمار شخصيت وجود انسان هستند مطرح مى شود، بايد به نقش و اهميت و عظم__ت آن__ان پى ب__رد كه تا كج__است؛ وَ بِ__الْ__والِدَيْنِ اِحْس__ان__ا ...

3 _ رعايت حقوق كودك

و اين نيز اهميت حقوق كودك، اين نعمت گران خدا به خانواده، و اين گل بوستان خانواده كه قرآن حق حيات، تربيت، نگاهدارى شايسته و پرورش و سازندگى روح و ج__ان و ع__واط__ف او را پس از حقوق پ__در و مادر طرح مى كند؛ وَ لا تَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ...

(454) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

4 _ س_____ازن_____دگى ب____رون و درون

قرآن در اين آيات از زشتيهاى آشكار و پليديهاى نهان هشدار مى دهد و بدين وسيله به سازندگى و برازندگى و شايستگى درون و برون و ظاهر و باطن فرد و جامعه و خانواده و سياست و اجتماع فرمان مى دهد، چرا كه فرد و خانواده و جامعه و تشكي___لات ظ__اه__ر ساز و رياكار رويش دي__دنى نيس__ت؛ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَ__رَ مِنْها وَ ما بَطَنَ...

5 _ رعايت حقوق بشر

حق حيات و زندگى از طبيعى ترين و اساسى ترين حقوق انسانهاست، چرا كه ديگر حقوق انسان همچون حق انديشه و تفكّر، حق زيستن به صورت موجودى با شعور و انتخابگر، حق معيشت، حق آزادى، حق برابرى، حق حاكميت بر سرنوشت، حق دفاع و حق بهره ورى از نعمتهاى و امكانات، همه و همه به حق حيات و امنيّت جان و زندگى بر مى گردد، و اين آي__ات، ح__ق حيات را پاس مى دارد؛ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتى حَ__رَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَ__قِّ...

6 _ سف__ارش به تفكّ___ر و خ____رد ورزى

از اساسى ترين ويژگيهاى انسان نعمتِ گران خرد و قدرت تفكّر و انديشيدن است و اين از حقوق طبيعى اوست كه به كران تا كران هستى بنگرد و در همه آنها بينديشد و ديگران را نيز به انديشه و تفكّر بر انگيزد. اين آيات روشنگرى مى كند كه انديشه در كران تا كران هستى نه تنها حق انسان است كه از وظايف و مسؤوليتهاى اوست و بايد امكانات آزادى انديشه را براى او فراهم ساخت، و او نيز بايد بينديشد تا پديده ها و پديد آورنده آنها را بشناسد و انسانها بر اساس عدالت و آزادگى و رعايت حقوق و حدود با هم زندگى كنند؛ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.

تفسير مردان (455)

7 _ رع__ايت حق__وق قش__رهاى آسي___ب پ__ذير

اين آيات نشانگر آن است كه در جامعه مطلوب و دنياى مورد نظر قرآن، بايد حقوق همگان پاس داشته شود و حقوق و امنيّت اجتماعى و اقتصادى قشرهاى آسيب پذير و بى دف__اع محت__رم شمرده شود؛

وَ لا تَقْ__رَبُ__وا م__الَ الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ.

8 _ امنيت اقتصادى

و اين نيز درس ديگر اين آيات است كه به رعايت حقوق مالى و امنيّت اقتصادى و پرهيز از كم فروشى و خيانت و تقلّب در بازار و ستم و تجاوز در سيستم توليد و توزيع سفارش مى كند؛ وَ اَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْميزانَ بِالْقِسْطِ...

9 _ انتظ__ار بر اس__اس امك__انات و ت__وان__اييه_ا

و اين نيز يك اصل انسانى و اسلامى است كه از هركس بايد به اندازه توان و امكانات مادى و معنوى اش انتظار عمل داشت، كه اين رمز سعادتها و سلامتهاست و ه__رك__س نيز ب_اي_د در نهايت ت__وان و ظرفيت خود احساس مسئووليت نمايد؛ لا نُكَلِّ__فُ نَفْس__ا اِلاّ وُسْعَه__ا...

10 _ عدالت در گفتار و داورى

اگر همه گويندگان، مصاحبه شوندگان، نويسندگان، صاحبان قدرت و امكانات، رسانه هاى گروهى و ارگانهاى تبليغاتى به اين اصل قرآنى بينديشند كه بر اساس عدالت و قانون و قانونگرايى سخن گويند، چه تحول مباركى در جهت سازندگى معنوى و اخلاقى و انسانى و سياسى و اجتماعى پديد مى آيد و دنيا چه رنگ مطلوبى ب__ه خ__ود مى گي__رد! و اين آيات اين درس زندگى ساز را نيز مى دهد؛ وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَ__وْ كانَ ذاقُرْبى...

11 _ وفادارى

و به اصل وفادارى و وفاى به عهد و پيمانها در همه ابعاد سفارش مى كند و از مردم مى خواهد كه به عهد خود با خدا، پيامبر، خويشتن، همدينان و همنوعان خود وفا كنن____د و از خي____ان__ت و پيم__ان شكن__ى پ____روا نم__اين__د؛ وَ بِعَهْ__دِ اللّه ِ اَوْفُ__وا...

(456) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

12 _ گام سپردن در شاهراه درست و بى انحراف

اين آيات به انسانها اين درس دگرگونساز را مى دهد كه در شاهراه راستى و درستى گام سپارند و از راه مستقيم توحيد و تقوا و عدالت و پاكى و صفا و وفا، كه اين آيات راهگش__اى آن اس__ت، ذرّه اى انح__راف نج_ويند؛ وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيما فَاتَّبِعُوهُ...

13 _ وحدت جويى و پرهيز از تفرقه و پراكندگى

در اين آيات، قرآن از توحيدگرايى آغاز مى كند و با هشدار از تفرقه و پراكندگى، درسه__اى انس__انس__ازش را به پ_اي__ان مى برد؛ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِه.

14 _ دعوت به پرواپيشگى

دعوت به پرواپيشگى

و ميوه و ثمره اين درسها نيز زندگى بر اساس پرواى واقعى و حساب بردن از خدا در قلم___رو ان__ديش__ه و گفت__ار و ك___ردار است؛ ذلِكُ__مْ وَصّيكُ__مْ بِه لَعَلَّكُ__مْ تَتَّقُ__ونَ.

تفسير مردان (457)

اعراف ، گذرگاه مهمى به سوى بهشت

وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الاَْعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسيماهُمْ وَنادَوْا اَصْحابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ

و در ميان آن دو ( بهشتيان و دوزخيان ) حجابى قرار دارد و بر« اعراف » مردانى هستند كه هريك از آن دو را از سيمايشان مى شناسند و به بهشتيان صدا مى زنند كه درود برشما باد ،اما داخل بهشت نمى شوند ، درح_ال_ى ك_ه امي_د آن را دارند. (46 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اَعْراف » در لغت جمع « عُرْف » به معنى محل مرتفع و بلند است و اين كه به يال هاى اسب و پرهاى بلند پشت گردن خروس ، « عُرْفُ الْفَرس » يا « عُرْفُ الدّيك » گفته مى شود ، به همين جهت است كه در محل مرتفعى از بدن آن ها قرار دارد . در آيات 46 تا 49 درباره « اَعْراف » كه منطقه اى است حدّ فاصل ميان بهشت و دوزخ ، با ويژگى هايى كه دارد ، سخن مى گويد . نخست به حجابى كه در ميان بهشتيان و دوزخيان كشيده شده است ، اشاره كرده ، مى گويد : « ميان اين دو گروه حجابى قرار دارد » ( وَ بَيْنَهُما حِجابٌ ) . از آيات بعد چنين استفاده مى شود كه ؛ حجاب مزبور همان « اعراف » است كه مكان مرتفعى است در ميان اين دو گروه كه مانع از مشاهده يكديگر مى شود ولى وجود چنين حجابى مانع

از آن نيست كه آواز و صداى يكديگر را بشنوند. بسيار ديده ايم كه ازهمسايگان مجاور ازپشت ديوار با يكديگر سخن مى گويند و از حال يكديگر جويا مى شوند درحالى كه يكديگر را نمى بينند ، البته كسانى كه بر اعراف يعنى قسمت هاى بالاى اين مانع مرتفع قرار دارند ، هردو گروه را مى توانند ببينند . گرچه از پاره اى از آيات قرآن مانند آيه 55 سوره صافات استفاده مى شود كه اهل بهشت گهگاه مى توانند از مقام خود سربرآورند و دوزخيان را بنگرند ، ولى اين گونه استثنائات منافاتى با چگونگى بهشت و دوزخ و وضع اصلى آن دو ندارد و آن چه در بالا گفته شد ، كيفيت اصلى اين دو موقف را نشان مى دهد ، اگرچه اين

(458) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

قانون نيز استثناهايى دارد و ممكن است در شرايط خاصى بعضى از بهشتيان ، دوزخيان را بنگرند . آن چه دراين جا بايد قبل از بحث درباره چگونگى اعراف مؤكدا يادآور شويم ، اين است كه تعبيراتى كه درباره قيامت و زندگى جهان ديگر مى شود، هيچ گاه نمى تواند ازتمام خصوصيات آن زندگى پرده بردارى كند و گاهى اين تعبيرات جنبه تشبيه و مثال دارد و گاهى تنها شبحى را نشان مى دهد ، زيرا زندگى آن جهان در افقى بالاتر و به مراتب از زندگى اين جهان وسيع تر است ، درست همانند وسعت زندگى اين جهان دربرابر دنياى رَحِم مادر و عالَم جنين، بنابراين اگرالفاظ و مفاهيمى كه براى زندگى اين جهان داريم، نتواندگوياى تمام آن مفاهيم باشد، جاى تعجب نيست .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حجاب»: پ__رده و چي__زى كه م__ان___ع از ديدن است، و به «ابرو» نيز گفته مى شود.

«اع_راف» و كسانى كه بر فراز آن ايستاده اند

در آيات گذشته سخن در موردگفتگوى بهشتيان و دوزخيان بود، اينك قرآن از فاصله ميان بهشت

و دوزخ كه در ق__رآن ش__ريف از آن به «اعراف» تعبير شده است اين گ__ون__ه گ__زارش مى كند.

وَ بَيْنَهُم_______ا حِج______ابٌ

و مي___ان دو گ__روه بهشتي__ان و دوزخي__ان دي__وار و ف__اصل_ه و حج__ابى است.

ب__ه ب_اور گ__روه__ى از جمل__ه «ابن عبّاس»، «مُجاهِد» و «سُدى» ميان بهشتيان و دوزخيان ديوارى است كه آن را اعراف مى نامند.

قرآن نيز گويى در همين مورد است كه مى فرمايد: آنگاه ميان بهشتيان و دوزخيان ديوار زده مى شود كه دروازه اى دارد: درون آن مهر و رحمت است و برونش روى به عذاب دهشتناك: ... فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ...(1)

1 _ سوره حديد، آيه 13.

تفسير مردان (459)

«جبّائى» بر آن است كه فراز آن ديوار را «اعراف» ناميده اند. و «حَسَن» مى گويد: «اعراف» به مفهوم راه وگذرگاه است.

وَ عَلَ_____ى الاَْعْ______رافِ رِج_______الٌ

در مورد اين مردانى كه بر فراز آن گذرگاه و آن بلنديها قرار دارند ديدگاهها يكسان نيست.

1 _ به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس» و «ابن مسعود»، اين مردان همانانى هستند كه كارهاى شايسته و ناشايسته آنان در زندگى دنيا برابر بوده است كه در سراى آخرت كارهاى شايسته و نا شايسته شان ميان آنان و بهشت و دوزخ جدايى و فاصله اى مى افكند، و اينان بر فراز «اعراف» هستند تا خدا در مورد سر نوشت آنان داورى كند، و س__رانج__ام در پ__رت__و مه__ر و بخش__ايش خ___دا به بهش__ت راه خ_واهن_د يافت.

در اين مورد آورده اند كه «بكر مزنى» به «حَسَن» گفت: شنيده ام در روز رستاخيز گروهى هستندكه نيكيها و بديهايشان برابر مى شود. او پاسخ داد: آرى اينان كسانى هستند كه خدا به آنان نيرويى مى بخشد كه بهشتيان و دوزخيان را مى بينند و مى شن__اسن__د. نمى دان__م، ش__اي__د ب_رخى از آنان هم اكنون

در اينجا نزد ما باشند.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر از جمله «ابن عبّاس» و «ضحّاك» منظور از «اعراف» همان جايگاه بلند و پرفراز در «صِراط»، يا آن گذرگاه سرنوشت ساز و حسّاس است كه بزرگمردانى چون «حمزه» و «عباس» و اميرمؤمنان عليه السلام و «جعفر» بر فراز آن ايستاده و دوستداران و دشمنان خويش را با چه___ره هاى سپيد و سياه مى نگرند و مى شناسند.

3 _ از ديدگاه پاره اى، كسانى كه بر فراز آن گذرگاه حساس ايستاده اند، فرشتگانى در سيماى مردانند كه بهشتيان و دوزخيان را مى شناسند، آنان مسؤلان بهشت و دوزخ و مراقبان عملكرد نيك و بد مردم و گواهان روز رستاخيزند.

4 _ و از دي__دگ__اه «مُج__اهِد» و «حَسَ__ن» منظ__ور از آن__ان، چه__ره ه__اى ب__رجست__ه ايم__ان آوردگ__ان و ش__ايست__ه ك_رداران است.

(460) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

5 _ «جبّائى» مى گويد: منظور، شهيدان راه حق و عدالت اند كه از گواهان آن روزند.

6 _ و حضرت باقر عليه السلام مى فرمايد: آنان خاندان پاك محمد صلى الله عليه و آله هستند كه هركسى آنان را بشناسد و آنان او را بپذيرند و از دوستداران خويش بشناسند، به بهشت خدا مى رود و گرنه راهى دوزخ خواهد شد: هُمْ آلُ مُحَمَّدٌ عليهم السلام لايَدْخُلُ الْجَنَّةَ إلاّ مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَ__رَفُ__وهُ وَ لا يَ___دْخُ__لُ النّارَ إلاّ مَ____نْ اَنْكَ____رَهُ__مْ وَ اَنْكَ____رُوهُ.(1)

7 _ از حضرت صادق عليه السلام آورده اند كه فرمود: «اعراف» تپه اى است ميان بهشت و دوزخ هنگامى كه شايستگان به بهشت گام مى سپارند، پيامبران و جانشينان آنان با گروه گناهكاران امت خويش در آنجا قرار مى گيرند، درست بسان فرمانده لشكرى كه با سپاهيان ناتوانى از لشكرخويش كه عقب مانده باشند، در جايى بايستند. آنگاه جانشين هر پيامبرى به گناهكاران امت او مى گويد: خوب نظاره كنيدو ببينيد

كه چگونه برادران شايسته كردار شما به بهشت پرطراوت و پرنعمت خدا رفتند، و اينجاست كه آن گناهكاران بهشتيان را در قرار گاه خوش و شكوهبارشان مى بينند و بر آنان سلام مى كنند. آرى اين است مفهوم آيه مباركه اى كه مى فرمايد: آنان به بهشتيان درود مى گويند در حالى كه خود هنوز وارد بهشت نشده، امّا در آروزى آنند(2) كه با شفاعت پيامبر يا امام راستين وارد بهشت گردند.

در ادامه روايت مى افزايد: آنگاه اين گناهكاران به سرنوشت دهشتناك و شرايط هولناك دوزخيان مى نگرند و مى گويند: پروردگارا ما را با گروه ستمكاران قرار مده.

سپس پيامبران و جانشيان آنان كه بر «اعراف» ايستاده اند، رو به سوى دوزخيان مى كنند و به منظور نكوهش آنان مى گويند: ديديد سرانجام نه ايل و تبار و دار و دسته شما به كار تان آمد و نه آن همه سركشى و حق ستيزى سودتان بخشيد؟! شما بوديد كه محرومان را تحقير مى نموديد و زرف و برق زندگى و امكانات گسترده و قدرت و هيبت انحصارى خويش را به رخ آنان مى كشيديد، ديديد كه سرانجام شما بازنده

1 _ تفسير عيّاشى، ج 2 ص 18.

2 _ آيه 46.

تفسير مردان (461)

بوديد و درستكاران برنده؟!

و پس از اين مرحله است كه رو به همراهان خويش نموده و مى گويند: اينك به خواست خدا و به اذن او شما نيز به سوى بهشت گام سپاريد كه پس از لطف و بخشايش خدا، نه بيم و ه__راسى خ__واه__د بود و نه ان__دوهگي__ن خ__واهي__د شد.

روايت ديگرى را در اين مورد آورده اند كه روايت گذشته را تأييد مى كند و بروشنى بيانگر اين حقيقت است كه امير مؤمنان عليه السلام در جهان ديگ__ر تقسي__م كنن___ده بهش__ت

و دوزخ است: اِنَّ عَلِيّ__ا عليه السلام قَسي_مُ النّارِ وَ الْجَنَّ__ةِ(1)

و نيز آورده اند كه پيامبر گرامى به اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: على جان! گويى شما را در روز رستاخيز مى نگرم كه عصايى در دست دارى و مردمى را به سوى بهشت راه مى نمايى و مردمى را به سوى دوزخ مى رانى: يا عَلِىُّ كَأَنّى بِكَ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ بِيَدِكَ عَصا عَ__وْسَ__حَ تَسُ__وقُ قَ__وْم__ا اِلَى الْجَنَّ__ةِ وَ آخَ_رينَ اِلَى النّارِ.(2)

و نيز از «اَصْبَغ بن نُباته» آورده اند كه گفت: در محضر اميرمؤمنان عليه السلام نشسته بودم كه «ابن كَوّا» شرفياب شد و از تفسير اين آيه شريفه پرسيد(3) كه آن حضرت فرمود:

وَيْحَكَ يَابْنَ الْكَوّاء! نَحْنُ نَقِفُ يَوْمَ الْقِيامَةِ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النّارِ، فَمَنْ يَنْصُرُنا عَرَفْناهُ بِسيماهُ فَأَدْخَلْناهُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ اَبْغَضْنا عَرَفْناهُ بِسيماهُ فَاَدْخَلْناهُ النّارَ.(4)

واى بر تو اى پسر «كَوّاء»، ما هستيم كه در روز رستاخيز ميان بهشت و دوزخ قرار مى گيريم، و آنگاه همه كسانى را كه در زندگى خويش ما و اهداف بلند و توحيدى ما را يارى رسانده اند مى شناسيم، و با شناخت چهره هايشان آنان را به سوى بهشت راه مى نماييم و به اذن خدا وارد بهشت مى سازيم، و نيز كينه توزانِ بر ضد خود را نيز با چهره هايشان مى شناسيم و آنان را به سوى دوزخ مى بريم.

يَعْ__رِفُ__ونَ كُلاًّ بِسيم_اهُمْ

1 _ تفسير تبيان، طوسى، ج 4 ص 414.

2 _ تفسير تبيان، طوسى، ج 4، ص 414.

3 _ آيه 46.

4 _ شواهد التنزيل، ج 1، ص 198.

(462) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مردانى كه بر گذرگاه بلند «اعراف» هستند بهشتيان را در سيماى فرمانبرداران خدا مى شناسند و دوزخيان را در چه_ره زشت كرداران و نا فرمانان.

وَنادَوْا اَصْحابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَهُمْ يَطْمَعُونَ.

مردانى

كه بر بلنداى «اعراف» هستند به بهشتيان ندا مى دهند كه: سلام بر شما! و ب__دي__ن س__ان ب__ه آن__ان خ__وش آم__د و تبريك مى گويند و به نعمت گرانى كه خدا ب__ه آنان ارزانى داشته است شادمانى مى كنند.

به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس» و... هنگامى آنان اين تبريك و خوش آمد را مى گويند كه خود هنوز وارد بهشت نشده اند امّا بر آن اميد هستند كه در پرتو مهر و بخشايش خدا به آنجا در آيند. و به باور «حَسَن» و «جبّائى» اين اميد، از آرزوها و امي__دهاى ب__ر آورده است؛ درست بس__ان امي__د اب__راهي__م است كه مى ف__رم__ود:

وَ الَّذى أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَلى خَطيئَتى يَوْمَ الدّينِ.(1)

... و آن خدايى كه اميد مى برم در روز پاداش لغزشم را بر من ببخشايد و بيامرزد.

1 _ سوره شُعَراء، آيه 82.

تفسير مردان (463)

وَ اِذا صُ__رِفَ__تْ اَبْص__ارُهُ__مْ تِلْق__آءَ اَصْحابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَ_وْمِ الظّالِمي_نَ

و هنگ__امى كه چشمش___ان به دوزخيان مى افتد ، مى گويند :پروردگارا ما را با جمعيت ستمگران ق_رار م_ده. (47 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« تِلْقآء » دراصل __ به گفته بعضى از مفسران و اهل ادب __ مصدر است و به معنى مقابله مى آيد ، ولى بعدا به معنى ظرف مكان به كار رفته ، يعنى مكان مقابله و جهت روبه رو . قابل توجه اين كه درباره مشاهده دوزخيان در آيه فوق ، تعبير به « اِذا صُرِفَتْ اَبْصارُهُمْ » شده است ، يعنى هنگامى كه چشم آن ها به سوى دوزخيان برگردانده مى شود و اين درحقيقت اشاره به آن است كه آن ها از مشاهده دوزخيان تنفر دارند ، گويا نگاهشان به آن ها نيز آميخته با اكراه و

اجبار است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تِلْق___اء»: رو ب___ه رو.

«اَبْص___ار»: دي__دگ__ان، اين واژه مف__ردش «بَصَر» مى باشد كه گاه به مفهوم «بينش» نيز به كار مى رود.

از آيه چنين دريافت مى گردد كه نگاه آنان به سوى دوزخيان از روى دوستى و تمايل نيست، بلكه نگاه به سوى دشمن است؛ به همين دليل مى فرمايد: وَ اِذا صُرِفَتْ... هنگ_امى كه چشمانشان به سوى دوزخيان گردانده شود...

(464) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ نادى آ اَصْحابُ الاَْعْرافِ رِجالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسيماهُمْ قالُوا مآ اَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ

و اصحاب اعراف، مردانى (از دوزخيان را) كه از سيمايشان آن ها را مى شناسند ، صدا مى زنند و مى گ__وين_د : ديديد كه گردآورى شما ( از مال و ثروت و زن و فرزند ) و تكب__ره__اى شم__ا به حالتان س__ودى نداد؟ (48 / اعراف)

اَه_ؤآُلاآءِ الَّذينَ اَقْسَمْتُ_مْ لا يَن_الُهُ_مُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لاآ اَنْتُ__مْ تَحْ__زَنُ___ونَ

آيا اين ها (اين واماندگانى كه بر اعراف هستند) همان ها نيستند كه سوگند ياد كرديد رحمت خدا هرگز شامل حالشان نخواهد شد ( ولى به خاطر ايمان و بعضى اعمال خيرشان ، خداوند آن ها را مشمول رحمت خود ساخت، هم اكنون به آن ها گفته مى شود: ) داخل بهشت شويد كه نه ترسى داريد و نه غمناك مى شويد. (49 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اصحاب اعراف چه كسانى هستند؟

« اَعْراف » در اصل به معنى زمين هاى برجسته است و با قرائنى كه در آيات فوق و احاديث پيشوايان اسلام آمده ، روشن مى شود كه مكان خاصى است ميان دو قطب سعادت و شقاوت يعنى بهشت و دوزخ كه همچون حجابى ميان اين دو كشيده شده و يا همچون زمين مرتفعى در ميان اين دو فاصله گرديده است

، به طورى كه آن ها كه روى آن قرار دارند ، مشرف بر بهشت و دوزخند و هردو گروه را مشاهده مى كنند و از چهره هاى تاريك و روشن آن ها مى توانند آن ها را بشناسند . اكنون ببينيم چه كسانى بر اعراف قرار دارند و اصحاب اعراف چه كسانى هستند ؟ بررسى آيات چهارگانه فوق نشان مى دهد كه دو گونه صفات مختلف و متضاد براى اين اشخاص ذكر شده است ؛ در آيه 46 و 47 افرادى كه بر اعراف قرار دارند ، چنين معرفى شده اند كه آرزو دارند وارد بهشت شوند ولى موانعى آن ها را جلوگيرى كرده است ، به هنگامى كه نگاه به بهشتيان مى كنند ، بر آن ها درود مى فرستند و مى خواهند با آن ها باشند ، اما هنوز

تفسير مردان (465)

نمى توانند و به هنگامى كه نظر به دوزخيان مى افكنند ، از سرنوشت آن ها وحشت نموده و به خدا پناه مى برند . ولى از آيه 48 و 49 استفاده مى شود كه آن ها افرادى بانفوذ و صاحب قدرتند ، دوزخيان را مؤاخذه و سرزنش مى كنند و به واماندگان در اعراف كمك مى نمايند كه از آن بگذرند و به سرمنزل سعادت برسند . رواياتى كه در زمينه اعراف و اصحاب اعراف نقل شده ، نيز ترسيمى از دو گروه متضاد مى كند ، در بسيارى از روايات كه از ائمه اهل بيت عليهم السلام نقل شده مى خوانيم : « نَحْنُ الاَْعْرافُ : اعراف ما هستيم »،(1) يا « آلُ مُحَمَّدٍ هُمُ الاَْعْرافُ: خ__ان__دان پي_امبر صلى الله عليه و آله اعرافند »(2) و مانند اين تعبيرات . در بعضى ديگر از روايات مى خوانيم : « هُمْ اَكْرَمُ الْخَلْقِ عَلَى اللّهِ تَبارَكَ وَتَعالى: آن ها گرامى ترين مردم در پيشگاه خدا هستند »

(3) و يا « هُمُ الشُّهَداءُ عَلَى النّاسِ وَالنَّبِيُّونُ شُهَدائُهُمْ: آن ها گواهان برمردمند و پيامبران، گواهان آن هاهستند » (4) و روايات ديگر كه حكايت دارد آن ها پيامبران و امامان و صلحاء و بزرگانند. ولى دسته ديگرى از روايات مى گويد : آن ها واماندگانى هستند كه بدى ها و نيكى هايشان مساوى بوده است يا گنهكارانى هستند كه اعمال نيكى نيز داشته اند ، مانند حديثى كه از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرم_ود : « هُمْ قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَناتُهُمْ وَ سَيِّئاتُهُمْ فَاِنْ اَدْخَلَهُمُ النّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ وَ اِنْ اَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِه : آن ها گروهى هستند كه حسنات و سيئاتشان مساوى است ، اگر خداوند آن ها را به دوزخ بفرستد ، به خاطر گناهانشان است و اگر به بهشت بفرستد ، به بركت رحمت او است » .(5)

روايات متعدد ديگرى در تفاسير اهل تسنن از « حذيفه » و « عبداللّه بن عباس » و « سعيد بن جبير » و امثال آن ها به همين مضمون نقل شده است .(6) در همين تفاسير نيز مداركى بر اين كه اهل اعراف ، صلحاء و فقهاء و علماء و يا فرشتگان هستند ، ديده مى شود . گرچه ظاهر آيات و ظاهر اين روايات در ابتدا متضاد به نظر مى رسند و شايد

1 و 2 و 3- « تفسير ب_رهان » ، جلد 2 ، صفحه 17 و 18 و 19 .

1- « ن____ور الثقلي______ن » ، جل____د 2 ، صفح_____ه 33 و 34 .

2- « تفسي____ر ب____ره_____ان » ، جل______د 2 ، صفح____ه 17 .

3- « تفسير طب__رى » ، جلد 7 ، صفحه 137 و 138 ، ذيل آيه .

(466) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

همين امر سبب شده است

كه مفسران در اين باره اظهار نظرهاى متفاوت و گوناگون كنند، اما بادقت روشن مى شود كه نه در ميان آيات و نه در ميان روايات ، تضادى وجود ندارد ، بلكه همه يك واقعيت را تعقيب مى كنند. توضيح اين كه: همان طوركه گفتيم: از مجموع آيات و روايات چنين استفاده مى شودكه اعراف، گذرگاه سخت و صعب العبورى بر سرراه بهشت سعادت جاويدان است ، طبيعى است كه افراد نيرومند و قوى يعنى صالحان و پاكان باسرعت از اين گذرگاه عبور مى كنند ، اما افرادى كه خوبى و بدى را به هم آميختند ، در اين مسير وامى مانند . همچنين طبيعى است كه سرپرستان جمعيت و پيشوايان قوم در گذرگاه هاى سخت همانند فرماندهانى كه در اين گونه موارد در آخر لشكر راه مى روند ، تا همه سپاهيان بگذرند ، در آن جا توقف مى كنند تا به كمك ضعفاى مؤمنان بشتابند و آن ها كه شايستگى نجات را دارند ، در پرتو امدادشان رهايى يابند . بنابراين در اعراف ، دو گروه وجود دارند ، ضعيفان و آلودگانى كه در رحمتند و پيشوايان بزرگى كه در همه حال يار و ياور ضعيفانند ، بنابراين قسمت اول آيات و روايات اشاره به گروه نخستين يعنى ضعفا است و قسمت دوم اشاره به گروه دوم يعنى بزرگان و انبياء و امامان و صلحاء. در بعضى از روايات نيز شاهد اين جمع به خوبى ديده مى شود ، مانند روايتى كه در « تفسير على بن ابراهيم » از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود : « اَلاَْعْرافُ كُثْبانٌ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النّارِ وَ الرِّجالُ الاَْئِمَّةُ يَقِفُونَ عَلَى الاَْعْرافِ مَعَ شيعَتِهِمْ وَ قَدْ سَبَقَ الْمُؤْمِنُونَ اِلَى الْجَنَّةِ بِلا

حِسابٍ : اعراف ، تپه اى است ميان بهشت و دوزخ و امامان آن، مردانى هستندكه براعراف دركنار شيعيان (گنهكارشان) قرارمى گيرند ، درحالى كه مؤمنان ( خالص ) بدون نياز به حساب در بهشت جاى گرفته اند ... » . بعد مى افزايد : « امامان و پيشوايان در اين موقع به پيروان گناهكار خود مى گويند : خوب نگاه كنيد ، برادران باايمان خود را چگونه بدون حساب به بهشت شتافته اند و اين همان است كه خداوند مى گويد : "سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ" ( يعنى آن ها به بهشتيان درود مى فرستند درحالى كه خودشان هنوز وارد بهشت نشده اند و آرزو دارند ) ، سپس به آن ها گفته مى شود : دشمنان حق را بنگريدكه چگونه درآتشند و اين همان است كه خداوند مى فرمايد : " وَ اِذا صُرِفَتْ اَبْصارُهُمْ تِلْقآءَ اَصْحابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لاتَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ " بعدبه دوزخيان

تفسير مردان (467)

مى گويند : اين ها ( پيروان و شيعيانى كه آلوده گناهانى بوده اند ) همان ها هستندكه شما مى گفتيد هرگز مشمول رحمت الهى نخواهندشد ( سپس رحمت الهى شامل حال آن ها شده ) و به اين دسته از گنهكاران ( كه بر اثر ايمان و اعمال صالحى شايستگى عفو و آمرزش دارند ) از طرف امامان و پيشوايان دستورداده مى شودكه به سوى بهشت برويد نه ترسى داريد و نه غمى » .(1) شبيه همين مضمون در تفاسير اهل تسنن از « حذيفه » از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است .(2) بار ديگر تكرار مى كنيم كه سخن درباره جزئيات رستاخيز و خصوصيات زندگى در جهان ديگر درست به اين مى ماند كه ما از دور شبحى ببينيم و آن را توصيف كنيم ، درحالى كه آن شبح با زندگى

ما تفاوت بسيارى دارد و ما تنها با الفاظ محدود و نارساى خود مى توانيم اشاره كوتاهى به آن كنيم . نكته قابل توجه اين كه زندگى در جهان ديگر بر اساس الگوهايى است كه از اين جهان گرفته مى شود ، در مورد اعراف نيز همين گونه است زيرا در اين دنيا مردم سه گروهند ؛ مؤمنان راستين كه در پرتو ايمان به آرامش كامل رسيده اند ، زيرا در اين دنيا مردم سه گروهند ، مؤمنان راستين كه در پرتو ايمان ، به آرامش كامل رسيده اند و از هيچ گونه مجاهدتى دريغ ندارند و معاندان و دشمنان لجوج حق كه به هيچ وسيله به راه نمى آيند و گروه سومى كه در گذرگاه صعب العبورى ميان اين دو گروه قرار گرفته اند و بيشتر توجه رهبران راستين و پيشوايان حق نيز به آن ها است كه در كنارشان بمانند و دستشان را بگيرند و از مرحله اعراف مانند نجاتشان دهند تا درصف مؤمنان حقيقى قرارگيرند. و از اين جا نيز روشن مى شود كه دخالت انبياء و امامان در وضع اين گروه در قيامت همانند دخالتشان در زمينه رهبرى در اين دنيا هيچ گونه منافاتى با قدرت مطلقه پروردگار و حاكميت او برهمه چيز ندارد، بلكه هرچه آن ها مى كنند ، به اذن و فرمان او است .

1- « تفسي_ر ب_ره_ان » ، جلد 2 ، صفحه 19 و 20 .

2- « تفسير طبرى » ، جلد 8 ، صفحه 142 و 143 .

(468) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَعْراف»: قلّه هاى سر به آسمان ساييده و جاهاى بلند.

«سيما»: نشانه، علامت.

«نِداء»: آواز، ب__ان__گ، ص__داى بلن____د و كشي___ده.

آن ث__روت و ق__درت افس__انه اى چ__ه ش_د؟

در ادامه سخن از مردانى كه بر فراز «اعراف» هستند، به ترسيم

گفتار آنان با دوزخيان پرداخته و مى فرمايد: وَ نادى اَصْحابُ الاَْعْرافِ رِجالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسيماهُمْ و كسانى كه بر فراز اعراف هستند به دوزخيانى كه آنان را به نشان چهره هايشان مى شن__اسن___د، ن___دا مى دهن__د و مى گ__وين____د ...

به باور «ابن عبّاس» منظور از اين شناخت و كسانى كه ندا داده مى شوند رهبران و سردمداران شرك گرايان و ستمكارانند كه اهل «اعراف» آنان را به نام و نشان مى شناسن__د، امّا به ب__اور «جبّائى» آنان را به خاطر نشانه هايى چون: روسياهى و كب___ودى چشمه__ا و آسيب ديدگى ش__دي___د و متلاشى شدن اندامهايشان بر اثر فشار عذاب، مى شناسند.

و پ___اره اى ني___ز بر آنن__د كه آن__ان را با هم__ان چهره هايى كه در دنيا ديده اند مى بينن___د و مى شناسند.

ق__الُوا ما اَغْن__ى عَنْكُ__مْ جَمْعُكُ__مْ وَ ما كُنْتُ_مْ تَسْتَكْبِرُونَ.

به آنان مى گويند: ديديد كه نه ثروت اندوزى و گردآورى يار و ياور و سازماندهى امكانات و نيروهايتان برايتان سودى بخشيد و نه حق ستيزى و سركشى وتكبر ورزيدنتان از پذيريش حق و عدالت و پرستش و بندگى خدا؟! ما خير خواهانه شما را ان__درز دادي__م امّا شما در انديشه انحصار قدرت و گردآورى ثروت بوديد و به سخن__ان ما به__ا نمى داديد. اين__ك بگوييد كه آن ث__روتهاى افس__انه اى چ__ه شد؟!

آن اقت___دار پ__وش_الى كجا رفت؟

و آن حق ستيزى به كجا انجاميد؟

به باور «جبّائى» منظور اين است كه آن نيرويى كه شما در مبارزه با پيامبران و در مخالفت باپيام حق وعدالت به آن مى نازيديدكجارفت؟و چگونه برايتان سودى نبخشيد؟

تفسير مردان (469)

«خَ___وْف»: ت___رس، و انتظ__ار روي___داد ناگ__وار و ه__راس انگي___ز.

و با اشاره به ايمان آوردگان، به همان دوزخيان تيره بخت مى گويند:

اَه__ؤُلاءِ الَّ___ذينَ اَقْسَمْتُ__مْ لا يَن__الُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَ_ةٍ

آيا اينان هستندكه شما سوگند ياد مى كرديد كه رحمت و بخشايش خدا به آنان

نخواهد رسيد و به بهشت خدا در نخواهند آمد؟! ديديد كه سخن شما چيزى جز دروغ نب____ود؟!

و آنگاه رو به كسانى مى كنند كه در دني__ا م__ورد سرزنش دوزخيان بودند، و به آن_ان مى گويند:

اُدْخُلُ__وا الْجَنَّ__ةَ لا خَ_وْفٌ عَلَيْكُمْ وَلا اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.

در پرتو مهر خدا و لطف او، در اوج شادكامى وارد بهشت گرديد كه از اين پس نه بيم و هراسى خواهيد داشت و نه اندوهى به سراغتان خواهد آمد. و بدين سان دوزخيانى را نكوهش مى كنند، كه هماره در زندگى ننگبارشان مؤمنان محروم را س__رزنش مى ك__ردند و سوگن__د ي__اد مى نم__ودند كه اينان دربارگاه خدا حرمت و مق__امى ندارند.

1 _ به باور برخى اين سخن از هم__ان كس__انى است كه بر فراز «اعراف» قرار دارند.

2 _ امّا به باور برخى، از آفريدگار هستى است.

3 _ از ديدگاه پاره اى، گفت__ار فرشتگ__ان است.

4 _ و به باور ما سخن پي__امب__ران و جانشينان آنان مى باشد، كه در روايت رسيده از حض__رت ص__ادق عليه السلام از نظ__ر شم__ا گ_ذشت.

(470) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ نادى اَصْحابُ النّارِ اَصْح_ابَ الْجَنَّةِ اَنْ اَفيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْمآءِ اَوْ مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ ق__الُوآا اِنَّ اللّهَ حَ__رَّمَهُما عَلَ__ى الْك_افِرينَ

و دوزخي__ان، بهشتي__ان را ص___دا مى زنن__د ك__ه (محبت كنيد) و مقدارى آب يا از آن چه خ___دا به شم__ا روزى داده ، به ما ببخشي__د ، آن ه__ا ( در پاسخ ) مى گويند : خداوند اين ها را ب__ر ك_____اف__ران تح__ري_م ك____رده اس___ت.(50 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

نعمت هاى بهشتى بر دوزخيان حرام است

قرآن گفتگوى دوزخيان با بهشتيان را با جمله « نادى » كه معمولاً براى سخن گفتن از دور است ، آورده و اين نشان مى دهد كه در ميان اين دو گروه ، فاصله بسيار زيادى

است و البته اين موضوع هيچ بعيد نيست كه حتى تا ميليون ها فرسنگ فاصله ، سخن يكديگر را بشنوند و حتى يكديگر را در پاره اى از اوقات ببينند و اگر اين موضوع در گذشته ممكن بود براى بعضى مشكلى ايجاد كند ، در عصر و زمان ما كه انتقال صداها و تصويرها از فاصله هاى بسياردور در همين جهان حل شده است ، جاى تعجب نخواهد بود . نخستين تقاضاى دوزخيان در آيه فوق همان آب ذكر شده و اين طبيعى است كه شخصى كه در آتش مى سوزد ، قبل از هرچيز آب مى طلبد تا عطش سوزان خود را تسكين بخشد . جمله « مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ » ( از آن چه خدا به شما روزى داده ) كه تعبيرى است سربسته و توأم با يك نوع ابهام ، نشان مى دهد كه حتى دوزخيان نمى توانند از ماهيت و انواع نعمت هاى بهشتى آگاه شوند ، اين موضوع با بعضى از احاديث كه مى گويد : در بهشت نعمت هايى است كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و به فكر هيچ انسانى نگذشته است ، كاملاً تطبي__ق مى كن_د . جمله «اِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرينَ» ( خداوند آن ها را بر كافران حرام كرده ) ، اشاره به اين است كه بهشتيان مضايقه اى از بخشيدن اين نعمت ها ندارند زيرا نه چيزى از آن ها كم مى شود و نه در درون سينه، كينه اى نسبت به كسى دارند حتى نسبت به دشمنانشان ، ولى وضع

تفسير مردان (471)

دوزخيان آن چنان است كه نمى توانند از نعمت هاى بهشتى بهره گيرند ، اين تحريم در حقيقت يك نوع « تحريم تكوينى » است، همانند محروميت بسيارى از بيماران از غ__ذاه__اى ل__ذي__ذ و رنگ__ارن__گ .

شرح آيه

از تفسير مجمع البيان

«اِفاضَه»: فروريختن آب از بلندى.

تق__اض__اى عاج_زانه دوزخيان

در اين آيه شريفه آفريدگار هستى سخن دوزخيان و تقاضاى عاجزانه اين واماندگان سراى آخرت و آن زورمداران و سركشان دنيا را به تابلو مى برد و مى فرمايد:

وَ نادى اَصْح__ابُ النّارِ اَصْح__ابَ الْجَنَّةِ اَنْ اَفيضُ__وا عَلَيْن__ا مِنَ الْم__اءِ اَوْ مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ

به باور «سُدى» و «ابن زيد» منظور اين است كه دوزخيانى كه در آتش گرفتارند، به بهشتيان ندا مى دهند كه: شما را به خدا مقدارى آب براى ما فروريزيد تا عطش شديد خود را فرونشانيم و يا سوزانندگى و حرارت اين آتش شعله ور را اندكى كاهش دهيم؛ و نيز از آن همه نعمت و روزيهاى گوناگونى كه خدا به شما ارزانى داشته است، بزرگمنشى نم_اييد و به ما ه_م بدهيد.

ق__الُوا اِنَّ اللّهَ حَ_رَّمَهُما عَلَى الْكافِرينَ.

بهشتي__ان، در پاس__خ آن_ان مى گويند: خدا اين نعمتهاى رنگارنگ را بر كفر گرايان و ظ__المان ح____رام ك____رده اس__ت.

برخى اين پرسش را طرح كرده اند كه: بنا بر برخى روايات، بهشتيان در آسمانها هستن__د و دوزخي__ان در زمي__ن، با اين وص__ف چگ_ونه با ه_م به گفتگو مى پردازند؟

پ__اس__خ اي__ن است ك__ه اگ__ر آن رواي__ات را درست ه__م ارزي__اب__ى كنيم، ممكن است خداى توانا به آنان قدرتى ببخشد كه صداى يكديگر را از هر فاصله اى بشن__ون__د، و ي___ا م__وان__ع رسيدن ص__دا را بى اث__ر س___ازد و از مي___ان ب___ردارد.

(472) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اَلَّذينَ اتَّخَذوُا دينَهُمْ لَهْوا وَ لَعِبا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَيوةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ نَنْسيهُمْ كَما نَسُوا لِق__آءَ يَ_وْمِهِ_مْ ه_ذا وَ م__ا ك_انُ__وا بِآياتِن_ا يَجْحَدُونَ

همان ها كه دين و آيين خود را سرگرمى و بازيچه گرفتند وزندگى دنيا آن ها را مغرور ساخت ، امروز ما آن ها را فراموش مى كنيم ،

چون لق__اى چنين روزى را فراموش كردند و آيات ما را انكار نمودند.(51 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

بديهى است منظور از « نسيان و فراموشى » كه در اين جا به خدا نسبت داده شده ، اين است كه با آن ها آن چنان رفتار مى كند كه شخص فراموشكار رفتار مى نمايد ، درست مثل اين كه انسان به دوست فراموشكارش مى گويد : « حالا كه تو ما را فراموش كردى ، ما هم تو را فراموش خواهيم كرد » ، يعنى با تو رفتار فراموش كارانه مى كنيم . ضمنا از اين آيه استفاده مى شود كه نخستين مرحله گمراهى و انحراف ، آن است كه انسان مسائل سرنوشت سازخودرا جدى نگيرد و باآن هابه عنوان يك سرگرمى و بازيچه رفتار كند، اين موضوع سرانجام به كفر مطلق و انكار همه حقايق منتهى مى شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لَهْو»: سرگرمى نادرستى كه انس__ان را به ف__رام__وش افكند و اندوه را از ياد ببرد.

«لَعِب»: ب__ازى.

«نِسْيان»: زدوده شدن چيزى از خاطره يا فراموش كردن.

آنگ__اه در اش_اره به دلي_ل محروميت آنان از بهشت و نعمته___اى آن مى اف__زاي__د:

اَلَّذينَ اتَّخَ__ذُوا دينَهُ__مْ لَهْ__وا وَ لَعِبا وَ غَ__رَّتْهُمُ الْحَيوةُ الدُّنْيا

همانان كه دين و آيين خود را كه خدا به رعايت مقررات و رهنمودهاى آن فرمان داده بود، همه را سرگرمى و بازى پنداشتند، و آنچه را خدا رواشناخته بود تحريم كردند و آنچه را تحريم فرموده بود حلال ساختند، و به زر و زور زندگى و ماندگار شدن در اين سراى زود گذر فريفته شدند.

فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا

تفسير مردان (473)

به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس» منظور اين است كه: ما امروز آنان را در عذاب خفت آور

مى گذاريم، درست همانگونه كه آنان اين روز سرنوشت را فراموش ساخته و خ__ود را ب__راى اين روز آم__اده نكردند.

امّا به باور «جبّائى» منظور اين است كه: ما امروز با آنان بسان كسى رفتار مى كنيم كه در آتش و عذاب به بوته فراموشى سپرده شده است؛ از اين رو نه به فريادش پاسخ مى دهيم و نه به او رحم مى كنيم چرا كه آنان نيز در زندگى دنيا از تفكّر و انديشه درست در مورد دين و مقررات آن سرباز زدند و از فراگرفتن مفاهيم دينى خوددارى ورزيدند و با حق ستيزى و خود محورى همه چيز را به بوته فراموشى سپردند.

وَ م__ا ك____انُ__وا بِاي__اتِن____ا يَجْحَ____دُونَ.

و نيز بدان دليل آن__ان را ف_رام_وش مى سازيم كه آيات ما را انكار مى كردند.

گفتنى است كه «ما»، در هردو مورد «مصدرى» است و منظور اين است كه ما با آنان به دو دليل اين گونه رفتار مى كنيم و فراموششان مى نماييم: يكى به خاطر فراموشى روز رست_اخيز از سوى آنان، و ديگر به خ__اط__ر ح__ق ستي__زى و انكار آيات.

در مورد اين آيه شريفه نيز بحث است:

به باور ب__رخ__ى اين آي__ه ش__ريف__ه سخن خ__داست و نه بهشتي__ان؛ چ__را كه گفتار آنان در پايان آيه پيش پايان مى پذيرد؛ امّا به باور برخى ديگر گفتار بهشتيان تا نيم__ى از اي__ن آي__ه ني__ز ادام__ه مى ي__ابد و دو ف__راز آخ___ر اين آي__ه سخن خداست كه از واژه «فَالْيَوْمَ» آغاز مى گردد.

(474) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

قوم لوط پايه گذار عمل شنيع همجنس بازى

وَ لُ__وطا اِذْ ق__الَ لِقَ__وْمِهِآ اَتَ__أْتُ_ونَ الْفاحِشَ_ةَ ما سَبَقَكُمْ بِها مِنْ اَحَدٍ مِنَ الْعالَمينَ

و ( به خاطر بي__اوريد ) « ل__وط » را هنگامى كه به قوم خود گفت :آيا عمل شنيعى انجام مى دهيد كه اح__دى از

جه__اني__ان پيش از شم__ا انج__ام ن__داده اس__ت؟ (80 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اشاره به اين كه اين گناه علاوه بر اين كه خود يك عمل زشت و فوق العاده ننگين است ، قبل از شما در هيچ قوم و ملتى سابقه نداشته است و اين زشتى آن را چند برابر مى كند ، زيرا پايه غلط و سنت شوم و وسيله اى براى گناه ديگران در آينده نزديك و دور خواهد بود. از آيه فوق به خوبى برمى آيد كه اين عمل زشت ، از نظر تاريخى به قوم لوط منتهى مى شود كه م_ردم_ى ب_ودند ثروتمند و مرفّه و شهوتران و هواپرست .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لوط»:نام يكى ازپيام آوران خداست ويك واژه عجمى است نه عربى ومشتق نمى باشد.

رسالت ل__وط و دعوت اصلاحگرانه او

قرآن پس از ترسيم رسالت صالح و كيفر ثموديان، اينك در اين آيات به رسالت و دع__وت اصلاحگرانه لوط(1) و سرنوشت دردناك قوم تبهكار او پرداخته و مى فرمايد:

لوط آن پيامبر خدا را به ياد آور آنگاه كه به قوم خود گفت: شما با انحراف اخلاقى و همجنس گرايى خود، به گناهى بس زشت و ظالمانه دست مى يازيد؛ به گناهى كه پيش از شم_ا كسى بدان دست نيازيده است.

ب___ه ب___اور ب__رخ__ى از جمل___ه «عم__رو بن دين__ار» پيش از ق__وم ل__وط، كسى به اين گن__اه زش__ت دست ني__ازي___ده بود.

و «حَسَن» در مورد انحراف جنسى آنان مى گويد: آنان نخست با بيگانه و كسى كه بر جامع__ه و شه__ر آن__ان وارد مى ش__د، اين جن__ايت را مرتكب مى شدند، اما اين زشت ك__ردارى به ت__دريج گسترش يافت.

1 _ لوط برادر زاده ابراهيم يا طبق ديدگاه ديگرى خاله زاده اوست.

تفسير مردان (475)

اِنَّكُ__مْ لَتَ__أْتُ__ونَ الرِّج__الَ شَهْ__وَةً مِنْ دُونِ النِّس__آءِ بَ__لْ اَنْتُ__مْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ

آي__ا شم__ا از روى شهوت به

سراغ مردان مى رويد، نه زنان؟ شما جمعيت تجاوزكارى هستيد.

(81 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

چه انحرافى از اين بدتر و بالاتر كه وسيله توليد نسل را كه آميزش زن و مرد است و خداوند آن را به طور غريزى در هرانسانى قرار داده ، رها كنند و سراغ « جنس موافق » ب_روند ، ك_ارى كه اص_ولاً ب_رخ_لاف فطرت و ساختمان طبيعى جسم و روح انسان و غريزه تحريف نايافته او است و نتيجه اش عقيم ماندن هدف آميزش جنسى است و به تعبير ديگر ، تنها اثرش يك اشباع كاذب جنسى و از بين بردن هدف اصلى يعنى ادامه نسل بشر مى باشد و در پايان آيه به عنوان تأكيد مى گويد : « شما جمعيت اسراف كاريد » يعنى از حدود الهى قدم بيرون گ_ذارده و در سنگلاخ انحراف و تجاوز از مرز فطرت سرگردان شده ايد . ممكن است اين جمله اشاره به آن باشد كه آن ها نه تنه__ا در م__ورد غريزه جنس__ى راه اس__راف را مى پيم__ودن__د ، بلك__ه در هم__ه چيز و هم__ه ك__ار گرفت__ار چنين انح__راف و زي___اده روى ب__ودن__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«شَهْوَت»: ك___ارى ك___ه ب___راى انس__ان ل__ذت بخش و دوس__ت داشتن___ى است و در نه__________اد او ريش_______ه دارد.

«اِسْراف»: گزافكارى و گذشتن از مرز به سوى گناه و تبهكارى.

و بر آنان باران نكوهش را باراند كه:

شما از روى شهوت به سراغ مردان مى رويد و از ازدواج بازنان كه خدا آن را مقرّر فرموده است خود دارى مى كنيد، اين كار شما نه تنها بر خلاف نظام خلقت است، بلكه مردمى تجاوزكار و بيداد پيشه و اسرافكاريد و با اين زشتكارى همه پليديها و

تب__اهيه__ا را در خود گ___رد آورده ايد.

(476) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ ما كانَ جَ__وابَ قَ__وْمِهِآ اِلاّ اَنْ ق__الُوآ اَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ اِنَّهُمْ اُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ

ولى پاسخ قومش چيزى جز اين نبود كه گفتند : اين ها را ازشهر و آبادى خود بيرون كنيد كه اين ها افراد متظ_اهرى هستند. (82 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين جاى تعجب نيست كه يك جمعيت آلوده و گناهكار ، افراد پاكدامن را به جرم پاكدامنى از خود برانند ، آن ها چنين افرادى را مزاحم شهوات خويش مى بينند و نق__اط ق__وّت و افتخ__ار چني_ن پاكدامن__انى در نظ__ر آن ها نقطه ضعف و عيب بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث واكنش زشت و ظالمانه آنان در برابر اين دعوت اصلاحى و انس___انى و آسم___انى آم___ده اس_ت كه مى فرمايد:

وَ ما كانَ جَوابَ قَوْمِه اِلاّ اَنْ قالُوا اَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ

تنها پاسخ آن جامعه زشت كردار در برابر دعوت اصلاحگرانه آن پيامبر بزرگ اين بود كه گفتند: او و رهروان راه آسمانى اش را از شهر بيرون برانيد و بدين سان خيرخواهى و دلسوزى آن اصلاحگر بزرگ را با سبك مغزى و بى خردى پاسخ دادند.

منظور از واژه «قَرْيَه» در آيه شريفه «شهر» است؛ چنانكه «ابوعُمَر» مى گفت ما رَاَيْتُ قَرَوِيَّيْنِ اَفْصَحَ مِنَ الْحَسَنِ الْبَصْرى وَالْحَجّاجِ. هيچ يك از شهرنشينان را گوياتر و سخنورتر از حَسَن بصرى و حجاج نديدم.

اِنَّهُ___مْ اُن___اسٌ يَتَطَهَّ______رُونَ.

چرا كه اينان مردمى هستند كه پاكى مى ورزند و از شيوه زشت ما دورى مى جويند.

به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس» منظور اين است كه آن تبهكاران، اين كار درست و اين شيوه شايسته لوط و رهروان راه آسمانى اش را كه در حقيقت كارى خدا پسندانه

بود بر آنان عيب مى گرفتند و بر آن بودند كه به كيفر پاكى، آنان را از خانه و كاشانه خويش برانند. امّا به باور برخى منظور آنان اين بود كه لوط و همراهان راه ت__وحي__دي___ش، خ____ود را از راه و رس__م شم__ا تبهك__اران پ___اك مى شم____ارند.

تفسير مردان (477)

فَاَنْجَيْن_اهُ وَ اَهْلَهُ اِلاَّ امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغابِرينَ

( چ__ون كار به اين جا رسي__د ) ما او و خاندانش را رهايى بخشيديم جز همسرش كه با بازماندگان ( در شهر ) بود. (83 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« غابِر » به كسى مى گويند كه همراهانش بروند و او باقى بماند ، همان طور كه خانواده لوط با او رفتند و تنها همسر او در شهر باقى ماند و به سرنوشت گنهكاران گرفتار شد . از آيه 10 سوره تحريم اجمالاً استفاده مى شود كه همسر لوط در آغاز زن سرب__ه راهى ب_ود ، سپس راه خي__انت را پيش گرفت و دشمنان لوط را جرأت بخشيد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«غ_____ابِر»: ب_____اق___ى.

در ادام__ه داست__ان درس آم__وز آن م__ردم س__ركش به نجات حقگرايان و كيفر تبهك__اران اش__اره مى رود.

در اين مورد مى فرمايد:

پس ما لوط و خانواده اش را _ جز همسرش كه در شهر باقى ماند و نابود شد _ همه را نجات بخشيديم؛ چرا كه او به آن پيامبر خدا ايمان نياورده بود. و به باور «حَسَن» و «قتاده» از كسانى بود كه ماند و گرفتار عذاب گرديد.

(478) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ اَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَرا فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمينَ

و (سپس چنان) ب__ارانى بر آن ه__ا فرست__اديم ( بارانى از سنگ كه آن ها را نابود ساخت )، اكن__ون بنگ__ر س__رانج__ام كار مج___رم__ان به كج___ا كشي__د. (84 /

اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

سرنوشت دردناك قوم ل_وط

گرچه در آيه فوق نوع اين باران ، بيان نشده است ، اما از ذكر كلمه « مَطَرا » ( بارانى ) به طور سربسته روشن مى شود كه از باران هاى معمولى نبوده ، بلكه بارانى از سنگ بوده ، چنان كه در آيه 83 سوره هود آمده است . سپس مى گويد: « اكنون تماشا كن، ببين سرانجام كار مجرمان به كجا كشيد » ( فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمينَ ) . گرچه روى سخن در اين جا به پيامبر است ، اما پيدا است كه هدف ، عبرت گرفتن همه افراد باايمان مى باشد . مشروح سرگذشت اين جمعيت و همچنين ضررهاى گوناگون عمل شنيع « لواط و هم جنس گرايى » و حكم آن از نظر قوانين اس__لام در ذي__ل آي__ات سوره هود و حجر بيان شده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

وَ اَمْطَ__رْن__ا عَلَيْهِ__مْ مَطَ__را فَانْظُ_رْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمينَ.

و ب__ر م____ردم آن شه__ر ب__ارانى از سن__گ ب_اران_دي__م.

در آيه ديگ_رى در اين م__ورد مى فرمايد: وَ اَمْطَرْنا عَلَيْها حِجارَةً مِنْ سِجّيلٍ مَنْضُودٍ(1)

و بر آنان سنگه__ايى از گلهاى لايه لايه و سخت بارانديم.

و بدين سان بايد انديشيد و باديده خرد نگريست كه فرجام شوم گناه و گناهكاران چگونه است چگونه آنان به كيفر زشتكاريهاى خويش در اين سرا گرفتار مى گردند و چگ__ون__ه ع__ذاب سهمگي__ن جه__ان ديگ__ر را براى خ__ويش ف__راه__م مى سازند!

1 _ سوره هود، آيه 82 .

تفسير مردان (479)

از حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه لوط حدود سى سال در ميان آن جامعه گناهكار به سر برد و هماره آنان را به راه درست و پرواى از گناه فراخواند. او از آن مردم نبود، بلكه

از جاى ديگرى براى ارشاد و هدايت آنان آمد، امّا آن تيره بختان نه سخنان آسمانى واصلاحگرانه او را شنيدند و نه ازاو پيروى نمودند، و نه گامى در راه اصلاح و پاكسازى دورن و برون جامعه خويش از گناه برداشتند.

آنان دچار اشتباهات بزرگى بودند؛ از كارهاى نادرستشان اين بود كه به نظافت و بهداشت بها نمى دادند، و خويشتن را از جنابت پاك نمى ساختند. مردمى بسيار تنگ چشم و بخيل بودند و همين تنگ نظرى و بخل، آنان را به دردى بى درمان گرفتار ساخت كه دچار انحراف جنسى شدند و كارشان به جايى رسيد كه تمايل به جنس مخالف در خود احساس نمى كردند واز ازدواج لذّت نمى بردند و گرايش به همجنس در ميانشان رواج يافت.

در اين مورد آورده اند كه آنان در منطقه اى ميان مصر و شام زندگى مى كردند و كاروانهايى كه از مصر به شام يا از شام به مصر مى رفت، در شهر آنان فرود مى آمد، و هماره ميهمانان و مسافران بسيارى بر آنان وارد مى شد. و از آنجايى كه مردمى تنگ نظر و از ميهمان گريزان بودند، بر آن شدند كه بلايى عبرت آموز برسر ميهمانان آوردند تا ديگر هرگز ميهمان ناشناس و بيگانه اى در شهرشان فرود نيايد. با آلوده شدن به اين گناه زشت، بيمارى شوم همجنس خواهى و همجنس گرايى در ميانشان ريشه دوانيد و گسترش يافت و كار به جايى رسيد كه اين آفت، و بيمارى به صورت عادى يا ارزش در آمد.

در اين ميان لوط مردى سخاوتمند و بلند نظر بود و از ميهمانان با كرامت و با ادب پذيرايى مى كرد و قومش او را از اين كار باز مى داشتند

و بر او خرده مى گرفتند. كار به جايى رسيد كه به او هشدار دادند كه اگر از مهمان نوازى دست نكشد، دست تجاوز به سوى ميهمانانش گشوده و آنها را رسوا خواهند ساخت. آن حضرت به ناگزير از آن

(480) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پس، آمدن ميهمان را از آنان پوشيده مى داشت و مدتى نيز به اين صورت بود تا خدا تصميم به كيفر و عذاب آن زشتكاران گرفت؛ از اين رو فرشته وحى را به همراه گروهى از فرشتگان به سوى آنان فرستاد.

آنها نخست بر ابراهيم وارد شدند. او گوساله اى سربريد و غذايى فراهم ساخت امّا هنگامى كه غذا را پيش روى آنان نهاد، نخوردند، او ناراحت و ترسان شد، امّا آنان گفتن__د: اى اب__راهي__م، ما غ__ذا نمى خوريم؛ چرا كه فرشته ايم و از سوى پروردگارت به س__وى ق__وم ل__وط مى روي_م.

از آنجا حركت كردند و به حضرت لوط وارد شدند. او به آبيارى مزرعه اش مشغول بود كه ميهمانان آمدند _ پرسيد شما كه هستيد و از كجا مى رسيد؟

پاسخ دادند: ما مسافريم و امشب را در خ__ان__ه شما ميهمانيم.

لوط گفت: مردم اين شهر زشت كردار و همجنس گرايند و دست تجاوز به مال ديگ__ران مى گش__ايند و من نمى ت_وانم امنيّت شما را تضمين كنم.

گفتند: ما مراقب خود هستيم.

آن حضرت به ناگزير به خانه آمد و از همسرش خواهش كرد كه آمدن ميهمانان را نهان دارد، و او پذيرفت. امّا ميان او و مردم شهر نشانى بود كه روزها با بلند كردن دود از روى بام، آمدن ميهمان را به آگاهى همشهريان مى رساند و شامگاهان با شعله ور ساختن آتش. از اين رو با اينكه با لوط عهد بسته بود كه جريان

آمدن ميهمانان را پوشيده دارد و امنيّت آنان را به خطر نيفكند، با نمايش نشانه و علامت مورد اشاره، جريان را به آگاهى آنان رسانيد و چيزى نگذشته بود كه خانه آن پيامبر بزرگ به مح__اص__ره درآم__د و آن ك__وردلان باوقاحت باور نكردنى هدف خود را اعلان ك_ردند و از لوط خواستند تا ميهم__ان__انش را تسلي__م آنان سازد.

در اين شرايط بحرانى بود كه فرشته وحى با نواختن بال خود بر چشمان آن كوردلان، نيروى بينايى را از آنها گرفت و به آنان فهمانيد كه كيفر خدا در راه است.

تفسير مردان (481)

آنگاه به لوط خاطر نشان ساخت كه به همراه خاندانش _ جز همسرش _ از آن شهر بيرون رود.

اوگفت: چگونه با وجود محاصره خانه ام مى توانم بي___رون روم؟

فرشته وحى خطّى از نور در برابر ديدگان او قرار داد و به او گفت: شما از همين راه برويد كه هيچ كسى نمى تواند شما را برگردانده و يا از رفتن باز دارد.

او وخاندانش از آنجا بيرون رفتند و سپيده دم نيز از راه رسيد. درست در آن لحظه بود كه جبرئيل بالهاى خويش را گشود و از هر سوى شهر بر آن زد و آن را به خواست خدا از جاى بركند و به گونه اى بالابرد كه صداى زوزه سگها و بانگ خروسهاى آن را آسمانيان شنيدند؛ و آنگاه شهر را وارونه ساخت و از پى آن خداى فرزانه بارانى از سنگ بر آن شهر باراند كه سنگى بزرگ نيز بر سر زن لوط برخورد و او را نابود ساخت.

گفتنى است كه به باور برخى شهر بر سر مردم آن وارونه گرديد و همه را نابود ساخت، امّا

بر كسانى كه بيرون از شهر بودند از آسمان سنگ ب_اري_د.

«كَلْبى» آورده است كه نخستين كسى كه كار زشت همجنس بازى را در ميان قوم لوط انجام داد، شيطان بود. آن موجود فريبكار در سيماى جوانى زيبا وارد آن شهر شد و آنان را به اين كار ناپسند وسوسه وتشويق نمود و آنگاه بود كه اين زشتكارى بتدريج در آنجا گسترش يافت به گونه اى كه زمين از شرارت و زشتكارى آنان به بارگاه خدا شكايت برد و امان خواست. آسمان نيز با شنيدن صداى دادخواهى زمين به شكايت برخاست و امان طلبيد و از پى آن دو، عرش به گريه آمد، و آنجا بود كه پيام رسيد كه اى آسمان، اينك بر آن تبهكاران بارانى از سنگ بباران! و به زمين فرمان رسيد كه آن__ان را فروبر؛ و آنها هم ف__رم__ان آفريدگار خ__ود را به انج__ام رس__اندند.

(482) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرىآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماآءِ وَ الاَْرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَاَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

و اگر مردمى كه در شهرها و آبادى ها زندگى دارند ، ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند، بركات آسمان و زمين را بر آن ها مى گشاييم ولى ( آن ها حقايق را ) تكذيب كردند ، ما هم آنان را به كيف__ر اعم___الش__ان مج__ازات كرديم . (96 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

عمران و آبادى در سايه ايمان و تقوا

« بَرَكات » جمع « بركت » است ، اين كلمه در اصل به معنى ثبات و استقرار چيزى است و به هر نعمت و موهبتى كه پايدار بماند ، اطلاق مى گردد ، در برابر موجودات بى بركت كه زود فانى و نابود و

بى اثر مى شوند. منظور از « بَ_رَك_ات » زمين و آسمان ، نزول باران و روييدن گياهان است. ايمان و تقوا نه تنها سبب نزول بركات الهى مى شود، بلكه باعث مى گردد كه آن چه در اختيار انسان قرار گرفته ، در مصارف مورد نياز به كار گرفته شود ، مثلاً امروز ملاحظه مى كنيم قسمت بسيار مهمى از نيروهاى انسانى و منابع اقتصادى در مسير « مسابقه تسليحاتى » و ساختن سلاح هاى نابودكننده صرف مى گردد ، اين ها مواهبى هستند فاقد هرگونه بركت ، به زودى از ميان مى روند و نه تنها نتيجه اى نخواهند داشت ، ويرانى هم به بار مى آورند ، ولى اگر جوامع انسانى ايمان و تقوا داشته باشند ، اين مواهب الهى به شكل ديگرى در ميان آن ها درمى آيد و طبعا آثار آن باقى و برقرار خواهد ماند و مصداق كلمه بركات خواهند بود. در آيه فوق كلمه « اَخَذَ » كه به معنى گرفتن است ، در مفهوم مجازات و كيفر دادن به كار رفته و اين در حقيقت به خاطر آن است كه معمولاً كسى را كه مى خواهند مجازات كنند ، نخست مى گيرند و او را با وسايلى مى بندند كه هيچ گونه قدرت فرار نداشته باشند ، سپس او را كيفر مى دهند. گرچه آيه شريفه موردبحث ، ناظربه وضع اقوام پيشين است ، ولى مسلما مفهوم آن يك مفهوم وسيع و عمومى و

تفسير مردان (483)

دايمى است و انحصار به هيچ قوم و ملتى ندارد و اين يك سنت الهى است كه افراد بى ايمان و آلوده و فاسد گرفتار انواع واكنش ها در همين زندگى دنياى خود خواهند شد ، گاهى بلاهاى آسمان و زمين بر سر آن ها مى بارد

و گاهى آتش جنگ هاى جهانى يا منطقه اى ، سرمايه هاى آن ها را در كام خود فرومى گيرد و گاهى ناامنى هاى جسمانى و روانى آن ها را تحت فشار قرار مى دهد و به تعبير قرآن ، اين وابسته به « كسب و اكتساب » و اعمالى است كه خود انسان انجام مى دهد ، فيض خدا محدود و ممنوع نيست ، همان ط__ور كه مج__ازات او اختص__اص به قوم و ملت معينى ندارد .

چرا ملل فاقد ايمان ، زندگى مرفه دارند ؟

از آن چه در بالا گفتيم ، پاسخ يك سؤال كه زياد در ميان جمعى مورد بحث و گفتگو است ، روشن مى گردد و آن اين كه اگر ايمان و تقوا ، موجب نزول انواع بركات الهى است و نقطه مقابل آن باعث سلب بركات است، چرا مشاهده مى كنيم ملت هاى بى ايمانى را كه غرق ناز و نعمتند ، درحالى كه جمعى از افراد باايمان به سختى روزگار مى گ__ذرانن__د؟ پ__اس__خ اين س__ؤال با ت__وج__ه به دو نكت__ه روش___ن مى گردد ؛

1_ اين كه تصور مى شود ملت هاى فاقدايمان و پرهيزگارى غرق در ناز و نعمتند ، اشتباه بزرگى است كه از اشتباه ديگرى يعنى ثروت را دليل بر خوشبختى گرفتن سرچشمه مى گيرد. معمولاً مردم ايران اين طور فكر مى كنند كه هر ملتى صنايعش پيشرفته تر و ثروتش بيشتر باشد ، خوشبخت تر است ، در حالى كه اگر به درون اين جوامع نفوذ كنيم و دردهاى جان كاهى كه روح و جسم آن ها را درهم مى كوبد ، از نزديك ببينيم ، قبول خواهيم كرد كه بسيارى از آن ها از بيچاره ترين مردم روى زمين هستند ، بگذريم ، از اين كه همان پيشرفت نسبى ، نتيجه به كار بستن اصولى همانند كوشش و تلاش و نظم و حس مسؤوليت است كه در متن تعليمات انبياء

قرار دارد. چند سال قبل اين خبر در جرايد منتشر شد كه در نيويورك ، يعنى يكى از ثروتمندان و پيشرفته ترين نقاط دنياى مادى ، بر اثر خاموشى ناگهانى برق ، صحنه عجيبى به

(484) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

وجود آمد ، يعنى بسيارى از مردم به مغازه ها حمله بردند و هستى آن ها را غارت كردند ، تا آن جا كه سه هزار نفر از غارتگران به وسيله پليس بازداشت شدند. مسلما تعداد غارتگران واقعى چندين برابر اين عدد بوده و تنها اين عده بودند كه نتوانستند به موقع فرار كنند ونيز مسلم است كه آن ها غارتگران حرفه اى نبوده اند كه نفرات خود را براى چنان حمله عمومى از قبل آماده كرده باشند ، زيرا حادثه يك حادثه ناگهانى بود. بنابراين چنين نتيجه مى گيريم كه با يك خاموشى برق ، ده ها هزار نفر از مردم يك شهر ثروتمند و به اصطلاح پيشرفته تبديل به « غارتگر » شدند ، اين نه تنها دليل بر انحطاط اخلاقى يك ملت است ، بلكه دليل بر ناامنى شديد اجتماعى نيز مى باشد. خبر ديگرى كه در جرايد بود ، اين خبر را تكميل كرد و آن اين كه يكى از شخصيت هاى معروف كه درهمين ايام در نيويورك در يكى از هتل هاى مشهور چندين ده طبقه اى نيويورك سكونت داشت ، مى گويد : قطع برق ، سبب شد كه راه رفتن در راهروهاى هتل به صورت كار خطرناكى درآيد ، به طورى كه متصديان هتل ، اجازه نمى دادند كسى تنها از راهروها بگذرد و به اتاق خود برسد ، مبادا گرفتار غارتگران گردد ، لذا مسافران را در اكيپ هاى ده نفرى يا بيشتر با مأمورين مسلح به اتاق هاى خود مى فرستادند ، شخص مزبور اضافه مى كند

كه تا گرسنگى شديد به او فشار نمى آورده ، جرأت نداشته است از اتاق خويش خارج گردد. اما همين خاموشى برق در كشورهاى عقب مانده شرقى هرگز چنين مشكلاتى را به وجود نمى آورده و اين نشان مى دهد كه آن ها در عين ثروت و پيشرفت صنايع ، كمترين امنيت در محيط خودشان ندارند ، از اين گذشته ناظران عينى مى گويند : آدم كشى در آن محيط ها همانند نوشيدن يك ج_رعه آب است به همي_ن آسانى. و مى دانيم اگر تمام دنيا را به كسى بدهند و در چنين شرايطى زندگى كند ، از بيچاره ترين مردم جهان خواهد بود ، تازه مشكل امنيت ، تنها يكى از مشكلات آن ها است ، نابسامانى هاى فراوان اجتماعى ديگرى دارند كه آن ها نيز به نوبه خود بسيار دردناكند ، باتوجه به اين حقايق ، ثروت

تفسير مردان (485)

را نبايد با خوشبختى اشتباه كرد .

2 _ اما اين كه گفته مى شود ؛ چرا جوامعى كه داراى ايمان و پرهيزگارى هستند ، عقب مانده اند ، اگر منظور از ايمان و پرهيزگارى تنها ادعاى اسلام و ادعاى پاى بند بودن به اصول تعليمات انبياء بوده باشد ، قبول داريم چنين افرادى عقب مانده اند ، ولى مى دانيم حقيقت ايمان و پرهيزگارى چيزى جز نفوذ آن در تمام اعمال و همه شؤون زندگى نيست و اين امرى است كه با ادعا تأمين نمى گردد. با نهايت تأسف امروز اصول تعليمات اسلام و پيامبران خدا در بسيارى از جوامع اسلامى ، متروك يا نيمه متروك مانده است و چهره اين جوامع ، چهره مسلمانان راستين نيست. اسلام دعوت به پاكى و درستكارى و امانت و تلاش و كوشش مى كند ، كو آن امانت و تلاش؟ اسلام دعوت به

علم و دانش و آگاهى و بيدارى مى كند، كو آن علم و آگاهى سرشار؟ اسلام دعوت به اتحاد و فشردگى صفوف و فداكارى مى كند ، آيا به راستى اين اصل به طور كامل در جوامع اسلامى امروز حكمفرما است و با اين حال عقب مانده اند؟ بنابراين بايد اعتراف كرد اسلام چي__زى است و ما مسلمانان چي__ز ديگر .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

بَ____رَكات: نعمت ه___ايى كه در ح____ال ف__زونى است.

توسعه رزق و روزى در پرتو ايمان و پرواى از خدا

در اين آيه شريفه روشن مى سازد كه سعادت و سازندگى و نعمت و فراوانى در پرتو ايمان و پرواپيشگى است و عامل تباهى و نابودى جامعه هاى پيشين، عملكرد زشت و ظ__الم__انه آن__ان ب__وده است. در اين م__ورد مى فرمايد:

وَ لَ__وْ اَنَّ اَهْ__لَ الْقُ__رىآ امَنُ__وا وَ اتَّقَ__واْ لَفَتَحْن__ا عَلَيْهِ__مْ بَ__رَك__اتٍ مِنَ السَّم__آءِ وَالاَْرْضِ

اگر جامعه ها ومردم شهرهايى كه به كيفر سركشى و حق ستيزيشان به بوته هلاكت سپرده شدند، به راستى ايمان مى آوردند و با پذيرش دعوت هاى توحيدى پيامبران، از شرك و گناه دورى مى جستند، ما درهاى بركات روز افزون و انواع نعمت ها را از

(486) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آسمان و زمين به وسيله باران هاى مناسب و حيات بخش و رويش گل ها و گياهان و ب__ارورى درخت__ان و ارزانى داشتن مي__وه هاى گ__ون_اگ__ون بر روى آنان مى گشوديم.

آرى اين يكى از سنّت هاى خداست؛ همان گونه كه نوح آن را به جامعه و قوم خويش باز گفت و به آنان وعده داد كه اگر به راستى ايمان بياورند، بركات آسمانى بر آنان فرود خواهد آمد.

به باور برخى منظور از بركات آسمانى پذيرفته شدن دعاهاست، همان گونه كه منظور از بركات زمينى برآورده شدن نيازهاى مردم است.

وَ لكِ____نْ كَ__ذَّبُ__وا فَاَخَ__ذْناهُمْ بِم__ا ك____انُ__وا يَكْسِبُ___ونَ

امّا آنان

دعوت هاى آسمانى و پيامبران دلسوز را تكذيب كردند و راه سركشى و بيداد و پايمال ساختن حقوق مردم را درپيش گرفتند، ما نيز آنان را به كيفر نافرمانى و گن__اه و حق ستيزيشان گ__رفت__ار ساختيم و باران آسمان و نعمت و بركات زمين را از آن__ان دري__غ داشتي__م.

تفسير مردان (487)

اَفَاَمِنَ اَهْلُ الْقُرىآ اَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنا بَياتا وَ هُ__مْ نآئِمُونَ

آيااهل اين آبادى هاازاين ايمن هستند كه ع???ما شبانه به سراغ آن ها بيايد در حالى كه درخواب باشند؟ (97 / اعراف)

اَوَ اَمِنَ اَهْلُ الْقُرىآ اَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنا ضُحًى وَ هُمْ يَلْعَبُونَ

آيااهل آبادى هاازاين ايمنند كه عذاب ما روز به سراغشان بيايد در حالى كه سرگرم بازى هستند؟ (98 / اعراف)

اَفَاَمِنُوا مَكْرَ اللّهِ فَلايَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَ_وْمُ الْخاسِرُونَ

آياآن هااز مكرالهى غافلنددرحالى كه از مكر (و مجازات) خدا جززيان كاران ايمن نخواهند بود.

99 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

يعنى آن ها در همه حال در روز و شب ، در خواب و بيدارى ، در ساعات خوشى و ناخوشى همه در دست قدرت خدا قرار دارند و با يك فرمان مى تواند همه زندگانى آن ها را درهم بپيچد ، بدون اين كه كمترين نيازى به مقدمه چينى و فراهم ساختن اسباب قبلى و گذشت زمان داشته باشد ، آرى تنها در يك لحظه و بدون هيچ مقدمه ممكن است انواع بلاها بر سر اين انسان بى خبر فرود آيد. عجيب اين است كه با تمام پيشرفتى كه بشر امروز در صنايع و تكنولوژى كرده و با وجود اين كه نيروهاى مختلف جهان طبيعت را مسخّر خويش ساخته ، در برابر اين گونه حوادث ، به همان اندازه ضعيف و ناتوان و بى دفاع است كه انسان هاى گذشته بودند ، يعنى در برابر زلزله ها و صاعقه ها و مانند آن ،

كمترين تفاوتى در حال او حتى نسبت به انسان هاى پيش از تاريخ ، پيدا نشده است و اين نشانه نهايت ضعف و ناتوانى انسان در عين قدرتمندى و توانايى او است ، اين واقعيتى است كه بايد هميشه مدّنظر همه باشد . ضمنا « مَكْر » در لغت عرب ، با آن چه كه در فارسى امروز از آن مى فهميم ، تفاوت بسيار دارد ، در فارسى امروز « مَكْر » به معنى نقشه هاى شيطانى و زيان بخش به كار مى رود ، در حالى

(488) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كه در ريشه اصلى لغت عرب ، « مَكْر » به معنى هر نوع چاره انديشى براى بازگرداندن كسى از هدفش مى باشد ، اعم از اين كه به حق باشد يا به باطل و معمولاً در مفهوم اين لغت، يك نوع نفوذ تدريجى افتاده است. بنابراين منظور از « مَكْر الهى » ، آن است كه خداوند ، مجرمان را با نقشه هاى قاطع و شكست ناپذير بدون اختيار خودشان از زندگانى مرفه و هدف هاى خوش گذرانى بازمى دارد و اين اشاره به همان كيفرها و بلاهاى ناگهانى و بيچاره كننده است . جمله اى كه در آخر آيه سوم است ، مى گويد : هيچ كس جز زيان كاران خود را از مكر و مجازات الهى در امان نمى بيند ، اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه ؛ آيا اين جمله پيامبران و پيشوايان بزرگ و صالحان را نيز شامل مى شود ؟ بعضى چنين پنداشته اند كه آن ها از اين حكم خارجند و آيه فوق ، مخصوص مجرمان است ، ولى ظاهر اين است كه اين يك حكم عمومى است و همه را فرامى گيرد، زيرا حتى پيامبران و امامان نيز همواره مراقب اعمال خويش

بوده اند ، مبادا كمترين لغزشى از آن ها سر بزند ، زيرا مى دانيم مقام معصوم بودن ، مفهومش اين نيست كه انجام كار خلاف براى آن ها محال است ، بلكه آن ها با نيروى اراده و ايمان و بااستفاده از اختيار خود و مددهاى الهى در برابر خطاها و لغزش ها مصونيت دارند ، آن ها حتى از ترك اولى مى ترسيدند و از اين كه مسؤوليت هاى سنگين خود را به انجام نرسانند، بيمناك بودند، لذا در آيه 15 سوره انعام درباره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : «قُلْ اِنّى اَخافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّى عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ : بگو من مى ترسم اگر نافرمانى پروردگارم كنم ، گرفتار عذاب روز بزرگى شوم » . رواياتى كه در تفسير آيه فوق نقل شده است ، نيز آن چه را گفتيم، تأييد مى كند. «صفوان جمال» مى گويد: «پشت سر امام صادق نماز مى خواندم ، ديدم فرمودند : « اَللّهُمَّ لا تُؤْمِنّى مَكْرَكَ __ ثُمَّ جَهَرَ __ فَقالَ " فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ " : پروردگارا مرا از مكر خود ايمن مساز ، سپس آشكارتر اين قسمت از آيه را تلاوت فرمود ؛ " فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ " ». در « نهج البلاغه » نيز مى خوانيم : « لا تَأْمَنَنَّ عَلى خَيْرِ هذِهِ الاُْمَّةِ عَذابَ اللّهِ لِقَوْلِ اللّهِ سُبْحانَهُ "

تفسير مردان (489)

فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ " : حتى بر نيكان اين امت از كيفر الهى ايمن مباش ، زيرا خداوند مى فرمايد ؛ " فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ " » .(1) در حقيقت ايمن نبودن از مكر الهى به معنى ترس از مسؤوليت ها و خوف از كوتاهى در انجام وظايف است كه

همواره بايد اين « ترس » با « اميد » به رحمت او به طور مساوى در دل هاى افراد باايمان باشد و موازنه اين دو است كه سرچشمه هرگونه حركت و فعاليت مثبت مى باشد و همان چيزى است كه در تعبير روايات به عنوان « خوف » و « رجاء » از آن ها ياد شده است و تصريح شده كه افراد با ايمان همواره در ميان اين دو قرار دارند ، ولى مج__رمان زيان كار آن چن__ان كيف__رهاى اله__ى را ف__راموش كرده اند كه خود را در نه__اي__ت امني__ت مى بينن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نَوْم: خوابى كه چشم و گوش را از شنيدن و ديدن باز دارد.

آيا مردم اين شهرهايى كه در برابر پيام و پيامبران ما به سركشى برخاسته و آنها را تكذيب مى كنند، از اين خطر ايمن هستند كه عذاب دردناك ما شب هنگام در حالى كه در خ__واب خ__وش ف__رو رفت__ه اند به س__راغ آن__ان بي__ايد؟! مگر نه اين كه بدتر از اين به پيشيني__ان ق__ان__ون شكن و تبهك__ارشان ف_رود آمد؟!

ضُحى: آغ__ازين ساعات روز.

روشن است كه از ديدگاه قرآن، كسى كه سرگرم دنياپرستى و دنيادارى باشد و آخرت را رها كند، گويى سرگرم بيهوده كارى و بازى است. و نيز روشن است كه منظور از مردم اين شهرها، هر جامعه و تمدن و مردمى است كه سرگرم كارهاى بيهوده و سرگرمى و دنيادارى باشند و پيام خدا و پيامبران و سراى آخرت را وانهند. آرى، پيام

1- « كلم_ات قص_ار » ، جمله 377 .

(490) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آيه هشدار به همگان است گرچه به خاطر هشدار به شرك گرايان مكّه و سركشى و خي____ره س__رى آن___ان ف___رود آم___ده

است.

امن: امنيّت و ارامش، در برابر ترس و دلهره.

مكر: ني__رن__گ، ت__دبي__ر و چ_اره انديشى.

در آي____ه م___ورد بح__ث مى ف___رم___ايد:

اَفَاَمِنُوا مَكْ____رَ اللّ_هِ

به باور «جُبّائى» منظور اين است كه: آيا اينان از اين واقعيت، كه عذاب خدا به گونه اى آنان را فراگيرد كه خود در نيابند ايمن هستند؟!

نامبرده مى افزايد: بدان دليل آيه شريفه عذاب خدا را مكر و تدبير الهى ناميده است كه به گونه اى گريبان آنان را مى گيرد كه خود نمى فهمند و نمى دانند؛ درست همان گونه كه مكر و نيرنگ، طرف را غافلگير مى سازد.

امّا برخى بر آنند كه مكر خدا اين است كه آنان را به وسيله نعمت هايى چون تندرستى، طول عمر، فراوانى مال و قدرت و شوكت پوشالى و بادآورده سرگرم و غ_افلگي___ر مى س_ازد.

فَ___لا يَ__أْمَ__نُ مَكْ__رَ اللّ__هِ اِلاَّ الْقَ__وْمُ الْخ__اسِ______رُونَ.

درحالى كه جز مردم زيانكار، هيچ كس خودرا از تدبير و مكرخدا در امان نمى نگرد.

چگونه؟

آيه شريفه مى فرمايد جز زيانكاران هيج كس خويشتن را از مكر الهى در امان نمى نگرد، در حالى كه پيامبران و شايسته كرداران زيانكار نيستند و در همان حال خود را از مك_ر اله__ى در ام_ان مى نگرند، اين چگونه است؟!

تفسير مردان (491)

پاسخ

1 _ به باور گروهى منظور اين است كه گناهكارانى خود را از مكر الهى در امان مى نگرند كه زيانكار باشند و كارى به شايسته كرداران ندارد؛ چرا كه آنان حسابشان از اينه__ا ج__داس__ت و ق__رآن در م__ورد آن__ان مى ف__رم__اي_د: پرواپيشگان در بوستان ها و چشمه سارهاى بهشت اند: إِنَّ الْمُتَّقينَ فىجَنّاتٍ وَعُيُونٍ(1).

2 _ و ب__ه ب__اور گ__روهى ديگ__ر منظ__ور اين است كه جز مردم زيانكار هيچ كس گن__اهك__اران را از ع__ذاب و كيف___ر خ___دا ايم__ن نم___ى دان__د.

3 _ از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه جز مردم زيانكار

كه از فرزانگى و حكمت خدا آگاهى ندارند، هيچ كس خود را از عذاب او در امان نمى نگرد.

كوتاه سخن اين كه هدف و پيام آيه شريفه اين است كه مردم را به گونه اى راهنمايى كند كه از كيفر خدا بيمناك باشند و در راه فرمانبردارى از او شتاب گيرند و هرگز در اين سرا و سراى آخرت به خود وعده امنيّت ندهند و هماره مراقب انديشه، عقي__ده، گ__رايش، عملك__رد، اخ__لاق و رفت__ار خ__وي__ش باشند.

1 _ سوره حجر، آيه 45.

(492) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

داستان مرد دانشمندى كه در خدمت فراعنه درآمد

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَالَّذىآ ءَاتَيْنهُ ءَايتِنا فَانْسَلَخَ مِنْهافَاَتْبَعَهُ الشَّيْطنُ فَكانَ مِنَ الْغاوينَ

و براى آن ها بخوان سرگذشت آن كس را كه آيات خود رابه او داديم ولى ( سرانجام ) از ( دستور ) آن ها خارج گشت و شيطان به او دست يافت و از گمراهان شد.(175 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه به روشنى اشاره به داستان كسى مى كند كه نخست در صف مؤمنان بوده و حامل آيات و علوم الهى گشته ، سپس از اين مسير گام بيرون نهاده ، به همين جهت شيطان به وسوسه او پرداخته وعاقبت كارش به گمراهى و بدبختى كشيده شده است. تعبير « اِنْسَلَخَ » كه از ماده « اِنْسِلاخ » و در اصل به معنى از پوست بيرون آمدن است ، نشان مى دهد كه آيات و علوم الهى در آغاز چنان به او احاطه داشت كه همچون پوست تن او شده بود ، اما ناگهان از اين پوست بيرون آمد و با يك چرخش تند ، مسير خود را به كلى تغيير داد . از تعبير « فَاَتْبَعَهُ الشَّيْطنُ » چنين استفاده مى شود كه در آغاز شيطان تقريبااز او قطع اميدكرده بود ، چراكه او

كاملاً در مسير حق قرار داشت ، اما پس از انحراف مزبور ، شيطان به سرعت او را تعقيب كرد و به او رسي__د و بر سر راهش نشس__ت و به وس__وس__ه گ__رى پ__رداخت و سرانجام او را در صف گمراهان و شق__اوتمن__دان ق____رار داد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نَبَأ: خبر، گزارش، سرگذشت، داستان. اما بيشتر به گزارش از رويدادى بزرگ گفته مى شود. واژه «نُبُوَّت» نيز از همين ريشه است و «نبىّ» به كسى گفته مى شود كه خدا در پرتو وحى به او خبر مى دهد.

ف_رج_ام ننگب_ار دانشمن_دان توجي__ه گر ستم

در آيه شريفه آفريدگار هستى به پيام آور خويش دستور مى دهد كه داستان ديگرى از بنى اسرائيل را براى مردم توحيدگرا بيان كند و بدين وسيله فرجام زشت و عبرت انگيز علما و دانشمندان توجيه گر ستم و در خدمت استبداد و انحصارو اختناق و سركوب را براى هشدار به انسان ها به تابلو مى برد.

تفسير مردان (493)

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذىآ آتَيْناهُ آياتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها

و تو اى پيامبر! سرگذشت عبرت انگيز كسى را براى آنان باز گو كه ما دليل و برهان ها ونشانه هاى روشن و روشنگر خود را به او ارزانى داشتيم، امّا او خويشتن را به جه__الت و ن__ادان__ى افكن__د و بس__ان چيزى كه پوست اندازد، دانش و بينش را از خ__ود دور ساخت__ه و از آنه__ا برهن__ه ش_د.

فَ__اَتْبَعَ__هُ الشَّيْط__انُ فَك__انَ مِنَ الْغ__اوي__نَ.

از اي__ن رو شيط___ان ني__ز او را دنب__ال كرد تا گمراهش سازد و سرانجام هم به گم__راه_ى و نگ__ونس__ارى گرفت___ار ش___د.

اين عنصر نگون بخت كه بود؟

اين دانشمند دنيا پرست و خدمتگزار ستم و استبداد كه قرآن شريف او را زير باران نكوهش گرفته است، كيست؟ در اين مورد ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور برخى منظور دانشمند سرشناسى از بنى اسرائيل، به نام «بَلْعام» است كه در عصر موسى عليه السلام مى زيست و خدا به او نعمت دانش و بينشى بسيار ارزانى داشته بود، امّا او به جاى حق گويى به توجيه ست__مِ ستمك_اران پرداخت.

2 _ امّا به باور برخى ديگر فرد مورد نظر، مردى از بنى اسرائيل بود كه پيرو دين و آيين موسى به شمار مى رفت و اسم اعظم مى دانست و دعايش پذيرفته بارگاه خدا بود و در آن شهرى مى زيست كه مردمش كفر گرا بودند و

موسى مى خواست وارد آن شهر گ_ردد و آنان را به توحيد و تق_وا دعوت كند.

3 _ «ابو حمزه ثُمالى» آورده است كه او «بلعم بن ب__اعورا» بود.

4 _ و از «عبد اللّه بن عُمَر»، «سعيد بن مُسَيِّب»، «زيد بن اَسْلَم» و«ابو رَوْق» نيز آورده ان__د كه ف__رد مورد نظ__ر آي__ه شريف__ه «اُمَيَّ__ه ثَقَف__ى» بود.

(494) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سرگذشت «اُمَيَّه»

ن__امب__رده از افراد انگشت شمارى بود كه در حج__از به__ره اى از دانش داش__ت.

او با مطالعه كتاب هاى آسمانى دريافت كه پيامبرى در كنار كعبه و كهن ترين معبد توحيد برانگيخته خواهد شد و از فرط خودپرستى چنين مى پنداشت كه آن پيامبر خدا، خودش خواهد بود. از اين رو هنگامى كه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله وسلم به فرمان خدا برخاست تادر پرتو وحى و رسالت مردم را به سوى خدا و ارزش هاى والاى انسانى فراخواند، او دستخ__وش حس__ادت گرديد و بر حق ستي__زى و بي__داد پ__اى فشرد.

او هنگامى كه در «بَدْر» بر پيكرهاى بى جان شرك گرايان تجاوز كار گذشت، پرسيد اين_ان را چه كس__ى كشته است؟

پ_اسخ داده شد: محمّد صلى الله عليه و آله وسلم .

گفت: اگر محم__د ب__ه راست__ى پي__امب__ر خ___دا بود، خ__ويش__اوندان خود را اين گ__ونه ناب__ود نمى س__اخت.

پس از م___رگ «اُمَيَّه»، پي__امب__ر گرامى صلى الله عليه و آله از خواهر وى خواست تا پاره اى از سرودهاى نامب__رده را بخ__وان__د واو چند قصيده از اشعار ب__رادرش را خواند كه در آنه__ا اي__ن گ___ونه سروده ب_ود:

لَكَ الْحَمْدُ وَالنَّعْماءُ وَ الْفَضْلُ رَبَّنا وَ لاشَىْ ءَ اَعْلى مِنْكَ جَدّا وَ اَمْجَدا

پ__روردگ__ارا! تم__امى نعمت ها و ستايش ها از آن تو ويژه توست و چيزى برتر و بزرگتر و پرشكوه تر از تونيست.

تو ب__ر ع__رش آسمان ها ف__رم__ان___روا و پراقتدارى و همه پيشانى ها بر آستانت ب__ه سج__ده ف__رود مى آين___د.

و ني__ز در

سروده ديگرى به اين مضمون مى سرايد كه: گويى مردم براى حساب و كتاب روز رستاخيز به پا ايستاده اند و آنجاست كه گروهى نگون بخت هستند و دچار عذاب خدايند و گروهى نيكبخت و درخور نعمت او.

تفسير مردان (495)

و در سروده سوّمى مى گويد: هان اى مردم بهوش باشيد كه در روز رستاخيز شما بر آفريدگار دانا و فرمانرواى عرش عرضه خواهيد شد و به سوى او بازخواهيد گشت كه ب__ه آشك__ار و نه__ان و ب__رون و ژرف___اى درون آگ___اه است.

روزى كه وعده خداى بخشاينده و بخشايشگرفرامى رسد؛ چرا كه وعده او سرانج___ام فراخ__واه__د رسيد.

پروردگارا، اگر ما را مورد بخشايش و آمرزش قراردهى، اميد و آروزى من همين است و اگر كيفرمان كنى تو خداى عادل و دادگرى هستى كه بى گناهان را كيفر نمى كنى.

پس از اين كه خواهر «اُمَيَّه» اين فرازها را از ميان قصيدها وسرودهاى اوبرگزيد و خواند، پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود:

آمَنَ شِعْرُهُ وَكَفَرَ قَلْبُهُ وَ اَنْزَلَ اللّهُ فيهِ قَوْلَهُ: وَاتْلُ عَلَيْهِ نَبَأَ الَّذى...

سرودهاى او نشانگر ايمان به خداى يكتاست، امّا انديشه قلبى و عملكرد وى نم__ايشگ__ر كف__رگرايى و بى ايم___انى اوس__ت. و درس__ت در اين هنگ___ام بود كه آي__ه ش__ريف__ه بر قلب مصفّ__اى پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ف__رود آم_د:

وَ اتْلُ عَلَيْهِ__مْ نَبَ__أَ الَّ____ذى آتَيْن__اهُ آياتِن__ا فَانْسَلَ__خَ مِنْه_ا(1)....

5 _ «سعيد بن مُسَيِّب» آورده است كه: منظور از اين دانشمند تبهكار، «ابو عامر» راهب است كه پيامبرگرامى او را فاسق و نافرمان وصف كرد. او پيش از ظهور اسلام از راهب___ان و ت__ارك__ان دني__ا ب__ود و لب__اسى از پوست ب__ر تن داشت. هنگامى كه پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله به مدينه آمد،او نزدحضرت شتافت وپرسيد:

دين وآيينى راكه براى مردم آورده اى و همگان را به آن فرامى خوانى چه دينى است؟

پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ف__رم__ود:

ت__وحي__د گ__رايى و يكت__ا پ__رستى، همان دين و آيينى كه اب__راهيم آورده ب__ود.

گفت: اين كه چيزتازه اى نيست، من بردين ابراهيم هستم ودين حنيف راپيروى مى كنم.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: تو بر آن نيست__ى: چرا كه چي__زهايى از خود بر آن افزوده اى.

ابو عامر گفت: خدا دروغگو را در غ__ربت و بى كسى بكش__د، هركدام ازما مى خواهد باشد.

1 _ سوره اعراف، آيه 175.

(496) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آنگاه به شام رفت و از سوى ديگر به منافقان سفارش كرد كه سلاح فراهم آورند و خود نزد فرمانرواى روم رفت وسپاهى به يارى او گردآورد تا پيامبر صلى الله عليه و آله را از مدينه بي__رون كند، امّا سر انجام در ش__ام در نه__ايت ذلّت وغربت و بى ياورى جان سپرد.

6 _ «حَسَن» و «ابن كِيسان» نيز آورده اند كه منظور، منافقان اهل كتاب مى باشند؛ چرا كه آنان پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله را بسان فرزندان خويش با نام و نشان مى شناختند و نويد آمدنش را دريافت كرده بودند، امّا پس از آمدن آن حضرت، از آيات و نويدهاى كتابهاى آسمانى خود روى برتافتند و كفر را پيش گرفتند و خدا نيز شيطان را بر آنان مسلّط س_اخت.

7 _ از ديدگاه «قَتاده» آيه شريفه «مَثَل» ونمونه اى است در مورد همه كسانى كه راه ح__ق و ه__دايت ب__ر آن__ان ع__رض__ه گ__ردد امّا آن__ان روى برت__ابند و نپ__ذي__رند.

8 _ از حضرت باقر عليه السلام آورده اندكه : اصل آيه شريفه و اصل مَثَل، درباره «بَلعم باعورا»، آن دانشمند دنياپرست و فريبكار است، امّا پس از او آفريدگار هستى آيه شريفه را نمونه و مثال بارزى براى همه كسانى قرار داده است كه خود را پيرو قرآن و قبله مى شمارند، امّا در قلمرو عمل، هواى دل را بر مقررات و خشنودى خدا مقدّم مى دارن__د. «اَلاْءَصْ__لُ

ف__ى ذلِ__كَ بَلْعَمُ، ثُمَّ ضَرَبَهُ اللّهُ مَثَلاً لِكُلِّ مُؤْثِرٍ هَواهُ عَلى هُدَى اللّهِ مِنْ اَهْ_لِ الْقِبْلَةِ»(1)

9 _ «ابو مُسْلِم» مى گويد: منظور آيه شريفه فرعون مى باشد كه آيات و معجزه هاى م__وس__ى را ن__ادي__ده مى گ__رف__ت و بر ش__رك و بي__داد خ__ود پ__اى مى فش____رد.

10 _ و «حَسَ_ن» ب__ر آن است كه منظ___ور از آي__ات، ه__داي__ت و دي__ن خداست.

11 _ و «مُجاهِد» بر اين باور است كه منظور از آيات، نبوت است؛ امّا اين ديدگاه نادرست است، چرا كه پيامبران خدا فرستادگان و حجت هاى او براى مردم اند و از چنين خصلت و صفت ناپسندى پاك و پاكيزه مى باشند.

1 _ تفسير بُرْهان، ج 2، ص 52.

تفسير مردان (497)

بَلْعَ_م ب_اعُ_ورا دانشمن_د دني_اپ_رست و منح_رف

وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْنهُ بِها وَ لكِنَّهآُ اَخْلَدَ اِلَى الاَْرْضِ وَ اتَّبَعَ هَويهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ اِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ اَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذينَ كَذَّبُوا بِايتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

و اگر مى خواستيم ( مقام ) او را با اين آيات ( و علوم ودانش ها ) بالا مى برديم ( اما اجبار برخلاف سنت ماست لذا او رابه حال خود رهاساختيم ) ولى او به پستى گراييد و از هواى نفس خويش پيروى كرد ، او همچون سگ ( هار ) است كه اگر به او حمله كنى دهانش را باز و زبانش را برون خواهد كرد و اگر او را به حال خود واگذارى بازهمين كاررا مى كند (گويى آن چنان تشنه دنياپرستى است كه هرگز سيراب نمى شود) اين مثل جمعيتى است كه آيات ما را تك__ذيب ك__ردن_د اين داستان ها را ( براى آن ها ) بازگو كن شايد بينديشند ( و بيدار شوند ).

(176 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«اَخْلَدَ» از ماده «

اِخْلاد » به معنى سكونت دائمى در يك جا اختيار كردن است ، بنابراين « اَخْلَدَ اِلَى الاَْرْضِ » يعنى براى هميشه به زمين چسبيد كه در اين جا كنايه از جهان مادّه و زرق و برق و لذّات نامشروع زندگى مادّىّ است . مسلم است كه نگاهدارى اجبارى افراد در مسير حق با سنت پروردگار كه سنت اختيار و آزادى اراده است، سازگار نيست و نشانه شخصيت و عظمت كسى نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه مى كند: ما او را به اختيار خودش واگذارديم و او به جاى اين كه با استفاده از علوم و دانش خويش هر روز مقام بالاترى را بپيمايد « به پستى گراييد و بر اثر پيروى از هوى و هوس مراحل سقوط را طى كرد » . او بر اثر شدت هوى پرستى و چسبيدن به لذات جهان ماده ، يك حال عطش نامحدود و پايان ناپذير به خود گرفته كه همواره دنبال دنياپرستى مى رود ، نه به خاطر نياز و احتياج بلكه به شكل بيمارگونه اى همچون يك « سگ هار » كه بر اثر بيمارى هارى حالت عطش كاذب به او دست مى دهد و در هيچ حال سيراب نمى شود اين همان حالت دنيا پرستان و هوى پرستان دون همت

(498) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اس__ت، ك__ه ه__ر ق__در بين__دوزن___د ب___از ه__م احس__اس سي__رى نمى كنن___د.

آيات فوق نامى از كسى نبرده بلكه سخن از يك عالم و دانشمند مى گويد كه نخست در مسير حق بود ، آن چنان كه هيچ كس فكر نمى كرد روزى منحرف شود اما سرانجام دنياپرستى و پيروى از هواى نفس چنان به سقوطش كشانيد كه در صف گمراهان و پيروان شيطان قرار گرفت . ولى از بسيارى از

روايات و كلمات مفسران استفاده مى شود كه منظور از اين شخص مردى به نام «بلعم با عورا» بوده است كه در عصر موسى زندگى مى كرد و از دانشمندان و علماى مشهور بنى اسرائيل محسوب مى شد و حتى موسى از وجود او به عنوان يك مبلّغ نيرومند استفاده مى كرد و كارش در اين راه آن قدر بالا گرفت كه دعايش در پيشگاه خدا به اجابت مى رسيد ، ولى بر اثر تمايل به فرعون و وعد و وعيدهاى او از راه حق منحرف شد و همه مقامات خود را از دست داد ، تا آن جا كه در صف مخالفان موسىقرارگرفت. همچنين از امام باقر روايت شده كه فرمود : « اَلاَْصْلُ فى ذلِكَ بَلْعَمُ ، ثُمَّ ضَرَبَهُ اللّهُ مَثَلاً لِكُلِّ مُؤْثِرٍ هَواهُ عَلى هُدَى اللّهِ مِنْ اَهْلِ الْقِبْلَةِ : اصل آيه درباره بلعم است ، سپس خداوند آن را به عنوان يك مثال درباره كسانى كه هوى پرستى را بر خداپرستى و هدايت الهى در اين امّت مقدم بشمرند ، بيان كرده است » .(1) اصولاً كمتر خطرى در جوامع انسانى به اندازه خطر دانشمندانى است كه علم و دانش خود را در اختيار فراعنه و جباران عصر خود قرار مى دهند و در اثر هوى پرستى و تمايل به زرق و برق جهان ماده «وَ اِخْلادَ اِلَى الاَْرْضِ» همه سرمايه هاى فكرى خود را در اختيار طاغوت ها مى گذارند و آن ها نيز براى تحميق مردم عوام از وجود اين گونه افراد حداكثر استفاده را مى كنند. اين موضوع اختصاص به زمان موسى يا ساير پيامبران نداشته ، بعد از عصر پيامبراسلام صلى الله عليه و آله و تا به امروز نيز ادامه دارد كه « بلعم باعوراها » علم و دانش و نفوذ اجتماعى خود را

در برابر درهم و دينار يا مقام و يا به خاطر انگيزه حسد در اختيار

1- « مجمع البيان » ، جلد 4 ، صفحه 500 .

تفسير مردان (499)

گروه هاى منافق و دشمنان حق و فراعنه و بنى اميّه ها و بنى عباس و طاغوت ها داده و مى دهند . اين گروه از دانشمندان نشانه هايى دارند كه در آيات فوق بيان شده و به وسيله آن مى توان آن ها را شناخت ، آن ها هوى پرستانى هستند كه خداى خود را فراموش كرده اند ، آن ها همّت هايى پست دارند كه به جاى توجّه به شخصيت برتر و مقام والا در پيشگاه خدا و خلق خدا به پستى مى گرايند و به خاطر همين دون همتى همه چيز خود را از دست مى دهند ، آن ها تحت وسوسه هاى شديد شيطان قرار دارند و به آسانى قابل خريد و فروشند ، آن ها همانند سگ هاى بيمارى هستند كه هرگز سيراب نمى گردند و روى اين جهات مسير حق را رها كرده ، در بيراهه ها سرگردان مى شوندوپيشواى گمراهانند بايداين گونه افرادرا شناخت وبه شدت ازآن هابرحذر بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اِخْ__لاد: دل بست__ن و گ__رايش ش__دي__د و در اين ج_ا منظ__ور دنيا پرستى و چسبي____دن ب____ه دني__اس___ت.

لَهْث: برآوردن سگ زبان خود را از شدت تشنگى. و واژه «لِهاث» به مفهوم حرارت و عطش شديد است. پاره اى نيز «لَهْث» را به نفس نفس كردن و نفس زدن بسيار نيز معنى كرده اند.

در آيه مورد بحث مى اف__زايد:

وَ لَ__وْ شِئْن___ا لَ__رَفَعْن__اهُ بِه___ا

در مورد اين فراز دو نظر است:

1 _ به باور «جُبّائى» منظور اين است كه: اگر مى خواستيم پيش از آن كه او از آيات ما روى برتابد و به كفرگرايد، مقامش را اوج مى بخشيديم و او را بالا مى برديم،

امّا وى را به حال خود وانهاديم كه خود ايمانش را استوار و افزون سازد، ولى او به كف__رگ__راييد.

2 _ امّا به باور «بَلْخى» و «زَجّاج» منظور اين است كه: اگر مى خواستيم ميان او و

(500) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

گناه فاصله پديد مى آورديم، امّا او را به حال خود رها كرديم كه خود راه تقوا در پيش گي__رد و از گن__اه دورى ج__وي__د؛ و اين نش__انگ__ر ق__درت وص__ف ناپذير خداست.

وَلكِنَّهُ اَخْلَدَ اِلَى الاَْرْضِ وَاتَّبَ__عَ هَ__وْيهُ

«سعيد بن جُبَيْر» و «سُدى» مى گويند: امّا او به دنيا و لذتهاى زودگذر آن روى آورد و با پيروى از هواهاى دل خويش دنيا را بر آخرت مق__دّم شم_رد.

در ادام__ه سخ__ن درب__اره او اين گ__ون__ه مث____ال م_ى زن__د:

فَمَثَلُ__هُ كَمَثَ__لِ الْكَلْ__بِ اِنْ تَحْمِ___لْ عَلَيْ__هِ يَلْهَ__ثْ اَوْ تَتْ_رُكْ_هُ يَلْهَ__ثْ

از اين رو داستان او همچون داستان سگ هار است كه اگر طردش كنى و برانى، يا رهايش كنى و نرانى به هرحال زبان از كام بيرون مى آورد؛ و اين ف__رد نيز چ__ه ان__درزش ده__ى و يا ن__دهى گمراه است و حق را نمى پ__ذي_رند.

گفتنى است كه همه حيوانات ممكن است در حال خستگى و ناتوانى بسيار زبانشان را بيرون آورند، امّا سگ در همه حال زبان از كام بيرون مى آورد؛ به همين جهت است كه قرآن دانشمند خ__ودك__امه و تاريك انديش و توجيه گر ستم و خشونت را ب__ه س__گ ه__ار تشبي__ه مى كن____د.

در آيه ديگرى در مورد اين گونه عناصر تيره بخت مى ف_رمايد:

«سَوآءٌ عَلَيْكُمْ اَدَعَوْتُمُوهُمْ اَمْ اَنْتُمْ صامِتُونَ»(1) چه آنان را به راه حق و عدالت فراخوانيد و يا خاموش بمانيد و نخوانيد، براى شما يكسان است.

چرا دانشمندان توجيه كننده ظلم به سگ تشبيه شده اند؟!

چرا قرآن شريف دانشمندان توجيه گر ستم و خشونت و

بيگانه از حقيقت ومعنويت را به س__گ تشبي__ه مى كند؟

دراين مورد ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ «ابو مُسْلِم» مى گويد: از اين جهت عالم بى عمل و پاسدار ستم و فريب به سگ تشبيه شده است كه اين حيوان سمبل پليدى و پستى و ناپاكى است و قرآن با اين بيان،

1 _ آيه 193 همين سوره.

تفسير مردان (501)

پستى و فرومايگى چنين كسى را ترسيم مى كند.

و ب__دان دلي__ل بر بي__رون آوردن زبان سگ از دهانش تكيه مى كند كه عرب هنگامى كه چيزى را به چيز ديگر تشبيه نمود، از پى آن به وصف «مُشَبَّهٌ به» مى پ__ردازد، گرچه آن وصف در «مُشَبَّه» نباشد.

2 _ امّا به باور برخى، تشبيه دانشمندِ گمراه و بيدادگر به سگ بدان جهت است كه اين جانور هنگامى كه زبان از كام بيرون آورد، آهنگ حمله و اذيت و آزار دارد و اگر شما به او حمله برى يا او را به حال خود رها كنى، او به شما حمله خواهد آورد. فرد ستمكارى كه با زبان خويش مردم را مى آزارد نيز اين گونه است و به همين جهت به سگ تشبيه ش__ده است. و منظ__ور از واژه «لهث» در آي__ه شريفه، كنايه از پارس كردن س___گ مى باشد.

3 _ از ديدگاه «مُجاهِد»، آيه شريفه و مثال آن در مورد هر كسى است كه قرآن را مى خ__واند، امّا به دستورات آن نمى انديشد و عمل نمى كند؛ چنين كسى به سگ تشبيه شده است.

ذلِ___كَ مَثَ___لُ الْقَ__وْمِ الَّ__ذي__نَ كَذَّبُ_وا بِ_اي_اتِنا

اين وص__ف و داست__ان آن گ__روه__ى است كه آي__ات م__ا را دروغ مى انگ__ارند.

«ابن عبّاس» در اين مورد آورده است كه: مردم مكّه هماره در اين آرزو بودند كه كاش خدا از سوى خود

پيامبرى براى هدايت آنان مى فرستاد، امّا هنگامى كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمان بعثت يافت، آنان با اين كه هيچ ترديدى در پيامبرى و آسمانى بودن دعوتش ن__داشتند، او را تك__ذيب نم__ودن__د و در نتيجه خود را از نعمت هدايت محروم ساختند.

فَ__اقْصُ__صِ الْقَصَ__صَ لَعَلَّهُ____مْ يَتَفَكَّ____رُونَ.

پس اى پي__امب_ر! داستان پيشنيان را برايشان باز گو، باشد كه بينديشند و درس عب__رت گي__رند و دست از عملك__رد زشت و ظ__الم__انه خويش بردارند و خويشتن را دچ__ار بدبخت__ى و نگ__ونس__ارى نس___ازن_د.

(502) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ساآءَ مَثَ__لاً الْقَ__وْمُ الَّ__ذي__نَ كَ__ذَّبُ__وا بِايتِن__ا وَ اَنْفُسَهُ__مْ ك__انُ__وا يَظْلِمُ___ونَ

چه بد مثلى دارند گروهى كه آيات ما را تكذيب كردند ولى آن ها به خودشان ستم مى كردند.

(177 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

چه ستمى از اين بالاتر كه سرمايه هاى معنوى علوم و دانش هاى خويش را كه مى ت__وان__د باع___ث سربلندى خود آن ها و جامعه هايشان گردد در اختيار صاحبان « زر » و « زور » مى گ__ذارن__د و به به__اى ناچي__ز مى ف__روشن__د و سرانجام خود و جامعه اى را ب__ه سقوط مى كش_انند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ستمكاران به خويشتن

اينك در اين آي__ه شريفه در م__ورد مث__الى كه در آي__ه پيش زده شده مى فرمايد:

سآءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذينَ كَذَّبُوا بِاياتِنا

چه زشت و نا هنجار است وصف مردمى كه در مورد شان چنين مثالى زده شده است؛ چرا كه مثال از روى حكمت و صواب زده شده و آنچه زشت است وصف آن م__ردم حق ستي__ز و تبهكار است.

وَ اَنْفُسَهُ__مْ ك__انُ__وا يَظْلِمُ_____ونَ.

اينان با دروغ انگاشتن آيات خدا و پافشارى در حق ستيزى خويش، تنها از مقام و منزلت خود كاستند و زيانى به جاى ديگر نرساندند؛ چرا كه اينان هستند كه به

كيفر گناه خويش گرفتار مى گردند و مى دانيم كه آفريدگار پرمهر و بى نياز، از كفرگرايى اينان زيانى نخواهد برد؛ درست همان گونه كه از ايمان و فرمانبردارى كسى سودى نمى برد.

تفسير مردان (503)

مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِى وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولآئِكَ هُمُ الْخسِرُونَ

آن كس را كه خدا هدايت كند هدايت يافته ( واقعى ) اواست و آن هارا كه ( به خاطر اعم__الشان ) گم__راه س__ازد زي__انك__اران ( واقع__ى ) آن ه_ا هستند. (178 / اعراف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« هدايت » و « اضلال » الهى نه جنبه اجبارى دارد و نه بى دليل و بى حساب است ، منظور از اين دو فراهم ساختن زمينه هاى هدايت و يا بازگرفتن اين گونه زمينه ها است ، آن هم به خاطر اعمال نيك و بدى كه انسان قبلاً انجام داده است و در هر حال تصميم نهايى با خود انسان است ، بنابراين آيه فوق با آيات گذشته كه اصل آزادى اراده را تأييد مى كرد كاملاً انطب_اق دارد و من_افاتى درميان آن ها نيست .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه م_ورد بح__ث مى فرمايد:

مَنْ يَهْ__دِ اللّ__هُ فَهُ_____وَ الْمُهْتَ___دى

و هر كسى را كه خدا براى رسيدن به پاداش پرشكوه خود راه نمايد، به سوى ايمان و خ__وبيه___ا راه ي__افت___ه اس___ت.

به باور «جُبّائى» اين هدايت و اين رهنمود خاص، ويژه مردم توحيد گرا و باايمان است.

وَ مَنْ يُضْلِلْ فَاُولآئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ.

و هر كسى را خدا از راه بهشت و پاداش پرشكوه خود به كيفر بد انديشى و كفر گرايى و عملكرد زشت و ظالمانه اش گمراه سازد، چنين كسى به راستى زيانكار است و از بهش__ت پرط__راوت و نعمت ه__اى آن مح__روم خ__واهد بود.

«بَلْخى» مى گويد: واژه «مُهْتَدى» به مفهوم كسى است

كه با درست انديشى و حق جويى هدايت خدا را پذيرفته و دعوت پيامبرش را پاسخ مثبت داده است؛ و كسى كه خدا گمراهش نموده، در حقيقت آن كسى است كه خود به خاطر بدانديشى و

(504) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

عملكرد نا صوابش گمراهى را برگزيده و خدا نيز او را به حال خود رها كرده و به شرك و گناه مجبورش نساخته است.

پرتوى از آيات(1)

پرتوى از آيات(1)

در برخى از آيات گذشته، قرآن شريف داستان و سرگذشت و وصف دانشمند بزرگ و عالم توانمندى را در دو جهت شوكت و معنويت و اوج و نيز در جهت سراشيبى خفّت و فريبكارى و شرارت به تا بلو مى برد كه به راستى عبرت انگيز است و براى همه كسانى كه خداى پرمهر بهره اى از نعمت گران دانش و بينش به آنان ارزانى داشته، سخت درس آموز و هشدار دهنده است؛ چرا كه اين خطر و اين آفت تنها در عصر «بلعم باعورا» يا «اُمَيّه ثَقَفى» يا «ابو عامر راهب» نبوده و ممكن است در همه قرون و اعصار و سر راه هر دانشور و دانشمند و عالمى باشد؛ مگر نه اين كه در همه قرن ها و عصرها دانش و بينش و فرهنگ و معنويّت برنده ترين سلاح براى تسخيردل ها و جان هاست؟ و مگر نه اين كه در قرون و اعصار خود كامگان و اسبتداد گران مى كوشند تا افزون بر ارتش سركوب و سلاح، ارتشى نيز از دانشوران و شاعران و سخنوران و فرهنگيان و عالمان براى ادامه سلطه پديدآورند و آنان را در راه خدمت به بارگاه بيداد، به توجيه خشونت و سركوب و جنايات خويش و تملّق بافى و چاپلوسى

و آراستن چهره كريه ظالمان بگمارند؟ و مگر نه اين كه سلاح تطميع و تهديد و تزوير هم__اره آخت__ه و آماده است؟

قرآن شريف در اين آيات سرگذشت كسى را به تابلو مى برد كه:

1 _ نخست در اوج آگ__اهى و ايم__ان و مع__نويت و عرف__ان است، چ__را كه قرآن مى ف__رم__اي__د: وَ اتْ____لُ عَلَيْهِ__مْ نَبَ__أَ الَّ____ذى آتَيْن____اهُ آي___اتِن__ا....

2 _ به دانش و بينش واخلاق آراسته است، به گونه اى كه اين ارزش ها را بسان دژ

1 _ مترجم .

تفسير مردان (505)

وپوششى در برگرفته است.

3 _ در اوج تق___رّب به خ__داس__ت و اس__م اعظ__م را مى دان__د و راز و نياز و دع__ايش پذي__رفت_ه است.

4 _ امّا هموست كه با گرفتار آمدن به آفت هايى چون حسد، خود خواهى، خودكامگى، خود سرى، خود بزرگ بينى، جاه پرستى، مال دوستى، عشق به زرق برق و در يك كلام جنون قدرت و ثروت و شهوت و انتقام، يكصد و هشتاد درجه تغيير جهت مى دهد و به واپسگ__رايى گ__رفت__ار مى شود و از همه ارزش ها برهنه مى ش__ود و بس__ان م___ارى پ_وست مى آندازد: فَانْسَلَخَ مِنْها....

5 _ و باگرفتار آمدن به دام شهوت و لذت جوى ها و انحصار قدرت و امكانات، زمين گير مى شود و جز به خود و خواسته هاى خويش نمى انديشد: وَلكِنَّهُ اَخْلَدَ اِلَى الاَْرْضِ و خود و خ__دا و حق__وق مردم را به فراموشى مى سپارد.

6 _ و شيطان به سوى او روان مى شود و به او دل مى بندد...و شيطان هاى رنگارنگ همه توانايى هاى او را درراه هدف هاى ظالمانه به كار مى گيرند.

7 _ و او معامله گر مى شود و دين و دانش و بيان و قلم و هر آن چه دارد، مى فروشد.

8 _ و سگ هارى در

خدمت ستم و سركوب و خشونت و بيداد و ترويج روحيه اسارت پذيرى به سود خودكامگان مى شود تا به اشاره ظالمان بگيرد و بدرد و زخم زند. راستى كه حضرت باقر عليه السلام چه زيبا روشنگرى كرد كه فرمود: اصل آيه شريفه در مورد «بلعم باعورا» است، امّا پس از او آفريدگار هستى اين آيه رامثال بارزى براى همه دانشمندانى قرار داد كه بازب__ان و قل__م، خ__ود را پي__رو ق__رآن و قبله بشمارند، امّا در زن__دگى عم__ل به ه__واى دل را بر خشنودى خدا مقدم دارند.

(506) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

فرار از جهاد ممنوع

ي_اآ اَيُّهَ_ا الَّ_ذي_نَ ءَامَنُ__وآا اِذا لَقيتُ__مُ الَّذي__نَ كَفَ_رُوا زَحْفا فَ__لا تُ__وَلُّ_وهُمُ الاَْدْبارَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه با انبوه كافران درميدان نبرد روبرو شويد به آن ها پش__ت نكني____د. (15 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

«لَقيتُم» از مادّه « لِقاء » به معنى اجتماع و روبرو شدن است ولى در بسيارى از موارد به معنى روبرو شدن در ميدان جنگ آمده است . «زَحْف» در اصل به معناى حركت كردن به سوى چيزى است آن چنان كه پاها به سوى زمين كشيده شود ، همانند حركت كودك قبل از آن كه راه بيافتد و يا شتر به هنگام خستگى كه پاى خود را به روى زمين مى كشد سپس به حركت لشكر انبوه نيز گفته شده است زيرا از دور چنان به نظر مى رسد كه گويى روى زمين مى لغزند و به پيش مى آيند . در آيه فوق به كار بردن كلمه « زَحْف » اشاره به اين است كه هر چند دشمن از نظر نفرات و تجهيزات فراوان و شما در اقليّت قرار داشته باشيد نبايد از ميدان مبارزه فرار

كنيد همان گونه كه نفرات دشمن در ميدان بدر چند برابر شما بود و پايدارى به خرج داديد و سرانجام پيروز شديد . اصولاً فرار از جنگ يكى از بزرگترين گناهان در اسلام محسوب مى شود منتهى با توجه به بعضى از آيات قرآن ، آن را مشروط به اين دانسته اند كه جمعيت دشمن ح__دّاكثر دو ب__راب__ر مسلمانان ب__وده باشد كه بحث آن به خواست خداوند در همين س__وره ذيل آي_ه 65 و 66 خ__واه__د آم_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

لِقاء: ب__رخ__ورد نمودن و روبه رو شدن.

زَحْف: نزديك شدن تدريجى؛ و به باور برخى به مفهوم گروهى است كه به سوى دشمن حركت كنند.

تَوْلِيَة: چيزى را در پى چيزى در آوردن.

تفسير مردان (507)

پايدارى و پايمردى در برابر ستم و تجاوز

در آيات پيش سخن از اين بود كه آفريدگار هستى مردم با ايمان را به وسيله فرشتگان يارى فرمود و نويد پيروزى به آنان داد و با افكندن وحشت و هراس بر دل هاى كفر گرايان و حق ستيران، مردم آزاديخواه و توحيدگرا را به اوج پيروزى و سرفرازى رساند، اينك سخن از اين است كه آنان را به پايدارى و پايمردى در پيكار و ايستادگى در برابر تجاوزكاران و تاريك انديشان سفارش مى كند و از فرار از برابر آنان هش__دار مى ده_د و مى فرمايد:

يآ اَيُّهَا الَّ__ذينَ امَنُ_وآ اِذا لَقيتُ__مُ الَّ_ذينَ كَفَ__رُوا زَحْفًا فَ__لا تُوَلُّوهُمُ الاْءَدْبارَ

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه با انبوه كفرگرايان رو به رو شديد كه در حال يورش به شما هستند به آنان پشت نكنيد و پا به فرار نگذاريد.

روى سخن در آيه شريفه، به باور گروهى با پيكارگران در ميدان بدر است و به باور گروهى با همه ايمان آوردگان.

(508)

آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تاكتيك جنگ و گريز

وَ مَ__نْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِ__ذٍ دُبُرَآهُ اِلاّ مُتَحَرِّفا لِقِتالٍ اَوْ مُتَحَيِّزا اِلى فِئَةٍ فَقَدْ باآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْويهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ

و هركس درآن هنگام به آن ها پشت كند، مگر درصورتى كه هدفش كناره گيرى از ميدان براى حمله مجدد و يا به قصد پيوستن به گروهى (از مجاهدان) بوده باشد، ( چنين كسى ) گرفت_ار غضب پروردگ_ار خواهد شد و م__أواى او جهن__م و چه بد جايگاهى است. (16 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه دو صورت از مسأله فرار ، استثناء شده كه در ظاهر شكل فرار دارد اما در باطن شكل مبارزه و جهاد . نخست صورتى است كه از آن تعبير به « مُتَحَرِّفا لِقِتال » شده «مُتَحَرِّف» از مادّه « تَحَرُّف » به معناى كناره گيرى از وسط به اطراف و كناره ها است و منظور از اين جمله اين است كه جنگ جويان به عنوان يك تاكتيك جنگى از برابر دشمن بگريزند و به كنارى بروند كه او را به دنبال خود بكشانند و ناگهان ضربه غافلگيرانه را بر پيكراو واردسازند و يا به صورت جنگ و گريز دشمن را خسته كنند كه جنگ گاهى حمله و گاهى عقب نشينى به عنوان حمله مجدّداست و به قول عرب ها «اَلْحَرْبُ كَرٌّ وَ فَرٌّ » . شكل دوم آن است كه جنگجويى خود را در ميدان تنها بيند و براى پيوستن به گروه جنگجويان عقب نشينى كند و پس از پيوستن به آن ها حمله را آغاز نمايد . به هر حال دستور تحريم فرار از ميدان نبايد به شكل خشكى تفسير شود كه مانورها و تاكتيك هاى جنگى را از ميان ببرد همان مانورهايى كه سرچشمه بسيارى

از پيروزى ها است . و در پايان آيه مى فرمايد نه تنها فراركنندگان گرفتار خشم خدا مى شوند بلكه « جايگاه آنها دوزخ و چه بد جايگاهى است » ( وَ مَأْويهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ ). جمله « باءَ » از مادّه « بَواء » به معناى مراجعت و منزل گرفتن آمده ، ولى ريشه آن به معناى صاف و مسطح كردن يك محلّ و مكان است و از آن جا كه انسان به هنگام منزل گرفتن محلّ خود را صاف و مسطح مى كند اين كلمه به اين معنا آمده

تفسير مردان (509)

است ، همچنين چون انسان به منزلگاه خويش مراجعت مى كند به معناى بازگشت نيز آمده است و در آيه بالا اشاره به اين است كه آن ها مشمول غضب مستمرّ و مداوم پروردگار مى شوند گويى در خشم و غضب پروردگار منزل گرفته اند.« مَأْوى » در اصل به معناى پناهگاه است و اين كه در آيه بالا مى خوانيم مأواى فراركنندگان از جهاد جهنّم است اشاره به اين است كه آن ها با فرار مى خواهند پناهگاهى براى خود انتخاب كنند كه از هلاكت مصون بمانند ولى به عكس پناهگاه آن ها جهنّم مى شود نه تنها در جهان ديگر بلكه در اين جهان نيز در جهنمى سوزان از ذلّت و بدبختى و شكست و محروميّت ، پناه خواهند گرفت. لذا در كتاب « عيون الاخبار » امام« على بن موسى الرضا » در پاسخ يكى از دوستانش كه از فلسفه بسيارى از احكام سؤال مى كند در زمينه فلسفه تحريم فرار از جهاد مى نويسد : « خداوند به اين دليل فرار از جهاد را تحريم كرده كه موجب وهن و سستى در دين و تحقير

برنامه پيامبران و امامان و پيشوايان عادل مى گردد و نيز سبب مى شود كه آن ها نتوانند بر دشمنان پيروز شوند و دشمن را به خاطر مخالفت با دعوت به توحيد پروردگار و از اجراى عدالت و ترك ستمگرى و از ميان بردن فساد كيفر دهند ، به علاوه سبب مى شود كه دشمنان در برابر مسلمانان جسور شوند و حتى مسلمانان به دست آن ها اسير و مقتول گردند و سرانجام آيين خداوند عزّوجلّ برچيده شود ».(1) درميان امتيازات فراوانى كه على داشت و گاهى خودش به عنوان سرمشق براى ديگران به آن اشاره مى كند همين مسأله عدم فرار از ميدان جهاد است آن جا كه مى فرمايد : « اِنّى لَمْ اِفَرَّ مِنَ الزَّحْفِ قَطُّ وَ لَمْ يُبارَزَنى اَحَدٌ اِلاّ سَقَيْتُ الاَْرْضَ مِنْ دَمِه : من هيچ گاه از برابر انبوه دشمن فرار نكردم ( با اين كه در طول عمرم در ميدان هاى زياد شركت جستم) و هيچ كس درميدان جنگ بامن روبرونشد مگراين كه زمين را از خونش سيراب كردم » .(2)

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 138 .

2- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 139 .

(510) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَ__وْمَئِ__ذٍ دُبُ__رَهُآ اِلاّ مُتَحَ___رِّفًا لِقِتالٍ اَوْمُتَحَيِّزًا اِلى فِئَةٍ فَقَدْ بآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ

و هر كسى از جنگِ با تجاوزكاران رويگردان شود و پا به فرار گذارد، سزاوار خشم خداست.و به باور گروهى به سوى خشم خدا باز مى گردد. امّا اگر كسى سنگر يا جايگاه خويش را تغيير دهد و در اين انديشه باشد كه در شرايط و موقعيت بهترى بر ضد دشمن پيكار نمايد و يا بكوشد تا با جابه جايى

خويش، به گروهى نزديك شود و از آنان يارى بگيرد، عقب نشينى او مانعى ندارد.

وَ مَ_أْوَيهُ جَهَنَّمُ وَبِئْ_سَ الْمَصيرُ

و جايگاه كسى كه در ميدان جهاد از برابر دشمن بگريزد آتش دوزخ است و راستى كه دوزخ ب__د جايگ_اه_ى است.

به باور بيشتر مفسّران اين حكم و هشدار ويژه مجاهدان بدر است تنها در پيكار بدر بود كه مردم توحيدگرا حق جا به جا شدن در ميدان جنگ را نداشتند؛ چرا كه آنان در آن كارزار تنها يك گروه بودند و موردى براى جابه جايى به منظور پيوستن به گروهى ديگر براى پيكار قهرمانانه تر نبود؛ امّا در جنگ هاى ديگر، چون امكان چنين جابه جايى هست، انسان توحيد گرا در ميدان پيكار به هركجا برود به سوى ديگر مسلم__ان__ان گ__ريخت__ه اس_ت.

«ابن عُمَر» آورده است كه پيامبرگرامى ما را به سوى جهاد فرستاد. در آن ميدان، مردم مسلمان هنگام برخورد بادشمن ناگريز به عقب نشينى و فرار شدند و به مدينه بازگشتند و گفتن__د: اى پيامبر خ___دا! ما از جنگ گريخته و به م__دين___ه بازگشته ايم! اين___ك تكلي__ف م_ا چيس__ت؟

فرمود: شما با دشمن پيكار نموده ايد و من به همراه بقيه مسلمانان در مدينه گروه و پناهگاه شم__ا هستي__م و شما به س__وى ما آمده ايد و به قرارگاه خويش باز گشته ايد.

و پاره اى برآنند كه حكم آيه شريفه جهان شمول و عمومى است و هر مسلمانى را _ كه پشت به دشمن كند و از ميدان جه__اد و دف__اع بگ__ري__زد را_ ش__ام__ل مى گردد.

تفسير مردان (511)

اموال و اولاد شماوسيله آزمايش شماست

وَ اعْلَمُ_وآا اَنَّم_اآ اَمْ_والُكُ_مْ وَ اَوْل_دُكُ_مْ فِتْنَ___ةٌ وَ اَنَّ اللّ_هَ عِنْ___دَآهُ اَجْ___رٌ عَظي___مٌ

و بداني_د اموال و اولاد شم__ا وسيل__ه آزمايش است و پاداش عظيم (

براى آن ها كه از عهده امتح____ان ب__رآين___د ) ن__زد خ____دا اس___ت. (28 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فِتْنَة » در اين گونه موارد به معناى وسيله آزمايش است و در حقيقت مهم ترين وسيله آزمون ايمان و كفر ، شخصيت و فقدان شخصيّت و ميزان ارزش انسانى اشخاص ، همين دو موضوع است . چگونگى به دست آوردن اموال و چگونگى خرج كردن آن ها و طرز نگاهدارى آن و ميزان دلبستگى و علاقه به آن ، همگى ميدان هاى آزمايش بشر است بسيارند كسانى كه از نظر عبادات معمولى و تظاهر به دين و مذهب و حتى گاهى از نظر انجام مستحبات ، بسيار سخت گيرند و وفادارند ، امّا به هنگامى كه پاى يك مسأله مالى به ميان مى آيد ، همه چيز كنار مى رود و تمام قوانين الهى و مسائل انسانى و حق و عدالت ، به دست فراموشى سپرده مى شود . در مورد فرزندان ، كه ميوه هاى قلب انسان و شكوفه هاى حيات او هستند نيز غالبا چنين است بسيارى از كسانى را كه به ظاهر پاى بند به امور دينى و مسائل اخلاقى هستند مى بينيم كه به هنگامى كه پاى فرزندشان به ميان مى آيد گويى پرده اى بر افكارشان مى افتد و همه اين مسائل را فراموش مى كنند ، عشق به فرزند سبب مى شود كه حرام را حلال و حلال را حرام بشمرند و براى تأمين آينده خيالى او تن به هر كارى بدهند و هر حقى را زير پا بگذارند ، بايد خود را در اين دو ميدان بزرگ امتحان ، به خدابسپاريم و به هوش باشيم كه بسيار كسان، دراين دو ميدان لغزيدند و سقوط كردند و

نفرين ابدى را براى خود فراهم ساختند. در اين جا سؤالاتى است از قبيل اين كه چرا خداوند با آن احاطه علم___ى كه دارد م__ردم را آزمايش مى كند و اين كه چرا آزمايش خدا عمومى است و حتّى پيامبران را ش__ام__ل مى ش__ود؟ و اين كه موادّ آزمايش الهى و راه پيروزى در آن ها چيست؟ كه پ__اس__خ هم__ه اين س__ؤالات در جل__د اول تفسي__ر نم__ون___ه صفح__ه 384 تا صفح__ه 390 بيان شده است .

(512) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

روشنگرى مى كن_د كه:

وَ اعْلَمُ______وآ اَنَّم______ا اَمْ____والُكُ____مْ وَ اَوْلادُكُ__مْ فِتْنَ___ةٌ

بدانيد كه ثروت ها و فرزندان شماوسيله آزمونى براى شما هستند؛ و «ابولُبابَه» بدان دليل كه دارايى و خاندانش نزد يهود بود، دستخوش خيانت شد و از احساسات و علايق مادى پيروى كرد و خود را گرفتار لغزش ساخت.

وَاَنَّ اللّهَ عِنْدَهُآ اَجْرٌ عَظيمٌ.

و خداست كه نزد او پاداشى پرشكوه است و اين پاداش از آن كسانى است كه خدا را فرمان برند و در راه او جهاد نمايند و دستخوش انحراف و خيانت نگردند و روشن است كه پاداش خ___دا از ث__روت و ف__رزند بهتر است.

آيه شريفه بيانگر اين نكته است كه خدا انسان را به وسيله ثروت و فرزندانش آزمايش مى كند تا به دين وسيله آنانى را كه به تقدير و اندازه گيرى حكيمانه خدا خشنودند و نيز آن كسانى كه ناخشنودند، به روشنى شناخته شوند.

روشن است كه خدا از انديشه وعملكرد و درون و برون انسان «آگاه است و فلسفه و حكمت اين آزمون اين است كه انسانها كارى انجام دهند كه به وسيله آن درخور پ__اداش ي__ا كيف__ر گردند.

امير مؤمنان عليه السلام فرمود: لا يَقُولَنَّ أَحَدُكُمُ اللّهُمَّ اِنّى

أَعُوذُبِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ، لاِءَنَّهُ لَيْسَ اَحَدٌ اِلاّ وَ هُوَ مُشْتَمِ__لٌ عَلى فِتْنَةٍ...(1)

كسى به هنگام نيايش با خدا نگويد كه: بار خدايا! من، از فتنه و آزمون به تو پناه مى برم؛ چرا كه همه انسان ها گرفتار اين فتنه و آزمون هستند. بنا بر اين هر كسى به خدا پناه مى برد بايد از فتنه هاى گمراه كننده به خدا پناه برد، چرا كه خدا مى فرمايد:

بدانيد كه داراييه_ا و فرزندان شما وسيله اى براى آزمون شمايند.

1 _ نهج البلاغه، قصار 93.

تفسير مردان (513)

هدف جهاد و يك بشارت

وَ قتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدّينُ كُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انْتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما يَعْمَلُ____ونَ بَصي___رٌ

و باآن ها پيكار كنيد تا فتنه (شرك و سلب آزادى)برچيده شود و دين (و پرستش) همه مخصوص خداباشد و اگر آن ها (از راه شرك و فساد بازگردند و از اعمال نادرست) خوددارى كنند (خداوند آن ه__ا را مى پذيرد) خ__دا به آن چه انجام مى دهند بيناست. (39 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

«فِتْنَة» مفهوم وسيعى داردكه هرگونه اعمال فشار را شامل مى شود، لذاگاهى درقرآن كلمه فتنه به معنى شرك و بت پرستى كه انواع محدوديت ها و فشارهارا براى جامعه دربردارد گفته شده، همچنين به فشارهايى كه از ناحيه دشمنان براى جلوگيرى از گسترش دعوت اسلام و به منظور خفه كردن نداى حق طلبان و حتى بازگرداندن مؤمنان به سوى كفر به عمل مى آيد «فِتْنَة» اطلاق شده است. در آيه فوق بعضى از مفسران فتنه را به معنى شرك و بعضى به معنى كوشش هاى دشمنان براى سلب آزادى فكرى و اجتماعى از مسلمانان گرفته اند، ولى حق اين است كه مفهوم آيه مفهوم وسيعى است كه هم «شرك» را شامل مى شود و (به ق__رين__ه جمل__ه وَ يَكُونَ الدّينُ كُلُّهُ لِلّهِ ) و ه__م س__اي__ر فش__ارهايى كه از ط__رف دشمن__ان به مسلم__ان__ان وارد مى شد.

آي__ه ف__وق ب_ه دو قسم_ت از اه__داف مق__دس جه_اد اس_لامى اش__اره

مى كن__د:

1 _ برچيدن بساط بت پرستى و ازميان بردن بتكده ها ، زيرا آزادى دينى مخصوص كسانى است كه از يكى از اديان آسمانى پيروى كنند و در برابر آن ها اعمال فشار براى تغيير عقيده صحيح نيست ، ولى بت پرستى نه دين است و نه مكتب بلكه خرافه است و انحراف و حكومت اسلامى بايد نخست از طريق تبليغ و اگر ممكن نشد از طريق توسّل به زور بساط بت پرستى را از همه جا برچيند و بتخانه ها را وي__ران كند .

2 _ به دست آوردن آزادى بيان و تبليغ و نشر اسلام ، در اين قسمت نيز اسلام

(514) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اجازه مى دهد كه اگر كسانى با اعمال خود جلو آزادى عمل مسلمانان را در نشر و تبليغ و دعوت به اسلام بگيرند آن ها حق دارند متوسّل به جهاد آزادى بخش شوند و راه را براى تبليغ منطقى بگشايند ( براى توضيح بيشتر به تفسير نمونه جلد 2 صفحه 15 تا 18 مراجعه فرماييد ) . در تفسيرهاى اهل سنت مانند تفسير آلوسى ( تفسير روح البيان ) و تفاسير مختلف شيعه از امام صادق چنين نقل شده كه فرمود : « لَمْ يَجِى ءْ تَأْويلُ هذِهِ الاْيَةِ وَ لَوْ قامَ قائِمُنا بَعْدُ سَيَرى مَنْ يُدْرِكُهُ ما يَكُونُ مِنْ تَأْويلِ هذِهِ الاْيَةِ وَ لَيَبْلُغَنَّ دينُ مُحَمَّدٍ مابَلَغَ اللَّيْلُ حَتّى لايَكُونُ مُشْرِكُ عَلى ظَهْرِ الاَْرْضِ : تأويل و تفسير نهايى اين آيه هنوز فرانرسيده است و هنگامى كه قائم ما قيام كند كسانى كه زمان او را درك كنند تأويل اين آيه را خواهند ديد، به خدا سوگند كه در آن موقع دين محمّد صلى الله عليه و آله به تمام نقاطى كه شب پوشش آرام بخش خود را بر آن مى افكند

خواهد رسيد تا در سراسر روى زمين مشرك و بت پرستى باقى نماند» .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

چه سالار و ياورى!

در اين آيه روى سخن با پيامبر و مردم با ايمان است و از آنان مى خواهد كه همچنان پيكار سنجيده و عادلانه خويش را برضد آفت كفر و استبداد و كفرگرايان و تج__اوزكاران ادام__ه دهن__د تا ديگ__ر تجاوز و فتن___ه اى برج___اى نم__اند: وَقاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُ____ونَ فِتْنَ__ةٌ

با اين شرك گرايان بيداد پيشه با بهترين و مؤثرترين شيوه ها همچنان پيكار كنيد تا تاريك انديش و شرك گرايى باقى نماند؛ يا همه آنان به سوى حق بگرايند وايمان آورند و يا با ايمان آوردگان پيمان ببندند و دست از شرارت بردارند، چرا كه اگر جز اين باشد آنان در ميان قبيله و عشيره خود ديگران را به كفر و شرك و تجاوز به حقوق و امنيت حق طلبان فرا مى خوانند و با وسوسه و شگردهايشان در دين خدا فتنه پ_دي__د مى آوردن___د.

1- « مجمع البيان » .

تفسير مردان (515)

وَيَكُونَ ال__دّينُ كُلُّهُ لِلّ_هِ

و دين حق يكسره از آن خدا گردد و مردم همه برگرد دين گردآيند و انديشه و عقي__ده ها اص__لاح گ__ردد و توحي__د گرايى و پ__رواپيشگى راه و رس__م همه شود.

از حضرت صادق عليه السلام آورده اند كه پيام اين آيه شريفه هنوز تحقّق نيافته و تأويل نهايى آن نرسيده است و هنگامى كه قائم ماخاندان وحى و رسالت به پاخيزد، كسانى كه در عصر درخشان او باشند تأويل آيه شريفه را در خواهند يافت و خواهند ديد. به خدا سوگند كه در آن روزگارِ دوست داشتنى دين و آيين پاك محمد صلى الله عليه و آله وسلم كران تاكران گيتى را كه شب پرده آرام بخشش را بر

آن مى افكند، فراخواهد گرفت و ديگر در زمين و زمان شرك گرا و بيداد پيشه اى حاكم نخواهد بود و همان گونه كه خدا نويد مى دهد، جز يكتا آفريدگار هستى پرستش نخواهد شد: لَمْ يَجِئْتَأْويلُ هذِهِ الاْآيَةِ، وَ لَوْقامَ قائِمُنا بَعْدُ سَيَرى مَنْ يُدْرِكُهُ ما يَكُونُ مِنْ تَأْويلِ هذِهِ الاْآيَةِ وَ لَيَبْلُغَنَّ دينُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وسلم ما بَلَغَ اللَّيْلَ حَتّى لايَكُونَ مُشْرِكٌ عَلى ظَهْرِ الاَْرْضِ(1)، كَما قالَ اللّهُ تَعالى: يَعْبُ_دُونَنى لا يُشْ__رِكُونَ بى شَيْئ__ا(2)

در ادامه آي___ه مب__ارك__ه مى ف__رم__اي__د: فَ__اِنِ انْتَهَ__وْا فَاِنَّ اللّهَ بِما يَعْمَلُونَ بَصيرٌ

و اگر از كفر و بيداد باز ايستند، خدا به درون و برون آنان بين__است و پاداش كارشان را ارزانى مى دارد.

1 _ تفسير عيّاشى، ج 2، ص 56؛ تفسير بُرْهان، ج 2، ص 81.

2 _ سوره نور، آيه 54.

(516) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خمس يك دستور مهم اسلامى

وَ اعْلَمُوآا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَاَنَ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى وَ الْيَتمى وَالْمَسكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ اِنْ كُنْتُمْ ءَامَنْتُمْ بِاللّهِ وَ ماآ اَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنايَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْع__انِ وَ اللّ__هُ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ

و بدانيد هر گونه غنيمتى به شما رسد خمس آن براى خدا و براى پيامبر و براى ذى القربى ويتيمان و مسكينان و واماندگان در راه است ، اگر شما به خدا و آن چه بربنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه ( باايمان و بى ايمان يعنى روز جنگ بدر ) نازل كرديم، ايمان آورده ايد و خداوند بر هر چيزى قادر است. (41 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

با اي_ن ك_ه روى سخ_ن در اي_ن آي_ه ب_ه مؤمن_ان اس_ت ، زي_را پيرام_ون غناي_م جه_اد اسلام_ى بح_ث مى كند و معلوم است مجاهد اسلام_ى مؤم_ن اس_ت ،

ولى ب_ا اين ح_ال مى گويد : « اگر ايمان به خدا و پيامبر آورده ايد » اشاره به اين كه نه تنها ادعاى ايمان نشانه ايمان نيست بلك_ه شرك_ت در مي_دان جه_اد نيز ممك_ن اس_ت نشان_ه ايم_ان كام_ل نباش_د و اين عم_ل به خاط_ر اه_داف ديگرى انج_ام گيرد ، مؤمن كامل كس_ى اس_ت ك_ه در ب__راب__ر هم__ه دستورات مخصوصا دستورات مالى تسلي_م باشد و تبعيضى در ميان برنامه ه_اى اله_ى قائ_ل نگردد.

روز جدايى حق از باطل

نام روزجنگ « بدر » دراين آيه روز جدايى حق از باطل « يَوْمَ الْفُرْقان » و روز درگيرى گروه طرفداران كفر با گروه طرفداران ايمان ذكر شده ، اشاره به اين كه اولاً : روز تاريخى بدر روزى بود كه نشانه هاى حقانيت پيامبر صلى الله عليه و آله ظاهر گشت ، زيرا قبلاً وعده پيروزى به مسلمانان داده بود در حالى كه ظاهرا هيچ نشانه اى از آن وجود نداشت و چنان عوامل مختلف غيرمنتظره براى پيروزى دست به دست هم داد كه آن را نمى شد بر تصادف حمل كرد ، بنابراين صدق آياتى كه بر اين پيامبر صلى الله عليه و آله در چنين

تفسير مردان (517)

روزى نازل شده دليل آن در خودش نهفته است . ثانيا : درگيرى بدر ( يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعان) در واقع يك نعمت بزرگ الهى براى مسلمانان بود كه گروهى در آغاز از آن پرهيز داشتند امّا همين درگيرى و پيروزى سال ها آن ها را جلو برد و اسم و آوازه آن ها در پرتو آن در سراسر جزيره عرب پيچيد و همه را به انديشه در آيين جديد و قدرت حيرت انگيزى كه در پرتو آن در جزيره عرب تولد يافته بود وادار نمود و ضمنا در آن روز كه روز «

وانفسا » براى امت كوچك اسلام بود مؤمنان راستين اسلام از مدعيان ك_اذب شن_اخته شدند ، پ__س اين روز از ه__ر نظ_ر روز ج_دايى ح_ق از ب_اطل ب_ود .

منظور از ذى القربى و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه چيست ؟

منظ___ور از ذى الق___ربى در اي__ن آي__ه هم__ه خ__ويش__اوندان نيس__ت و نه هم__ه خ__ويش__اون__دان پي__امبر صلى الله عليه و آله بلكه امامان اهل بيت هستند ، دليل بر اين موضوع رواي__ات مت__وات__رى است كه از طرق اهلبيت پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است (1)و در كتب اه__ل سن__ت ني__ز اش__اراتى به آن وج__ود دارد .

بنابراين آن ها كه يك سهم از خمس را متعلق به همه خويشاوندان پيامبر مى دانند در برابر سؤال قرار مى گيرند كه اين چه امتيازى است كه اسلام براى اقوام و بستگان پيامبر صلى الله عليه و آله قائل شده است ، در حالى كه مى دانيم اسلام مافوق نژاد و قوم و قبيله اس_ت. ولى اگر آن را مخصوص امامان اهل بيت بدانيم با توجه به اين كه آن ها جانشينان پيامبر و رهبران حكومت اسلامى بوده و هستند ، علت دادن اين يك سهم از خمس به آن ها روشن مى گردد ، به تعبير ديگر « سهم خدا » و « سهم پيامبر » و « سهم ذى القربى » هر سه سهم متعلق به « رهبر حكومت اسلامى » است ، او زندگى ساده خود را از آن اداره مى كند و بقيّه را در مخارج گوناگونى كه لازمه مقام رهبرى امت است مصرف خواهد نمود ، يعنى در حقيقت در نيازهاى جامعه و مردم. بعضى از

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 6 ، بحث خمس مراجعه شود .

(518) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مفسرّان اهل سنت مانند نويسنده « المَنار » چون « ذى القربى » را همه

خويشاوندان دانسته است ، براى پاسخ اشكال فوق براى حكومت اسلامى پيامبر تشريفاتى قائل شده و او را موظّف دانسته كه قوم و قبيله خويش را به وسيله اموال گرد خود نگاه دارد ، روشن است كه چنين منطقى به هيچ وجه با منطق حكومت جهانى و انسانى و حذف امتيازات قبيلگى سازگار نيست ( در اين زمينه توضيح ديگرى داريم كه در بحث هاى آينده خواهد آمد ). منظور از « يتيمان » و « مسكينان » و « واماندگان در راه » تنها ايتام و مساكين و ابناء سبيل بنى هاشم و سادات مى باشند ، اگرچه ظاهر آيه مطلق است و قيدى در آن ديده نمى شود ، دليل ما بر اين تقييد روايات زيادى است كه در تفسير آيه از طرق اهل بيت وارد شده و مى دانيم بسيارى از احكام در متن قرآن به طور مطلق آمده ولى « شرايط و قيود » آن به وسيله « سنّت » بي_ان ش_ده اس_ت و اي_ن منحص_ر ب_ه آي_ه مورد بحث نيست تا جاى تعجب باشد. به علاوه با توجه به آن كه زكوة بر نيازمندان بنى هاشم به طور مسلّم حرام است بايد احتياجات آن ها از طريق ديگرى تأمين گردد و اين خود قرينه مى شود بر اين كه منظور از آيه فوق خصوص نيازمندان بنى هاشم است لذا، در احاديث مى خ__واني__م كه امام صادق مى فرمود: « خ__داون__د هنگامى كه زكوة را بر ما حرام كرد خمس را براى ما قرارداد بنابراين زك__وة بر ما ح__رام است و خمس حلال » .(1)

آيا غنايم منحصر به غنايم جنگى است

موضوع مهم ديگرى كه در اين آيه بايد مورد بررسى دقيق قرار گيرد و در حقيقت قسمت عمده بحث در

آن متمركز مى گردد ، اين است كه لفظ « غنيمت » كه در آيه آمده است تنه__ا ش_ام_ل غن_اي_م جنگ_ى مى ش_ود ي_ا ه_رگ_ون_ه درآم_دى را درب_رم_ى گي_رد؟ در صورت اول آيه تنها خمس غنايم جنگى را بيان مى كند و براى خمس در ساير م_وض_وع_ات ب_ايد از سنّت و اخب_ار و رواي_ات صحي_ح و معتب_ر

1- « وس__ائ_ل الشيع__ه » ، جل_د 6 ، بح_ث خمس و « مجم_ع البي_ان » ذي_ل آي_ه م_ورد بحث .

تفسير مردان (519)

استف_اده كرد و هيچ مانعى ندارد كه قرآن به قسمتى از حكم خمس و به تناسب مسائل جهاد اشاره كند و قسمت ه_اى ديگ_رى در سنت بيان شود .

مث__لاً در ق__رآن مجي__د نم__ازه__اى پنجگانه روزانه صريحا آمده است و همچنين به نمازهاى طواف كه از نمازهاى واجبه است اشاره شده ، ولى از نماز آيات كه مورد اتفاق تمام مسلمانان اعم از شيعه و سنى است ذكرى به ميان نيامده است و هيچ كس را نمى يابيم كه بگويد چون نماز آيات در قرآن ذكر نشده و تنها در سنت پيامبر آمده است نبايد به آن عمل كرد و يا اين كه چون در قرآن به بعضى از غسل ها اشاره شده و سخن از ديگر غسل ها به ميان نيامده است بايد از آن صرفنظر كرد ، اين منطقى است كه هيچ مسلمانى آن را نمى پذيرد. بنابراين هيچ اشكالى ندارد كه قرآن تنها قسمتى از م__وارد خم__س را بي__ان ك__رده باش__د و بقيّه را موكول به سنت نمايد و نظي___ر اي__ن مس__أله در فق__ه اس__لام بسي_ار زياد است .

ولى با اين حال بايد ببينيم كه « غنيمت » در لغت و در نظر عرف چه معنى مى دهد؟

آيا راستى منحصر به غنايم جنگى است و يا هر گونه درآمدى را شامل مى شود؟ آن چه از كتب لغت استفاده مى شود ، اين است كه در ريشه معنى لغوى اين كلمه عنوان جنگ و آن چه از دشمن به دست مى آيد ، نيفتاده است ، بلكه هر درآمدى را شامل مى شود ، به عنوان شاهد به چند قسمت از كتب معروف و مشهور لغت كه مورد استناد دانشمندان و ادباى عرب است اشاره مى كنيم : دركتاب «لسان العرب» جلد دوازدهم مى خوانيم : « وَ الْغُنْمُ الْفَوْزُبِالشَّىْ ءِ مِنْ غَيْرِمَشَقَّةٍ ... وَ الْغُنَمُ، الْغَنيمَةُ وَ الْمَغْنَمُ الْفَيْى ءُ ... وَ فِى الْحَديثِ اَلرَّهْنُ لِمَنْ رَهَنَهُ لَهُ غُنْمُهُ وَ عَلَيْهِ غُرْمُهُ ، غُنْمُهُ زِيادَتُهُ وَ نِمائُهُ وَ فاضِلُ قيمَتِه ... وَ غَنِمَ الشَّىْ ءَ فازَ بِه ... : غُنْم يعنى دسترسى يافتن به چيزى بدون مشقت و " غُنْم " و " غَنيمَت " و "مَغْنَم" به معنى فيى ء است ( فَيْى ء را نيز در لغت به معنى چيزهايى كه بدون زحم__ت ب__ه انس____ان مى رسد ذكر كرده اند ) ». و در حديث وارد شده كه گروگان در اختيار كسى است كه آن را به گرو گرفته ، غنيمت و منافعش براى اوست و غرامت و زيانش نيز متوجه اوست و نيز غُنْم به معنى زيادى و نمو و اضافه

(520) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

قيمت است و فلان چيز را به غنيمت گرفت يعنى به او دسترسى پيدا كرد. و در كتاب « تاج العروس » جلد نهم مى خوانيم : « وَ الْغُنْمُ الْفَوْزُ بِالشَّيْى ءِ بِلا مَشَقَّةٍ : غنيمت آن است كه انسان بدون زحمت به چيزى دست يابد ». در كتاب « قاموس »

نيز غنيمت به همان معنى فوق ذكر شده است. و در كتاب « مفردات راغب » مى خوانيم : غنيمت از ريشه « غَنَم » به معنى « گوسفند » گرفته شده و سپس مى گويد : « ثُمَّ اسْتُعْمِلُوا فى كُلِّ مَظْفُورٍ بِه مِنْ جَهَةِ الْعُدى وَ غَيْرِه : سپس در هر چيزى كه انسان از دشمن و يا غير دشمن به دست مى آورد به كار رفته است » حتى كسانى كه يكى از معانى غنيمت را غنايم جنگى ذكر كرده اند انكار نمى كنند كه معنى اصلى آن معنى وسيعى است كه به هرگونه خيرى كه انسان بدون مشقت به آن دست يابد گفته مى شود. در استعمالات معمولى نيز « غَنيمَت » در برابر « غَرامَت » ذكر مى شود ، همان طور كه معنى « غرامت » معنى وسيعى است و هر گونه غرامت را شامل مى شود « غنيمت » نيز معنى وسيعى دارد و به هر گونه درآمد قابل ملاحظه اى گفته مى شود ، اين كلمه در « نهج البلاغه » در موارد زيادى به همين معنى آمده است ، در خطبه 76 مى خوانيم : « اِغْتَنِمِ الْمُهَل : فرصت ها و مهلت ها را غنيمت بشماريد ». و در خطبه 120 مى فرمايد : « مَنْ اَخَذَها لَحِقَ وَ غَنِمَ : كسى كه به آيين خدا عمل كند به سرمنزل مقصود مى رسد و بهره مى برد ». و در نامه 53 به مالك اشتر مى فرمايد : « وَ لا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعا ضارِيا تَغْتَنِمُ اَكْلَهُمْ : در برابر مردم مصر همچون حيوان درنده اى مباش كه خوردن آن ها را غنيمت و درآمدى براى خود فرض كنى ». و در نامه 45

به عثمان بن حنيف مى فرمايد : « فَوَ اللّهِ ما كَنَزْتُ مِنْ دُنْياكُمْ تِبْرا وَ لاَ ادَّخَرْتُ مِنْ غَنائِمِها وَفْرا : به خدا سوگند از دنياى شما طلايى نياندوختم و از غنايم و درآمدهاى آن اندوخته اى فراه_م نكردم ». و در كلمات قصار ، در جمله 331 مى فرمايد : « اِنَّ اللّهَ جَعَلَ الطّاعَةَ غَنيمَةَ الاَْكْياسِ : خداوند اطاعت را غنيمت و بهره هوشمندان قرار داده است ». و در نامه 41 مى خوانيم : « وَاغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقَرَضَكَ فى حالِ غِناكَ : هر كس در حالى بى نيازيت از تو ق_رض_ى بخ_واه_د غنيم_ت بشم_ار ». و نظير

تفسير مردان (521)

اين تعبيرات بسيار فراوان است كه همگى نشان مى دهد « غنيمت » منحصر به غنايم جنگى نيست. و اما مفسران: بسيارى از مفسران كه در زمينه اين آيه به بحث پرداخته اند صريحا اعتراف كرده اند كه غنيمت در اصل معنى وسيعى دارد و شامل غنايم جنگى و غير آن و به طور كلى هر چيزى را كه انسان بدون مشقّت فراوانى به آن دست يابد مى شود ، حتّى آن ها كه آيه را به خاطر فتواى فقهاى اهل تسنّن مخصوص غنايم جنگى دانسته اند باز معترفند كه در معنى اصلى آن اين قيد وجود ندارد بلكه به خاطر قيام دليل ديگرى اين قيد را به آن زده اند. « قُرْطُبى » مفسّر معروف اهل تسنن در تفسير خود ، ذيل آيه چنين مى نويسد : « غنيمت در لغت خيرى است كه فرد يا جماعتى با كوشش به دست مى آورند ... و بدان كه اتفاق ( علماى تسنن ) بر اين است كه مراد از غنيمت در آيه ( وَاعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ ) اموالى است

كه با قهر و غلبه در جنگ به مردم مى رسد ، ولى بايد توجّه داشت كه اين قيد همانطور كه گفتيم در معنى لغوى آن وجود ندارد ، ولى در عرف شرع ، اين قيد وارد شده است » .(1) « فخر رازى » در تفسير خود تصريح مى كند كه : « اَلْغُنْمُ الْفَوْزُ بِالشَّيٌى ءِ : غنيمت اين است كه انسان به چيزى دست يابد » و پس از ذكر اين معنى وسيع از نظر لغت مى گويد : « معنى شرعى غنيمت ( به عقيده فقهاى اهل تسنن ) همان غنايم جنگى است » .(2) و نيز در تفسير « المَنار » « غنيمت » را به معنى وسيع ذكر كرده و اختصاص به غنايم جنگى نداده اگر چه معتقد است بايد معنى وسيع آيه فوق را به خاطر قيدشرعى مقيد به غنايم جنگى كرد .(3) در تفسير « روح المعانى » نوشته « آلوسى » مفسر معروف سنى نيز چنين آمده است كه : « غُنْم در اصل به معنى هرگونه سود و منفعت است » .(4) در تفسير « مجمع البيان » نخست غنيمت را به معنى غنائم جنگ تفسير كرده ، ولى به هنگام تشريح معنى آيه چنين مى گويد : « علماى شيعه معتقدند كه خمس در هر گونه فايده اى كه براى انسان

1- « تفسير نمونه » ، جلد 4 ، صفحه 2840 .

2- « فخر رازى » ، جلد 15 ، صفحه 164 .

3- « تفسير المنار » ، جلد 10 ، صفحه 3 _ 7 .

4- « روح المعانى » ، جلد 10 ، صفحه 2 .

(522) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

فراهم مى گردد واجب است ، اعم از اين كه

از طريق كسب و تجارت باشد ، يا از طريق گنج و معدن و يا آن كه با غوص از دريا خارج كنند و ساير امورى كه در كتب فقهى آمده است و مى توان از آيه بر اين مدعى استدلال كرد ، زيرا در "عرف لغت " به تمام اين ها " غنيمت " گفته مى شود » .(1) در تفسير الميزان نيز با استناد به سخنان علماى لغت تصريح شده كه غنيمت هر گونه فايده اى است كه از طريق تجارت يا كسب و كار و يا جنگ به دست انسان مى افتد و مورد نزول آيه گرچه غنايم جنگى است ولى مى دانيم كه هيچ گاه مورد عموميت مفهوم آيه را تخصيص نمى زند .(2) از مجموع آن چه گفته شد چنين نتيجه گرفته مى شود كه : آيه غنيمت معنى وسيعى دارد و هر گونه درآمد و سود و منفعتى را شامل مى شود ، زيرا معنى لغوى اين لفظ عموميت دارد و دليل روشنى بر تخصيص آن در دست نيست. تنها چيزى كه جمعى از مفسران اهل تسنّن روى آن تكيه كرده اند اين است كه آيات قبل و بعد در زمينه جهاد وارد شده است و همين موضوع قرينه مى شود كه آيه غنيمت نيز اشاره به غنايم جنگى باشد. در حالى كه مى دانيم شأن نزول ها و سياق عموميّت آيه را تخصيص نمى زنند و به عبارت روشن تر هيچ مانعى ندارد كه مفهوم آيه يك معنى كلّى و عمومى باشد و در عين حال مورد نزول غنايم جنگى كه يكى از موارد اين حكم كلى است بوده باشد و اين گونه احكام درقرآن و سنّت فراوان است كه حكم كلى است و مصداق جزيى است: مثلاً در آيه 7

سوره حشر مى خوانيم : « ما اَتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا : هر چه پي_امب_ر ب_راى شم_ا مى آورد بگيريد و هر چه از آن نهى مى كند خوددارى كنيد ». اين آيه يك حكم كلى درباره لزوم پيروى از فرمان هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را بيان مى كند درحالى ك_ه مورد نزول آن اموالى است كه از دشمنان بدون جنگ به دست مسلمانان مى افتد ( و اصطلاحا به آن « فيى ء » گفته مى شود ). و نيز در آيه 233 سوره بقره يك قانون

1- « مجمع البيان » ، جلد 4 ، صفحه 543 _ 544 .

2- « المي_______زان » ، جل____د 9 ، صفح____ه 89 .

تفسير مردان (523)

كلّى به صورت « لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ اِلاّ وُسْعَها : هيچ كس بيش از آن چه قدرت دارد تكليف نمى شود » بيان شده در حالى كه مورد آيه درباره اجرت زنان شيرده است و به پدر نوزاد دستور داده شده است به اندازه توانايى خود به آن ها اجرت بدهد ، ولى آيا ورود آيه در چنين مورد خاصى مى تواند جلو عموميّت اين قانون ( عدم تكليف مالايُطاق ) را بگيرد؟ خلاصه اين كه : آيه در ضمن آيات جهاد وارد شده ولى مى گويد: هر درآمدى از هر موردى عايد شما شود كه يكى از آن ها غنايم جنگى است خمس آن را بپردازيد مخصوصا «ما» موصوله و «شيى» كه دو كلمه عامّ و بدون هيچ گونه قيد و شرطند اين موضوع را ت__أييد مى كنند .

آيا اختص_اص نيمى از خم_س به بنى هاشم تبعيض نيست؟

بعضى چنين تصور مى كنند ، كه اين ماليات اسلامى كه بيست درصد بسيارى از اموال را شامل مى شود و نيمى از آن اختصاص به سادات و فرزندان پيامبر

صلى الله عليه و آله دارد ، ي__ك ن__وع امتي__از ن__ژادى محسوب مى شود و ملاحظات جهات خويشاوندى و تبعيض در آن به چشم مى خورد و اين م__وض__وع ب__ا روح عدالت اجتماعى اسلام و جه__ان___ى ب__ودن و همگ__انى ب____ودن آن ، س__ازگ__ار نيس___ت .

پاسخ : كسانى كه چنين فكر مى كنند شرايط و خصوصيات اين حكم اسلامى را كاملاً ب_ررسى نك_رده ان_د زيرا جواب اين اشكال به طور كامل در اين شرايط نهفته شده است. توضيح اين كه اولاً : نيمى از خمس كه مربوط به سادات و بنى هاشم است منحصرا بايد به نيازمندان آنان داده شود ، آن هم به اندازه احتياجات يك سال و نه بيشتر ، بنابراين تنها كسانى از آن مى توانند استفاده كنند كه يا از كار افتاده اند و بيمارند و يا كودك يتيم و كسان ديگرى كه به علّتى در بن بست از نظر هزينه زندگى قرار دارند. بنابراين كسانى كه قادر به كار كردن هستند ، ( بالفعل و يا بالقوه ) مى توانند درآمدى كه زندگى آن ها را بگرداند داشته باشند هرگز نمى توانند از اين قسمت خمس استفاده كنند و جمله اى كه در ميان بعضى از عوام معروف است كه مى گويند سادات

(524) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مى توانند خمس بگيرند ، هر چند ناودان خانه آن ها طلا باشد ، گفتار عوامانه اى بيش نيست و هيچ گونه پايه اى ندارد. ثانيا : مستمندان و نيازمندان سادات و بنى هاشم حق ندارند چيزى از زكات مصرف كنند و به جاى آن مى توانند تنها از همين قسمت خمس استفاده نمايند .(1) ثالثا : اگر سهم سادات كه نيمى از خمس است ، از نيازمندى سادات موجود بيشتر باشد بايد آن را به بيت المال ريخت و

در مصارف ديگر مصرف نمود. همان طور كه اگر سهم سادات كفايت آن ها را ندهد بايد از بيت المال و يا سهم « زكات » به آن ها داد. با توجّه به جهات سه گانه فوق روشن مى شود كه در حقيقت هيچ گونه تفاوت ازنظر مادّى ميان سادات و غيرسادات گذارده نشده است. نيازمندان غيرسادات مى توانند مخارج سال خود را از محلّ زكات بگيرند ولى از خمس محرومند و نيازمندان سادات تنها مى توانند از محلّ خمس استفاده كنند ، امّا حق استفاده از زكات را ندارند. در حقيقت دو صندوق در اين جا وجود دارد ، « صندوق خمس » و « صندوق زكات » و هر كدام از اين دو دسته تنها حق دارند از يكى از اين صندوق ها استفاده كنند آن هم به اندازه مساوى يعنى به اندازه نيازمندى يك سال. ( دقت كنيد ) ولى كسانى كه دقّت در اين شرايط و خصوصيات نكرده اند چنين مى پندارند كه براى سادات سهم بيشترى از بيت المال قرار داده شده است و يا از امتياز ويژه اى برخوردارند. تنها سؤالى كه پيش مى آيد اين است كه اگر هيچ گونه تفاوتى از نظر نتيجه ميان اين دو نبوده باشد اين برنامه چه ثمره اى دارد؟ پاسخ اين سؤال را نيز با توجه به يك مطلب مى توان دريافت و آن اين كه ميان خمس و زكات تفاوت مهمّى وجود دارد و آن اين است كه زكات از ماليات هايى است كه در حقيقت جزو اموال عمومى جامعه اسلامى محسوب مى شود ، لذا مصارف آن عموما در همين قسمت

1- محروم بودن بنى هاشم از زكات امرى مسلم است كه در بسيارى از كتب حديث و كتب فقهى آمده است آيا مى توان

باور كرد كه اسلام براى از كار افتاده ها و ايتام و محرومان غير بنى هاشم فكرى كرده باشد اما نيازمندان بنى هاشم را بدون هيچ گونه تأمين رها ساخته باشد ؟

تفسير مردان (525)

مى باشد ، ولى خمس از ماليات هايى است كه مربوط به حكومت اسلامى است ، يعنى مخارج دستگاه حكومت اسلامى و گردانندگان اين دستگاه ازآن تأمين مى شود. بنابراين محروم بودن سادات از دستيابى به اموال عمومى ( زكات ) در حقيقت براى دورنگهداشتن خويشاوندان پيامبر صلى الله عليه و آله از اين قسمت است تا بهانه اى به دست مخالفان نيفتد كه پيامبر خويشان خود را بر اموال عمومى مسلّط ساخته است. ولى از سوى ديگر نيازمندان سادات نيز بايد از طريقى تأمين شوند ، اين موضوع در قوانين اسلام چنين پيش بينى شده كه آن ها از بودجه حكومت اسلامى بهره مند گردند ، نه از بودجه عمومى ، در حقيقت خمس نه تنها يك امتياز براى سادات نيست ، بلكه يك نوع كنار زدن آن ها ، به خاطر مصلحت عموم و به خاطر اين كه هيچ گونه سوءظنّى توليد نشود مى باشد. جالب اين كه به اين موضوع در احاديث شيعه و سنى اشاره شده است : در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « جمعى از بنى هاشم به خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدند و تقاضا كردند كه آن ها را مأمور جمع آورى زكات چهارپايان كنند و گفتند اين سهمى را كه خداوند براى جمع آورى كنندگان زكات تعيين كرده است، مابه آن سزاوارتريم، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : اى "بنى عبدالمطلب " زكات نه براى من حلال است و نه براى شما ولى من به جاى محروميّت به شما وعده شفاعت مى دهم ... شما به آن چه خداوند و پيامبر برايتان

تعيين كرده راضى باشيد ( و كار به امر زكات نداشته باشيد ) آن ها گفتند راضى شديم » .(1) از اين حديث به خوبى استفاده مى شود كه بنى هاشم اين را يك نوع محروميّت براى خود مى ديدند و پيامبر در مقابل آن به آن ها وعده شفاعت داد. در « صحيح مسلم » كه از معروف ترين كتب اهل تسنّن است حديثى مى خوانيم كه خلاصه اش اين است: «عباس وربيعة بن حارِث خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدند و تقاضا كردند كه فرزندان آن ها يعنى "عبدالمطلب بن ربيعة " و " فضل بن عباس" كه دو جوان بودند مأمور جمع آورى زكات شوند و همانند ديگران

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 6 ، صفحه 186 .

(526) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سهمى بگيرند تا بتوانند هزينه ازدواج خود را از اين راه فراهم كنند پيامبر صلى الله عليه و آله از اين موضوع امتناع ورزيد و دستور داد از راه ديگر ، وسايل ازدواج آن ها فراهم گردد و از محلّ خمس مهريّه همسران آن ها پرداخته شود » .(1) از اين حديث كه شرح آن طولانى است نيز استفاده مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله اصرار داشت خويشاوندان خود را از دست يافتن به زكات ( اموال عمومى مردم ) دور نگهدارد. از مجموع آن چه گفتيم روشن شد كه خمس نه تنهاامتيازى براى سادات محسوب نمى شود بلكه يك نوع محروميت براى حفظ مصالح عمومى بوده است .

منظور از سهم خدا چيست ؟

ذكر سهمى براى خدا به عنوان « لِلّهِ » به خاطر اهميت بيشتر روى اصل مسأله خمس و تأكيد و تثبيت ولايت و حاكميت پيامبر و رهبر حكومت اسلامى است ، يعنى همان گونه كه خداوند سهمى براى خويش قرار داده و خود را سزاوارتر به تصرف در آن دانسته است پيامبر صلى الله عليه و آله و

امام را نيز به همان گونه حق ولايت و سرپرستى و تصرف داده ، وگرنه سهم خدا در اختيار پيامبر قرار خواهد داشت و در مصارفى كه پيامبر يا ام__ام ص__لاح مى دان__د ص__رف مى گ__ردد و خ__داون__د ني__از ب___ه سهم__ى ندارد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

غَنيمَت: مال و ثروتى كه با پيكار از كفرگرايان و تجاوزكاران به دست مى آيد و خدا آن را به هم__ه مسلمانان بخشيده است.

در برابر آن واژه «فَىْ ء» است كه بدون پيكار از آنان به دست جامعه اسلامى مى افتد. اين ديدگاه «عطاء» و مذهب شافعى در مورد «غَنيمت» است. و از امامان راستين نيز همين گونه روايت شده است.

امّا به باور برخى دو واژه «غَنيمَت» و «فَىْ ء» داراى يك معنى است و به باور

1- « صحي____ح مسل____م » ، جل_______د 2 ، صفح________ه 752 .

تفسير مردان (527)

ط___رف___داران اين دي___دگ__اه آي__ه م__ورد بحث ناسخ آي___ه مباركه س__وره حَشْ__ر در اي_ن م___ورد است.(1)

يَتيم: ك___ودكى ك__ه در دوران خرد سالى پدر خويش را از دست بدهد. در جهان حيوان به آنچه مادرش را از دست دهد يتي__م مى گويند و در جهان انسان به آن كه پ__درش را از دست ده_د.

مِسكين: بين___وا ي___ا كس__ى ك___ه ص__دق____ه ب___ر او رواس__ت.

اِبنُ السَّبيل: مسافرى كه پولش تم___ام ش__ده و در راه مانده است.

يك ب_رنامه اقتص_ادى

در اين آيه مباركه به بيان مقررات غنايم جنگى كه يك برنامه مهّم اقتصادى در جامعه اسلامى است پرداخته و مى فرمايد:

وَاعْلَمُ_وا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَ__اَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى الْقُرْبى

و بدانيد كه هرچيزى را كه به غنيمت گرفتيد، يك پنجمِ آن از آن خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و ب_راى خويش___اوندان و يتيمان ... است.

چگونگى تقسيم خمس

دي__دگ__اه دانشمن__دان در م__ورد چگ__ونگ__ى تقسي__م خمس وكسانى كه در خ__ور دري__افت آنن__د متف___اوت اس__ت:

1 _ به باور دانشمندان مذهب اهل بيت، خمس به شش بخش تقسيم مى گردد، كه سه بخش آن، از آن خدا، پيامبر صلى الله عليه و آله و خويشاوندان آن حضرت است. اين سه بخش يا سه سهم را به خود پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام معصوم، كه جانشين اوست بايد داد. و سه بخش ديگر آن، از آنِ يتيمان، بينوايان و در راه ماندگان از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله است و ديگران از آن بهره اى ندارند؛ چرا كه خدا صدقه را بر آنان ناروا ساخته است.

«طَبَرى» از گروهى از جمله از حضرت سجّاد و امام باقر 8 آورده است كه سهم خدا از اين مال براى كعبه و آبادانى آن و باقى

1 . سوره حَشْر آيه 7.

(528) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اي__ن م__ال از آنِ كس__انى است كه در آيه مب__ارك__ه از آن__ان سخ__ن رفت__ه است.

به باور ما از ظاهر آيه شريفه نيز همين نكته دريافت مى گردد كه خمس بايد بر شش بخش تقسيم و هزينه گردد.

2 _ به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس» خمس به پنج بخش تقسيم مى شود. از اين پنج بخش سهم خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله در حقيقت يكى است كه براى تهيه سلاح و ارتش اسلامى هزينه مى گردد و

ب__اقى آن نيز به هم__ان صورتى است كه درآيه آمده است.

3 _ از دي__دگ__اه «شافِعى» خمس به چهار بخش تقسيم مى گردد كه سهم خويشاوندان پيامبر صلى الله عليه و آله به خود آن__ان و ب__اق__ى آن نيز به يتي__م و بين__وا و در راه مانده مسلمان داده مى شود.

4 _ و از ديدگاه «ابو حنيفه» و گروهى خمس به سه بخش تقسيم مى شود؛ چرا كه بهره پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله با رحلت آن حضرت تمام مى شود و كسى از پيامبران چيزى به ارث نمى برد. سهم خويشاوندان پيامبر صلى الله عليه و آله را نيز، خليفه اوّل و دوم ندادند و كسى اعتراض نكرد. بن_ابر اين سه بخش مى ماند كه از آنِ يتيم، بينوا و در راه مانده است.

برخى از اينان بر آنند كه اگر يك بخش از اين اموال به بينوايان و نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله و سه سه__م ديگ__ر ني__ز به س__ه گ__روه ياد شده پرداخت گردد رواست؛ و ني__ز اگر ن__زديك__ان پيامبر صلى الله عليه و آله ه__م در شمار بينوايان در نظر آيند و به آنان از اين مال داده شود درست است.

نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله چه كسانى هستند؟

در اي__ن م__ورد ني__ز دو نظ__ر اس___ت:

1 _ به ب___اور «ابن عبّ__اس» منظ__ور از ن__زديك__ان پيامبر صلى الله عليه و آله «بنى هاشم» از ف__رزن__دان «عبد المُطَّلِب» مى ب__اشن__د، ك__ه دي__دگ__اه ما ني__ز همي__ن گونه است.

2 _ امّا به باور برخى از جمله «شافِعى» منظور فرزندان «هاشم بن عبد مَناف» و فرزندان «مُطَّلِب بن عبدمَناف» مى باشند كه از پي__امبر گ__رامى ني_ز اين گونه آورده اند.

تفسير مردان (529)

تنه_ا يك پنجم از غن_ايم يا ...

آي__ا خمس ي__ا يك پنج__م مورد بحث تنها از غنايم جنگى بايد پرداخت گردد يا از ه__ر گ__ونه س__ود و به__ره و درآم__دى كه نصيب انس__ان مى گردد؟

به باور پيروان مذهب خاندان رسالت، خمس تنها در غنايم جنگى نيست، بلكه شامل هر سودبرى و بهره اى مى شود كه از راه كسب و كار و داد و ستد نصيب انسان مى گردد؛ و نيز پرداخت يك پنجم از درآمد گنجينه ها، معدنها، غواصّى ها و ديگر كارهاى مفيد و روا كه در كتابهاى فقهى آمده واجب است. و دليل اين نكته و بيان را مى توان از خود آيه شريفه نيز دريافت؛ چرا كه در فرهنگ واژه شناسان به همه اينها غنيمت گفته مى شود. و واژه «غَنم» به مفهوم دسترسى به بهره و سود و نعمت و چيزى بدون رنج بسيار و نيز به معناى فزونى و اضافه شدن قيمت آمده است.

ب__ازگشت ب_ه آي__ه ش_ريفه

در ادامه آيه مباركه مى فرمايد:

فَ_اَنَّ لِلّهِ خُمُسَ_هُ

به باور گروهى قرآن تقسيم خمس را، به منظور بركت جستن از نام و ياد جان بخش خدا، با نام او آغاز مى كند و نشانگر اين واقعيت است كه هركارى بايد به منظور تقرب به خ__دا انجام گيرد و گرنه كران تاكران هستى و هر آنچه هست از آن اوست.

وَلِل___رَّسُ___ولِ

آورده اند كه يك پنجم خمس از آن پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است كه آن را در راه اداره زندگى خويش هزينه نمايد و اگرچيزى ماند، آن را براى تهيه سلاح و سازماندهى ارتش اسلامى صرف كند.

وَلِ__ذِى الْقُرْب_ى

به باور پاره اى سهم پيامبر صلى الله عليه و آله و نزديكانش با رحلت آن حضرت تمام شده است.

و «شافعى» بر آن است كه سهم پيامبر صلى الله عليه و آله در راه تهيه سلاح و سازماندهى سپاه اسلام هزينه مى گردد و سهم نزديكان پيامبر

صلى الله عليه و آله در راه بنى هاشم و فرزندان

(530) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«عبدالمطلب» هزينه مى گردد. ذكر اين نكته لازم است كه اين استحقاق از راه اسم و نسب است؛ از اين رو به نيازمند و بى نياز آنان مى توان پرداخت.

و به باور برخى سهم خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و نزديكان آن حضرت را بايد به جانشين راستي__ن پي__امب__ر صلى الله عليه و آله پ__رداخ__ت ت__ا در راه زندگىِ خود و خانواده اش و مصالح ج__امع__ه اسلامى ه__زين_ه نم___اي___د.

يادآورى مى گردد كه اين ديدگاه با مذهب ما هماهنگ است.

وَالْيَتامى وَالْمَس__اكينِ وَابْ__نِ السَّبي__لِ

به باور گروهى اين سه سهم در حقيقت از آن همه مردم است و بايد براى هر كس به همان اندازه اى كه نيازش برطرف شود هزينه گردد. امّا به باور ما اين سه سهم به صراحت آيه شريفه از آن يتيمان و بينوايان و در راه ماندگانِ خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله است.

اِنْ كُنْتُ__مْ امَنْتُ__مْ بِاللّهِ وَ ما اَنْ_زَلْن__ا عَل__ى عَبْ__دِن__ا يَ__وْمَ الْفُ__رْق__انِ يَ__وْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ

به باور برخى اين فراز از آيه شريفه به آيه پيش پيوند مى خورد كه مى فرمايد: فَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ مَوْليكُمْ...

و ب__ه ب__اور ب__رخ__ى ديگ__ر به آي__ه مورد بحث پيوند دارد و منظور اين است كه اين فرمان خ___دا در م__ورد خمس است، اينك اگر شما به خدا و قرآن ايمان آورده ايد آن را ب__ه ك__ار بنديد.

روز رويارويى دو گروه حق و باطل

روزِ رويارويى و برخورد دو گروه طرفدار حق و عدالت و گروه باطل گرا و بيداد پيش__ه ك__ه در آي__ه ش_ريف_ه به «يَ__وْمَ الْتَقَ__ى الْجَمْع__انِ» تعبير شده چه روزى است؟

در اي___ن م__ورد دو نظ___ر اس___ت:

1 _ به باور گروهى منظور از آن روز سرنوشت ساز، روز «بَدْر» است؛ چرا كه در آن روز حسّاس بود كه خدا توحيد

گرايان و شرك گرايان را از هم جدا ساخت. آن روز به مسلمانان عزّت و شكوه ارزانى داشت و شرك گرايان را به ذلّت و حقارت كشيد و اين در حالى بود كه شمار مسلمانان سيص__د و سيزده ت__ن و شم__ار شرك گرايان حدود هزار نف__ر بود و پيكارى نابرابر روى داد.

آن روز هفتاد تن از سردمداران شرك و بيداد برخاك حقارت و خفت در غلطيدند

تفسير مردان (531)

و همين شمار نيز به اسارت درآمدند و باقى سپاه آنان نيز رو به فرار نهاد و جنگ كه در بامداد روزِ جمعه هفدهم ماه مبارك رمضان، درست پس از گذشت هيجده ماه از هجرت سرنوشت ساز پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه آغاز شده بود درغروب آن روز به پايان رسيد.

2 _ و به باور پاره اى جنگ «بَدْر» روز نوزدهم ماه رمضان روى داد و آن روز سرنوشت ساز يا روز برخورد دوگروه حق و باطل اين روز است. از حضرت صادق عليه السلام ني__ز دي__دگ__اه دوم رواي_ت ش_ده است.

وَ اللّ__هُ عَل__ى كُ___لِّ شَ____ىْ ءٍ قَ__دي____رٌ

و خدا بر هركار و هرچيزى تواناست.

پ_رت_وى از روايات در مورد خمس

1 _ «مِنْهال» از چهارمين امام نور و «عبد اللّه» نواده گرامى او در مورد خمس پرسيد، كه آن دوبزرگوار گفتند: خمس از آنِ ما خاندان وحى و رسالت است «هُوَ لَنا».

او گفت: خدا در قرآن مى فرمايد: خمس از آن يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان است، آن را چه مى فرماييد؟ حضرت سجّاد فرمود: منظور يتيمان و تهيدستان ماست: «فَق___الَ: اَيْت__امُن__ا وَ مَس____اكينُن___ا».(1)

2 _ و نيز «عيّاشى» از حضرت صادق7 آورده است كه «نَجْدَه حَرُورى» به ابن عباس ن__ام__ه اى ن__وش__ت و از مص__رف خمس پ__رسي__د، او در پاسخ وى نوشت: به باور ما خمس از آن

ماست، امّا قوم ما براين پندارند كه از آن م__ا نيست و آن را گرفته اند و م__ا شكيب__ايى پيش__ه س__اخت__ه اي__م.

3 _ و از ششمين امام نور آورده اند كه فرمود: اِنَّ اللّهَ لَمّا حَرَّمَ عَلَيْنَا الصَّدَقَةَ اَنْزَلَ لَنَا الْخُمْسَ، فَالصَّدَقَةُ عَلَيْنا حَرامٌ وَ الْخُمْسُ لَنا حَلالٌ...(2)

هنگامى كه خدا صدقه را بر ما حرام اعلان كرد، خمس را برايمان بافرود آيه خمس مقرّرفرمود. بنابراين صدقه بر مانارواست و خمس و هديه بر ما حلال است.(3)

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 48؛ تفسير بُرْهان، ج 2، ص 88.

2 . تفسير بُرْهان، ج 2، ص 88.

3 . در مورد انبوه روايات در اين مورد، به جلد 9 وَسائِلُ الشّيعه مراجعه شود.

(532) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ش__ش دست__ور در زمين_ه جهاد

يآاَيُّهَ__ا الَّ_ذي_نَ ءَامَنُوآا اِذا لَقيتُ__مْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثيرا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه با گروهى ( در ميدان نبرد ) روبرو مى شويد ثابت قدم باشيد و خدا را فراوان ياد كنيد تا رستگار شويد. (45 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

مفسران نوشته اند كه ابوسفيان هنگامى كه با تردستى خاصى كاروان تجارتى قريش را از قلمرو مسلمانان به سلامت بيرون برد كسى را به سراغ ارتش قريش كه عازم ميدان بدر بود فرستاد كه ديگر نياز?به مبارزه شما نيست بازگرديد ، ولى « ابوجهل » كه غرور و تكبر و تعصب خاصى داشت سوگند ياد كرده كه ما هرگز بازنمى گرديم تا اين كه به سرزمين بدر برويم ( و بدر قبل از اين جريان ، يكى از مراكز اجتماع عرب بود كه در هر سال يك بازار تجارتى در آن تشكيل مى شد ) و سه روز در آن جا خواهيم ماند

و شترانى ذبح مى كنيم و غذاى مفصلّى راه مى اندازيم و شراب مى نوشيم و خوانندگان براى ما مى خوانند و مى نوازند تا صداى ما به گوش عرب برسد و قدرت و قوّت ما تثبيت گردد .امّا سرانجام كارشان به شكست كشيد و به جاى جام شراب جام هاى مرگ نوشيدند و در عوض « خوانندگان » « نوحه گران » بر عزاى آن ها نشستند. آيات فوق هم اشاره اى به اين موضوع دارد و مسلمانان را از اين گونه كارها نهى مى كند و هم به دنبال دستورهاى گذشته در مورد جهاد يك سلسله دستورهاى ديگر به آن ها مى دهد. رويهم رفته در آيات 45 و 46 و 47 شش دستور مهم به مسلمانان داده شده است :

1 _ نخست مى گويد : « اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه گروهى از دشمنان را دربرابر خود در ميدان نبرد ببينيد ثابت قدم باشيد » (يآاَيُّهَاالَّذينَ ءَامَنُوآا اِذالَقيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا). يعنى يكى از نشانه هاى بارز ايمان ثبات قدم در همه زمينه ها مخصوصا در پيكار با دشمنان حق است .

2 _ « خ__دا را ف__راوان ي__اد كنيد تا رستگ__ار و پي__روز ش__وي__د » ( وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثي__را لَعَلَّكُ__مْ تُفْلِحُ____ونَ ) .

شك نيست كه منظور از ياد خدا تنها ذكر لفظى نيست ، بلكه خدا را در درون جان حاضر ديدن و به ياد علم و قدرت بى پايان و رحمت وسيعش بودن است ، اين توجه به

تفسير مردان (533)

خدا روحيه سرباز مجاهد را تقويت مى كند و در پرتو آن احساس مى نمايد كه در ميدان مبارزه تنها نيست ، تكيه گاه نيرومندى دارد كه هيچ قدرتى در برابر آن مقاومت نمى كند و اگر هم كشته شود به بزرگ ترين سعادت ، يعنى سعادت شهادت

رسيده است و در جوار رحمت حق رستگار خواهد بود ، خلاصه ياد خدا به او نيرو و آرامش و قوّت و قدرت و پايمردى مى بخشد. به علاوه ياد و عشق خدا ، عشق زن و فرزند و مال و مقام را از دل بيرون مى راند و توجه به خدا آن ها را كه باعث سستى در امر مبارزه و جهاد مى شود از خاطر مى برد ، چنان كه « امام سجاد » زين العابدين در دعاى معروف صحيفه كه براى « مرزبانان اسلام » و « مدافعان سرحدات مسلمين خوانده به پيشگاه خدا چنين عرض مى كند: « وَاَنْسِهِمْ عِنْدَ لِقائِهِمُ الْعَدُوَّ ذِكْرَ دُنْياهُمُ الْخَدّاعَةِ الْغَرُورِ وَامْحُ عَنْ قُلُوبِهِمْ خَطَراتِ الْمالِ الْفَتُونِ وَاجْعَلِ الْجَنَّةَ نَصْبَ اَعْيُنِهِمْ : پروردگارا ! ( در پرتو ياد خويش ) ياد دنياى فريبنده را از دل اين پاسداران مبارز بيرون كن و توجّه به زرق و برق اموال را از قلب آن ها دور ساز و بهشت را در برابر چشمان فكر آن ها قرار ده » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

رهنمودهايى ارزشمند

قرآن در ادامه سخن در مورد جهاد، اينك مردم توحيد گرا را به پايدارى در ميدان پيك__ار ف__رم_ان مى دهد و مى فرم_ايد:

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اِذا لَقيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا

هان اى مردم با ايمان! هرگاه در ميدان جهاد باگروهى تجاوز كار وكفرگرا برخورد نم__وديد، براى جنگ با آنان پايدارى ورزيد و پشت به دشمن نكنيد.

وَاذْكُ__رُوا اللّهَ كَثي__را لَعَلَّكُ_مْ تُفْلِحُ_ونَ

و خدا را بسيار يادكنيد و از او يارى بخواهيد تادر اين جهان پيروز گرديد و در جه__ان ديگ__ر به رستگارى نايل آييد.

به باور برخى منظور اين است كه وعده هاى خدا را كه در مورد يارى

و پيروز ساختن تان به شما داده است به ياد آوريد تا پايدارى شما افزون گردد.

1- « صحيفه سجاديه » دعاى بيست و هفتم .

(534) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ضرورت اطاعت از رهبرى

وَ اَطيعُ__وا اللّ__هَ وَ رَسُ__ولَهُ وَ لا تَنزَعُوا فَتَفْشَلُ_وا وَ تَ_ذْهَبَ ريحُكُ_مْ وَاصْبِ_رُوا اِنَّ اللّهَ مَ__عَ الصّبِ_رينَ

و اطاعت ( فرمان )خدا و پيامبرش نماييد و نزاع ( و كشمكش ) مكنيد تا سست نشويد وقدرت ( و شوكت و هيبت ) شما از ميان نرود و استقامت نماييد كه خداوند بااستقامت كنندگان است.

(46 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

3 _ يكى ديگر از مهم ترين برنامه هاى مبارزه توجّه به مسأله رهبرى و اطاعت از دستور پيشوا و رهبر است همان دستورى كه اگر انجام نمى گرفت جنگ بدر به شكست كامل مسلمانان منته_ى مى ش_د ، لذا در آيه بدر مى گويد : « و اطاعت خدا و پيامبرش كنيد » (وَاَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ) .

4 _ «و ازپراكندگى و نزاع بپرهيزيد»(وَ لاتَنزَعُوا).«زيرا كشمكش و نزاع و اختلاف مجاهدان در برابر دشمن نخستين اثرش سستى و ناتوانى و ضعف در مبارزه است» (فَتَفْشَلُوا). «و نتيجه اين سستى و فتور از ميان رفتن قدرت و قوّت و هيبت و عظمت شماست» (وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ). «ريح» به معنى باد است و اين كه مى گويد: اگر به نزاع با يكديگر برخيزيد سست مى شويد و به دنبال آن باد شما را از ميان خواهد برد اشاره لطيفى به اين معنى است كه قوّت و عظمت و جريان امور بر وفق مراد و مقصودتان از ميان خواهد رفت زيرا هميشه وزش بادهاى موافق سبب حركت كشتى ها به سوى منزل مقصود بوده است و در آن زمان كه تنها نيروى

محرك كشتى وزش باد بود اين مطلب فوق العادّه اهميت داشت. به علاوه وزش باد به پرچم ها نشانه برپا بودن پرچم كه رم__ز قدرت و حك__ومت است مى ب_اش_د و تعبير فوق كنايه اى از اين معنى است.

5 _ سپس دستور به استقامت در برابر دشمنان و در مقابل حوادث سخت مى دهد و مى گويد : « استقامت كنيد كه خداوند با استقامت كنندگان است » ( وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّهَ مَعَ الصّبِرينَ ). تفاوت ميان ثبات قدم ( دستور اول ) و استقامت و صبر ( دستور

تفسير مردان (535)

پنجم ) از اين نظر است كه ثبات قدم بيشتر جنبه جسمانى و ظاهرى دارد ، در حالى كه استق___ام__ت و صب__ر بيشت__ر جنب_ه هاى روانى و باطنى را شامل مى شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

وَ اَطيعُ__وا اللّهَ وَ رَسُ__ولَ__هُ وَ لا تَن__ازَعُ__وا فَتَفْشَلُ__وا وَ تَ__ذْهَ__بَ ريحُكُ____مْ

و خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم او را فرمان بريد و در هنگامه برخورد با دشمن با هم هماهنگ و يكپارچه باشيد و از پراكندگى بپرهيزيد كه ترس از دشمن دامنگيرتان مى گردد و در جه__اد نات__وان مى گ__ردي__د و ش__وك__ت و توانايى شم__ا از ميان مى رود.

به باور «مُج__اهِد» منظ_ور اين است كه پي__روزى را از دست مى دهي__د.

امّا به باور «اَخْفَش» منظ__ور اين است كه دول_ت را از دست مى دهي___د.

ذك__ر اين نكت__ه لازم است ك__ه واژه «ريح» در آي__ه شريفه كنايه از پيشرفت و نفوذ و رسي____دن ب__ه ه___دف است.

از دي__دگ__اه پ__اره اى منظ__ور اين است كه اگر با ه__م به كشمكش بپردازيد ديگر نسي__م پي__روزى بر زندگى شما نخواهد وزيد؛ چرا كه پي__امبر صلى الله عليه و آله فرمود: نُصِرْتُ بِالصَّب__ا وَ اُهْلِكَ__تْ عادٌ بِالدَّبُورِ.(1)

من به وسيل__ه باد صب__ا پي__روز شدم و ع_ادي_ان

با باد مسموم جنوب نابود شدند.

وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرينَ

و براى جنگ با دشمن شكيبايى پيشه سازيد؛ چ__را كه خ__دا با شكيب_اي_ان است.

1 . مُسْنَد احمد ج 1، ص 228؛ سُنَن بيهقى، ج 3، ص 364.

(536) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ض_رورت پرهيز از غرور و خودنمايى

وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِيرِهِمْ بَطَرا وَ رِئاآءَ النّاسِ وَ يَصُ__دُّونَ عَ__نْ سَبيلِ اللّهِ وَاللّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ

و مانند كسانى نباشيد كه از سرزمين خود از روى هوى پرستى و غرور خودنمايى كردن در برابر مردم ( به سوى ميدان بدر ) بيرون آمدند و ( مردم را ) از راه خدا بازمى داشتند ( وسرانجام كارشان شكست و نابودى شد) و خداوند به آن چه عمل مى كنند احاطه ( و آگاهى )كامل دارد.

(47 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

6 _ در آخرين آيه مسلمانان را از پيروى كارهاى ابلهانه و اعمال غرورآميز و بى محتوا و سر و صداهاى توخالى و بى معنى بازمى دارد و با اشاره به جريان كار ابوسفيان و طرز افكار او و يارانش مى فرمايد : « مانند كسانى كه از سرزمين خود از روى غرور و هواپرستى و خودنمايى خارج شدند ، نباشيد » ( وَلاتَكُونُوا كَالَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِي__رِهِمْ بَطَ__را وَ رِئ_اءَ النّ_اسِ ). « همان ها كه هدفشان جلوگيرى مردم از راه خدا بود » ( وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ ). هم هدفشان نامقدّس بود و هم وسايل رسيدنشان به اين هدف و ديديم كه سرانجام با آن همه نيرو و ساز و برگ جنگى درهم كوبيده شدند و به جاى عيش و طرب گروهى در خاك و خون غلطيدند و گروهى در عزاى آن ها اشك ريختند. « و خداوند به كارهايى كه اين گونه

افراد انجام مى دهند محيط است و از اعمالشان باخبر» (وَ اللّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ).

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آيه هشدار مى دهد كه:

وَ لا تَكُ__ونُ__وا كَالَّ__ذينَ خَ__رَجُ__وا مِنْ دِي_ارِهِمْ بَطَرًا وَرِئاءَ النّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ

شما مردم با ايمان همانند شرك گرايان قريش نباشيد كه به بهانه حمايت از كاروان تجارتى خويش، اردويى از ميخوارگان و نوازندان به راه انداخته و با سرمستى و خودنم__ايى، به منظ__ور باز داشت__ن م__ردم از دي__ن خ__دا، از «مكّ__ه» به سوى

تفسير مردان (537)

«بَ______دْر» رهسپ_____ار ش__دن__د.

گفتنى است ك__ه منظ__ور از ري__اك__ارى آنان اين بود كه مى خواستند به همگان نش__ان دهن__د كه م__ردم مسلم__ان را ب_ه حساب نمى آورن_د و از آنها هراسى ندارند.

وَ اللّ__هُ بِم__ا يَعْمَلُ__ونَ مُحي___طٌ

و خدا به كردار آنان آگاه است و به آنچه انجام مى دهند احاطه داشته و هيچ يك از پن__دارها و رفت__ارهايشان بر او پ__وشي__ده و نهان نيست و به آنان كيفر خواهد داد.

جشنى كه به عزا تبديل گرديد

«ابن عبّاس» در اين مورد آورده است كه: وقتى «ابوسفيان» كاروان تجارتى قريش را از منطقه دور ساخت، به سپاه شرك پيام داد كه باز گردند، امّا «ابوجهل» گفت ما باز نخواهيم گشت تا منطقه «بَدْر»(1) را به تصرف خود درآورده و سه روز در آنجا بمانيم و ضمن ذبح حيوانات و بهره ورى از گوشت و شراب و تماشاى برنامه هاى گوناگون نوازندگانمان، جهان عرب را از اقتدار و پيروزى خويش آگاه سازيم تا همه از نيروى ما بهراسند؛ امّا نمى دانستند كه ثمره كفرگرايى و بيداد و بد مستى و پايمال ساختن حقوق و حرمت انسان ها و رياكارى خفت و خوارى است. و بر اين اساس بود كه آنان ب__ه ه__وسه__اى خ__وي__ش ن_رسي_دند و جش__ن شان به

ع__زا تب__دي__ل گ__ردي__د.

1 . منطقه «بَدْر» يكى از جاهايى بود كه عرب در آنجا گرد مى آمد و بازارى تشكيل مى داد و به خودنمايى مى پرداخت.

(538) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سلب نعمت ها، عكس العمل رفتار ناپسند افراد است

ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرا نِعْمَةً اَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتّى يُغَيِّ__رُوا ما بِ_اَنْفُسِهِ__مْ وَ اَنَّ اللّ___هَ سَمي__عٌ عَلي__مٌ

اين به خاطر آن است كه خداوند هيچ نعمتى را كه به گروهى داده تغيير نمى دهد جزآن كه آن ها خ__ودش_ان را تغيي__ر دهن_د و خداوند شنوا و دانا است. (53 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

به تعبير ديگر فيض رحمت خدا بيكران و عمومى و همگانى است ولى به تناسب شايستگى ها و لياقت ها به مردم مى رسد ، در ابتدا خدا نعمت هاى مادى و معنوى خويش را شامل حال اقوام مى كند ، چنان چه نعمت هاى الهى را وسيله اى براى تكامل خويش ساختند و از آن در مسير حق مدد گرفتند و شكر آن را كه همان استفاده صحيح است به جا آوردند ، نعمتش را پايدار بلكه افزون مى سازد ، اما هنگامى كه اين مواهب وسيله اى براى طغيان و سركشى و ظلم و بيدادگرى و تبعيض و ناسپاسى و غرور و آلودگى گردد ، در اين هنگام نعمت ها را مى گيرد و يا آن را تبديل به بلا و مصيبت مى كن__د ، بنابراين دگرگونى ها هم__واره از ن__احي__ه ما است وگ__رن___ه مواهب الهى زوال ن__اپذير است.

عوامل حيات و مرگ ملت ها

تاريخ ، اقوام و ملت هاى گوناگونى را به ما نشان مى دهد : گروهى را كه آخرين مراحل ترقى را به سرعت طى كردند و گروهى را كه به پايين ترين مرحله انحطاط رسيدند ، گروه سومى كه يك روز پراكنده و وامانده و شكست خورده بودند ، اما روز ديگر نيرومند و سربلند شدند ، گروه چهارمى كه به عكس از عالى ترين مرحله افتخار به قعر دره ذلّت و خوارى سقوط كردند. بسيارند كسانى كه از برابر صحنه هاى مختلف

تاريخ به آسانى مى گذرند ، بدون اين كه كمترين انديشه اى در آن كنند و نيز بسيارند كسانى كه به جاى بررسى علل و عوامل اصلى و زيربنايى حيات و مرگ ملت ها ، گناه را

تفسير مردان (539)

به گردن عوامل كم اهميّت كه نقش اساسى را به عهده ندارند و يا عوامل موهوم و خرافى و خيالى مى اندازند. بسيارى تمام علت بدبختى خود را به بيگانگان و سياست هاى مخرب آن ها نسبت مى دهند و عده اى همه اين حوادث را مولود گردش موافق و مخالف افلاك مى پندارند ، سرانجام عده اى دست به دامن قضا و قدر ، به مفهوم تحريف يافته اش و يا شانس و طالع و اقبال مى زنند و همه حوادث تلخ و شيرين را از اين طريق توجيه مى كنند. همه اين ها براى اين است كه از درك علل واقعى وحشت دارند. قرآن در آيات فوق انگشت روى نقطه اصلى « دردها » و « درمان ها » و عوامل پيروزى و شكست گذارده و مى گويد : براى يافتن عامل اصلى لازم نيست آسمان ها و زمين ها را جستجوكنيد و يا به دنبال عوامل موهوم و پندارى راه بيفتيد بلكه كافى است تنها در وجود ، در فكر و روحيه و اخلاق خود و در نظامات اجتماعى خودتان جستجو كنيد ، هر چه هست در اين جا است. ملت هايى كه فكر و انديشه خود را به كار انداختند ، دست اتحاد و برادرى به هم دادند ، سعى و تلاش و اراده و تصميم نيرومند داشتند و به هنگام لزوم ، جانبازى و فداكارى كردند و قربانى دادند ، به طور قطع پيروز شدند، امّا هنگامى كه ركود و سستى و تنبلى

جاى سعى و كوشش را گرفت، غفلت و بى خبرى به جاى آگاهى و ترديد و دو دلى به جاى تصميم ، محافظه كارى به جاى شهامت ، نفاق و تفرقه به جاى اتحاد ، تن پرورى و خودخواهى به جاى فداكارى و تظاهر و رياكارى به جاى اخلاص و ايمان نشست ، سقوط و نكبت آغاز شد. در حقيقت جمله « ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرا نِعْمَةً اَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ» برترين قانون حيات انسان ها را بيان مى كند و روشن مى سازد كه مكتب قرآن در زمينه حيات جامعه ها اصيل ترين و روشن ترين مكتب هاست ، حتّى به آن ها كه در عصر اتم و فضا انسان را فراموش كرده و گرداننده چرخ هاى تاريخ را ابزارهاى توليد و مسائل اقتصادى كه خود مولود انسان است مى پندارند اعلام مى كند كه شما هم سخت دراشتباهيد ، شما معلول را گرفته و علت اصلى را كه خود ايشان و دگرگونى

(540) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

انسان هاست فراموش كرده ايد، به شاخه چسبيده ايد، آن هم فقط يك شاخه و ريشه اصلى را از خاطر برده ايد. راه دور نرويم تاريخ اسلام و يا صحيح تر تاريخ زندگى مسلمين ، شاهد پيروزى هاى درخشانى در آغاز كار و شكست هاى تلخ و دردناكى به دنبال آن است، در قرون نخستين، اسلام به سرعت در جهان پيش مى رفت و در همه جا نور علم و آزادى مى پاشيد ، بر سر اقوام سايه علم و دانش مى گسترد ، نيروآفرين و قدرت بخش و تكان دهنده و آباد كننده بود و تمدّنى خيره كننده به وجود آورد كه در تاريخ سابقه نداشت امّا چند قرن بيشتر نگذشت كه اين جوشش به خاموشى گراييد ، تفرقه و

پراكندگى ، انزوا و بى تقاوتى ، ضعف و ناتوانى و در نتيجه عقب ماندگى جاى آن همه ترقّى را گرفت ، تا آن جا كه مسلمانان جهان براى وسايل ابتدايى زندگى ناچار شدند دست به دامان ديگران بزنند ، فرزندان خود را براى فراگرفتن علم و دانش راهى ديار بيگانه كنند ، در حالى كه يك روز دانشگاه هاى مسلمانان برترين دانشگاه هاى جهان و مركز دانشجويان دوست و بيگانه بود ، ولى كار به جايى رسيد كه نه تنها صادركننده علم و صنعت و تكنولوژى نشدند بلكه موادّ ابتدايى غذايى را نيز از خارج از كشورهاى خود وارد كردند. سرزمين فلسطين آن ها ، كه يك روز كانون مجد و عظمت مسلمين بود و حتّى جنگجويان صليبى با ميليون ها كشته و مجروح در طىّ دويست سال نتوانستند آن را از دست سربازان اسلام بيرون آورند، در مدت شش روز به آسانى از دست دادند ، در حالى كه براى پس گرفتن يك وجب آن را از دشمن بايد ماه ها و سال ها چانه بزنند چانه اى كه معلوم نيست پايانش به كجا بيانجامد. آيا اين وعده الهى كه مى فرمايد : « وَ كانَ حَقّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ : يارى مؤمنان برعهده ماست » ( 47 / روم ) تخل_ف پ_ذي_رفت_ه؟ و يا اين كه مى گويد : « وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِه وَ لِلْمُؤْمِنينَ : عزت و سربلندى از آن خدا و پيامبر و مؤمنان است » ( 8 / منافقون ) منسوخ گشته؟ و يا اين كه مى گويد : « وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِى الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ اَنَّ الاَْرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحُونَ : در كتب آسمانى پيشين نوشتيم كه زمين

از آن بندگان صالح ماست »

تفسير مردان (541)

(105/انبياء) دگرگون شده است؟ آيا خداوند ، العياذ باللّه ، ازانجام وعده هاى خود عاجزاست؟ و يا وعده هاى خويش را به دست فراموشى سپرده و يا تغيير داده ؟ ... اگر چنين نيست پس چرا آن همه مجد و عظمت و قدرت و سربلندى و افتخار از ميان رفت؟ قرآن مجيد در آيه كوتاه فوق به همه اين سؤال ها و صدها سؤال مانند آن يك پاسخ بيشتر نمى گويد و آن اين كه سرى به اعماق قلبتان بزنيد و نگاهى به زواياى اجتماعتان بيفكنيد ، ببينيد دگرگونى ها از ناحيه خود شما شروع شده است ، لطف و رحمت خدا براى همگان گسترده است ، شماييد كه شايستگى ها و لياقت ها را از ميان برديد و به چنين روز غم انگيزى افتاديد. اين آيه تنها از گذشته سخن نمى گويد كه بگوييم گذشته با همه تلخى و شيرينى هايش گذشته است و ديگر بازنمى گردد و سخن از آن بيهوده است. بلكه از امروز و آينده نيز سخن مى گويد ، كه اگر بار ديگر به سوى خدا آييد ، پايه هاى ايمان را محكم كنيد ، انديشه ها را بيدار سازيد ، تعهدها و مسؤوليت هايتان را به ياد آريد ، دست ها را به يكديگر بفشاريد ، به پاخيزيد و فرياد كشيد و بخروشيد و بجوشيد ، قربانى دهيد و جهاد كنيد و تلاش و كوشش را در همه زمينه ها بكار گيريد ، باز هم آب رفته به جوى آيد ، روزهاى تيره و تاريك سپرى شود، افقى درخشان و سرنوشتى روشن در برابر شما آشكارمى گردد و مجد و عظمت ديرين در سطح__ى عالى تر تج_ديد خواهد شد.

سلب نعمت نتيجه ارتكاب گناه است

اين بحث را باذكر دو روايت پايان مى دهيم.

نخست اين كه از امام صادق نقل شده: « ما اَنْعَمَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ فَسَلَبَها اِيّاهُ حَتّى يُذْنِبَ ذَنْبا يَسْتَحِقُّ بِذلِكَ السَّلْبِ : خداوند هيچ نعمتى كه به بنده اى بخشيده از او نمى گيرد مگر اين كه گناهى كند كه به خاطر آن مستح__ق سل__ب آن نعم__ت شود » .(1)

در حديث ديگرى از آن امام مى خوانيم : « خداوند پيامبرى را مأمور كرد كه

1 _ « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 163 .

(542) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اين سخن را به قوم خود بگويد كه هيچ جمعيّت و گروهى كه در پرتو اطاعت من در خوشى و آسايش بوده اند از آن چه موجب رضايت من است تغيير حالت نداده اند مگر اين كه من هم آن ها را از آن چه دوست مى دارند به آن چه ناخوش دارند تغيير حال داده ام و هر گروه و خانواده اى كه به خاطر معصيت گرفتار ناراحتى بوده اند ، سپس از آن چه موجب عدم رضايت من است تغيير موضع داده اند من هم آن ها را به آن چه دوست دارن__د رس__ان__ده و تغيير موضع داده ام » .(1)

جبر سرنوشت و جبر تاريخ و ساير جبرها ممنوع

موضوع مهّم ديگرى كه از آيه فوق به روشنى استفاده مى شود اين است كه انسان سرنوشت خاصّى كه از پيش تعيين شده باشد ندارد و تحت تأثير « جبر تاريخ » و « جبر زمان » و « محيط » نيست ، بلكه عامل سازنده تاريخ و زندگى انسان دگرگونى هايى است كه در روش و اخلاق و فكر و روح او به اراده خودش پيدا مى شود. بنابراين آن ها كه معتقد به قضا و قدر جبرى هستند و مى گويند همه حوادث به خواست اجبارى پروردگار است با آيه فوق محكوم مى شوند و همچنين

جبر مادّى كه انسان را بازيچه دست غرايز تغييرناپذير و اصل وراثت مى داند و يا جبر محيط كه او را محكوم چگونگى اوضاع اقتصادى و شرايط توليد مى داند از نظر مكتب اسلام و قرآن بى ارزش و نادرست است ، انسان آزاد است و سرنوشت خود را به دست خويش مى سازد. انسان ، با توجّه به اصلى كه در آيه فوق خوانديم ، زمام سرنوشت و تاريخ خود را در دست دارد كه براى خود افتخار و پيروزى مى آفريند و اوست كه خود را گ__رفت__ار شكست و ذل__ت مى سازد ، درد او از خود اوست و دواى او به دست خودش تا در وضع او دگرگونى پيدا نشود و با خودسازى خويشتن را عوض نكند تغيي__رى در س__رن_وشتش پي____دا نخ__واه__د ش___د .

2 _ « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 163 .

تفسير مردان (543)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تَغْيي_ر: دگ__رگ___ونى.

در آي___ه م___ورد بح__ث در ت__رسي__م يكى از سنت هاى الهى در روند تاريخ و پيش__رفت و انحط__اط جامعه ها و تم__دن ها مى فرمايد:

ذلِ__كَ بِاَنَّ اللّهَ لَ__مْ يَ__كُ مُغَيِّ__رًا نِعْمَ__ةً اَنْعَمَه__ا عَل__ى قَ__وْمٍ حَتّى يُغَيِّ___رُوا م__ا بِاَنْفُسِهِ_مْ

آنان بدين دليل گرفتار اين كيفر دردناك شدند كه خدا نعمت گرانى را كه به مردمى ارزانى دارد از آنان برنمى گيرد مگر اين كه انديشه و عقيده و اخلاق شايسته خويش را به بدانديشى و زشت كردارى و بيداد تغيير دهند و به جاى فرمانبردارى از خدا و زندگى بر اساس عدالت و آزادگى و پاكى، به گناه و نافرمانى خدا و بيدادگرى روى آورند. آرى، در اين صورت است كه خدا نعمت خويش را از آنان سلب مى كند؛ چرا كه اين

يكى از سنت هاى تغيير ناپذير اوست كه نعمتهاى خويش را به كيفر كفر و بيداد بندگان و كسانى كه در خور آنها نباشند از آنان مى گيرد.

به باور برخى، گاه نيز خدا نعمتى را نه به منظور كيفر بندگان كه به خاطر آزمونشان از آنان سلب مى كند كه اين بر اساس مصالح آنان و طبق سنّت ابتلاء و امتحان براى فرد و جامعه پيش مى آيد.

«سدى» در اين مورد آورده است كه نعمت گرانمايه اى كه خدا به مردم «مكّه» و قريش ارزانى داشته بود، وجود ارجمند پيامبر گرامى بود، امّا آنان دعوت و رسالت او را دروغ انگ__اشتن__د و خ__دا نيز اين نعمت گران را از آنان گرفت و به مردم مدينه و انص__ار ارزان__ى داش__ت.

وَ اَنَّ اللّ__هَ سَمي__عٌ عَليمٌ

و بى گمان خدا شنوا و داناست. آرى، او گفتار ديگران را مى شنوند و از راز دل هاى بن__دگ__ان آگ__اه اس__ت.

(544) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اف_زايش ق_درت جنگ_ى و هدف آن

وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَ ءاخَرينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَىْ ءٍ فى سَبيلِ اللّهِ يُ__وَفَّ اِلَيْكُ__مْ وَ اَنْتُ__مْ لا تُظْلَمُ_ونَ

در برابر آن ها ( دشمنان ) آن چه توانايى داريد از « نيرو » آماده سازيد ( و همچنين ) اسب هاى ورزيده ( براى ميدان نبرد ) تا به وسيله آن دشمن خدا و دشمن خويش را بترسانيد و ( همچنين ) گروه ديگرى غير از اين ها را كه شما نمى شناسيد و خدامى شناسد و هرچه در راه خدا (و تقويت بنيه دفاعى اسلام) انفاق كنيد. به شمابازگردانده مى شود و به شماستم نخواهد شد.

(60 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

« رِباط » به معنى بستن و پيوند

دادن است و بيشتر به معنى بستن حيوان در نقطه اى براى نگهدارى و محافظت به كار رفته ، سپس به همين تناسب به معنى محافظت و مراقبت به طور كلّى آمده است و « مُرابَطَة » به معنى محافظت مرزها و همچنين به معنى مراقبت از هر چيز ديگر مى آيد و به محلّ بستن و نگاهدارى حيوانات « رِباط » گفته مى شود و به همين تناسب كاروانسرا را عرب « رِباط » مى گويد. در جمله كوتاه فوق يك اصل اساسى در زمينه جهاد اسلامى و حفظ موجوديّت مسلمانان و مجد و عظمت و افتخارات آنان بيان شده است و تعبير آيه به قدرى وسيع است كه بر هر عصر و زمان و مكانى كاملاً تطبيق مى كند. كلمه « قُوَّة » چه كلمه كوچك و پرمعنايى است ، نه تنها وسايل جنگى و سلاح هاى مدرن هر عصرى را دربرمى گيرد ، بلكه تمام نيروها و قدرت هايى را كه به نوعى از انواع در پيروزى بر دشمن اثردارد شامل مى شود ، اعمّ از نيروهاى مادّى و معنوى. آن ها كه گمان مى كنند راه پيروزى بر دشمن و حفظ موجوديت خويش تنها بستگى به كميّت سلاح هاى جنگى دارد ، سخت در اشتباهند ، زيرا ما در همين ميدان هاى جنگ عصر خود ملت هايى را ديديم كه با نفرات و اسلحه

تفسير مردان (545)

كمتر در برابر ملت هاى نيرومندتر و با سلاحى پيشرفته تر پيروز شدند، مانند ملت مسلمان الجزاير در برابر دولت نيرومند فرانسه. بنابراين علاوه بر اين كه بايد از پيشرفته ترين سلاح هاى هر زمان ، به عنوان يك وظيفه قطعى اسلامى ، بهره گيرى كرد، بايد به تقويت روحيه و ايمان سربازان كه قوّت و نيروى مهم ترى

است پرداخت. از قدرت هاى اقتصادى ، فرهنگى ، سياسى ، كه آن ها نيز در مفهوم « قُوَّة » مندرج هستند و نقش بسيار مؤثرى در پيروزى بر دشمن دارد نيز نبايد غفلت كرد. جالب اين است كه در روايات اسلامى براى كلمه « قُوَّة » تفسيرهاى گوناگونى شده كه از وسعت مفهوم اين كلمه حكايت مى كند ، مثلاً در بعضى از روايات مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « منظور از قُوَّة " تير" است » .(1) و در روايت ديگرى كه در تفسير « على بن ابراهيم » آمده مى خوانيم كه منظور از آن هرگونه اسلحه است .(2) و باز در روايتى كه در تفسير عياشى آمده مى خوانيم كه منظور از آن شمشير و سپر است .(3) و بالاخره در روايت ديگر كه در كتاب « مَنْ لا يَحْضُر » آمده مى خوانيم : « مِنْهُ الْخِضابُ السَّوادُ :(4) يكى از مصداق هاى قوّة در آيه موهاى سفيد را به وسيله رنگ سياه كردن است » ، يعنى اسلام حتّى رنگ موها را كه به سرباز بزرگسال چهره جوان ترى مى دهد تا دشمن مرعوب گردد از نظر دور نداشته است و اين نشان مى دهد كه چه اندازه مفهوم « قوّة » در آيه فوق صحيح است. بنابراين آن ها كه تنها پاره اى از روايات را ديده اند و كلمه « قوّة » را به يك مصداق ، محدود ساخته اند گرفتار اشتباه عجيبى شده اند. ولى افسوس كه مسلمانان با داشتن يك چنين دستور صريح و روشنى گويا همه چيز را به دست فراموشى سپرده اند ، نه از فراهم ساختن نيروهاى معنوى و روانى براى مقابله دشمن در ميان آن ها خبرى هست و نه

از نيروهاى اقتصادى و فرهنگى و سياسى و نظامى و عجيب اين است كه با اين فراموشكارى بزرگ و پشت

1 _ « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 164 و 165 .

2 و 3 و 4 _ « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 164 و 165 .

(546) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سرانداختن چنين دستور صريح باز خود را مسلمان مى دانيم و گناه عقب افتادگى خود را به گردن اسلام مى افكنيم و مى گوييم اگ__ر اس__لام آيي_ن پيش_رفت و پيروزى است پس چرا ما مسلمان ها عقب افتاده ايم؟ به عقي__ده ما اگر اين دستور ب__زرگ اس__لامى (وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ) به عنوان يك شعار همگانى در همه جا تبليغ شود و مسلمانان از كوچك و بزرگ ، عالم و غير عالم ، نويسنده و گوينده ، سرباز و افسر ، كشاورز و بازرگان ، در زندگى خود آن را به كار بندند، براى جبران عقب ماندگيشان كافى است. سيره عملى پيامبر صلى الله عليه و آله و پيشوايان بزرگ اسلام نيز نشان مى دهد كه آن ها براى مقابله با دشمن از هيچ فرصتى غفلت نمى كردند ، در تهيه سلاح و نفرات ، تقويت روحيه سربازان ، انتخاب محل اردوگاه و انتخاب زمان مناسب براى حمله به دشمن و به كار بستن هر گونه تاكتيك جنگى ، هيچ مطلب كوچك و بزرگى را از نظر دور نمى داشتند. معروف است كه در ايام جنگ « حُنَيْن » به پيامبر صلى الله عليه و آله خبر دادند كه سلاح تازه مؤثرى در « يمن » اختراع شده است، پيامبر صلى الله عليه و آله فورا كسانى را به يمن فرستاد تا آن سلاح را براى ارتش اسلام تهيه كنند. در حوادث جنگ اُحُد

مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله درمقابل شعاربت پرستان «اُعْلُ هُبَل، اُعْلُ هُبَل: سربلند باد بت بزرگ هُبل ...» شعار كوبنده تر و نافذترى به مسلمانان تعليم داد تا بگويند « اَللّهُ اَعْلى وَ اَجَلُّ : خدا برتر و بالاتر از همه چيز است و در برابر شعار « اِنَّ لَنَا الْعُزّى وَ لا عُزّى لَكُمْ : بت بزرگ عزّى براى ماست و شما عُزّى نداريد » بگويند : « اَللّهُ مَوْلانا وَ لا مَوْلالَكُمْ : خداوند ولىّ و سرپرست و تكيه گاه ماست و شما تكيه گاهى نداريد ». اين نشان مى دهد كه پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان حتّى از تأثير يك شعار قوى در برابر دشمن غافل نبودند و بهترين آن را براى خود انتخاب مى كردند. دستور مهمّ فقهى اسلام در زمينه « مسابقه تيراندازى و اسب سوارى » كه حتى برد و باخت مالى را در زمينه آن تجويز كرده و مسلمانان را به اين مسابقه دعوت نموده است ، نمونه ديگرى از بينش عميق اسلام در زمينه آمادگى در برابر دشمن است. نكته مهم ديگرى كه از آيه فوق استفاده مى شود رمز جهانى و

تفسير مردان (547)

جاويدانى بودن آيين اسلام است ، زيرا مفاهيم و محتويات اين آيين آن چنان گسترده است كه با گذشت زمان به كهنگى و فرسودگى نمى گرايد ، جمله « وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ » هزار سال پيش مفهوم زنده اى داشت و امروز هم چنين است و ده هزار سال ديگر هم مفهوم آن همچنان زنده باقى خواهد ماند ، زيرا هر سلاح و قدرتى در آينده نيز پيدا شود در كلمه جامع « قُوَّة » نهفته است چون جمله « مَا اسْتَطَعْتُمْ » «

عام » و كلمه « قُوَّة » كه به صورت « نكره » آمده است عموميت آن را تقويت كرده و هرگونه نيرويى را شامل مى شود. در اين جا يك سؤال پيش مى آيد و آن اين كه چرا بعد از ذكر كلمه « قُوَّة » كه مفهومى چنين گسترده دارد مسأله اسب هاى ورزيده جنگى مطرح شده است؟ پاسخ اين سؤال با يك جمله روشن مى شود و آن اين كه آيه فوق در عين اين كه يك دستور وسيع براى همه قرون و اعصار بيان نموده ، دستور خاصّى هم براى عصر پيامبر صلى الله عليه و آله ، عصر نزول قرآن نيز بيان داشته است ، در حقيقت اين مفهوم كلّى را با ذكر يك مثال روشن براى نياز آن عصر و زمان پياده كرده است ، زيرا اسب اگرچه در ميدان هاى جنگ امروز با وجود تانك ها و زره پوش ها و هواپيماها و هلى كوپترها نقش چندانى ندارد ولى در آن عص__ر ب__راى رزمن__دگ__ان شج__اع و پيش__رو وسيل__ه چ__ابك و سريعى محسوب مى شد.

هدف نهايى تهيه سلاح و افزايش قدرت جنگى

سپس قرآن به دنبال اين دستور اشاره به هدف منطقى و انسانى اين موضوع مى كند و مى گويد هدف اين نيست كه مردم جهان و حتّى ملّت خود را با انواع سلاح هاى مخرب و ويرانگر درو كنيد و آبادى ها و زمين ها را به ويرانى بكشانيد ، هدف اين نيست كه سرزمين ها و اموال ديگران را تصاحب كنيد و هدف اين نيست كه اصول بردگى و استعمار را در جهان گسترش دهيد ، بلكه هدف اين است كه « با اين وسايل دشمن خدا و دشمن خود را بترسانيد » ( تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّكُمْ ). زيرا غالب دشمنان گوششان بدهكار حرف حسابى

و منطق و اصول انسانى نيست ، آن ها

(548) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

چيزى جز منطق زور نمى فهمند. اگر مسلمانان ضعيف باشند همه گونه تحميلات به آن ها مى شود ، امّا هنگامى كه كسب قدرت كافى كنند دشمنان حق و عدالت و دشمنان استقلال و آزادى به وحشت مى افتند و سرجاى خود مى نشينند. هم اكنون كه تفسير اين آيه را مى نويسيم قسمت مهمى از سرزمين هاى اسلامى در فلسطين و كشورهاى ديگردر زيرچكمه هاى سربازان اسرائيل است ، هجوم ناجوانمردانه اى كه به جنوب لبنان شد و هزاران خانواده را آواره كردند و صدها نفر را به كشتن دادند و آبادى ها را به ويرانه هاى وحشتناكى مبدل ساختند ، بر اين ماجراى غم انگيز فصل تازه اى افزود. در حالى كه افكار عمومى مردم جهان به طور دربست اين عمل را محكوم كرده و حتى دوستان اسرائيل در اين موضوع با ديگران همصدا شده اند ، قطعنامه هاى سازمان ملل اسرائيل را به تخليه همه اين سرزمين ها مأمور مى كند ، ولى اين ملت چند ميليونى گوششان بدهكار هيچ يك از اين مسائل نيست ، چراكه زور دارند و اسلحه و قدرت و آمادگى جنگى كافى و پشتيبان قوى و از ساليان دراز پيش از اين خود را آماده براى چنين تجاوزهايى كرده اند ، تنها منطقى كه مى تواند جوابگوى آن ها باشد منطق « وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ ... تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّكُمْ » مى باشد ، گويى اين آيه در عصر ما و براى وضع امروز ما نازل شده است و مى گويد آن چنان نيرومند شويد كه دشمن به وحشت بيفتد و زمين هاى غصب شده را پس بدهد و در سر جاى خود بنشيند.جالب توجه اين كه

كلمه «عَدُوَّ اللّهِ» را با « عَدُوَّكُمْ » قرين ساخته اشاره به اين كه در موضوع جهاد و دفاع اسلامى اغراض شخصى مطرح نيست ، بلكه هدف حفظ مكتب انسانى اسلام است ، آن ها كه دشمنيشان با شما شكلى از دشمنى با خدا ، يعنى دشمنى با حق و عدالت و ايمان و توحيد و برنامه هاى انسانى دارد، بايد در اين زمينه ها هدف حملات يا دفاع شماباشند. در حقيقت اين تعبير شبيه تعبير « فى سَبيلِ اللّهِ » و يا « جهاد فى سَبيلِ اللّه » است كه نشان مى دهد جهاد و دفاع اسلامى نه به شكل كشورگشايى سلاطين پيشين و نه توسعه طلبى استعمارگران و

تفسير مردان (549)

امپرياليست هاى امروز و نه به صورت غارتگرى قبايل عرب جاهلى است، بلكه همه براى خدا و در راه خدا و در مسير احياى حق و عدالت است. سپس اضافه مى كند ، « علاوه بر اين دشمنانى كه مى شناسيد دشمنان ديگرى نيز داريد كه آن ها را نمى شناسيد » و با افزايش آمادگى جنگى شما آن ها نيز مى ترسند و بر سر جاى خود مى نشينند ( وَ ءاخِرينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ ). آيه متضمن دستورى براى امروز مسلمانان نيز هست و آن اين كه تنها نبايد روى دشمنان شناخته شده خود تكيه كنند و آمادگى خويش را در سرحد مبارزه آن ها محدود سازند بلكه دشمنان احتمالى و بالقوه را نيز بايد در نظر بگيرند و حداكثر نيرو و قدرت لازم را فراهم كنند و اگر به راستى مسلمانان چنين نكته اى را در نظر مى داشتند هيچ گاه گرفتار حملات غافلگيرانه دشمنان نيرومند نمى شدند. و در پايان اين آيه اشاره به موضوع مهم ديگرى مى كند و آن اين كه

تهيه نيرو و قوه كافى و ابزار و اسلحه جنگى و وسايل مختلف دفاعى ، نياز به سرمايه مالى دارد ، لذا به مسلمانان دستور مى دهد كه بايد با همكارى عموم اين سرمايه را فراهم سازند و بدانيد هر چه در اين راه بدهيد در راه خدا داده ايد و هرگز گم نخواهد شد « و آن چه در راه خدا انفاق كنيد به شما پس داده خواهد شد » ( وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَىْ ءٍ فى سَبيلِ اللّهِ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ ) .و تمام آن ها و بيشتر از آن به شما مى رسد « و هيچ گونه ستمى بر شما وارد نمى گردد » ( وَ اَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ ). اين پاداش ، هم در زندگى اين جهان از طريق پيروزى اسلام و شوكت و عظمت آن به شما مى رسد ، زيرا يك ملت ضعيف و مغلوب سرمايه هاى مالى او نيز به خطر خواهد افتاد و امنيت و آرامش و استقلال خويش را نيز از دست خواهد داد ، بنابراين ثروت هايى كه در اين راه صرف مى شود از طريق ديگر و در سطحى بالاتر عايد انفاق كنندگان خواهد شد. و هم پاداش بزرگترى در جهان ديگر در جوار رحمت پروردگار در انتظار شماست با اين حال نه تنها ظلم و ستمى بر شما نخواهد رفت بلكه بالاترين سود و بهره را خواهيد برد. جالب توجه اين كه در جمله بالا كلمه «شَيْى ء» كه مفهوم وسيعى دارد بكار رفته ،

(550) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

يعنى هر گونه چيزى اعم از جان و مال و قدرت فكرى يا نيروى منطق و يا هر گونه سرمايه ديگرى را در راه تقويت بنيه دفاعى و نظامى مسلمانان دربرابر دشمن انفاق كنيد از خدا

پنه__ان نخ__واه__د م__ان__د و آن را محف__وظ داشته و به موقع به شمامى دهد.

هدف و اركان جهاد اسلامى

نكته ديگرى كه از آيه فوق استفاده مى شود و پاسخگوى بسيارى از سؤالات و ايرادهاى خرده گيران و افراد ناآگاه خواهد بود شكل و هدف و برنامه جهاد اسلامى است ، آيه به روشنى مى گويد : هدف اين نيست كه انسان ها را به كشتن دهيد و هدف اين نيست كه به حقوق ديگران تجاوز كنيد ، بلكه همان طور كه گفتيم هدف اصلى اين است كه دشمنان بترسند و به شما تجاوز نكنند و زور نگويند و تمام تلاش و كوشش شما بايد در كوتاه كردن شرّ دشمنان خدا و حق و عدالت خلاصه شود. آيا مخالفان يك چنين تصويرى از جهاد اسلامى را كه قرآن با صراحت در آيه فوق آورده در ذهن خود ترسيم كرده اند كه پشت سر هم به اين قانون اسلامى حمله مى كنند ، گاهى مى گويند اسلام آيين شمشير است و گاهى مى گويند اسلام براى تحميل عقيده متوسل به اسلحه شده است و گاهى پيامبر اسلام را با ساير كشورگشايان تاريخ مقايسه مى كنند . به عقيده ما جواب همه اين گونه ايرادها آن است كه به قرآن بازگردند و در ه__دف نه___ايى اين برن___امه بين__ديشن___د تا هم__ه چي___ز بر آن ه__ا روش__ن شود.

تفسير مردان (551)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اوج آمادگى دف_اعى

پس از ترسيم نكات ارزشمندى در مورد جهاد در راه خدا، اينك قرآن شريف روشنگرى مى كند كه مردم مسلمان پيش از رويارويى با تجاوز و تهاجم از سوى شرك گرايان و ظالمان بايد به آمادگى دفاعى خويش بيفزايند و تا سرحدّ توان سلاح و نيروى آموزش ديده و كار آمد فراهم آورند.

در اي__ن م_____ورد م_ى ف____رم____اي___د:

وَ اَعِ__دُّوا لَهُ__مْ مَااسْتَطَعْتُ__مْ مِ___نْ قُ_____وَّةٍ

و هر چه در توان داريد

براى رويارويى با دشمن تجاوزكار از نيرو و مركب هاى آم__اده ف__راهم س__ازيد.

ازپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: منظور از «نيرو» در آيه شريفه «تير» و نيروى «تيرانداز» است. پاره اى آورده اند كه منظور از «نيرو» اتحاد و يكپارچگى، اعتماد به خدا و تلاش و كوشش در راه پاداش است. و پاره اى نيز «نيرو» را به معناى «دژ» تسخي__ر ناپ__ذير معن___ى ك__رده ان__د.

وَ مِ__نْ رِب__اطِ الْخَيْ__لِ

و اسب ها و مركب هاى رهوار و ورزيده را برگزينيد و براى پيكار و دفاع آماده ساخته و در جايى ببنديد و هنگام ضرورت از آنها براى ميدان هاى رزم به___ره گيريد.

از پي___امب___ر گ__رامى صلى الله عليه و آله اس___ت ك_ه:

اِرْتَبِطُ_____وا الْخَيْ_____لَ فَ____اِنَّ ظُهُ____ورَه__ا لَكُ_____مْ عِ____زٌّ وَ اَجْ____وافُه_____ا كَنْ____زٌ(1)

اسب هاى ورزيده را فراهم آوريد، كه پشت آنها براى سوارى گرفتن در ميدان هاى ك__ارزار ب__راى شما م__اي__ه ع__زّت و شك__وه است و شك_م هايشان گنجينه ارزشمند.

«حَسَ__ن» و «عِك__رِمَ__ه»، واژه «قُ__وَّة» را در آي__ه ش__ريف__ه به اسب نر و «رِباط» را به ماده معنى كرده اند.

تُ___رْهِبُ__ونَ بِ__ه عَ__دُوَّ اللّهِ وَ عَ__دُوَّكُمْ وَ اخَ__ري___نَ مِنْ دُونِهِ___مْ

شما با آمادگى دفاعى و فراهم آوردن نيرو و مركب و ساز و برگ رزمى، هم شرك

1 . تفسير بُرْهان، ج 2، ص 91؛ تفسير ماوَردى، ج 2، ص 330.

(552) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

گرايان تجاوز كار «مكّه» را به وحشت خواهيد افكند و آنان از تجاوز به شما منصرف خواهند شد، وهم كفرگرايان عرب و ديگر بدانديشان و بدخواهان را.

اين_ان چه كس_انى هستند؟

در مورد واژه «مِنْ دونِهِمْ» كه به ديگران ترجمه شده است، ميان مفسران بحث است كه منظور از اينان كيانند؟

1 _ به ب__اور «مُج__اهِد» منظ__ور يه__ود «بَنى قُرَيْظِه» مى ب_اشن_د.

2 _ امّا به ب___اور «سُ__دى» منظ__ور س___اس___اني__ان اي___رانن__د.

3 _ واز ديدگاه برخى

منظور نفاقگرايان مى باشند؛ چرا كه مردم مسلمان به دشمنى و ب__دانديشى آن__ان و عم__ق كينه و بدخواهى شان آگ__اه نبودند و قرآن توجّه مى دهد تا هشيار باشند.

لاتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ

شما مردم با ايمان اين دشمنان را نمى شناسيد؛ چرا كه برخى از آنان نماز مى خوانند و روزه مى گيرند و به يگانگى خدا و رسالت محمد صلى الله عليه و آله وسلم نيز گواهى مى دهند و بامردم به ظاهر همراه و همگام و درميان آنانند، امّا خداى دانا وفرزانه آنان را مى شناسد؛ چرا كه او از رازهاى نهفته در ژرفاى سينه ها آگاه است.

به باور برخى منظور از «دشمن__ان ديگ__ر» در آي__ه ش__ريف__ه «جنّي_ان» مى باشند.

«طَبَرى» ضمن تأييد اين ديدگاه مى افزايد: در آيه شريفه دو واژه «عَدُوَّ اللّهِ» و «عَدُوَّكُمْ» همه دشمنان آشكار و نهان را شامل مى گردد؛ از اين رو منظور از «دشمنان ديگ__ر» آنه__ايى هستن__د ك__ه به چش__م ع__ادى دي__ده نمى شوند.

وَ ما تُنْفِقُ__وا مِنْ شَ__ىْ ءٍ فى سَبي__لِ اللّهِ يُ__وَفَّ اِلَيْكُ__مْ وَاَنْتُم لاتُظْلَمُونَ

و هر آنچه در راه جهاد و يافرمانبردارى از خدا هزينه كنيد پاداش آن را در سراى آخرت دريافت خواهيد داشت و چيزى از پاداش شما كاسته نمى شود.

تفسير مردان (553)

منتظ_ر ب_راب_رى ق_وا نب_اشيد

يآاَيُّهَا النَّبِىُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنينَ عَلَى الْقِتالِ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صبِرُونَ يَغْلِبُوا مِأْئَتَيْنِ وَ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِأْئَ__ةٌ يَغْلِبُ__وآا اَلْفا مِنَ الَّذينَ كَفَرُوا بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ

اى پيامبر! مؤمنان را تحريك به جنگ ( بادشمن ) كن ، هرگاه بيست نفر با استقامت ازشما باشند بر دويست نفر غلبه مى كنند و اگر صدنفر باشند بر هزارنفر، از كسانى كه كافر شدند پيروز مى گردند چرا كه آن ها گروهى هستند كه نمى فهمند.(65 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

جنگجويان و رزمندگان هر اندازه آمادگى داشته باشند باز قبل از

شروع به جنگ بايد آن ها را از نظر روحى تقويت و به اصطلاح شارژ كرد و اين در برنامه تمام ارتش هاى آگاه جهان گنجانيده شده است كه فرماندهان و افسران سپاه قبل از حركت به سوى ميدان ، جنگ و يا در ميدان قبل از آغاز حمله با ذكر مطالب مناسبى روح جنگى آنان را تقويت مى كنند و از خطر شكست برحذر مى دارند. منتها دامنه اين تشويق و تحريص در مكتب هاى مادّى و مشابه آن محدود است ، ولى در مكتب هاى آسمانى بسيار گسترده تر است ، توجّه به فرمان پروردگار و تأثير ايمان به خدا و يادآورى مقام شهداى راه حق ، فضيلت و پاداش هاى بى حسابى كه در انتظار آن ها است و افتخارها و مواهب معنوى كه در پيروزى بر دشمن در صحنه جهاد وجود دارد ، بهترين وسيله براى تشويق و تحريك روح سلحشورى و استقامت و پايمردى در سربازان مى باشد ، در جنگ هاى اسلامى گاهى تلاوت چند آيه از قرآن مجيد آن چنان سربازان مجاهد را آماده مى ساخت كه سر از پا نمى شناختند و يك پارچه عشق و شور و هيجان مى شدند. در هر حال اين جمله از آيه اهميت تبليغ و تقويت هرچه بيشتر روحيه سربازان را به عنوان يك دستور اسلامى روشن مى سازد. و به دنبال آن دستور دومى مى دهد و مى گويد : « اگر از شما بيست نفر سرباز بااستقامت باشد بر دويست نفر غلبه خواهند كرد و اگر ازشما صدنفرباشد بر هزار نفر از كافران

(554) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

غلبه مى كند » (اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صبِ_رُونَ يَغْلِبُ_وآا مِ_أْئَتَيْنِ وَ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِأْئَةٌ يَغْلِبُوا اَلْفا مِنَ الَّذينَ كَفَرُوا). گر چه تعبير آيه به

صورت اخبار از غلبه يك نفر بر ده نفر است ، ولى به قرينه آيه بعد كه مى گويد : « اَلاْنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ : هم اكنون خدا اين تكليف را بر شما تخفيف داد » ... روشن مى شود كه منظور از آن تعيين وظيفه و برنامه و دستور است نه تنها يك خبر ساده و به اين ترتيب مسلمانان نبايد منتظر اين باشند كه از نظر نفرات جنگى با دشمن در يك سطح مساوى قرار گيرند بلكه حتّى اگر عدد آن ها يك دهم نفرات دشمن باشد باز وظيفه جهاد بر آن ها فرض است. سپس اشاره به علت اين حكم كرده و مى گويد : « اين به خاطر آن است كه دشمنان بى ايمان شما جمعيتى هستند كه نمى فهمند » ( بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ ). اين تعليل در آغاز عجيب و شگفت آور به نظر مى رسد كه چه ارتباطى ميان «آگاهى » و « پيروزى » يا « عدم آگاهى » و « شكست » وجود دارد ؟ ولى در واقع رابطه ميان اين دو بسيار نزديك و محكم است چه اين كه مؤمنان ، راه خود را به خوبى مى شناسند ، هدف آفرينش و وجود خود را درك مى كنند و از نتايج مثبتى كه در اين جهان و پاداش هاى فراوانى كه در جهان ديگر در انتظار مجاهدان است باخبرند ، آن ها مى دانند براى « چه » مى جنگند ؟ و براى « كه » پيكار مى كنند و در راه « چه هدف مقدّسى » فداكارى مى نمايند و اگر در اين راه قربانى و شهيد شوند حسابشان با « كيست »؟ اين مسير روشن و اين آگاهى

، به آنان صبر و استقامت و پايمردى مى بخشد. امّا افراد بى ايمان و يا بت پرستان ، درست نمى دانند براى چه مى جنگند ؟ و براى چه كسى مبارزه مى كنند؟ و اگر دراين راه كشته شدند خون آن ها را چه كسى جبران خواهد كرد ؟ تنها روى يك عادت و تقليد كوركورانه و يا تعصّب خشك و بى منطق به دنبال اين مكتب افتاده اند و اين تاريكى راه و ناآگاهى از هدف و ندانستن پايان كار و نتيجه مبارزه ، اعصاب آن ها را سست مى كند و توان و استقامتشان را مى گيرد و از آن ها موجودى ضعيف مى سازد .

تفسير مردان (555)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادامه سخن باپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در مورد جهاد با تجاوز كاران و جنگ افروزان، اينك مى فرمايد:

ي___ا اَيُّهَ_______ا النَّبِ___ىُّ حَ_____رِّضِ الْمُ___ؤْمِنينَ عَلَ_____ى الْقِت____الِ

هان اى پيامبر، مردم با ايمان را با بيان پاداش جهاد و نويد وعده خدا و رسيدن به س___رف___رازى و پي___روزى و... به پيك___ار عادلانه تشويق كن.

اِنْ يَكُ____نْ مِنْكُ____مْ عِشْ__رُونَ ص__ابِ__رُونَ يَغْلِبُ___وا مِ___اَئَتَيْ___نِ

اگر از ميان شما بيست نفر براى جهاد شكيبايى دلاورانه و پايدارى قهرمانانه پيشه س__ازند، دويست نف_ر از نيروهاى دشمن آتش افروز و خودكامه را شكست مى دهند.

وَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا اَلْفًا مِنَ الَّذينَ كَفَرُوا بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لايَفْقَهُونَ.

و اگر صد نفر شكيبا باشند، بر هزار تن از آنان چيره خواهند شد. اين پيروزى از اين جهت نصيب شما مى گردد كه شما به فرمان خدا و مقررات او گوش مى سپاريد و مى فهميد و ضمن باور وعده ها و نويدهاى خدا، به جهاد و تلاش براى آزادى و عدالت و تحقق حقوق بشر و زندگى در خور شأن انسان همت مى گماريد

و اينهاست كه شما را به شكيبايى دلاورانه بر مى انگيزد، امّا كفرگرايان نه فرمان خدا را در مى يابند و نه وعده ها ونويدهاى جانبخش او را باور دارند؛ و به همين دليل انگيزه اى ب__راى شكيب__ايى و پايدارى ست___رگ و دگ__رگ__ون ساز ندارند.

گفتنى است كه آيه مباركه براى مردم باايمان روشنگرى مى كند كه اگر به راستى ايمان دارند بايد اين گونه باشند و بايد همّت و شكيبايى و شجاعت از خودنشان دهند كه يك تن در برابر ده تن آنان بايستد و منتظر برابرى نيرو و امكانات براى دفع تجاوز و س__اختن دني___ايى آزاد و فض_ايى ب_از و بشردوستانه نباشند.

(556) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اَلْئنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ اَنَّ فيكُمْ ضَعْفا فَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِأْئَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِأَتَيْنِ وَ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ اَلْ__فٌ يَغْلِبُ__وآا اَلْفَيْ__نِ بِ__أِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَ__عَ الصّبِرينَ

هم اكنون خداوند به شما تخفيف داد و دانست كه در شما ضعفى وجود دارد بنابراين هرگاه يك صد نفر بااستقامت از شماباشند بر دويست نفر پيروز مى شوند واگر يك هزارنفر باشند بر دو ه__زار نفر به ف__رم__ان خ__دا غلب__ه خواهند كرد و خدا با صابران است.(66 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيا آيه نخست منسوخ شده؟

همان طور كه مشاهده كرديم آيه نخست ، به مسلمانان دستور مى دهد كه حتّى اگر لشكر دشمن ده برابر آن ها باشد از مقابله با آن ها سرباز نزنند ، در حالى كه در آيه دوم نسبت را به دو برابر تنزل داده است. اين اختلاف ظاهرى سبب شده كه بعضى حكم آيه اوّل را به وسيله آيه دوم منسوخ بدانند و يا آيه اوّل را بر يك حكم مستحب و آيه دوم را بر يك حكم واجب

حمل كنند ، يعنى اگر تعداد دشمنان حدّاكثر دو برابر تعداد مسلمانان باشد وظيفه دارند از ميدان جهاد عقب نشينى نكنند ، امّا اگر بيش از دو برابر باشد تا ده برابر مى توانند از جهاد خوددارى كنند ، امّا بهتر آن است كه باز هم دست از جهاد برندارند. ولى جمعى از مفسران را عقيده بر اين است كه اختلاف ظاهرى كه بين دو آيه ديده مى شود نه دليل بر نسخ است و نه دليل بر استحباب، بلكه هريك ازاين دو حكم مورد معينى دارد : به هنگامى كه مسلمانان گرفتار ضعف و سستى شوند و در ميان آن ها افراد تازه كار و ناآزموده و ساخته نشده ، بوده باشند مقياس سنجش همان نسبت دو برابر است ، ولى به هنگامى كه افراد ساخته شده و ورزيده و قوىّ الايمان همانند بسيارى از رزمندگان بدر بوده باشند اين نسبت تا ده برابر ترقّى مى كند. بنابراين دو حكم مذكور در دو آيه ، مربوط به دو گروه مختلف و در شرايط متفاوت است و به اين ترتيب نسخى در اين جا وجود ندارد و اگر مى بينيم در بعضى از روايات تعبي__ر ب__ه نس__خ ش__ده است ب__اي__د ت__وجّه داشته باشيم نسخ در لسان روايات

تفسير مردان (557)

مفهوم وسيعى دارد كه « تخصيص » را هم شامل مى شود .

افس__انه م__وازن___ه ق___وا

دو آيه فوق اين حكم مسلّم را دربردارد كه مسلمانان هرگز نبايد در انتظار موازنه ظاهرى قوا با دشمن بنشينند بلكه گاهى با دو برابر جمعيت خود و گاهى حتّى با ده برابر بايد به مقابله برخيزند و به عذر كمبود نفرات از برابر دشمن فرار نكنند و جالب اين كه در بيشتر ميدان هاى

جنگى اسلام تعادل قوا به سود دشمن به هم خورده بود و مسلمين غالبا در اقليت بوده اند، نه تنها در جنگ هايى كه درزمان پيامبر صلى الله عليه و آله اتفاق افتاد، مانند بدر و احد و احزاب و يا جنگ هايى مثل مُوته كه تعداد مسلمانان سه هزار نفر و حدّاقلّ عددى كه از نفرات دشمن نوشته اند يكصد و پنجاه هزار نفر بود ، بلكه در جنگ هايى كه بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله رخ داد اين تفاوت به نحو حيرت انگيزى وجود داشت، مثلاً تعداد نفرات ارتش آزادى بخش اسلام را در جنگ با سپاه « ساسانى » پنجاه هزار نفر ، در حالى كه تعداد سپاهيان خسرو پرويز را پانصدهزار نفر نوشته اند. در واقعه « يَرْمُوك » كه برخورد بزرگ ارتش اسلام با سپاهيان روم بود مورخان نقل كرده اند لشكرى را كه هِرْقِل گردآورى كرد حدود دويست هزار نفر بود ، ولى ارتش اسلام از بيست و چهار هزار نفر تجاوز نمى كرد . و عجيب تر اين كه نوشته اند تعداد نفراتى كه از دشمن در اين ميدان به خاك افتادند بالغ بر هفتاد هزار نفر مى شد. شك نيست كه موازنه و برترى قوا به ظاهر يكى از عوامل پيروزى است ، ولى چه چيز سبب مى شد كه اين تفاوت بزرگ و چشمگير به سود مسلمان ها جبران گردد؟ پاسخ اين سؤال مهم را قرآن با سه تعبير در دو آيه فوق بيان كرده است در يك جا مى گويد: «عِشْرُونَ صبِرُونَ: بيست نفر با استقامت » و «مِأْئَةٌ صابِرَةٌ: يكصد نفر بااستقامت ». يعنى روح استقامت و پايدارى كه ثمره درخت ايمان است سبب مى شد كه هر يك نفر در برابر ده نفر استقامت كنند و بر آن ها پيروز گردند. و در جاى

ديگر مى گويد: « بِاَنَّهُمْ

(558) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ » يعنى عدم آگاهى آن ها از هدفشان و آگاهى شما نسبت به هدف مقدستان ، كمبود نفرات را جبران مى كند. و در جاى ديگر تعبير « بِاِذْنِ اللّهِ » مى كند ، يعنى امدادهاى الهى و كمك هاى غيبى و معنوى و لطف و رحمت پروردگار شامل حال چنين مجاهدان باايمان و پراستقامت است. امروز نيز مسلمانان در برابر دشمنان نيرومندى قرار دارند ، اما عجب اين است كه در بسيارى از ميدان هاى جنگ نفرات مسلمين بسيار از دشمن برترى دارند ، ولى بازهم اثرى از پيروزى نيست و درست در جهت عكس « مسلمين نخستين » گام برمى دارند. اين ها به خاطر آن است كه آگاهى كافى متأسفانه در مسلمانان امروز نيست ، روح استقامت را به خاطر تسليم شدن در برابر عوامل فساد و زرق و برق مادى از دست داده اند ، حمايت هاى الهى نيز به خاطر آلودگى به گناه از آن ها سلب شده است در نتيجه به چنين سرنوشتى گرفتار شده اند. ولى راه بازگشت هنوز باز است و اميدواريم روزى فرارسد كه مفهوم آيات فوق بار ديگ__ر در مسلمين زن__ده ش__ود و به وض__ع ذلّت ب__ار كنونى پايان دهند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

از آنجايى كه ايستادن يك تن در برابر ده تن دشوار بود، با پيشرفت اسلام و فزونى مسلمانان و تغيير مصلحت، حكم نيز دگرگون گرديد؛ از اين رو پيام آمد كه:

اَلاْنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ اَنَّ فيكُمْ ضَعْفًا

هم اكنون خداى فرزانه مقررات خود را برايتان تخفيف داد و دانست كه در ميان شما افراد ضعيف و ناتوانى هستندوتصميم و بينش برخى از شماسست و

ضعيف است.

ياد آورى مى گردد كه منظور از ضعف و ناتوانى در آيه شريفه ضعف جسمى نيست، بلكه منظور ضعف ايمان و يقين و بينش و باور برخى از آنان است؛ چرا كه در آغاز اسلام همه كسانى كه ايمان آورده بودند، از نظر نيرو و توان جسمى توانمند نبودند، بلكه پاره اى نيرومند و پرتوان و پاره اى ضعيف و ناتوان بودند، امّا همه آنان از

تفسير مردان (559)

نظر بينش و ايمان نيرومند بودند. پس از گسترش قلمرو اسلام و گرايش روز افزون مردم به آن، به تدريج كسانى به جامعه اسلامى وارد شدند كه از نظر معنوى و فكرى ساخته نشده و سست و ناتوان بودند و اين آيه شريفه آنگاه فرود آمد.

فَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ ص__ابِ__رَةٌ يَغْلِبُ__وا مِائَتَيْ__نِ وَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ اَلْفٌ يَغْلِبُوا اَلْفَيْنِ بِاِذْنِ اللّهِ

پس اگر صد نفر از شما شكيبايى و پايدارى ورزند و به راستى شكيبا باشند، بر دويست تن از كفرگرايان چيره خواهند شد و اگر هزار تن از شما شكيبا باشند، به يارى خ__دا و خ__واست او بر دو ه__زار ت__ن از آن__ان پي__روز مى گ__ردن__د.

واژه «بِ__اِذْنِ اللّهِ» را پ___اره اى به معن__اى عل__م خ__دا گ__رفته اند و پ__اره اى به فرمان خدا تفسيركرده اند.

با اين بيان فرمان خدا اين است كه يك تن از مسلمانان بايد در برابر دو تن پايدارى ورزد و خدا نويدمى دهدكه اگر چنين كنند، پيروزى و سرفرازى براى آنان خواهد بود.

چرا؟

اكنون جاى طرح اين پرسش است كه چرا قرآن در اين مورد ميان افراد ضعيف و پرتوان فرق نمى گذاردوهمه رادرايستادگى دربرابردشمن به طوريكسان موظف مى سازد؟

ب__ه نظ__ر مى رس__د كه به دو دلي__ل هم____ه را يكس__ان مى نگ__رد:

1 _ نخست بدان دليل همه را يكسان مى نگرد و مقرر نمى دارد كه

افراد پرتوان هركدام در برابر ده تن از دشمنان پايدارى ورزند و ناتوانان هركدام در برابر دو تن، كه آن__ان در مي_دان كارزار همه باهم بودند و ج__داس__ازى آنان دشوار بود.

2 _ ديگر اين كه اگر نيروى اسلام را به دو گروه پرتوان و شجاع و ناتوان و سست تقسيم مى كردند و اين موضوع به صراحت گفته مى شد، عناصر ناتوان و سست، از نظر ايمان و روحيّه سست ترمى شدند و برضعف و ناتوانى شان افزوده مى شد.

وَ اللّ__هُ مَ__عَ الصّابِرينَ.

(560) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

و خدا و يارى او هماره، با شكيبايان است.

ب__ه ب__اور ب__رخ__ى، اين آيه م__دّتها پس از آي__ه پي__ش فرود آمد، امّا در قرآن ش__ري__ف در پ__ى يك__ديگ__ر ق__رار گ_رفتند.

با اين بيان اين آيه ناسخ آيه پيش از خود مى باشد؛ و مى دانيم كه شرط ناسخ اين است كه از پى آيه پيش كه نسخ مى گردد فرود آيد، نه اين كه از نظر نظم در قرآن ش__ري__ف مي__ان آن دو ف__اصل___ه ب__اش___د.

و «حَسَن» بر آن است كه آيه نخست به منظور سختگيرى بر مردم با ايمان در پيكار «بَدْر» فرود آمد و آنگاه آفريدگار فرزانه نسبت به بندگانش تخفيف داد و تكليف آن___ان را سبك ساخت.

تفسير مردان (561)

همه چيز فداى هدف و براى خدا

قُلْ اِنْ كانَ ءاباآؤُكُمْ وَ اَبْناآؤُكُمْ وَ اِخْوانُكُمْ وَ اَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ اَمْولٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجرَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَسكِنُ تَرْضَوْنَهاآ اَحَبَّ اِلَيْكُمْ مِنَ اللّهِ وَ رَسُ__ولِه وَ جِه__ادٍ فى سَبيلِ__ه فَتَ__رَبَّصُ__وا حَتّى يَ__أْتِ__ىَ اللّهُ بِأَمْرِه وَ اللّهُ لايَهْ____دِى الْقَ____وْمَ الْفسِقي__نَ

بگو اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طايفه شما و اموالى كه به دست آورده ايد و تجارتى كه از كساد شدنش بيم داريد و مساكن مورد علاقه شما ،

در نظرتان از خداوند و پيامبرش و جهاد در راهش محبوب تر است در انتظار اين باشيد كه خداوند عذابش را بر شما نازل كند و خداوند جمعيت نافرمانبردار را هدايت نمى كند. (24 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

در تفسير على بن ابراهيم قمى چنين نقل شده : « لَمّا اذَنَ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ اَنْ لا يَدْخُلَ الْمَسْجِدَالْحَرامَ مُشْرِكٌ بَعْدَ ذلِكَ جَزَعَتْ قُرَيْشٌ جَزَعا شَديدا وَ قالُوا ذَهَبَتْ تِجارَتُنا وَ ضاعَتْ عِيالُنا وَ خَرِبَتْ دُورَنا ، فَاَنْزَلَ اللّهُ فى ذلِكَ قُلْ ( يا مُحَمَّدُ ) اِنْ كانَ ءاباؤُكُمْ ... : هنگامى كه اميرمؤمنان على ( در مراسم حج ) اعلام كرد كه بعد از اين هيچ مشركى حق ورود به مسجدالحرام را ندارد فرياد ( مؤمنان ) قريش برخاست و گفتند : تجارت ما از ميان رفت ، خانواده هاى ما ضايع شد و خانه هايمان ويران گشت ، آيات فوق نازل شد ( و به آن ها پاسخ گفت ) ». آخرين وسوسه و بهانه اى كه ممكن بود براى گروهى از مسلمانان در برابر دستور پيكار با بت پرستان پيدا شود و طبق بعضى از تفاسير پيدا شد ، اين بود كه آن ها فكر مى كردند كه از يك سو درميان مشركان و بت پرستان ، خويشاوندان و بستگان نزديك آن ها وجود دارند ، گاهى پدر مسلمان شده و پسر در شرك باقى مانده، گاهى به عكس پسران راه توحيد را پيش گرفته اند و پدران همچنان در تاريكى شرك باقى مانده اند و همچنين در مورد برادران و همسران و عشيره و قبيله ، اگر بنا شود با همه مشركان پيكار كنند بايد از خويشاوندان و قبيله خود چشم بپوشند. از سوى

ديگر

(562) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

سرمايه ها و تجارت آنان تا حد زيادى در دست مشركان بود ، با آمد و شد آن ها به مكه آن را رونق مى بخشيدند. و از سوى سوم خانه هاى مرفّه و نسبتا آبادى در مكه داشتند كه در صورت درگيرى با مشركان ممكن بود به ويرانى بكشد و يا با تعطيل مراسم حج از طرف مشركان از ارزش و استفاده بيفتد. آيه فوق ناظر به حال اين گونه اشخاص است و با بيان قطعى به آن ها پاسخ صريح مى دهد. در آيه بالا خطوط اصلى ايمان راستين از ايمان آلوده به شرك و نفاق ترسيم شده است و حد فاصل ميان مؤمنان واقعى و افراد ضعيف الايمان مشخص گرديده و با صراحت مى گويد كه اگر سرمايه هاى هشت گانه زندگى مادى كه چهار قسمت آن مربوط به نزديك ترين خويشاوندان ( پدران و فرزندان و برادران و همسران ) و يك قسمت مربوط به گروه اجتماعى و عشيره و قبيله است و قسمت ديگرى مربوط به سرمايه ها و اندوخته ها و قسمتى مربوط به رونق تجارت و كسب و كار و سرانجام قسمتى به خانه هاى مرفه ارتباط دارد ؛ در نظر انسان پرارزش تر و گرانبهاتر از خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و جهاد و اطاعت فرمان او است تا آن جا كه حاضر نيست آن ها را فداى دين كند ، معلوم مى شودايمان واقعى و كامل تحقق نيافته است. آن روز حقيقت و روح ايمان با تمام ارزش هايش تجلى مى كند كه در مورد چنين فداكارى و گذشت ترديد نداشته باشد. به علاوه آن ها كه آماده چنين گذشتى نيستند در واقع به خويش و جامعه خويش ستم مى كنند و حتى از آن چه مى ترسند

در آن خواهند افتاد ، زيرا ملّتى كه در گذرگاههاى تاريخ و لحظات سرنوشت آماده چنين فداكارى هايى نباشند دير يا زود مواجه با شكست مى شود و همان خويشاوندان و اموال و سرمايه هايى كه به خاطر دلبستگى به آن از جهاد چشم پوشيده است به خطر مى افتند و در چنگال دشمن نيست و نابود خواهند شد. آن چه درآيات فوق مى خوانيم مفهومش بريدن پيوندهاى دوستى و محبت با خويشاوندان و ناديده گرفتن سرمايه هاى اقتصادى و سوق دادن به ترك عواطف انسانى نيست ، بلكه منظور اين است كه بر سر دو راهى ها نبايد عشق زن و فرزند و مال و مقام و خانه و

تفسير مردان (563)

خانواده مانع از اجراى حكم خدا و گرايش به جهاد گردد و انسان را از هدف مقدسش بازدارد .لذا اگر انسان بر سردوراهى ها نباشد رعايت هر دو بر او لازم است. در آيه 15 سوره لقمان درباره پدران و مادران بت پرست مى خوانيم : « وَ اِنْ جاهَداكَ عَلى اَنْ تُشْرِكَ بى ما لَيْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِى الدُّنْيا مَعْرُوُفاً : اگر آن ها به تو اصرار دارند كه چيزى را كه شريك خدا نمى دانى براى او شريك قرار دهى هرگز از آن ها اطاعت مكن ولى در زندگى دنيا با آن ها به نيكى رفتار كن » .

گ_ذشت_ه و ام__روز در گ_رو اين دستور است

ممكن است كسانى چنين فكر كنند ، آن چه در آيه بالا آمده مخصوص مسلمانان نخستين است و متعلّق به تاريخ گذشته ، ولى اين اشتباه بزرگى است ، اين آيات نه تنها ديروز بلكه امروز و فرداى مسلمانان را دربرمى گيرد. اگر آن ها داراى ايمان محكم و آمادگى براى جهاد و فداكارى و در صورت

لزوم هجرت نباشند و منافع مادى خ__ويش را بر رض__اى خ__دا مق__دّم بشم__رن__د و به خ__اط__ر دلبستگ__ى هاى زياد ب__ه زن و ف__رزن__د و م__ال و ث__روت و تجمّلات زندگى از فداكارى مضايقه كنند، آينده آن ها تاريك است ، نه تنها آينده ، امروز هم در خطر خواهند بود و همه ميراث هاى گذشته و افتخاراتشان از ميان خواهد رفت ، منابع حياتيشان به دست ديگران خواهد افتاد و زندگى براى آنان مفهومى نخواهد داش_ت ، كه « زندگى ايمان است و جهاد در سايه ايمان ». آيه فوق به عنوان يك شعار بايد به تمام فرزندان و جوانان مسلمان تعليم گردد و روح فداكارى و سلحشورى و ايمان در آن ها زنده شود و بت__وانن__د مي__راث هاى خ__ود را پ__اس__دارى كنند.

(564) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اى پيامبر! به كسانى كه از هجرت در راه حق و عدالت و از حركت به سوى «مدينه» و براى ساختن دنيايى آزاد و آباد و جامعه اى برخوردار از حقوق انسانى خوددارى نمودند، بگو: اگر پدرانتان كه وسيله ولادت يافتن شما هستند و پسرانتان كه ثمره پيوند خانوادگى شما مى باشند و برادران شما از پدر و مادرتان و همسرانتان كه با آنان پيمان زندگى مشترك بسته ايد و خويشاوندان و ايل و تبارتان و دارايى ها و سرمايه هايى كه گردآورده ايد و تجارت و داد و ستدى كه از كسادى آن مى هراسيد و سراهاى خوشى كه براى خود برگزيده و بدان ها دل بسته ايد، در نظر شما دوست داشتنى تر و در دل هاى شما محبوب تر از فرمانبردارى از خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله او و جهاد در راه ح__ق است پس در انتظ___ار باشي___د تا خ___دا

فرمان خود را در باره شما صادر كن___د و حك___م كيف__رت___ان را ف__رو فرستند!

«حَسَن» و «جُبّائى» در اين مورد بر آنند كه: پس منتظر باشيد تا خدا دستور كيفر شما را دير يا زود صادر نمايد؛ چرا كه شما دنيا و ارزش هاى مادّى و پيوندهاى خ__ان__وادگى و خ__ويش_اوندى را بر انج_ام فرمان او و جهاد در راهش مقدم شمرديد.

ياد آورى مى گردد كه اين فراز از آيه، هشدارى سخت به مردم با ايمان در همه عص__رها و نس__ل هاست كه مب__اد ه__واهاى دل را ب_ر فرمان خ__دا مق__دم دارن___د.

به باور «مُجاهِد» منظور از فرمان خدا فتح «مكّه» است. امّا به باور برخى ديگر اين سخن درست نيست؛ چ__را كه اين س__وره مب__اركه پس از فتح «مكّه» فرود آمده است.

وَ اللّ______هُ لا يَهْ____دِى الْقَ___وْمَ الْف____اسِقي___نَ.

و خدا گروه نافرمان و فاسق را راه نمى نمايد.

تفسير مردان (565)

بحثى پيرامون ثروت اندوزى

يآاَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا اِنَّ كَثيرا مِنَ الاَْحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ اَمْوالَ النّاسِ بِالْبطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَ الَّذينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَلا يُنْفِقُونَها فى سَبيلِ اللّهِ فَبَشِّ__رْهُمْ بِعَذابٍ اَليمٍ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد بسيارى از علما( ى اهل كتاب ) و راهبان ، اموال مردم را به باطل مى خورند و ( آنان را ) از راه خدا بازمى دارند و آن ها را كه طلا و نقره را گنجينه( و ذخيره و پنهان) مى سازند و در راه خدا انفاق نمى كنند ، به مجازات دردناك بشارت ده.(34/توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« يَكْنِزُون » از م__اده « كَنْز » ب__ر وزن و به معنى « گنج » است كه در اصل به معنى جمع و جور كردن اجزاء چيزى گفت__ه مى شود ، ل__ذا شت__ر پرگ__وش__ت

را «كَنّازُ اللَّحْمِ» مى نامند سپس به جمع آورى و نگهدارى و پنهان نمودن اموال و يا اشياء گ__ران قيمت اطلاق گرديده است .

بنابراين در مفهوم آن جمع آورى و نگاهدارى و گاهى پنهان كردن نيز افتاده است. « ذَهَب » به معنى « طلا » و « فِضَّة » به معنى « نقره » است . بعضى از دانشمندان لغت ( طبق نقل طبرسى در مجمع البيان ) درباره اين دو لغت تعبير جالبى كرده اند و گفته اند: اين كه به « طلا » « ذهب » گفته مى شود براى آن است كه به زودى از دست مى رود و بقايى ندارد ( ماده « ذِهاب » در لغت به معنى رفتن است ) و اين كه به « نقره » « فِضَّة » گفته مى شود به خاطر آن است كه به زودى پراكنده و متفرق مى گردد ( « اِنْفِضاض » در لغت به معنى پراكندگى است ) و براى پى بردن به چگونگى حال اين گونه ثروت ها همين نامگذارى آن ها كافى است. جالب اين كه همان گونه كه سيره قرآن است دراين جا حكم را روى همه افراد دانشمندان يهود و راهبان نبرده بلكه با تعبير « كَثيرا » در حقيقت اقليت صالح را استثناء كرده است و اين گونه دقت در ساير آيات قرآن نيز ديده مى شود كه در سابق به آن اشاره كرده ايم. امّا اين كه آن ها چگونه

(566) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اموال مردم را بيهوده و بدون مجوز و به تعبير قرآن از طريق « باطل » مى خورند در آيات ديگر كم و بيش به آن اشاره شده و قسمتى هم در تواريخ آمده است. يكى اين كه: حقايق تعليمات آيين مسيح و موسى را كتمان مى كردند تا

مردم به آيين جديد ( آيين اسلام ) نگروند، منافع آن ها به خطر نيفتد و هدايايشان قطع نشود ، چنان كه در آيات 41 و 79 و 174 سوره بقره به آن اشاره شده است. و ديگر اين كه : با گرفتن « رشوه » از مردم حق را باطل و باطل را حق مى كردند و به نفع زورمندان و اقويا حكم باطل مى دادند، چنان كه در آيه 41 سوره « مائده » به آن اشاره شده است. يكى ديگر از طرق نامشروع درآمدشان اين بود كه به نام « بهشت فروشى » و يا « گناه بخشى » مبالغ هنگفتى از مردم مى گرفتند و بهشت و آمرزش را كه منحصرا در اختيار خداوند است به مردم مى فروختند كه در تاريخ مسيحيت سر و صداى زيادى بپا كرده و بحث ها و جدال هايى برانگيخته است. و امّا جلوگيرى كردنشان از راه خدا روشن است زيرا آيات الهى را تحريف مى كردند و يابه خاطر حفظ منافع خويش مكتوم مى داشتند ، بلكه هر كس را مخالف مقام و منافع خود مى ديدند متهم مى ساختند و با تشكيل « محكمه هاى تفتيش مذهبى » آن ها را به بدترين وجه_ى مح_اكم_ه و به شديدترين وضعى محكوم و مجازات مى كردند. و اگر به راستى آن ها اقدام به چنين كارى نكرده بودند و پيروان خويش را قربانى مطامع و هوس هاى خود نمى ساختند امروز گروه هاى زيادترى آيين حق يعنى اسلام را از جان و دل پذيرفته بودند ، بنابراين به جرأت مى توان گفت : گناه ميليون ها انسان كه در ظلمت كفر باقى مانده اند به گردن آن ها است. هم اكنون نيز دستگاه كليسا و يهود براى دگرگون ساختن افكار عمومى مردم جهان

درباره اسلام به چه كارهايى كه دست نمى زنند و چه تهمت هاى عجيب و وحشتناكى كه نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله روا نمى دارند. اين موضوع به قدرى دامنه دار است كه جمعى از علماى روشنفكر مسيحى صريحا به آن اعتراف كرده اند كه روش سنتى كليسا در مبارزه ناجوانمردانه با اسلام يكى از علل بى خبر

تفسير مردان (567)

ماندن غربى ها از اين آيين پاك است. سپس قرآن به تناسب بحث دنياپرستى پيشوايان يهود و نصارى به ذكر يك قانون كلى در مورد ثروت اندوزان پرداخته ، مى گويد : « كسانى كه طلا و نقره را جمع آورى و پنهان مى كنند و در راه خدا انفاق نمى نمايند آن ها را به عذاب دردناكى بشارت ده » ( وَ الَّذينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فى سَبيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اَليمٍ ). از آن روز كه جامعه هاى انسانى شكل گرفت مسأله مبادله فرآورده هاى مختلف در ميان انسان ها رواج داشت ، هر كس مازاد احتياجات خود را از فراورده هاى كشاورزى و دامى و غير آن در معرض فروش قرار مى داد ، ولى در آغاز مبادله ها همواره به صورت مبادله جنس به جنس بود ، زيرا پول اختراع نشده بود و از آن جا كه مبادله جنس به جنس مشكلات فراوانى ايجاد مى كرد ، زيرا چه بسا افراد مازاد نياز خود را مى خواستند بفروشند ولى چيز ديگرى در آن حال مورد نيازشان نبود كه با آن بخرند ، امّا مايل بودند آن را به چيزى تبديل كنند كه هرگاه بخواهند بتوانند با آن اجناس مورد نياز خويش را فراهم سازند ، از اين جا مسأله اختراع « پول » مطرح شد. پيدايش « نقره » و از

آن مهم تر « طلا » به اين فكر تحقق بخشيد و اين دو فلز به ترتيب پول ارزان قيمت و گران قيمت را تشكيل دادند و به وسيله آن ها گردش معاملات رونق بيشتر و چشمگيرترى پيدا كرد. بنابراين فلسفه اصلى پول همان گردش كامل تر و سريع تر چرخ هاى مبادلات اقتصادى است و آن ها كه پول را به صورت « گنجينه » پنهان مى كنند نه تنها موجب ركود اقتصادى و زيان به منافع جامعه مى شوند بلكه عمل آن ها درست بر ضد فلسفه پيدايش پول است. آيه فوق صريحا ثروت اندوزى و گنجينه سازى اموال را تحريم كرده است و به مسلمانان دستور مى دهد كه اموال خويش را در راه خدا و در طريق بهره گيرى بندگان خدا به كار اندازند و از اندوختن و ذخيره كردن و خارج ساختن آن ها از گردش معاملات به شدت بپرهيزند ، در غير اين صورت بايد منتظر عذاب دردناكى باشند. اين عذاب دردناك تنها كيفر شديد روز رستاخيز نيست بلكه مجازات هاى سخت اين دنيا را كه بر اثر بهم

(568) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

خوردن موازنه اقتصادى و پيدايش اختلافات طبقاتى دامان فقير و غنى را مى گيرد نيز شامل مى شود. اگر در گذشته مردم دنيا به اهميت اين دستور اسلامى درست آشنا نبودند امروز ما به خوبى مى توانيم به آن پى ببريم ، زيرا نابسامانى هايى كه دامن بشر را ، بر اثر ثروت اندوزى گروهى خودخواه و بى خبر ، گرفته و به شكل آشوب ها و جن__گ ها و خ__ون__ري__زى ها ظ__اه__ر مى ش_ود بر هي__چ ك__س پ_وشي__ده نيس__ت .

جمع ثروت تا چه اندازه « كَنْز » محسوب مى شود ؟

در ميان مفسران در مورد آيه فوق گفتگو است كه آيا هر گونه گردآورى ثروت اضافه بر نيازمندى هاى زندگى « كَنْز » محسوب مى شود

و طبق آيه فوق حرام است؟ يا اين كه اين حكم مربوط به آغاز اسلام و قبل از نزول حكم زكات بوده و سپس با نزول حكم زكات برداشته شده؟ و يا اين كه اصولاً آن چه واجب است پرداختن زكات سالانه است و نه غير آن ، بنابراين هر گاه انسان اموالى را جمع آورى كند و هر سال مرتبا ماليات اسلامى آن يعنى زكات را بپردازد مشمول آيه فوق نخواهد بود. در بسيارى از روايات كه در منابع شيعه و اهل تسنن وارد شده تفسير سوم به چشم مى خورد مثلاً درحديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين مى خوانيم: « اَىُّ مالٍ اَدَّيْتَ زَكاتَهُ فَلَيْسِ بِكَنْزٍ : هر مال كه زكات آن را بپردازى كنز نيست » .(1) و نيز مى خوانيم : هنگامى كه آيه فوق نازل شد كار بر مسلمانان مشكل گرديد و گفتند با اين حكم هيچ يك از ما نمى تواند چيزى براى فرزندان خود ذخيره كند و آينده آن ها را تأمين نمايد... سرانجام از پيامبر سؤال كردند ، پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اِنَّ اللّهَ لَمْ يَفْرِضِ الزَّكوةَ اِلاّ لَيَطيبَ بِها ما بَقِىَ مِنْ اَمْوالِكُمْ وَ اِنَّما فَرَضَ الْمَواريثَ مِنْ اَمْوالٍ تَبْقى بَعْدَكُمْ : خداوند زكات را واجب نكرده است مگر به خاطر اين كه باقى مانده اموال شما براى شما پاك و پاكيزه باشد ، لذا قانون ارث را درباره اموالى كه بعد از شما مى ماند قرار داده است » (2)يعنى اگر گردآورى مال به كلى ممنوع

1- « المنار » ، جلد 10 ، صفحه 404 .

2- « المَنار » ، جلد 10 ، صفحه 404 .

تفسير مردان (569)

بود قانون ارث موضوع نداشت. در كتاب « امالى » « شيخ

» از پيامبر نيز همين مضمون نقل شده است كه « هر كس زكات مال خود را بپردازد باقى مانده آن كنز نيست » .(1) ولى روايات ديگرى در منابع اسلامى مشاهده مى كنيم كه مضمون آن با تفسير فوق ظاهرا و در بدو نظر سازگار نيست ، از جمله حديثى است كه در « مجمع البيان » از على نقل شده كه فرمود : « ما زادَ عَلى اَرْبَعَةِ الافٍ فَهُوَ كَنْزٌ اَدّى زَكوتَهُ اَوْ لَمْ يُؤَدِّها وَ ما دُونَها فَهِىَ نَفَقَةٌ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اَليمٍ : هرچه از چهارهزار ( درهم ) ، كه ظاهرا اشاره به مخارج يك سال است ، بيشتر باشد "كنز " است خواه زكاتش را بپردازند يا نه و آن چه كمتر از آن باشد نفقه و هزينه زندگى محسوب مى شود ، بنابراين ثروت اندوزان را به ع_ذاب دردناك بشارت ده » .(2) و در كتاب « كافى » از « معاذ بن كثير » چنين نقل شده كه مى گويد از امام صادق شنيدم مى گفت : « شيعيان ما فعلاً آزادند كه از آن چه در دست دارند در راه خير انفاق كنند ( و باقى ماند براى آن ها حلال است ) امّا هنگامى كه " قائم" ما قيام كند تمام كنزها و ثروت هاى اندوخته را تحريم خواهد كرد تا همه را نزداو آرند و از آن در برابر دشمنان كمك گيرد و اين مفهوم كلام خداست كه در كتابش فرموده: "وَ الَّذينَ يَكْنِزُونِ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةِ ..."» .(3) در شرح حال « ابوذر » نيز كرارا و در بسيارى از كتب اين مطلب نقل شده است كه او آيه فوق را در برابر معاويه در شام

هر صبح و شام مى خواند و با صداى بلند فرياد مى زد : « بَشِّرْ اَهْلَ الْكُنُوزِ بِكَىٍّ فِى الْجِباهِ وَ كَىِّ بِالْجُنُوبِ وَ كَىِّ بِالظُّهُورِ اَبَدا حَتّى يَتَرَدَّدَ الْحَرُّفى اَجْوافِهِمْ : به گنج اندوزان بشارت ده كه هم پيشانى آن ها را با اين اموال داغ مى كنند و هم پهلوها و هم پشت هايشان را تا سوزش گرما ، در درون وجود آن ها به حركت درآيد » .(4) و نيز استدلال « ابوذر » در

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 213 .

2- « مجمع البيان » ذيل آيه و « نور الثقلين » جلد 2 ، صفحه 213 .

3- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 213 .

4- « نور الثقلين » ، جلد 2 صفحه 214 و « تفسير برهان » ، جلد 1 صفحه 122 .

(570) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

برابر « عثمان » به آيه فوق نشان مى دهد كه او معتقد بوده است كه آيه مخصوص مانعان زكات نيست ، بلكه غير آن ها را نيز شامل مى شود. از بررسى مجموع احاديث فوق به ضميمه خود آيه مى توان چنين نتيجه گرفت كه در شرايط عادى و معمولى يعنى در مواقعى كه جامعه در وضع ناگوار و خطرناكى نيست و مردم از زندگانى عادى بهره مندند ، پرداختن زكات كافى است و باقى مانده كنز محسوب نمى شود (البته بايد توجه داشت كه اصولاً بارعايت موازين و مقررات اسلامى در درآمدها ، اموال به صورت فوق العاده متراكم نمى شود ، زيرا اسلام آن قدر قيد و شرط براى آن قائل شده است كه تحصيل چنين مالى غالبا غيرممكن است). و امّا در مواقع فوق العاده

و هنگامى كه حفظ مصالح جامعه اسلامى ايجاب كند حكومت اسلامى مى تواند محدوديتى براى جمع آورى اموال قائل شود ( آن چنان كه در روايت على خوانديم ) و يا به كلى همه اندوخته ها و ذخيره هاى مردم را براى حفظ موجوديت جامعه اسلامى مطالبه كند ( آن چنان كه در روايت امام صادق درباره زمان قيام قائم آمده است كه با توجه به ذكر علت در آن روايت ساير زمان ها را نيز شامل مى شود زيرا مى فرمايد : « فَيَسْتَعينُ بِه عَلى عَدُوِّه » ). ولى تكرار مى كنيم كه اين موضوع تنها در اختيار حكومت اسلامى است و او است كه مى تواند چنين تصميمى را در مواقع لزوم بگيرد ( دقت كنيد ). و امّا داستان « ابوذر » ، ممكن است ناظر به همين موضوع باشد كه در آن روز جامعه اسلامى آن چنان نياز شديدى داشت كه اندوختن ثروت در آن روز مخالف منافع جامعه و حفظ موجوديت آن بود. و يا اين كه نظر « ابوذر » به اموال بيت المال بود كه در دست « عثمان » و « معاويه » قرار داشت و مى دانيم اين گونه اموال را باوجود مستحق و نيازمندلحظه اى نمى توان ذخيره كرد ، بلكه بايد به صاحبانش داد و مسأله زكات در اين جا به هيچ وجه مط_رح نيست. به خص_وص همه تواريخ اسلامى اعم از شيعه و اهل سنت گواهى مى دهد كه عثمان اموال كلانى از بيت المال را به خويشاوندان خود داد و معاويه از آن كاخى ساخت كه افسانه كاخ ه_اى ساساني_ان

تفسير مردان (571)

را زنده كرد و « ابوذر » حق داشت كه در برابر آن ها اين آيه را خاطر نشان سازد .

شرح آيه از تفسير

مجمع البيان

كَنْز: زر و سي__م انب__اشت___ه ش___ده.

ذَهَب: طلا.

فِضَّة: نقره. يكى از دانشمندان مى گويد: «طلا» را بدان دليل «ذَهَب» ناميده اند كه مى رود و جاودانه نمى ماند: «يَذْهَبُ وَ لايَبْقى» و «نقره» را بدان جهت «فِضَّه» گفته اند كه پراكنده مى گردد. و دوست من اگر خردمند باشى همين دو نام براى اين كه تو را به فن__اپ__ذي__رى و م__ان__دگار نب____ودن آن دو راه نم__اي__د ك__اف__ى اس__ت.

خي_انت بسي_ارى از احبار و رهبان

در اين آيه شريفه خدا در اشاره به عملك__رد بسي__ارى از دانش__وران و زاهد نمايان يه_____ود و نص___ارا مى ف__رم____اي__د:

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اِنَّ كَثيرا مِنَ الْاَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ اَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بسيارى از دانشوران و زاهد نمايان يهود و نصارا دارايى هاى مردم را به ناروا مى خورند.

در آيه شريفه از بردن ظالمانه و به ناحق حقوق ديگران، به خوردن به نارواى مال مردم تعبير شده است، چرا كه خوردن نارواى مال ديگرى، به مفهوم به دست آوردن آن از راههاى حرام است؛ و چون بيشترين هدف در كسب مال و ثروت، خوردن آن مى باشد، از اين رو به خ__وردن به ب__اط__ل و ن___اروا، تعبي__ر ش___ده است.

امّا پاره اى مى گويند: منظور آيه شريفه پول غذا و خوردنى هاست، چرا كه خوردن پ___ول خ__وار ب__ار و م__واد غ__ذاي__ى بس__ان خوردن خود آن كالاهاست.

وَ يَصُ_____دُّونَ عَ____نْ سَبي____لِ اللّ___هِ

و نيز آنان مردم را از گرايش و عمل به اسلام و گام سپردن در اين راه آسمانى و الهى كه خ__دا همگان را ب__دان فرا خوانده و ني__ز از پي__روى پي__امبر اسلام باز مى دارند.

(572) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

[با اين بيان، آيه شريفه روى دو جنايت سهمگين و دو خيانت بزرگ آنان انگشت مى نهد و همگان

را آگاه مى سازد: يكى بردن و خوردن ثروت ها و حقوق مردم و ديگر بستن راه آگاهى و هدايت و نجات آنان با تحريف حقايق و بمباران دروغ و انواع عوام فريبى ها و شگردها و با ترويج آفت دنباله روى و واپسگرايى و بلاى انگيزش تحقيرهاى رنگارنگ و چهره آرايى و بت سازى از صاحبان قدرت].(1)

وَ الَّ__ذينَ يَكْنِ__زُونَ ال__ذَّهَبَ وَ الْفِضَّ__ةَ وَ لا يُنْفِقُ__ونَه__ا فى سَبي_لِ اللّهِ

و كسانى كه زر و سيم ها را گرد آورده و بدون پرداختن زكات و ديگر حقوق آن، آنها را روى هم انباشته مى كنند و در راه خدا آنها را هزينه نمى نمايند، آنان را به عذابى دردناك مژده ده!

از پي__امب__ر گ__رامى صلى الله عليه و آله آورده ان__د كه فرم__ود: «كُ__لُّ مالٍ لَمْ تُؤَدَّ زَكاتُهُ فَهُوَ كَنْزٌ وَ اِنْ ك__انَ ظ__اهِرا»...(2)

هر ثروتى كه زكات و حقوق آن را به طور شايسته نپردازند، گنجينه است؛ گرچه آشكار و در برابر ديدگان مردم باشد و هر ثروتى كه زكات و حقوق آن پرداخت گردد گنجينه نهانى نيست، گرچه در دل زمين نهان گردد. با اين بيان، ثروتِ نخست شامل هشدار سخت آيه شريفه است، امّا هشدار سخت آيه، ثروت دوّم را شامل نمى شود.

اين ديدگاه را در تفسير آيه شريفه بسيارى از دانشمندان از جمله «ابن عبّاس»، «حَسَن»، «شعبى» و «سُدى» انتخاب كرده اند و «جُبّائى» مى گويد: اين ديدگاه مورد قب__ول هم__ه مسلم__ان__ان است و هم__ه بر اي__ن اجم__اع كرده اند.

از امير مؤمنان آورده اند كه: آنچه افزون بر چهار هزار دينار باشد گنج به شمار مى رود، خواه زكات آن داده شده باشد و يا داده نشده باشد. اين مقدار شامل هشدار آي__ه ش__ريفه نيز مى گ__ردد و كمت__ر از اين ه__زينه زندگى است.

1 . نگارنده.

2. نُورالثَّقَلَيْن،

ج 2، ص213؛ تفسي__ر طَبَ__رى، ج10، ص83؛ اَحكام القران، جَصّاص، ج 3، ص 106.

تفسير مردان (573)

به باور بيشتر مفسّران، آيه مورد بحث از آيات پيش از خود جداست و به كسانى كه زكات و حقوق مالى خويش را نمى دهند هشدار مى دهد. امّا پاره اى بر آنند كه آيه شريفه پيوند به آيات پيش دارد و در مورد دانشوران و زاهدنمايان يهود و نصارا است.

به باور ما بهتر اين است كه آيه را جهان شمول بنگريم و بگوييم هر دو گروه را ش_امل مى شود و به هر دو هشدار مى دهد.

فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اَليمٍ.

پس آنان را به عذابى دردناك مژده ده.

در روايت آورده اند كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله پس از فرود اين آيه مباركه سه بار از ژرف__اى ج___ان ف__ري__اد ب____ر آورد ك_ه:

تَبّا لِل__ذَّهَبِ... تَبّاً لِلْفِضَّ__ةِ... ناب__ود باد ط__لا! و نابود باد نقره!

اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله بر ياران سخت گران آمد، از اين روى گرد آمدند و پرسيدند: هان اى پيامبر خدا، پس كدامين مال و ثروت و يا كالاى دنيا پسنديده است كه بر گيريم؟اَىُّ الْمالِ نَتَّخِ_ذُ؟

آن حضرت فرمود:

لِسانا ذاكِرا وَ قَلْبا شاكِرا، وَ زَوْجَةً مُؤْمِنَةً تُعينُ اَحَدَكُمْ عَلى دينِهِ.(1)

1 _ زبانى كه به ياد خ__دا حركت كند.

2 _ قلب__ى كه سپاسگ__زار ح__ق باشد.

3 _ همس__ر با ايمان_ى كه شما را در راه حق و عدالت و دين و آيين تان يارى كند.

1 . مُسْنَد احمد، ج 5، ص 266؛ سُنَن تِرْمِذى، ج 5، ص 277.

(574) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تجسّم زراندوزى، در آخرت

يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فى نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَ__زْتُ__مْ لاَِنْفُسِكُ_مْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ

در آن روز كه آن ها را در آتش جهنم گرم و سوزان

كرده و با آن صورت ها و پهلوها و پشتهايشان را داغ مى كنند ( و به آن ها مى گويند ) كه اين همان چيز است كه براى خودگنجينه ساختيد پس بچشيد چيزى را كه براى خود اندوختيد. (35 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه بار ديگر اين حقيقت را تأكيد مى كند كه اعمال انسان ها از بين نمى روند و همچنان باقى مى مانند و همان ها هستند كه در جهان ديگر برابر انسان مجسم مى شوند و مايه سرور و شادى و يا رنج و عذاب او مى گردند. در اين كه در آيه فوق چرا از ميان تمام اعضاء بدن تنها « پيشانى » و « پشت » و « پهلو » ذكر شده در ميان مفسران گفتگو است ، ولى از ابوذر چنين نقل شده است كه او مى گفت : «اين به خاطر آن است كه حرارت سوزان در فضايى كه در پشت اين سه نقطه قراردارد نفوذمى كند و تمام وجود آن هارا فرامى گيرد» (حَتّى يَتَرَدَّدُالْحَرُّفىاَجْوافِهِمْ) .(1) و نيز گفته شده اين به خاطر آن است كه با اين سه عضو در مقابل محرومان عكس العمل نشان مى دادند : گاهى صورت را درهم مى كشيدند و زمانى به علامت بى اعتنايى از روبرو شدن با آن ها خوددارى مى كردند و منحرف مى شدند و گاهى به آنان پشت مى نمودند ، لذا اين سه نقطه از بدن آن ها را با اندوخته هاى زر و سيمشان داغ مى كنند. در پايان اين بحث مناسب است به يك نكته ادبى كه در آيه موجود است نيز اشاره كنيم و آن اين كه در آيه مى خوانيم : « يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها » يعنى در آن روز آتش به روى سكه ها ريخته مى شود

تا داغ و سوزان گردند ، در حالى كه معمولاً در اين گونه موارد كلمه « عَلَى » به كار برده

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 214 .

تفسير مردان (575)

نمى شود ، بلكه فى المثل گفته مى شود : « يُحْمَى الْحَديدَ » آهن را داغ مى كنند. اين تعبير عبارت شايد به خاطر اين باشدكه اشاره به سوزندگى فوق العاده سكه ها شود ، چون اگر سكه اى را در آتش بيفكنند آن قدر داغ و سوزان نمى شود كه اگر آن را به زير آتش كنند و آتش به روى آن بريزند ، قرآن نمى گويد : سكه ها را در آتش مى گذارند بلكه مى گويد آن ها را در زير آتش قرار مى دهند تا خوب گداخته و سوزان شود و اين تعبير زن__ده است كه شدت مجازات اين گونه ثروت اندوزان سنگدل را بازگو مى كند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اِحْماء: اين واژه به مفهوم گرم كردن و حرارت دادن به چيزى است؛ درست عكس «تَبْريد» كه به مفهوم سرد كردن است.

كَىّ: به مفه__وم چسب__اني__دن چي__ز داغ و سوزان بر عضوى از اعضاى بدن است.

پس از آن هشدار اينك در اين آيه به كيفر دردناك ثروت اندوزان و پايمال كنندگان حق__وق م_ردم پرداخته و مى فرمايد:

يَ__وْمَ يُحْم__ى عَلَيْه__ا فى ن__ارِ جَهَنَّ_مَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ

روزى كه سكّه هاى زر و سيم انباشته شده را در آتش شعله ور دوزخ مى گدازند و بسان آتش سرخ مى سازند و آنگاه پيشانى و پهلو و پشت زر اندوزان را با آنها داغ مى كنند. آرى آن روز در پيش است و از آن روز و كيفر كارها گريزى نيست.

راز اين كيفر سهمگين

در آيه شريفه، به ويژه از

پيشانى و پهلو و پشت زر اندوزان نام رفته است و اين بدان دليل است كه قسمت هاى مهمّ بدن انسان را همين اعضا تشكيل مى دهند.

ابوذر مى گفت: زر اندوزان و گنجينه داران را به داغ كردن چهره، پهلو و پشت مژده ده؛ به داغ كردنى سهمگين كه سوزش و حرارت آن تا اعماق قلب آنان نفوذ مى كند.

با اين بيان روشن مى گردد كه دليل نام بردن «ابوذر» از اين اعضا و هشدار از داغ نمودن آنان در روز رستاخيز اين است كه اينها بر خلاف دست و پا، از درون تهى

(576) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

هستن___د و ب__ا داغ نم___ودن آنه__ا س__وزش تا عم__ق جان و كران تا كران سازمان وج__ود انس____ان نف___وذ مى كن____د.

برخى بر آنند كه راز نام بردن از اين اعضا آن است كه پيشانى به خاطر آشكار بودنش جايگاه نشان خفت خوردن و داغ شدن است، پهلو جايگاه درد جانكاه است و پشت ني__ز ج_اى خ__وردن ح_دّ و تحمل كيفر گناه.

امّا برخى مى گويند: راز اين نام بردن آن است كه پيشانى جاى سجده است كه زر اندوز حق آن را ادا ننموده و پهلو برابر دل است كه در عقيده و ايمانش اخلاص نورزيده و پشت نيز جايگاه به دوش كشيدن بار گناه است و هر سه در خور داغ نهادن.

و به باور «ابوبكر وَرّاق» راز نام بردن از اعضاى سه گانه آن است كه ثروتمند و توانگر با ديدن نيازمند، به جاى كمك چهره درهم مى كشد و خم به ابرو مى آورد و آنگاه روى مى گرداند و سر انجام به او پشت مى كند.

ه______ذا م__ا كَنَ__زْتُ__مْ لاَِنْفُسِكُ______مْ

به هنگام داغ نهادن بر اين اعضا و يا پس

از آن، به آنان مى گويند: اين همان چيزى است كه براى خود اندوختيد و با گنجينه ساختن نعمتهاى خدا و سر باز زدن از حقوق آن اين كيفر را براى خويش خريديد.

فَ___ذُوقُ___وا م__ا كُنْتُ__مْ تَكْنِ_____زُونَ

اينك اين عذاب دردناك را به خاطر زر اندوزى و گرد آوردن و انباشتن زر و سيم و سر باز زدن از اداى حقوق آن بچشيد.

تفسير مردان (577)

ارتباط مقدّرات با كوشش هاى ما

قُلْ لَنْ يُصيبَن__اآ اِلاّ م__ا كَتَ__بَ اللّهُ لَن_ا هُوَ مَوْلينا وَ عَلَى ا?????فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

بگ__و هي__چ ح__ادث__ه اى براى ما رخ نمى دهد مگر آن چه خداوند براى ما نوشته است، اومولى ( و س__رپ__رست ) م__ا اس__ت و م__ؤمن__ان تنه__ا بر خ__دا ت__وك__ل مى كنند . (51 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين اشتباه بزرگى است كه منافقان گرفتار آن هستند ، خيال مى كنند با عقل كوچك و فكر ناتوانشان مى توانند همه مشكلات و حوادث را پيش بينى كنند و از لطف و رحمت خدا بى نيازند ، آن ها نمى دانند تمام هستيشان همچون پركاهى است در برابر يك طوفان عظيم از حوادث يا همانند قطره كوچك آبى در يك بيابان سوزان ، در يك روز تابستان ، اگر لطف الهى يار و مددكار نباشد از انسان ضعيف كارى ساخته نيست .

شك نيست كه سرنوشت ما تا آن جا كه با كار و كوشش و تلاش ما مربوط است به دست خود ما است و آيات قرآن نيز با صراحت اين موضوع را بيان مى كند مانند « وَ اَنْ لَيْسَ لِلاِْنْسانِ اِلاّ ما سَعى : انسان بهره اى جز سعى و كوشش خود ندارد » ( 39 / نجم ) و «كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ : هر كس در گرو اعمال

خويش است » ( 38 / مدثر ) و آيات ديگر . ( هر چند تأثير تلاش و كوشش نيز از سنن الهى و به فرمان اوست ). ولى در بيرون دايره تلاش و كوشش ما و آن جاكه از حريم قدرت ما خارج است ، دست تقدير تنها حكمران است و آن چه به مقتضاى قانون عليّت كه منتهى به مشيت و علم و حكمت پروردگار مى شود مقدر شده است انجام پذير خواهد بود. منتها افراد باايمان و خداپرست كه به علم و حكمت و لطف و رحمت او مؤمن هستند همه اين مقدرات را مطابق « نظام احسن » و مصلحت بندگان مى دانند و هركس بر طبق شايستگى هايى كه اكتساب كرده است مقدراتى متناسب آن دارد. يك جمعيت منافق و ترسو و تنبل و پراكنده محكوم به فنا هستند و اين سرنوشت براى آن ها حتمى است ، اما يك جمعيت باايمان و آگاه و متحد و مصمم جز پيروزى ، سرنوشتى ندارند. بنابر آن چه گفته شد

(578) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

روشن مى شود كه آيه فوق نه با اصل آزادى اراده و اختيار منافات دارد و نه دليلى بر سرن__وشت جب__رى انس__ان ها و بى اث__ر ب__ودن ت_لاش ها و كوشش ها است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادامه آيات قرآن روى سخن را به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله نموده و مى فرمايد:

قُلْ لَنْ يُصيبَنا اِلاّ ما كَتَبَ اللّهُ لَنا

درتفسير اين فراز دو نظراست:

1 _ به باور «حَسَن» منظور اين است كه: اى پيامبر، در پاسخ آنان بگو: هر خير و شرى كه به ما برسد، خدا آن را در لوح محفوظ نوشته است و جريان آن گونه نيست كه شما مى پنداريد كه كارها و روند امور براساس

تدبير وحساب نيست و رويدادها تص__ادفى و بى ب__رن__ام_ه اس_ت.

2 _ امّا به باور «جُبّائى» و «زَجّاج» مفهوم آيه اين است كه : فرجام كار ما جز آنچه خدا در قرآن نوشته است نخواهد بود و جز آنچه خدا مقرر فرموده است به ما نخواهد رسيد، آرى، سرانجام كار ما يا پيروزى ظاهرى و نابود ساختن دشمنان حق ستيز خواهد بود، كه خدا وعده آن را داده است و يا به شهادت در راه حق مفتخر خواهيم گشت و به اين بهره معنوى و پيروزى معنوى خواهيم رسيد. با اين بيان سرانجام كار هركدام باشد _ پيروزى يا شهادت _ و خدا هركدام را بر ايمان مقرّر فرموده باشد يكسره خير و بركت خواهد بود.

هُ_________وَ مَ_____وْلين__________ا

به باور برخى منظور اين است كه او سرپرست و مالك ماست و مابندگان او هستيم.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه او يار و ياور ماست كه ما را حراست مى كن__د و ب__ه م__ا ي__ارى مى رس__ان_د و زي__ان و گرفت__ارى را از م__ا دور مى كن__د.

وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.

و ايمان آوردگان بايد تنها بر خدا توكّل كنند.

اين آيه شريفه فرمانى است از جانب خدا به مردم با ايمان، در مورد توكّل به آفريدگار فرزانه و خشنودى از تدبير و تقدير آن گرداننده هستى و اصل آن اين گونه است: فَلْيَتَوُكَّلْ عَلَى اللّهِ الْمُؤْمِنُونَ.

تفسير مردان (579)

در قاموس مؤمنان شكست وجود ندارد

قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِناآ اِلاّ اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ اَنْ يُصيبَكُمُ اللّهُ بِعِ__ذابٍ مِ__نْ عِنْ__دِهآ اَوْ بِ__أَيْ__دين__ا فَتَ__رَبَّصُ__وآا اِنّا مَعَكُ__مْ مُتَ__رَبِّصُ___ونَ

بگو آيا درباره ما جز يكى از دو نيكى انتظار داريد (يا بر شما پيروز مى شويم و يا شربت شهادت

مى نوشيم) ولى ما انتظار داريم با عذابى از طرف خداوند (در آن جهان) يا به دست ما (در اين جهان) به شمابرسد،اكنون كه چنين است شماانتظار بكشيد ما هم باشما انتظار مى كشيم.

(52 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيه مورد بحث به منطق عجيب محكمى برخورد مى كنيم كه راز اصلى همه پيروزى هاى مسلمانان نخستين در آن نهفته شده است و اگر پيامبر اسلام هيچ تعليم و دستورى جز اين نداشت براى تضمين پيروزى پيروانش كافى بود و آن اين كه مفهوم شكست و ناكامى را به كلى از صفحه روح آن ها زدوده و به آن ها ثابت كرده كه در هر حال شما پيروزيد ، كشته شويد پيروزيد و دشمن را بكشيد باز هم پيروزيد. شما دو راه در پيش داريد كه از هر كدام برويد به منزل مقصود خواهيد رسيد ، بيراهه و پرتگاه مطلقا در مسير شما وجود ندارد يك راه به سوى شهادت مى رود كه نقطه اوج افتخار يك انسان باايمان است و بالاترين موهبتى است كه براى انسان تصور مى شود كه با خدا معامله كند جان را بدهد و يك حيات جاويدان و ابدى در جوار قرب پروردگار و در ميان نعمت هاى غيرقابل توصيفش خريدارى كند. راه ديگر پيروزى بر دشمن و درهم شكستن قدرت اهريمنى او و پاكسازى محيط زندگى انسان ها از شر ظالمان و ستمگ__ران و آل__ودگ__ان است و اين ني__2ز فيضى است بزرگ و افتخارى است مسلّم.

صفات هميشگ_ى من_افق_ان

صفات هميشگ_ى من_افق_ان

نبايد اين آيات را به شكل طرح يك مسأله تاريخى مربوط به گذشته مورد مطالعه قرار دهيم ، بلكه بايد بدانيم درسى است براى امروز و ديروز و فرداى ما و همه انسان ها. هيچ جامعه اى

معمولاً از يك گروه منافق ، اندك يا بسيار ، خالى نيست و صفات آن ها تقريبا يكسان و يكنواخت است. آن ها افرادى هستند نادان و در عين

(580) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

حال خودخواه و متكبر كه براى خويش عقل و درايت فوق العاده اى قائلند. آن ها هميشه از راحتى مردم در رنج و عذابند و از ناراحتى هايشان خوشحال و خندان. آن ها هميشه در ميان انبوهى از خيالات واهى و ترديد و شك و حيرت به سر مى برند و به همين دليل گامى به پيش و گامى به پس مى نهند. در مقابل آن ها مؤمنان راستين با شادى مردم شاد و با غم آن ها شريك و سهيمند ، هيچ گاه به علم و درايت خود نمى نازند و هرگز خود را از لطف حق بى نياز نمى دانند ، دلى لبريز از عشق خدا دارند و در اين راه از هي__چ حادثه اى نمى ه__راسن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادامه سخن با پيامبرگرامى مى فرمايد:

قُ__لْ هَ_لْ تَرَبَّصُ__ونَ بِنا اِلاّ اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ

به باور گروهى همچون «ابن عبّاس»، «مُجاهِد» و بسيارى مفهوم آيه اين است كه: هان اى پيامبر! به آنان بگو: شما چه انتظارى در مورد ما مى بريد؟! جز انتظار يكى از دو نعمت پر شكوه و بهره ورى شايسته كه يا به پيروزى بر دشمن__ان و غن__اي__م بسي__ار خ__واهي__م رسيد و يا به افتخار شهادت در راه حق و پ__اداش ج_اودانه آن در س__راى آخ__رت؟!

وَ نَحْ__نُ نَتَ__رَبَّصُ بِكُ__مْ اَنْ يُصيبَكُ__مُ اللّ__هُ بِعَ__ذابٍ مِ__نْ عِنْ__دِه اَوْ بِ__اَيْدين__ا

امّا ما در مورد شما يكى از دو سياه روزى را انتظار مى بريم و آن اين است كه يا خدا عذابى نابود كننده از سوى خود بر شما بفرستد و نابود تان سازد

و يا ما را بر شما پيروز گرداند و طع__م تل_خ كيفر كفر و بيداد خود را از دست ما بچشيد و نابود گرديد.

فَتَ__ربَّصُ____وا اِنّا مَعَكُ____مْ مُتَ____رَبِّصُ___ونَ.

گفتنى است كه واژه «فَتَربَّصوا» گرچه به ظاهر فعل امر است، امّا منظور هشدار به منافقان است چرا كه اگر جز اين باشد، بايد آنان در مورد انتظار بردنشان بر رويدادهاى غمبار نسبت به مردم با ايمان فرمانبردار خدا باشند در حالى كه اين گونه نيست و اين ف__راز از آي__ه بس__ان اين آي__ه هش__دار دهن__ده اس__ت كه مى ف_رمايد:

«اِعْمَلُوا ما شِئْتُمْ»... (1) هر آنچه مى خواهيد انجام دهيد وبدانيد كه او به آنچه انجام

1 . سوره فُصِّلَت، آيه 40.

تفسير مردان (581)

مى دهيد بيناست.

با اين بيان، مفهوم اين فراز از آيه اين است كه: اينك كه چنين است شما انتظار بريد كه ما نيز به همراه شما انتظار مى بريم؛ براى خودمان يا شهادت و بهشت جاودانه خدا و يا پيروزى و غنايم و پاداش جهاد را و براى شما يا زندگى با خفّت و خوارى را و يامرگ ذلّت بار و پس از آن ورود به آتش دوزخ را. در اين صورت آيه مورد بحث در حقيقت تفسير آيه پيش از خود مى باشد و پيام آن را بيان مى كند.

و به باور برخى منظور آيه اين است كه: شما انتظار مرگ ما را بكشيد، كه ماهم انتظار نابودى شما را مى بريم. و از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: شما انتظار وعده هاى پوچ شيطان براى نابود كردن دين خدا را ببريد و ما نيز در انتظار وعده هاى خدا در مورد پيروزى دين و آيين او و يارى رسانى اش به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و

نابودى دشمنان او هستيم.

(582) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ اَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما ف_ى قُلُ__وبِهِمْ قُ__لِ اسْتَهْ__زِءآوُا اِنَّ اللّ____هَ مُخْ____رِجٌ م___ا تَحْ____ذَروُنَ

منافقان از آن بيم دارند كه آيه اى بر ضد آن ها نازل گردد و به آن ها از اسرار درون قلبشان خبردهد، بگو: استهزاء كنيد،خداوند آن چه را از آن بيم داريد، آشكارمى سازد.(64 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

از اين آيه چنين استفاده مى شود كه خداوند براى دفع خطر منافقان از پيامبر صلى الله عليه و آله گهگاه پرده از روى اسرار آن ها برمى داشت و آنان را به جمعيت معرفى مى كرد تا مسلمانان به هوش باشند و به دام آن ها گرفتار نشوند و آن ها نيز متوجه موقعيت خويش شوند و دست و پاى خود را جمع كنند ، روى اين جهت غالبا آنان دريك حالت ترس و وحشت به سرمى بردند. جمله « اسْتَهْزِءوُا » ( مسخره كنيد ) از قبيل امر براى تهديد است ، همانند اين كه انسان به دشمنش مى گويد : « هرقدر كارشكنى و اذيت و آزار در قدرت دارى ، بكن ، پاسخ آن ها را يكجا خواهيم داد » اين گونه تعبيرات در مقام تهديد ذكرمى شود. ضمنا بايد توجه داشت كه از آيه فوق استفاده مى شود كه منافقان در دل از حقّانيت پيامبر صلى الله عليه و آله باخبر بودند و ارتباط او با خدا را به خوبى مى دانستند ، ولى با اين حال بر اثر لجاج و عناد و دشمنى باحق ، به جاى اين كه در برابر او تسليم باشند ، كارشكنى مى كردند ، به همين دليل قرآن مى گويد : منافقان از اين بيم داشتند كه آياتى برضد آن ها نازل شود و مكنون خاطرشان را آشكار سازد. توجه به اين نكته نيز لازم است كه جمله

« تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ » مفهومش اين نيست كه اين گونه آيات بر منافقان نازل مى شد ، بلكه منظور اين است كه درباره آن ها و برضد آن ها بوده، هرچند بر شخص پيامبر نازل مى گرديد

تفسير مردان (583)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

حِذْر: ف_راهم آوردن و سائل وامكانات براى دور س_اختن آسيب و زيان.

مُنافِق: كسى كه بر خلاف تاريك انديشى و كفر درونى خويش به ايمان و اسلام تظاهر نمايد. اين واژه از «نافقاء» كه به مفهوم لانه موش صحرايى است برگرفته شده است؛ چرا كه اين جانور براى لانه خود دو راه مى سازد و يكى از آن دو راه را مى پوشاند و ديگرى را براى ورود و خروج باز مى گذارد و بر نامه اش اين است كه اگر از يك___ى از آن دو راه ب__ه س__راغ__ش آم__دن__د، از راه دوّم مى گ__ري__زد.

شأن نزول

در داست_ان ف_رود آيه اوّل تا سوّم مورد بحث، رواي__ات گوناگون است:

1 _ «ابن كَيسان» آورده است كه اين آيات درباره دوازده تن از منافقان تيره بخت كه دربازگشت از تبوك در گردنه اى به قصد كشتن پيامبر صلى الله عليه و آله كمين كرده بودند فرود آمد. در آن رويداد فرشته وحى فرود آمد و ضمن گزارش نقشه شوم آنان به پيامبر صلى الله عليه و آله ، او را از جانب خ__دا م__وظّف ساخت تا كسى رانزد آنان روانه سازد و بازدن مركبهايشان آن__ان را از س___ر راه دور س_ازد.

در آن جريان «عمّار» زمام مركب پيامبر صلى الله عليه و آله را به دست داشت و «حذيفه» آن را مى راند. پيامبر صلى الله عليه و آله رو به «حذيفه» نمود و فرمود: حذيفه! آنان را شناختى؟

پاسخ داد: نه اى پيامبر خدا.

حضرت نام يك__اي__ك آن__ان را ب__رد. «اِنَّهُ فُلانٌ وَ فُلانٌ حَتّى عَدَّهُمْ كُلَّهُمْ».

ح__ذيف__ه گف__ت:

پس چ__را آن__ان را مورد تعقيب ق__رار نمى دهي__د؟

فرمود: خوش نمى دارم كه عرب بگويد: محمد هنگامى كه بر اوضاع مسلّط شد، به كشتارياران خودپرداخت.«اَكْرَهُ اَنْ تَقُولَ الْعَرَبُ:لَمّاظَفِرَ بِاَصْحابِهِ اَقْبَلَ يَقْتُلُهُمْ»(1)

2 _ از حضرت باقر عليه السلام همين روايت را آورده اند، جز اين كه آن بزرگوار افزوده

1 . تفسير بُرْهان، ج 2، ص 140.

(584) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

است كه آنان در مورد كشتن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به گفتگو پرداختند و قرار بر اين شد كه اگر آن حضرت از نقشه شوم آنان آگاه شد، بگويند، ما به شوخى چيزى گفتيم و اگر آگاه نش__د نقش__ه شيطانى خود را جامه عمل بپوشانند و پيامبر صلى الله عليه و آله را به شهادت برسانند.

3 _ از «حَسَن» و «قَتادَه» آورده اند كه: گروهى از نفاقگرايان در كارزار تبوك ضمن عيبجويى از پيامبر صلى الله عليه و آله گفتند: اين مرد چنين مى پندارد كه كاخ هاى شام و دژهاى آن را خواهد گرفت راستى كه چه آرزوى بيهوده اى! خدا اين بافته هاى ناروا را به وسيله پيك وحى، به آگاهى پيامبر صلى الله عليه و آله رسانيد و آن حضرت دستور توقّف لشكر را داد و آنان را خواست و از عيبجويى ها و رفتار زشت و شرك آلودشان آگاهشان ساخت. امّا آنان با كمال وقاحت گفتند: اى پيامبر خدا، ما به شوخى چيزى گفتيم و آنگاه براى تبرئه خويش به سوگند پناه بردند و سوگند ياد كردند. درست در اين شرايط بود كه اين آيه شريفه فرود آمد. وَ لَئِنْ سَاَلْتَهُمْ...(1)

4 _ گروهى همچون «كَلْبى»، «على بن ابراهيم» و «ابوحمزه» آورده اند كه به هنگام بازگشت پيامبر صلى الله عليه و آله از تبوك، شمارى از منافقان به تمسخر پيامبر صلى الله عليه و آله و ياران درست انديش او پرداخته و مى خنديدند... فرشته وحى فرود آمد و موضوع

را به آگاهى پيامبر صلى الله عليه و آله رساند و آن حضرت با اشاره به آنان، به عمار فرمود: اين چند تن قرآن و پيامبر صلى الله عليه و آله را به تمسخر گرفته اند و فرشته وحى جريان را به آگاهى من رسانده است، امّا اگ__ر از آن__ان بپ__رسي__د كه چه مى گويند و چرا مى خندند؟ در پاسخ خواهند گفت: سخ_ن در مورد راه و س_واران بود.

«عمار»، نزد آنان رفت و از دليل خنده آنان پرسيد، در پاسخ گفتند: از سفر و سواران سخن به ميان آمد. عمّار گفت: راستى كه خدا و پيامبرش درست گفتند. خدا شم__ا را بس__وزان_د كه خواهيد سوخت.

آنان با شنيدن سخن عمّار بسرعت نزد پيامبر صلى الله عليه و آله شتافته و به پوزش خواهى

1 . آيه 65.

تفسير مردان (585)

پرداختند. خدا براى رسوايى آنان اين آيات را برقلب پاك پيامبر صلى الله عليه و آله فروفرستاد: يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ...(1)

5 _ و گروهى ديگر از جمله «ابن عمر»، «زيد بن اسلم» و «محمد بن كَعْب» آورده اند كه در كارزار «تَبوك»، عنصرى بدانديش در عيبجويى از پيامبر صلى الله عليه و آله و يارانش گفت: من ترسوتر و دروغگوتر از اينان نديده ام. «عوف» اين سخن كفر آميز را شنيد و گفت: خداى تورااز رحمت خويش دورسازدكه دروغى سهمگين به زبان مى رانى و عنصرى نفاق پيشه اى و آنگاه به محضر پيامبر صلى الله عليه و آله شتافت تا موضوع را به آگاهى آن حضرت برساند، امّا ديد كه آن بزرگوار به وسيل__ه ف__رشت__ه وحى از جريان آگاه شده است.

در اين هنگام آن عنصر بدانديش و دروغ پرداز نيز براى پوزش خواهى نزد پيامبر آمد و صلى الله عليه و آله سوگند ياد كرد كه به شوخى چيزى بر زبان آورده است. و درست در اين ش__راي__ط ب__ود كه اي__ن آيات بر قلب مصفاى پيامبر صلى الله عليه و آله

مهر و گذشت فرود آمد...

6 _ «مُجاهِد» آورده است كه يكى ازمنافقان گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله گاه مى گويد شتر فلان كس در كدامين دشت و يا درّه است، در صورتى كه از غيب آگاهى ندارد و بيهوده مى گ__وي__د. آنگ_اه ب__ود كه اي__ن آي_ات ف___رود آمد...

7 _ و «ضَحّاك» ب__ر آن اس__ت كه اي__ن آيات در مورد «عبداللّه بن اُبَىّ» و دار و دسته او فرود آمد.

نقش__ه شيط__انى ب_دان_ديشان بر ضد پيامبر صلى الله عليه و آله

در آيات 64 تا 70 آفريدگار هستى از نقشه شوم نفاقگرايان و بدانديشان بر ضد پي__امبر صلى الله عليه و آله پ_رده برداشت__ه و مى فرمايد:

يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ اَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فى قُلُوبِهِمْ

در تفسير اين آيه مباركه دو نظر است:

1 _ به باور بيشتر مفسّران پيشين از جمله «حَسَن»، «مُجاهِد» و «جُبّائى» منظور، گزارش از اين موضوع است كه منافقان مى ترسند با فرود سوره اى بر پيامبر صلى الله عليه و آله

1 . آيه هاى 67 . 64.

(586) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

اسرارشان فاش شود. بر اين اساس معناى آيه اين است كه: منافقان مى ترسند كه خدا س__وره اى بر پي__امب__رش ف__روف__رست__د و از ش__رك درون__ى آن__ان پ__رده بردارد.

«ابومُسلِم» در اين مورد مى گويد: آنان از روى تمسخر اظهار ترس و دلهره مى نمودند و به يك__ديگ__ر مى گفتن__د مراقب گفتارتان باشيد كه آيه و يا سوره اى درب__اره شما بر محمد صلى الله عليه و آله نازل نشود.

و «جُبّائى» مى گويد: آنان از اين در هراس بودند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در رسالت خويش راستگو باشد و با فرود فرشته وحى و آوردن سوره يا آيه اى بر ضد آنان درون آلوده و كف__ر ب__اطن__ى ش__ان را بنم_اي__ان__د و رس___وا گ__ردند.

2 _ امّا به باور پاره اى، گرچه آيه به صورت خبر است امّا در حقيقت امر است و مفهوم آن اين است كه: نفاقگرايان بايد

بترسند كه مبادا آيه و يا سوره اى فرود آيد و از نفاق و شرك درونى آنان پرده بردارد... و بدان دليل «خبر» به جاى «انشاء» آمده است ك__ه در مق__ام هش__دار آن____ان است.

در ادامه سخن، در هشدار ديگرى به آنان مى فرمايد:

قُلِ اسْتَهْزِؤُا اِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ.

اى پيامبر! به اين نفاقگرايان بگو: هرچه مى خواهيد مسخره كنيد، اما بدانيد كه خدا آنچه را از آشكار شدنش در هراسيد سرانجام برملا مى سازد و درون آلوده و پليد شم__ا را به پي__امب__رش مى نم_اي_اند.

تفسير مردان (587)

ب_رن_ام__ه خط_رناك ديگرى از منافقان

وَ لَئِ___نْ سَ_أَلْتَهُ___مْ لَيَق_ُولُ_نَّ اِنَّم__ا كُنّ_ا نَخ_ُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ اَبِاللّهِ وَ اي__اتِ__هِ وَ رَسُ_____ولِ___هِ كُنْتُ____مْ تَسْتَهْ___زِءوُنَ

و اگر از آن ها بپرسى (چرا اين اعمال خلاف را انجام داديد) مى گويند: ما بازى و شوخى مى ك__ردي__م، بگ__و : آيا خ__دا و آي__ات او و پي_امب_رش را مسخره مى كنيد؟ (65 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« خَوْضْ » چنان كه در كتب لغت آمده است ، به معنى داخل شدن تدريجى در آب است ، سپس به عنوان كنايه به ورود در كارهاى مختلف اطلاق شده است ، ولى غالبا در قرآن به معنى ورود يا شروع به كارها يا سخنان زشت و بد آمده است. درواقع اين راه فرار عجيبى بود كه توطئه ها را مى چيدند و سمپاشى ها را مى كردند به اين قصد كه اگر رازشان آشكار نشد و هدف شومشان تحقق يافت، به مقصود جدى خود رسيده باشند، اما اگر پرده ها كنار رفت و رازشان فاش شد ، خود را در زير نقاب « مزاح و شوخى » پنهان سازند و با اين عذر و بهانه از مجازات پيامبر صلى الله عليه و آله و مردم فرار كنند. منافقان امروز و

منافقان هر زمان كه برنامه هاى يكنواختى دارند ، از اين روش بهره بردارى فراوان مى كنند ، حتى گاه مى شود جدى ترين مطلب را درلباس مزاح ها و شوخى هاى ساده مطرح مى كنند ، اگر به هدفشان رسيدند ، چه بهتر وگرنه با عنوان كردن شوخى و مزاح ، از چنگال مجازات فرار مى كنند. اما قرآن با تعبيرى قاطع و كوبنده به آن ها پاسخ مى گويد و به پيامبر صلى الله عليه و آله دستورمى دهد كه ؛ « به آن ها بگو: آيا خدا و آيات او و رسولش را مسخره مى كنيد و به شوخى مى گيريد » ؟ ( قُلْ اَبِاللّهِ وَ اياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِءوُنَ ). آيا اين امور كه از جدى ترين مسائل هستند ، ش_وخ_ى پذيرند؟

(588) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

خَوْض: اين واژه در اصل به مفهوم پانهادن در گل و لاى است، امّابه همراه قرينه، در ف__رورفتن در ب__ازى و ش__وخى و گفت__ار و رفت__ار بيهوده نيز به كار مى رود.

لَعِب: كارى كه به خ__اط__ر ل__ذّت ج__ويى انج__ام مى گي__رد و باعث سقوط شخصيت مى گردد.

در آيه مورد بحث، با اشاره به بيهوده گويى و بدانديشى آنان مى فرمايد:

وَ لَئِنْ سَاَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ اِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ

و اگر از بدانديشى و عيبجويى آنان از دين و آيين واز تمسخر و بيهوده گويى شان در مورد پيامبر صلى الله عليه و آله و مردم با ايمان بپرسى كه چرا چنين مى كنند و اين گونه رفتار مى نمايند؟ پاسخ خواهند داد كه: ما براى سپرى كردن راه و سرگرمى چيزى گفتيم و ه_رگ_ز در گفت_ارمان ج__دّى نب__وديم و اين گ_ونه عذر بدتر از گناه مى آورند.

قُ_لْ اَبِاللّهِ وَ اي_اتِ_ه وَ رَسُولَه كُنْتُمْ تَسْتَهْزِءُونَ

اى پي__امب__ر! به آن__ان بگ___و: آياخدا و آيات و دلايل و كتاب او و

پيامبرش را مسخ_ره مى كنيد؟!

تفسير مردان (589)

لا تَعْتَذِروُا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ ايمانِكُمْ اِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ ط__ائِفَةً بِ__اَنَّهُ__مْ كانُوا مُجْرِمينَ

( بگو : ) عذرخواهى نكنيد ( كه بيهوده است ، چراكه ) شما پس از ايمان آوردن ، كافرشديد ، اگر گروهى از شما را ( به خاطر توبه ) مورد عفو قرار دهيم ، گروه ديگرى را عذاب خواهيم كرد، زيرا آن ها مجرم بودند. (66 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين تعبير نشان مى دهد كه گروه بالا از آغاز در صف منافقان نبودند ، بلكه در صف مؤمنان ضعيف الايمان بودند و پس از ماجراى فوق راه كفر پيش گرفتند. ضمنا اين كه مى گويد : « گروهى را به خاطر جرم و گناهشان مجازات مى كنيم » ، دليل بر آن است كه « گروه مورد عفو » افرادى هستند كه آثار جرم و گناه را با آب توبه از وجود خود شسته اند. روايات متعددى در ذيل اين آيه وارد شده كه حكايت از آن مى كند كه بعضى از اين منافقان كه وصف حالشان در آيات بالا آمده ، از كرده خويش پشيمان ش__دن__د و ت__وب__ه ك__ردن__د ، ولى بعضى ديگر همچنان بر روش خود باقى بودند ( ب___راى دستي___ابى به توضيح بيشت__ر به تفسي__ر « نور الثقلين » ، جل__د 2 ، صفح___ه 239 مراجعه شود ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اِعْتِ__ذار: پ__وزش خ__واهى.

اِجْرام: ب__ري_دن از حق و گرايش به باطل و بيداد.

در ادام__ه سخ___ن، ب__ه پي__امب__ر گ__رامى صلى الله عليه و آله دست__ور مى رسد كه به آنان بگو:

لاتَعْتَذِرُوا قَدْكَفَرْتُمْ بَعْدَايمانِكُمْ

از اين پوزش خواهى هاى پوچ و بافته هاى دروغين دست برداريد؛ چرا كه شما با اين عملك__رد زشت و ظالمانه

خ__ويش پس از اظه__ار اس__لام و ايمان كفر ورزيديد.

گفتنى است كه منظور، ايمانِ به زبان و اسلامِ ظاهرى است؛ چرا كه كفر پس از

(590) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ايمان حقيقى ممكن نيست.(1)

و آنگاه در آخرين فراز آيه شريفه به آنان هشدار مى دهد كه:

اِنْ نَعْ__فُ عَنْ طائِفَ__ةٍ مِنْكُ__مْ نُعَ__ذِّبْ ط_ائِفَةً بِاَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمينَ

منظور از «مُجرِم» در اينجا، انسان كفرگرا و حق ستيزى است كه بر نفاق و كفر باطنى خويش اصرار مى ورزد. با اين بيان مفهوم آيه اين است كه: اگر از گروهى به خاطر توبه و تجديد نظر در انديشه و رفتار و كردار شان بگذريم و مورد بخشايش قرارشان دهيم، آن گروه ديگر را كه همچنان به نفاق خود پاى مى فشارند و توبه نمى كنن__د بش__دت كيف__ر خواهيم ك__رد، چ__را كه آن__ان مج__رم و گناهكار بودند.

واژه «طائِفَة» در اصل به مفهوم گروه است، امّا گاه به يك نفر نيز گفته مى شود. براى نمونه در اين آيه شريفه وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ»(2) طبق روايات رسيده كمترين كسى كه ب__اي__د حض__ور يابد و كيفر دو زناكار را نظاره كند يك نفر است.

و در روايت نيز آمده است كه منظور از اين «طائفه» سه تن بودند كه دو نفرشان قرآن و پيامبر صلى الله عليه و آله را مسخره مى كردند و يكى از آن سه مى خنديد، كه سرانجام او توبه ك__رد و م__ورد عفو قرار گرفت.

1 . اين سخن با برخى آيات ناسازگار است؛ چرا كه انسان مى تواند پس از آگاهى و ايمان، بر اثر دلايل و عوامل و وسوسه هايى پندارى و شيطانى راه كفر و بيداد و بى ايمانى در پيش گيرد و همه يافته ها و عملكردهاى شايسته و

درست را با پندارها و كارهاى ناروا بر باد دهد. براى نمونه به آيه 137، از سوره نساء مراجعه فرماييد.

2 . سوره نور، آيه 2.

تفسير مردان (591)

نشانه هاى پنجگانه مردان (و زنانِ) منافق

اَلْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُروُنَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْروُفِ وَ يَقْبِضُونَ اَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ اِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ

مردان منافق و زنان منافق همه از يك گروهند ، آن ها امر به منكر و نهى از معروف مى كنند و دستهايشان را ( از انفاق و بخشش ) مى بندند، خدا را فراموش كردند و خداآن ها را فراموش ك__رده ( رحمت__ش را از آن ه__ا قطع نم__وده ) من_افق__ان قطع__ا ف__اسقند. (67 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيه مورد بحث اشاره به يك مطلب كلى مى كند و آن اين كه ممكن است روح نفاق به اَشكال مختلف ظاهرشود و درچهره هاى متفاوت خودنمايى كند كه در ابتدا جلب توجه نكند ، مخصوصا خودنمايى روح نفاق در يك « مرد » با يك « زن » ممكن است متفاوت باشد اما نبايد فريب تغيير چهره هاى نفاق را در ميان منافقان خورد، بلكه بادقت روشن مى شود كه همه در يك سلسله صفات كه قدر مشترك آنان محسوب مى شود ، شريكند ، لذا مى گويد : « مردان منافق و زنان منافق همه از يك قماش هستند » ( اَلْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِ_نْ بَعْ_ضٍ ). سپس به ذكر پنج صفت از اوصاف آنان مى پردازد :

اول و دوم ؛ « آن ها مردم را به "منكرات" ، تشويق و از "نيكى ها" بازمى دارند» ( يَأْمُروُنَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْروُفِ ). يعنى درست برعكس برنامه مؤمنان راستين كه دائما از طريق « امر به معروف » و « نهى از

منكر » در اصلاح جامعه و پيراستن آن از آلودگى و فساد كوشش دارند ، منافقان دائما سعى مى كنندكه فساد همه جا رابگيرد و معروف و نيكى از جامعه برچيده شود ، تا بهتر بتوانند در چنان محيط آلوده اى به اهداف شومشان برسند .

سوم ؛ آن ها دست دهنده ندارند ، بلكه « دست هايشان را مى بندند » ، نه در راه خدا انفاق مى كنند ، نه به كمك محرومان مى شتابند و نه خويشاوند و آشنا از كمك مالى

(592) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آن ها بهره مى گيرند ( وَ يَقْبِضُونَ اَيْدِيَهُمْ ). روشن است آن ها چون ايمان به آخرت و نتايج و پاداش « انفاق » ندارند ، در بذل اموال سخت بخيلند ، هرچند آن ها براى رسيدن به اغراض شوم خود ، اموال فراوانى خرج مى كنند و يا به عنوان رياكارى ، بذل و بخششى دارند اما هرگز از روى اخلاص و براى خدا دست به چنين كارى نمى زنند .

چهارم ؛ تمام اعمال و گفتار و رفتارشان نشان مى دهد كه « آن ها خدا را فراموش كرده اند » و نيز وضع زندگى آن ها نشان مى دهد كه « خدا هم آن ها را از بركات و توفيقات و مواهب خود فراموش نموده » يعنى با آن ها معامله فراموشى كرده است و آثار اين دو فراموشى در تمام زندگى آنان آشكار است ( نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ ). بديهى است نسبت « نسيان » به خدا به معنى فراموشى واقعى نيست ، بلكه كنايه از اين است كه با آن ها معامله شخص فراموشكار مى كند ، يعنى هيچ گونه سهمى از رحمت و توفيق خود براى آن ها قائل نمى شود. اين گونه تعبير حتى در سخنان روزمرّه نيز ديده مى شود كه مثلاً

مى گوييم : چون تو وظيفه خود را فراموش كردى ، ما هم به هنگام پرداختن مزد و پاداش تو را فراموش خواهيم كرد ، يعنى مزد و پاداشى به تو نخواهيم داد. اين معنى در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز كرارا وارد گرديده است .(1) قابل توجه اين كه موضوع نسيان پروردگار با « فاء تفريع » بر نسيان آن ها عطف شده است ، يعنى فراموشكارى آن ها نسبت به فرمان الهى و ذات پاك او اثرش اين است كه خدا هم آن ه__ا را از م__واه__ب خ__ويش مح__روم مى س__ازد و اين نتيج__ه عمل آن ها است .

پنج__م ؛ اين كه « منافقان فاسقند و بيرون از دايره اطاعت فرمان خدا » (اِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ). آن چه در آيه فوق درباره صفات مشترك منافقان گفته شد ، در هر عصر و زمانى ديده مى شود . منافقان عصر ما با چهره هاى جديدى كه به خود گرفته اند ، در اصول فوق همانند منافقان قرون پيشين هستند ، هم تشويق به فساد مى كنند ، هم جلوى كار نيك را مى گيرند ، هم بخيل و ممسك هستند و هم خدا را در تمام

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 239 و 240 .

تفسير مردان (593)

زندگانيشان فراموش كرده اند و هم قانون شكن و فاسقند و عجيب اين كه با تمام اين اوص__اف ، م__دع__ى ايم__ان به خ___دا و اعتق__اد محك__م و مب__رم به مب__انى دينى و اس__لامى ني_ز هستند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

برخى از خصلت هاى زشت نفاقگرايان

در اين آيه شريفه آفريدگار هستى به برخى خصلت هاى زشت و زيانبار نفاقگرايان پ_رداخته و مى ف__رم__ايد:

اَلْمُنافِقُ_ونَ وَ الْمُن__افِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ

م___ردان و زن__ان نف__اقگ__را از يك__ديگ__ر و در

گرد آمدن بر محور شرك و نفاق بس__ان هم____ديگ__رن__د.

اين آيه شريفه بسان اين سخن است كه گفته مى شود: او از من است و من از او، كه مشت__رك بودن در عقيده و ان__ديشه و هدف و راه و رسم رامى رساند.

به باور «كَلْبى» منظور اين است كه آنان بر دين و آيين يكديگرند و به باور «ابومُسلِم» آنان در گرفتار آمدن به خشم سخت خدا همگى يكسانند.

يَ__أْمُرُونَ بِالْمُنْكَ__رِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ

آنان مردم را به شرك و گناه مى خوانند و از كارهاى شايسته و پسنديده اى كه خدا به انجام آنها فرمان داده است باز مى دارند.

وَ يَقْبِضُ__ونَ اَيْ__دِيَهُ__مْ

به باور «حَسَن» و «قَتادَه» منظور اين است كه: آنان از انفاق دارايى هاى خود در راه فرمانبردارى و خشنودى خدا خود دارى مى ورزند، امّا به باور «جُبّائى» از جهاد در راه خدا خوددارى مى ورزند.

نَسُ____وا اللّ__هَ فَنَسِيَهُ_مْ

به باور «اَصَمّ» منظور اين است كه آنان فرمانبردارى خدا را از ياد بردند و خدا نيز

(594) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

آن__ان را در آت__ش وانه__اد و رحم__ت و پ__اداش ني__ك و بخشايش و مهر خود را از آن____ان دري____غ داش____ت.

امّا برخى بر آنند كه: آنان خدا را از ياد بردند؛ چرا كه نينديشيدند كه آنان خدايى دارند كه به كارهاى نيك پاداش مى دهد و به كارهاى زشت كيفر، تا اين انديشه آنان را از كفر و زشتكارى باز دارد؛ به همين دليل خدا نيز آنان را از نظر پاداش بسان ف__رام__وش ش__دگ_ان نمود.

گفتنى است كه به كار رفتن واژه «نسيان» به منظور هماهنگ شدن كلام است و گرنه نسبت دادن نسيان به خداى دانا و توانا روانيست.

اِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ

بى گمان نفاقگرايان از قلمرو ايمان به

خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و فرمانبردارى او بيرون رفت__ه اند و به ب__اور پ__اره اى ديگ___ر، آن__ان در شرك و نفاق سرگردانند.

تفسير مردان (595)

وَعَدَ اللّهُ الْمُنافِقينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدينَ فيها هِىَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُ__مُ اللّهُ وَ لَهُمْ عَ__ذابٌ مُقيمٌ

خداوند به مردان و زنان منافق و كفار وعده آتش دوزخ داده ، جاودانه در آن خواهندماند ، هم___ان ب_راى آن ها ك__اف___ى اس__ت و خ__دا آن ها را از رحمتش دور ساخته و عذاب هميشگ___ى ب___راى آن ه___ا اس__ت.(68 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

به تعبير ديگر آن ها نياز به هيچ مجازات ديگرى ندارند ، زيرا در دوزخ همه نوع عذاب جسمانى و روحانى وجود دارد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

كيف__ر كفر و نف_اق

ق__رآن در ادام__ه سخ__ن در م__ورد آن__ان، ب__ه ترسيم هشدار سخت خدا پرداخته و مى فرمايد: وَعَ__دَ اللّهُ الْمُن__افِقي__نَ وَ الْمُن__افِق_اتِ وَ الْكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ

خدا به مردان و ز نان نفاقگرا و به تمامى كفرگرايان و حق ستيزان وعده آتش شعله ور دوزخ را داده است. آرى، در اين آيه به هردو دسته وعده آتش داده شده است؛ هم به آنان كه تظاهر به اسلام و ايمان مى كنند، امّا در درون جان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و كتاب و مقررات آن عقيده ندارند و به دستورات خدا در ميدان عمل بها نمى دهند و هم به آنان كه در ظاهر و باطن به خدا ايمان ندارند و با حق مى ستيزند.

با اين كه هردو گروه كفر گرايند، قرآن بدان دليل هركدام را جداگانه نام مى برد كه به هركدام به طور جداگانه وعده آتش و هشدار دهد تا شايد به خود آيند.

خ__الِ__دينَ فيه____ا در آن آتش ه__اى شعله ور م__ان__دگار خ_واهن_د ب_ود.

هِ____ىَ

حَسْبُهُ_____مْ و همين آتش شعله ور دوزخ و كيفر سهمگين آن براى آنان بس است. اين بيان و كلام در آيه شريفه، بسان اين سخن است كه گفته شود: من تو را بسن___ده ام و در ب__راب__ر آنچ__ه انج___ام داده اى كيف__رت خ__واه__م كرد.

وَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقيمٌ. و خدا آنان را از رحمت و بهشت پرطراوت خود دور ساخته و عذابى پايدار خواهند داشت.

(596) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تكرار تاريخ و درس عبرت

كَالَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوآا اَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ اَكْثَرَ اَمْوالاً وَ اَوْلادا فَاسْتَمْتَعُوابِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذى خ__اضُ__وا اوُلآئِكَ حَبِطَ__تْ اَعْمالُهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ اوُلآئِكَ هُمُ الْخاسِروُنَ

( شما منافقان ) همانند كسانى هستيد كه قبل از شما بودند ( و راه نفاق پوييدند ) آن هاازشما نيرومندتر و اموال و فرزندانشان فزون تر بودند، آن ها از بهره خود ( دردنيا در راه هوس ها و گناه ) استفاده كردند ، شما نيز از بهره خود ( در اين راه ) استفاده كرديدهمان گونه كه آن ها استفاده كردند، شما (دركفر و نفاق و استهزاى مؤمنان) فرورفتيد همان گونه كه آن ها فرو رفتند، (ولى سرانجام) اعمالشان در دنيا و آخرت نابود شد و آن ها زي_انكاران هستند.(69 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

واژه « خَلاق » در لغت به معنى نصيب و بهره است و چنان كه « راغب » در « مفردات » گويد : از ريشه « خَلْق » گرفته شده است ( گويا به اين جهت كه انسان بهره هاى خود را متناسب خل_ق و خ_وى خود در اين جهان دريافت مى دارد ). آن ها ممكن است استفاده هاى « موقت » و « محدودى » از اعمال نفاق آميز خود

ببرند ، ولى اگر درست بنگريم ، مى بينيم نه در زندگى اين دنيا از اين رهگذر طرفى مى بندند و نه در جهان ديگر بهره اى دارند ، همان گونه كه تاريخ اقوام پيشين اين واقعيت را روشن مى سازد كه چگونه نكبت هاى نفاق دامانشان را گرفت و آن ها را به زوال و نابودى كشاند و عاقبت شوم و شرّشان روشنگر سرنوشت آن ها در جهان ديگر است. وقتى مى بينيم آن ها با آن همه امكانات و اموال و فرزندان ، به جايى نرسيدند و اعمالشان به خاطر بى ريشه بودن تحت تأثير عامل نفاق همگى حبط و نابود شد ، شما كه در سطحى پايين تر از آن ها از نظر قدرت و توانايى قرار داريد ، به طريق اولى به چنان سرنوشت شومى گ__رفت__ار خ__واهي__د ش__د .

تفسير مردان (597)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اِسْتِمْتاع: خواستن چيزى كه در آن بهره ورى و لذت باشد.

خَ____لاق: به_____ره و نصي__ب زود رس و ي__ا دي_____ررس.

وه ك__ه امشب چق__در به شب گذشته شباهت دارد!

در اين آيه مباركه قرآن به مقايسه اينان با بيدادگران و حق ناپذيران پيشين پرداخت_ه و مى فرم_ايد:

كَالَّ__ذينَ مِ__نْ قَبْلِكُ__مْ

اين وعده سهمگين و دردناكى كه بر نفاقگرايى و تمسخر آيات به وسيله شما حق ستيزان به شما داده شده، درست بسان وعده اى است كه به كفرگرايان پيش از شما _ كه رفت__ار زشت و ناپسن_دى بس_ان شما داشتند _ داده شده بود.

آنچه در تفسير آيه آمد، ديدگاه گروهى از جمله «زجاج» و «جُبّائى» است، امّا به ب__اور ب__رخ__ى ديگ__ر منظ__ور اين است كه عملكرد و عقيده شما بسان عقيده و عملكرد كف__ر گرايان و مش__ركان و زورم_داران پيشين است.

كانُوا اَشَ_دَّ مِنْكُ_مْ قُوَّةً

آن__ان از نظ__ر

جسم__ى از شم__ا ت_وانمن__دتر ب__ودن__د.

وَ اَكْثَرَ اَمْوالاً وَ اَوْلادا

و داراييها و امكانات وفرزندانشان نيز افزون تر از شما بود، امّا هيچ يك از آنها سودى به آنان نبخشيد و به كيفر عملكرد ظالمانه آنان عذاب خدا گريبانشان را گرفت.

فَاسْتَمْتَعُ__وا بِخَ__لاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُ__مْ بِخَ__لاقِكُمْ كَمَ__ا اسْتَمْتَ__عَ الَّذينَ مِ__نْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ

آنان از نصيب و بهره اى كه در اين جهان داشتند، به جاى بهره ورى صحيح و در جهت رشد و تكامل و براساس خرد و عدالت، همه را در راه گناه و لذّت جويى و كارهاى نامشروع و نادرستى كه خدا از آنها هشدار داده بود به كار گرفتند و در نتيجه نابود شدند و جز كيفر زشتكارى و نام ننگ چيزى از آنان در تاريخ نماند؛ و دريغ كه

(598) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شما نف__اقگ__رايان اين امت ني__ز از به__ره خويش در زندگى بسان آنان بهره گرفتيد.

وَ خُضْتُ______مْ كَ___الَّ____ذى خ___اضُ____وا

و در گرداب كفر و نفاق و تمسخر شايستگان و ايمان آوردگان فرو رفتيد، درست همان سان كه آنان به اين گرداب فرو رفتند.

اُولئِ__كَ حَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الْاخِرَةِ

آنان كسانى بودند كه همه عملكرد شان در اين سرا و سراى آخرت نابود و بى اثر شد و كارهايى چون انفاق در راه خير، صله رحم و ديگر كارهاى شايسته كه از مردم با ايمان مورد قبول قرار مى گيرد و درخور پاداش مى گردد، از آنان به خاطر تظاهر و رياكارى و نبودن ايمان واخلاص درونى برباد رفت. از اين رو نه در اين سرا به خاطر كفر و سركشى و شرك گرايى در خور احترام و بزرگداشت بودند و نه در سراى آخرت پ__اداشى خواهند داشت.

وَ اُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ.

و آنان همان زيانكارانند؛ چرا

كه با دست يازيدن به اين گناهان هلاكت بار خود را به ن__اب__ودى افكن__دن__د.

از «ابن عبّاس» آورده اند كه وى در تفسير آيه مورد بحث، به آن مثال مشهور در ادبيات و فرهنگ عرب كه مى گويد: «ما أَشْبَهَ اللَّيْلَةَ بِالْبارِحَةِ»، وه كه امشب چقدر به شب گذشته شباهت دارد، تكيه كرده و مى گويد: منظور از پيشينيان در آيه مورد بحث، بنى اسرائيل هستند و ما بدانها تشبيه شده ايم و همين اندازه مى دانم كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: به خدايى كه جانم در كف قدرت اوست سوگند كه شما از آنان پيروى خواهيد ك__رد تا آنج__ا كه اگ__ر مردى از بنى اسرائيل به سوراخ سوسمارى خزيده باشد شما نيز در آن خواهيد خزيد.

و «ابو هُرَي__رِه» از «ابو سعي__د خِدرى» و او از پي__امبر صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود:

تفسير مردان (599)

لَتَأْخُذُنَّ كَما اَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِكُمْ ذِراعا بِذِراعٍ وَ شِبْرا بِشِبْرٍ وَ باعا(1) بِباعٍ، حَتّى لَوْ أَنَّ اَحَ__دا مِ__نْ اُولئِ__كَ دَخَ__لَ جُحْ__رَ ضَ__بٍّ لَ__دَخَلْتُمُ__وهُ...(2)

شما در زندگى تان بى كم و كاست، گ__ام به گ__ام راه گذشتگ__ان را در پيش خواهيد گرفت تا جايى كه اگر يكى از آنان در سوراخ سوسمارى خ__زي__ده باشد شما ني__ز خ__واهي__د خ__زي___د.

پرسيدند: منظ__ور اين است كه هم__ان عملكرد ايران و روم و پيروان كتابهاى پيشين را انجام خواهيم داد؟

فرمود: مگر مردم جز آنان هستند؟ فَهَلِ النّاسُ اِلاّ هُمْ؟

و عبداللّه بن مسعود مى گويد: شما در سبك و رفتار شبيه ترين مردم به بنى اسرائيل هستيد. رفتار و راه و رسم آنان را مو به مو پيروى مى كنيد، جز اين كه نمى دانم گوساله پرستى نيز خواهيد كرد يا نه؟

و ح__ذيف___ه مى گويد: نفاقگرايانى كه اينك در جامعه رشد يافته اند بدتر از نفاقگرايان

عص__ر پي_امبرند.

از او پرسيدند: چگ__ونه؟

گفت: ب__دان جه__ت كه آنان كف__ر درونى خ__ويش را نهان مى داشتند و اينك اين_ان آشك__ار مى س__ازن_د.

1 . منظور از اين واژه، فاصله دو دست باز است.

2 . تفسير ثَعْلَبى ذيل آيه شريفه؛ تفسير طَبَرى، ج 10، ص 121؛ مُسْنَد احمد، ج 2، ص 327؛ سُنَن ابن ماجَه، ج 2، ص 1322.

(600) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

بروز بلاها و سوانح حاصل عملكرد آدمهاست

اَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ اِبْراهيمَ وَاَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ اَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوآا اَنْفُسَهُ__مْ يَظْلِمُونَ

آيا خبر كسانى كه پيش از آن ها بودند، به آنان نرسيده، قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و اصحاب مدين ( قوم شعيب ) و شهرهاى زير و رو شده(قوم لوط) كه پيامبرانشان با دلايل روشن به سوى آن ها آمدند (ولى نپذيرفتند) خداوند به آن ها ستم نكرد اما خودشان بر خويشتن ستم مى كردند. (70 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُؤْتَفِكات » از ماده « اِئْتِفاك » به معنى انقلاب و زير و رو شدن است و اشاره به شهرهاى قوم لوط است كه به وسيله زلزله شديد زير و رو گرديد. اين اقوام كه روزگارى بخش هاى مهمى از جهان را در اختيار داشتند ، هركدام بر اثر تبهكارى و طغيان و سركشى و فرار از حق و عدالت و پرداختن به انواع ظلم و بيدادگرى و فساد ، به نوعى گرفتار كيفر الهى گشتند. قوم نوح با امواج كوبنده طوفان و غرقاب ، قوم عاد ( قوم هود ) به وسيله بادهاى تند و وحشت زا، قوم ثمود ( قوم صالح ) با زلزله هاى ويرانگر، قوم

ابراهيم با سلب انواع نعمت ها ، اصحاب مَدْيَن ( قوم شعيب ) به وسيله ابر آتش بار و قوم لوط با زير و رو شدن شهرهاى آنان همگى نابود شدند. تنها جسم هاى بى جان و استخوان هاى پوسيده در زير خاك و يا در ميان امواج آب از آنان باقى ماند. اين ها ماجراهاى تكان دهنده اى است كه مطالعه و بررسى آن ، هر انسانى راكه كمترين احساس در قلب او باشد ، تكان مى دهد. هرچند خداوند آن ها را هيچ گاه از لطف خود محروم نساخت ، « و پيامبرانشان را با دلايل روش_ن براى هدايت آنان فرستاد » ( اَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ ). ولى آن ها به هيچ يك از مواعظ و اندرزهاى اين مردان الهى گوش فراندادند و براى زحمات طاقت فرسايشان در راه روشنگرى خلق خدا ، ارجى ننهادند.

تفسير مردان (601)

« بنابراين هرگز خداوند به آن ها ستم نكرد ، اين خودشان بودند كه به خويشتن ستم روا داشتند » ( فَما كانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

مُؤْتَفِكات: واژگون ش__ده ها، كه مف__رد آن «مُ_ؤْتَفِكَة» است.

آيينه تاريخ

ق__رآن در اين آي___ه دگر باره روى سخن را متوجه پيامبر صلى الله عليه و آله ساخته و مى فرمايد:

اَلَ__مْ يَأْتِهِمْ نَبَ__أُ الَّ__ذي__نَ مِ__نْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ و ثَمُودَ وَ قَوْمِ اِبْرهيمَ وَ اَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُ__ؤْتَفِكاتِ

آيا اين نفاقگرايانى كه به خصلتهاى نكوهيده آنان اشاره رفت، از سرنوشت سياه و درس آموز امّتها و جامعه هاى پيشين، نظير جامعه عصر نوح، عاديان، ثموديان، قوم ابراهيم، جامعه «مَدْيَن» و شهرهاى درهم كوبيده شده و واژگون شده قوم سياه كار لوط آگ__اه نش__ده اند و اخب__ارش__ان ب__ه اين__ان نرسي__ده است؟

در اين آيه شريفه آفريدگار هستى سرگذشت جامعه هاى

پيشين و چگونگى سقوط و نابودى آنان به دليل گرفتار آمدن به آفت كفر و بيداد و انكار حق و تكذيب پي__امب__رانشان را به تابلو مى برد تا اين خود كامكان و حق ناپذيران آسوده خاطر نباشند و بدانند كه ع__ذابى سهمگين بس__ان عذابى كه گريبان آنان را گرفت بر اينان نيز ف__رود خ_واهد آمد.

راستى مگر اينان نمى دانند كه جامعه تبهكار عصر نوح به وسيله طوفان و سيلاب غرق گرديد و عاديان با وزش تند باد سهمگين «صَرصَر» نابود شدند و ثموديان با زمين لرزه مرگ آور به كام زمين رفتند و قوم ابراهيم با گرفته شدن نعمتها و هلاكت نمرود از صفحه روزگار پاك شدند و جامعه عصر شعيب به ابر آتشبار سوخت و شهرهاى سه گانه واژگون شده قوم لوط بر سرشان فرو ريخت و نابود شان ساخت؟

اَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ

(602) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

همه آنان كسانى بودند كه پيامبرانشان دليلهاى روشن بر ايشان آوردند و معجزه ها نش__ان دادند تا آنان ح__ق را بپذيرند و دست از بي__داد و تبهك__ارى و گناه بشويند.

فَم__ا ك__انَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُ__مْ وَ لكِ__نْ ك__انُ__وا اَنْفُسَهُ__مْ يَظْلِمُ__ونَ

از اين رو خدا هرگز بر آن نبود كه به آنان ذره اى ستم روا دارد و بر اساس ستم نابودشان سازد، بلكه اين خود آنان بودند كه بسان شما، پيامبران خدا و پيامهاى آسمانى را تكذيب نمودند و بر ستم و خودكامكى پا فشارى كردند و بدين وسيله به خويشتن ست__م روا داشتند و خ__دا نيز به كيفر كفر و بيداد شان آنان را نابود ساخت.

پرتوى از آيات(1)

پرتوى از آيات(1)

در آي__اتى كه گ__ذشت، افزون بر آنچ_ه آمد، اين سه نكته نيز در خور دقّت است:

الف: خصلت هاى نك_وهي_ده نف__اقگرايان

در آيات

هفتگانه اى كه مورد بحث قرار گرفت، قرآن شريف هشت خصلت زشت و زيانبار نف__اقگ_رايان را به روشنى ترسيم مى كند كه عبارتند از:

1 _ بدانديشى و توطئه گرى و نقشه بر ضد ديگران كشيدن.

2 _ به__ا ن_دادن به آي__ات و مقررات خ__دا و تمسخر آنها.

3 _ گن______اه پي_____اپى و پ______وزش خ___واهى پي___اپى.

4 _ دع__وت به ض__د ارزش ها و تلاش در گمراهى ديگران.

5 _ بازداشتن از كارهاى شايسته.

6 _ بخ__ل و تن_گ چشم__ى در م_ورد خويشاوند و بيگانه.

7 _ فراموش س_اختن خ__دا و خويشت__ن و هدف آفرينش.

8 _ شكست_ن م__رزه__اى مق__ررات و گ__ذشت__ن از آنه__ا.

1 . مترجم .

تفسير مردان (603)

ب: كيفر سهمگين دارندگان اين خصلت هاى زشت

پس از ت__رسي__م خصلت هاى نكوهيده و زشت آنان، عذاب و كيفر دردناكى را به آنان وع___ده مى ده_د كه عب____ارت است از:

1 _ آتش شعله ور دوزخ، كه انواع كيفرها در آن موجود است.

2 _ م__ان__دگ___ار ش____دن در دوزخ و ي___أس از نج____ات.

3 _ دورى از رحم__ت و بخش__ايش و مه__ر و لط__ف خ__دا.

4 _ و ديگر ع__ذاب پ__اي__دار و شكنج__ه گسست ن__اپ_ذير.

ج: هش___دار به هم___ه عص__ره__ا و نس__ل ه__ا

نكت__ه ديگ__ر اين است كه ق__رآن كت__اب ت__اريخ نيست و در انديشه داستان سرايى و داستان پردازى نيز نمى باشد، بلكه كتاب تربيت و سازندگى و برازندگى است؛ از اين رو اگر به ترسيم برخى داستانها مى پردازد، يا صفات و ويژگيهاى عناصر شايسته و يا خصلتهاى نك__وهي__ده زشتكاران را ت__رسي__م مى كند، همه اينها در مسي__ر سازندگى و هش__دار به انسان هاست.

با اين بيان نبايد خود را دلخوش داشت و يا فريب داد كه آنچه آمد خصلتهاى منافقان در عصر رسالت است، هرگز، بلكه در هر عصر و زمان

هر انسانى به اين خصلت هاى نكوهيده آلوده گردد هر نام و عنوان و چهره و موقعيتى هم كه داشته باشد، بايد از خدا پروا كند و آماده توبه و پاكسازى درون و قلب و اخلاق خويش و يا چشيدن عذاب خدا باشد؛ چرا كه در بارگاه خدا معنى و حقيقت و درست انديشى و قانون گرايى و عملكرد شايسته و بايسته است كه ارزش دارد و بدان پاداش مى دهند نه نام و عنوانهاى ساختگى و قرار دادى. همچنان كه كيفر سهمگين و عذاب دهشتناكى كه بدان اشاره رفت نيز گريبانگير دارندگان اين خصلت هاى نكوهيده خواهد شد، حال ه__ر كه و در هر كج__ا و در هر عص__ر و زم__ان و تحت هر ن__ام و عن__وانى كه باشد.

(604) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

نش_ان_ه هاى م__ردان (و زنانِ) با ايمان

وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياآءُ بَعْضٍ يَأْمُروُنَ بِالْمَعْروُفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ يُطيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ اوُلآئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ اِنَّ اللّ_هَ عَ_زي_زٌ حَكي_مٌ

مردان و زنان باايمان ولىّ ( و يار و ياور ) يكديگرند ، امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و نماز را برپامى دارند و زكات رامى پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مى نمايند، خداوند به زودى آن ها را م__ورد رحمت خويش قرارمى دهد، خداوند توانا وحكيم است. (71 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيات گذشته علايم و جهات مشترك مردان و زنان منافق مطرح گرديد كه در پنج قسمت خلاصه مى شد ؛ « امر به منكر » ، « نهى از معروف » ، « امساك و بخل » ، « فراموش كردن خدا » و «مخالفت فرمان پروردگار». در آيه مورد بحث علايم و

نشانه هاى مردان و زنان باايمان بيان شده است كه آن هم در پنج قسمت خلاصه مى شود و درست نقطه مقابل يكايك صفات منافقان است. آيه از اين جا شروع مى شود كه مى فرمايد : « مردان و زنان باايمان دوست و ولىّ و يار و ياور يكديگرند » (وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْضٍ). جالب اين كه درباره منافقان كلمه « اَوْلِياء » ذكر نشده بود ، بلكه جمله « بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ » كه دليل بر وحدت هدف و هماهنگى صفات و كردار است ، به چشم مى خورد ، اشاره به اين كه « منافقان » هرچند در صف واحدى قرار دارند و گروه هاى مختلفشان در مشخصات و برنامه ها شريكند ، روح مودّت و ولايت در ميان آن ها وجود ندارد و هرگاه منافع شخصى آنان به خطر بيفتد ، حتى به دوستان خود خيانت خواهند كرد ، به همين دليل در آيه 14 سوره حشر مى خوانيم : « تَحْسَبُهُمْ جَميعا وَ قُلُوبُهُمْ شَتّى : آن ها را متحد فكر مى كنى درحالى كه دل هايشان پراكنده است » .

پس از بي__ان اين اص__ل كل__ى ، به ش__رح ج__زئيات صفات مؤمنان مى پردازد :

تفسير مردان (605)

1 _ نخست مى گويد: « آن ها مردم را به نيك__ى ه__ا دع___وت مى كنن__د » (يَ____أْمُ___روُنَ بِ__الْمَعْ___روُفِ) .

2 _ « مردم را از زشتى ها و بدى ها و منكرات بازمى دارند » ( وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ) .

3 _ آن ها به عكس منافقان كه خدا را فراموش كرده بودند، « نماز را بر پا مى دارند » و به ياد خدا هستند و با ياد و ذكر او ، دل را روشن و عقل را بيدار و آگاه مى دارند ( وَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ )

.

4 _ آن ها بر خلاف منافقان كه افرادى ممسك و بخيل هستند ، بخشى از اموال خويش را در راه خدا و حمايت خلق خدا و به بازسازى جامعه ، انفاق مى نمايند « و زك___ات ام___وال خ__ويش را مى پ___ردازن__د » ( وَ يُ__ؤْتُ__ونَ ال_زَّك_وةَ ) .

5 _ منافقان فاسق و سركش و خارج از تحت فرمان حق ، هستند اما مؤمنان « اطاعت فرمان خدا و پيامبر او مى كنند » ( وَ يُطيعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ ). در پايان اين آيه اشاره به نخستين امتياز مؤمنان از نظر نتيجه و پاداش كرده ، مى گويد : « خداوند آن ها را به زودى مشمول رحمت خ_ويش مى گرداند » ( اوُلئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ ). كلمه « رَحْمَت » كه در اين جا ذكر شده ، مفهومى بسيار وسيع دارد كه هرگونه خير و بركت و سعادتى را در اين جهان و جهان ديگر ، دربرمى گيرد و اين جمله درحقيقت نقطه مقابل حال منافقان است كه خداوند آن ها را لعنت كرده و از رحمت خود دور ساخته است. شك نيست كه وعده رحمت به مؤمنان از طرف خداوند ، از هر نظر قطعى و اطمينان بخش است ، « زيرا او هم قدرت دارد و هم حكيم است » ، نه بدون علت وعده مى ده__د و نه هنگامى كه وعده داد ، از انجام آن عاجز مى ماند ( اِنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ ) .

(606) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پرتوى از وي_ژگى هاى ايمان آوردگان

در آيات گذشته سخن در مورد خصلت هاى نكوهيده نفاقگرايان بود. روند بحث و تناسب و حكمت كلام ايجاب مى نمود كه پرتوى از اساسى ترين ويژگى ها و اوصاف ايم__ان آوردگ__ان ني__ز

ترسي__م گ__ردد؛ به همين جه__ت آف__ري__دگار هست__ى در اين م__ورد مى ف_رمايد:

وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْضٍ

مردان و زنان با ايمان دوستدار و يار وياور يكديگرند؛ بر اين اساس است كه هر يك از آنان به وظيفه عقيدتى و اخلاقى و انسانى خويش مى نگرد كه خود را عضو خانواده بزرگ مؤمنان بنگرد و منافع و مصالح خود را در گرو تأمين مصالح و منافع مردم با ايمان نظاره كند و بسان عضو يك خانواده در حضور و غياب ديگر اعضا اصل وفادارى و امانت را از ياد نبرد و از حقوق و كرامت برادران و خواهران با ايمان خويش دفاع نموده و آنها را پاس دارد. و اين گونه است كه همه آنان در برابر دشمنان و بدانديشان و ددمنشان تجاوزكاربه صورت يكپارچه وهمدل و همداستان جلوه مى كنند.

يَ__أْمُرُونَ بِالْمَعْ__رُوفِ وَ يَنْهَ__وْنَ عَ_نِ الْمُنْكَ_رِ

منظور از «مَعْرُوف» كارهاى قانونگرايانه و درست و مترقى و پسنديده اى است كه خدا انجام آنها را واجب ساخته و مردم را در پرتو خرد و دين به انجام شايسته و بايسته آنهافرمان داده است، همچنان كه «مُنْكَر» كارهاى ناپسندى است كه به كناره گيرى از آنها دستور داده است. بااين بيان، از ويژگى هاى مردم با ايمان اين است كه يكديگر را به كارهاى شايسته و درست فرامى خوانند و از ضد ارزش ها و كارهاى ناپسند ب__از مى دارن__د.

وَ يُقيمُ__ونَ الصَّل__وةَ

و نماز و فرهنگ انسانساز نماز را برپا مى دارند و هماره با شور و شوق و شعور و آگاهى نماز مى خوانند.

وَ يُ__ؤْتُ__ونَ ال_زَّك_وةَ

و زكات و حقوق مالى خويش را آن گونه كه خدا فرموده است مى پردازند و خدا

تفسير مردان (607)

پسندانه ه__زين__ه مى كنند.

وَ يُطيعُونَ اللّهَ

و َ رَسُولَهُ

و از خدا و پيامبرش فرمان مى برند و بر اساس خواست و خشنودى آنان در مسير زن__دگ__ى گام برمى دارن_د.

اُولئِكَ سَيَ__رْحَمُهُ__مُ اللّ_هُ

آنان كه داراى چنين اوصاف و نشانه هايى هستند، خداى پر مهر به زودى همه آنان را در س__راى آخ__رت م__ورد بخش__ايش و رحمت بى ك__ران خ__ود ق__رار مى ده_د.

اِنَّ اللّ__هَ عَ_زي_زٌ حَكي___مٌ.

چرا كه خدا شكست ناپذير و تواناست؛ از اين رو هركه را خواست و او را شايسته ديد مى تواند مورد بخشايش و رحمت قرار دهد و هركه را خواست و در خور كيفر بود مى ت__وان__د كيف__ر ده__د.

پيام آيه

از آيه شريفه، از جمله اين حقيقت و اين پيام دريافت مى گردد كه دو اصل انسان ساز و جامعه پردازِ دعوت به ارزش ها و هشدار از ضد ارزش ها يا امر به معروف و نهى ازمنكر، دو واجب عينى است و بر تك تك مردم با ايمان واجب است؛ چرا كه در آيه شريفه اين دو كار از ويژگى ها و نشانه هاى همه ايمان آوردگان و عدالتخواهان و شايسته كرداران به شمار آمده است نه از ويژگى هاى گروهى خاصّ؛ و نيز همگان، بويژه ستمديدگان و آگاهان و روشنفكران بايد ظلم و جور و حق كشى و بيداد هر عنصر قانون شكن و گناهكار، يا عملكرد هر دستگاه قانون ستيز و خودكامه را در پرتو آزادى بيان و قلم بتوانند مورد نقد و نظر و دعوت و هشدار و نظارت و محاسبه قرار دهند، نه فقط ناتوانان و بى پناهان را و نيز نبايد گروهى به اين بهانه و با اين عنوان مقدس آزاد باشند تا هر آنچه بر خلاف ميل زورمداران بود مورد هجوم مغول منشانه خويش

قرار دهند و آزادى و آمنيت مردم، به ويژه آزاديخواهان را با انواع دستاويزها، عوامفريبى ها و بهانه هاى رس__وا، حت__ى با ت__رور و جن__ايت و ... پايم__ال س__ازند.

(608) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

پاداش آخرتىِ مردان (و زنانِ) با ايمان

وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيه_ا وَ مَس_اكِنَ طَيِّبَ_ةً ف_ى جَنّاتِ عَ_دْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ اَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ

خداوند به مردان و زنان باايمان باغ هايى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير(درختان) آن ها جارى هستند، جاودانه در آن خواهند ماند و مسكن هاى پاكيزه اى دربهشت هاى عدن (نصيب آن هاساخته) و رضا (و خشنودى) خدا (از همه اين ها) برتر است و پيروزى بزرگ همين است.

(72 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« عَدْن » در لغت به معناى اقامت و بقاء در يك مكان است و لذا به « مَعْدِن » كه جايگاه بقاى مواد خاصى است ، اين كلمه اطلاق مى شود ، بنابراين مفهوم « عَدْن » با خلود شباهت دارد ، ولى از آن جا كه در جمله قبل به مسأله خلود اشاره شده چنين استفاده مى شودكه جنّات عدن ، محل خاصى از بهشت پروردگار است كه بر ساير باغ هاى بهشت امتياز دارد. در احاديث اسلامى و كلمات مفسران اين امتياز به اَشكال مختلف بيان شده است ، در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين آمده كه فرمود : « عَدْنٌ دارُ اللّهِ الَّتى لَمْ تَرَها عَيْنٌ وَ لَمْ يَخْطُرْ عَلى قَلْبِ بَشَرٍ ، لا يَسْكُنُها غَيْرُ ثَلاثَةٍ النَّبِيّينَ وَ الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ: عدن آن خانه پروردگار است كه هيچ چشمى آن را نديده و به فكر كسى خطور نكرده و تنها سه گروه در آن ساكن مى شوند ؛ پيامبران ، صدّيقان

( آن ها كه پيامبران را تصديق و از آن ها حمايت كردند ) و شهيدان » .(1) دركتاب « خصال » از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل شده: « مَنْ سَرَّهُ اَنْ يَحْيا حَياتى وَ يَمُوتُ مَماتى وَ يَسْكُنُ جَنَّتِى الَّتى واعَدَنِىَ اللّهُ رَبّى ، جَنّاتِ عَدْنٍ ... فَلْيُوالِ عَلِىَّ بْنَ اَبىطالِبٍ وَ ذُرِّيَّتَهُ عليهم السلام مِنْ بَعْدِه : كسى كه دوست دارد حياتش همچون من و مرگش نيز همانند من بوده باشد و در بهشتى كه خداوند به من وعده داده، در جنات عدن ساكن شود ، بايد على بن ابى طالب و فرزندان بعد

1- « مجمع البي_ان » ، ذيل آيه م______ورد بح___ث .

تفسير مردان (609)

از او عليهم السلام را دوست دارد » .(1) از اين حديث روشن مى شود كه جنات عدن ، باغ هايى است از بهشت كه پيامبر صلى الله عليه و آله و جمعى از خاصان پيروان او درآن ها مستقر خواهندشد. اين مضمون در حديث ديگرى از على نيز نقل شده كه جنات عدن ، جايگاه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است. سپس به نعمت وپاداش معنوى آن ها اش__اره ك__رده و مى ف__رم_ايد: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ اَكْبَرُ ...». هيچ كس نمى تواند آن لذت معنوى و احساس روحانى را كه به يك انسان به خاطر توجه رضايت و خشنودى خدا از او ، دست مى دهد ، توصيف كند و به گفته بعضى از مفسران ، حتى گوشه اى از اين لذت روحانى از تمام بهشت و نعمت ها و مواهب گوناگون و رنگارنگ و بى پايانش ، برتر و بالاتر است. البته ما هيچ يك از نعمت هاى جهان ديگر را نمى توانيم در اين قفس دنيا و زندگانى محدودش، در فكر خود ترسيم كنيم ، تا چه رسد به اين

نعمت بزرگ روحانى و معنوى. البته ترسيم ضعيفى از تفاوت هاى معنوى و مادى را در اين دنيا مى توانيم در فكر خود مجسم كنيم ، مثلاً لذتى كه از ديدار يك دوست مهربان و بسيار صميمى بعد از فراق و جدايى ، به ما دست مى دهد و يا احساس روحانى خاصى كه از درك يك مسأله پيچيده علمى كه ماه ها يا سال ها به دنبال آن بوده ايم ، براى ما حاصل مى شود و يا جذبه روحانى نشاط انگيزى كه در حالت يك عبادت خالص و مناجات آميخته با حضور قلب ، به ما دست مى ده_د ، با لذت هيچ غذا و طعام و مانند آن از لذت هاى مادى قابل مقايسه نيست. در اين جا نيز روشن مى شود آن ها كه مى گويند : قرآن به هنگام شرح پاداش مؤمنان و نيكوكاران، تنهاروى نعمت هاى مادى تكيه كرده و از جذبه هاى معنوى در آن خبرى نيست ، در اشتباهند ، زيرا در جمله بالا رضايت خدا كه مخصوصا با لفظ « نكره » بيان شده ، اشاره به گوشه اى از خشنودى خدا است ، از همه نعمت هاى مادى بهشت برتر شمرده شده و اين نشان مى دهد كه تا چه حد آن پاداش معنوى پرارزش و گرانبها است. البته دليل اين برترى نيز روشن است ، زيرا روح

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 241 .

(610) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

در واقع به مانند « گوهر » است و جسم همچون « صدف » ، و « روح » فرمانده است و « جسم » فرمانبر ، تكامل روح ، هدف نهايى است و تكامل جسم ، وسيله است به همين دليل تمام شعاع هاى

روح از جسم وسيع تر و دامنه دارتر مى باشد و لذت هاى روحى نيز قابل مقايسه با لذات جسمانى نيست ، همان گونه كه آلام روحى به مراتب دردناك تر از آلام جسمانى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

عَدْن: ج__اودان__ه و م__ان__دگ__ار. پ__اره اى ني__ز اي__ن واژه را به قل__ب بهش__ت و وس__ط آن معن____ى ك__رده ان__د.

رِضْوان: خشنود شدن. اين واژه مصدر «رضى يرضى» است.

وعده نعمت هاى گوناگون به ايمان آوردگان

در اين آيه آفريدگار هستى پس از ترسيم پرتوى از ويژگى هاى اساسى مردم با ايم__ان ان__واع نعمت ها را به آن_ان وع_ده مى ده_د و مى فرمايد:

وَعَ__دَ اللّهُ الْمُ_ؤْمِنينَ وَ الْمُ_ؤْمِن_اتِ جَنّاتٍ تَجْ_رى مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ

خدا به مردان و زنان با ايمان و پرواپيشه بوستان هايى سرسبز و پرطراوت و زيبايى را وع_ده داده است كه از زير درختان آنها جويبارها روان است.

خ___الِ____دي____نَ فيه___________ا

درآنجاجاودانه خواهندبود و زندگى خوش وگوارا و وصف ناپذيرى خواهند داشت.

وَ مَس________اكِنَ طَيِّبَ___________ةً

و نيز سراهايى خوش و پاك و پاكيزه به آنان وعده فرموده است؛ سراهايى كه از ديدگاه برخى دانشوران از درّ و يا قوت و زبرجد سبز ساخته شده و خدا چنين مقرّر فرموده است كه درآنها نه رنج و دردى باشد و نه مشكل و آزارى.

ف_____ى جَنّ_______اتِ عَ________دْنٍ

واژه «عَدْن» در لغ__ت به مفه__وم ج__اودان__ه و م__ان___دگار است و در تفسي___ر آن دي__دگ__اه ه_ا متف__اوت اس__ت:

تفسير مردان (611)

1 _ ب_ه ب__اور «ابن مسع__ود» منظ__ور از «عَ__دْن» قل__ب بهشت و وس__ط آن است.

2 _ امّا به باور «ضَحّاك» منظور شهرى است در بهشت كه پيامبران و امامان راستين و شهي__دان پ__اك باخت__ه در آنجا هستن__د و م__ردم با ايمان برگرد آن شهر مسكن دارن__د و در كن____ار آن بهش__ت ه__اى ديگ__رى ق__رار دارد.

3 _ و از ديدگاه «مُقاتِل» و «كَلْبى»، «عَدْن»

پر فرازترين و پرشكوه ترين بخش بهشت است و چشمه «تسنيم» نيز در آنجاست و برگرد آن بهشت هاى زيبا و پر طراوت ديگرى قرار دارد و آفريدگار هستى از لحظه اى كه آن را آفريده، پوشيده داشته است و همچنان خواهد بود، تا آنگاه كه صاحبان گرانقدر آن، يعنى پيامبران، امامان راستين، شهيدان راه حق، مردم شايسته كردار و با اخلاص و كسانى كه خدا از آنان خشنود است در آنجا گرد آيند. در آن شهر وصف ناپذير كاخ هايى شكوهمند و پر معنويت از درّ و طلا و ياقوت بر پاگشته و نسيمى خوش ودلپذير از زير عرش بر آنها مى وزد و انبوهى از مشك سفيد را با خود برداشته و برآنها مى افشاند.

از پي__امبر گ__رامى صلى الله عليه و آله آورده اند ك_ه در اين مورد فرمود:

عَدْنٌ، دارُ اللّهِ الَّتى لَمْ تَرَها عَيْنٌ وَ لَمْ يَخْطُرْ عَلى قَلْبِ بَشَرٍ، لايَسْكُنُها غَيْرُ ثَلاثَةٍ: اَلنَّبِيّينَ وَ الصِّدِّيقينَ وَ الشُّهَداءِ، يَقُ__ولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: طُوبى لِمَنْ دَخَلَكَ.(1)

«عَدْن»، آن سراى خوش و وصف ناپذيرى است كه نه چشمى هرگز آن را ديده و نه بر قلب و مغز انسانى خطور كرده است. در آنجا تنها سه گروه راه مى يابند كه عبارتند از: پيامبران، صدّيقان و راستى پيشگان و ديگر شهيدان راه حق و فضيلت. سرايى است كه خ__دا ب__دان پي__ام مى ده_د كه: خوشا به حال كسى كه در تو مسكن گزيند.

وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ اَكْبَرُ

به باور «جُبّائى» منظور اين است كه: و خشنودى خدا از كسانى كه وارد آن سراى پر معنويت مى گردند، از همه پاداشها و بخششها برتر و پرشكوه تر است و خشنودى خ__داس__ت كه انس__ان را ب_ه آن پاداش وص__ف ن__اپ__ذي__ر مى رس__اند.

به باور «حَسَن» منظور اين

است كه شادمانى قلب و خشنودى خاطرى كه به انسان از رضايت و خشنودى خدا دست مى دهد از هر چيزى برتر و بالاتر است.

1 . تفسير طَبَرى، ج 10، ص 124؛ تفسير تِبْيان، ج 5، ص 259.

(612) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

ذلِ_كَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ.

و اين نعمتهايى كه بدانها اشاره رفت كاميابى پرشكوه و بزرگى است كه چيزى از آنه__ا ب__زرگ ت_ر نيس_ت.

پ__رت_وى از آيات(1)

پ__رت_وى از آيات(1)

در دو آيه اى كه ترجمه و تفسير آن از نظر شما خواننده گرامى گذشت، آفريدگار هستى اساسى ترين نشانه ها و ويژگى هاى انسان هاى توحيدگرا و با ايمان را با زيبايى خاصّى به تابلو مى برد تا حق طلبان و ارزش دوستان در همه قرون و اعصار دريابند كه فرد با ايمان و جامعه با ايمان بايد در انديشه چه نشانه ها و صفات و ارزش هايى باشد و م__زرع__ه وج__ود خ__ويش را چگ__ونه و به وسيله كدامين گل ها و گل بوته ها عط___رآگي____ن و آراست___ه س_____ازد.

نش__ان__ه ها و وي__ژگى هايى ك__ه ب__دان ها اش__اره رف__ت عب__ارتن__د از:

1 _ همدلى و يگانگى در هدف و عقيده و ويژگى هاى اخلاقى و انسانى.

2 _ دع_____وت ب______ه ارزش ه____ا.

3 _ هش____دار از ض__د ارزش ه____ا.

4 _ برپايى شايسته و بايسته نماز و تلاش در بر پايى ف__رهن__گ و راه و رس__م آن.

5 _ پرداخت زك__ات و حق_وق مالى.

6 _ فرمانبردارى از خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله .

و آنگ__اه به ان__واع پ__اداش پرشك__وهى كه براى دارندگان اين نشانه ها و آراستگان به اين وي__ژگى ها مق__رر شده است اش_اره مى رود كه عبارتند از:

1 _ بخشايش و مهر خ_دا.

2 _ بهشت پر طراوت زيبا.

3 _ س_____راه___اى پ___اكي_____زه و خ_______وش در قل_____ب بهش___ت.

4 _ و از همه پر شك__وه تر رض__وان و خشنودى خ__دا از اين بن__دگان

شايسته.(2)

1 . مترجم .

2 . نگارنده.

تفسير مردان (613)

جهاد در راه خدا، تجارتى بى نظير

اِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فى سَبيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْدا عَلَيْهِ حَقّا فِى التَّوْريةِ وَ الاِْنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ اَوْفى بِعَهْ__دِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِ__روُا بِبَيْعِكُ__مُ الَّذى بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ

خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خريدارى مى كند كه ( در برابرش ) بهشت براى آنان باشد ( به اين گ__ونه كه ) در راه خ__دا پيك__ار مى كنن__د، مى كشن__د و كشته مى شوند، اين وعده حقى است بر او كه در تورات و انجيل و قرآن ذكر فرموده و چه كسى از خدا به عهدش وفادارتر است، اكن__ون بش__ارت ب__اد بر شم__ا به داد و ستدى كه با خدا كرده ايد و اين پيروزى بزرگى (براى شما) است.(111 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

«فَاسْتَبْشِروُا» از ماده « بِشارَت » در اصل از « بَشَرَة » به معنى صورت گرفته شده است و اشاره به خوشحالى و خرسندى است كه آثار آن در صورت انسان آشكار شود. در اين تمثيل ، خداوند خودش را « خريدار » و مؤمنان را « فروشنده » معرفى كرده و مى گويد : « خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خريدارى مى كند و در برابر اين متاع، بهشت را به آنان مى دهد» (اِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ). و از آن جا كه در هر معامله در حقيقت « پنج ركن اساسى » وجود دارد كه عبارتند از ؛ خريدار ، فروشنده ، متاع ، قيمت و سند معامله ، خداوند در اين آيه به تمام اين ارك__ان اش__اره ك_رده است كه عبارتند

از ؛

خري__دار : خ_داون_د . فروشن_ده : مؤمنان .

متاع : جان ها و اموال . ثَمَن ( بها ) : بهشت .

منتها طرز پرداخت اين متاع را با تعبير لطيفى چنين بيان مى كند : « آن ها در راه خدا پيكار مى كنند و دشمنان حق را مى كشند و يا در اين راه كشته مى شوند و شربت شهادت را مى نوشند » ( يُقاتِلُونَ فى سَبيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ ). در حقيقت دست خدا

(614) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

در ميدان جهاد براى تحويل گرفتن اين متاع اعم از جان و يا اموالى كه در جهاد مصرف مى شود ، آماده است. و به دنبال آن به اَسناد معتبر و محكم اين معامله كه پنجمين ركن است ، اشاره كرده و مى فرمايد : « اين وعده حقى است كه بر عهده خداوند كه در سه كتاب آسمانى تورات ، انجيل و قرآن آمده است » ( وَعْدا عَلَيْهِ حَقّا فِى التَّوْريةِ وَ الاِْنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ ). البته با توجه به تعبير « فى سَبيلِ اللّهِ » به خوبى روشن مى شود كه خداوند خريدار جان ها و تلاش ها و كوشش ها و مجاهدت هايى است كه در راه او صورت مى گيرد ، يعنى در راه پياده كردن حق و عدالت و آزادى و نجات انسان ها از چنگال كفر و ظلم و فساد. سپس براى تأكيد روى اين معامله بزرگ مى افزايد : « چه كسى وفادارتر به عهدش از خدا است » ؟ ( وَ مَنْ اَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ ). يعنى گرچه بهاى اين معامله فورا پرداخته نمى شود ، اما خطرات نسيه را دربرندارد ، چراكه خداوند به حكم قدرت و توانايى و بى نيازى از هركس ،

نسبت به عهد و پيمانش وفادارتر است ، نه فراموش مى كند، نه از پرداخت ، عاجز است و نه كارى برخلاف حكمت انجام مى دهد كه از آن پشيمان گردد و نه اَلْعَياذُ بِاللّه خلاف مى گويد، بنابراين هيچ گونه جاى شك و ترديد در وفادارى او به عهدش و پرداختن بها در رأس موعد باقى نمى ماند. و از همه جالب تر اين كه پس از انجام مراسم اين معامله ، همان گونه كه در ميان تجارت كنندگان معمول است ، به طرف مقابل تبريك گفته و معامله را معامله پرسودى براى او مى خواهد و مى گويد : « بشارت باد بر شما به اين معامله اى كه انجام داديد » ( فَاسْتَبْشِروُا بِبَيْعِكُمُ الَّذى بايَعْتُمْ بِهِ ). « و اين پيروزى و رستگارى بزرگى براى همه شما است » ( وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ ). نظير همين مطلب به عبارت ديگرى در آيات 10و11و12 سوره صف آمده است، آن جا كه مى فرمايد: « يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجيكُمْ مِنْ عَذابٍ اَليمٍ ، تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدوُنَ فى سَبيلِ اللّهِ بِاَمْوالِكُمْ وَ اَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ، يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فى جَنّاتِ عَدْنٍ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ ». در

تفسير مردان (615)

اين جا انسان از اين همه لطف و محبت پروردگار درحيرت فرومى رود ، خداوندى كه مالك همه عالم هستى و حاكم مطلق بر تمام جهان آفرينش است و هركس هرچه دارد، از ناحيه او دارد ، در مقام خريدارى همين مواهبى كه به بندگان بخشيده ، برمى آيد و اعطايى خود را به بهايى صدچندان مى خرد. عجيب تر اين كه جهادى

كه باعث سربلندى خود انسان و پيروزى و افتخار هر قوم و ملتى است و ثمراتش سرانجام به خود آن ها بازمى گردد، به عنوان پرداخت اين متاع شمرده است. و با اين كه بايد در مقابل متاع و بها ، معادله اى باشد ، اين تعادل را ناديده گرفته سعادت جاويدان را در برابر يك متاع ناپايدار كه به هرحال فانى شدنى است ( خواه در بستر بيمارى و خواه در ميدان جنگ ) قرار داده است. و از اين مهم تر ، با اين كه خدا از همه راستگويان راستگوتر است و نياز به هيچ گونه سند و تضمينى ندارد ، مهم ترين اسناد و تضمين ها را براى بندگانش قائل شده است. و در پايان اين معامله بزرگ ، به آن ها تبريك مى گويد و بشارت مى دهد، آيا لطف و محبت و مرحمت از اين بالاتر تصورمى شود؟ و آيا معامله اى از اين پرسودتر وجود دارد؟ لذا در حديثى از «جابربن عبداللّه انصارى» مى خ__واني__م ؛ وقت__ى آي__ه ف__وق ن__ازل شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله در مسجد بود ، آيه را با صداى بلند تلاوت كرد و مردم تكبير گفتند ، مردى از انصار پيش آمد ، از روى تعجب از پي__امب__ر صلى الله عليه و آله پ__رسي__د : « راستى اين آي__ه ب__ود كه نازل شد » ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: « آرى » ، م__رد انص__ارى گف__ت: « بَيْ__عٌ رَبي__حٌ لا نُقي__لُ وَ لا نَسْتَقيلُ : چه معامله پرسودى، نه اين مع__امل__ه را ب__ازمى گ__رداني__م و ن__ه اگ__ر ب__ازگشت__ى از م__ا بخ__واهن__د، مى پذيريم».(1)

1- « المي_زان » ، ذيل آيه مورد بحث .

(616) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تجارت با خدا

خريد و فروش و داد و ستد به مفهوم حقيقى اش، در

مورد خدا شايسته نيست؛ چرا كه خريدار، چيزى را كه از آنِ او نيست خريدارى مى كند و مى دانيم كه در نگرش قرآنى كران تا كران هستى از آن خداست و اوست كه جهان هستى و انسان را آفريده است. از اين رو در آيه شريفه مفهوم مجازى دادوستد و تأكيد وتشويق مورد نظر اس__ت؛ درست بس___ان اين آيه كه مى فرمايد: مَنْ ذَا الَّ___ذى يُقْ___رِضُ اللّهَ قَرْضا حَسَنا...(1) كيست آن كس كه به بندگان خ__دا وام__ى نيك_و ده___د...؟

آرى، بر اين اساس كه خدا ارزانى داشتن پاداش بر كارهاى شايسته را تضمين فرموده است، از سويى واژه هاى «خريد» و «وام» در اين موارد به كار رفته و از دگرسو كارهاى شايسته به كالا و پاداش و ثواب به بهاى آنها تعبير شده و بدين صورت قرآن ياد آور مى گردد كه خدا جانهاى مردم با ايمان را كه در جهاد در راه حق، در طبق اخلاص مى نهند و نيز دارايى هايشان را كه در راه خشنودى او انفاق مى كنند، خريدارى نموده و دربرابراينها بهشت ونعمت هاى جاودانه اش رابه آنان ارزانى مى دارد.

برت_رين و رساترين جه__اد

پيكار و جهاد در راه حق و فضيلت، بر دو بخش قابل تقسيم است:

1 _ جهاد با دست و شمشير.

2 _ جهاد با زب____ان و قل__م.

به باور بسيارى از دانشوران جهاد با زبان و بيان در بسيارى از صحنه ها و ميدان ها، رساتر و نافذتر است؛ چرا كه منظور از جهاد در راه خدا، جهاد در راه اوست و دعوت به دين خدا در مرحله نخست به وسيله زبان و قلم است و گاه نوبت به شمشير مى رسد.

1 . سوره بقره، آيه 245.

تفسير مردان (617)

افزون بر آن، براى اثبات درستى دين و آيين

و آشكار ساختن محتوا و مقررات و مفاهيم آن به منظور پيشرفت دين، كه كارى ضرورى و اساسى است، تنها مى توان از زبان و قلم مدد گرفت و نه از چيز ديگر.

پي__امب__ر گرامى در اين مورد به اميرمؤمنان فرمود: يا عَلِيُّ، لأََنْ يَهْدِىَ اللّهُ عَلى يَدَيْكَ نَسَمَةً خَيْ__رٌ مِمّا طَلَعَ__تْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ.(1)

على جان! اگر خدا انسانى را به دست تو و در پرتو دانش و بيان دگرگونساز تو هدايت نمايد، از آنچه خورشيد بر آن مى تابد بهتر است.

اين است آن ك_اميابى پرشكوه

نكته ديگر در اين رابطه اين است كه آفريدگار هستى تنها در مورد جهاد با مال و جان، تعبير «خريدن» را نموده و اين بدان جهت است كه عبادت و پرستش خدا بر دوگونه است: بدنى و مالى و نوع ديگرى ندارد. از اين رو مى توان گفت خدا براى تشويق بندگان به توحيد گرايى و تقوا پيشگى و آراستگى به ارزش ها و انجام كارهاى شايسته و دورى از زشتى و گناه، در حقيقت خريدار همه نيايش ها و پرستش ها و كارهاى عبادى بندگان است و در برابر همه آنها پ__اداشى ش__ايسته ارزان__ى مى دارد.

حضرت صادق عليه السلام در اين مورد مى فرمايد: أَلا مَنْ لَيْسَتْ لَهُ هِمَّةٌ، إِنَّهُ لَيْسَ لاِءَبدانِكُمْ ثَمَنٌ اِلاَّ الْجَنَّ__ةَ فَ__لا تَبيعُ__وه_ا اِلاّ بِه__ا.(2)

هان اى مردم سست عنصر و دون همتى كه به عمر و جان خويش بها نمى دهيد! بهوش باشيد كه بهاى بدنهاى شما بهشت پر طراوت و زيباى خداست، پس جز به آن به__اى پرشك__وه، نعمت وج__ودت___ان را از كف مدهي__د و به كمت_ر از آن نفروشيد!

در ادامه آيه شريفه در اشاره به هدف از اين دادوستد و معامله با خدا مى فرمايد:

1 . كافى، ج 5،

ص 36؛ مُسْتَدْرَك حاكم، ج 3، ص 598.

2 . تفسير تِ_بْيان، ج 5، ص 297.

(618) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

يُق__اتِلُ__ونَ ف__ى سَبي__لِ اللّهِ فَيَقْتُلُ__ونَ وَ يُقْتَلُ___ونَ

آنان در راه خدا پيكار مى كنند و در اين راه شرك گرايان و تجاوزكاران را مى كشند و يا جان را در راه حق و عدالت نثار مى نمايند و به دست شرك گرايان كشته مى شوند و در هر دو ص__ورت پاداش جهاد آنان، بهشت است.

وَعْ___دا عَلَيْهِ حَقّا فِى التَّ__وْريةِ وَالاْءِنْجي__لِ وَ الْقُ_رْانِ

اين حقيقت كه بهشت پاداش آنان است وعده راست و درستى است از سوى خدا، در س__ه كت__اب آسم__انى كه در آن هي__چ ترديدى نيست. به عبارت ديگر، خدا به آنان وعده بهشت فرموده و اين وعده درست را خ__ود ضم__انت ك__رده است، وع__ده و ضم__انتى كه تخلّ___ف در آن نخ__واه__د ب___ود.

آيه شريفه نشانگر اين نكته است كه خدا به هر جامعه و مردمى كه فرمان جهاد داده، در برابر آن وعده بهشت نيز به آنان داده است.

تفسير مردان (619)

صفات نه گانه مردان مجاهد

اَلتّاآئِبُونَ الْع__ابِ__دوُنَ الْح__امِ__دوُنَ السّاآئِحُونَ الرّاكِعُونَ السّاجِدوُنَ الاْمِروُنَ بِالْمَعْروُفِ وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُ__دوُدِ اللّهِ وَ بَشِّ__رِ الْمُ__ؤْمِنينَ

( مؤمنان كسانى هستند كه ) توبه كنندگانند و عبادتكاران و سپاس گويان و سياحت كنندگان و ركوع كنندگان و سجده آوران و آمران به معروف و نهى كنندگان از منكر و حافظان ح__دود ( و مرزهاى ) الهى و بشارت بده ( به اين چنين ) مؤمنان. (112 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

«سائِح» در اصل از ماده « سَيْح » و « سِياحَت » به معنى جريان و استمرار گرفته شده است. همان گونه كه روش قرآن مجيد است كه در آيه اى سخن را به اجمال برگزار مى كند و

در آيه بعد به شرح و توضيح آن مى پردازد ، در دومين آيه مورد بحث ، مؤمنان را كه فروشندگان جان و مال به خدا هستند ، با نُه صفت بارز معرفى مى كند .

1 _ « آن ها كه توبه كارانند » و دل و جان خود را به وسيله آب توبه از آلودگى گناه شستشو مى دهند (اَلتّائِبُونَ).

2 _ « آن ها عبادت كارانند » و در پرتو راز و نياز با خدا و پرستش ذات پاك او خ_ودسازى مى كنند ( الْعابِدوُنَ ) .

3 _ « آن ه__ا در ب__راب__ر نعمت ه__اى م__ادى و معن__وى پروردگار سپاس مى گ___وين___د » ( الْح____امِ_دوُنَ ) .

4 _ «آن ه___ا از ي__ك ك__ان__ون عب__ادت و پ__رست_ش ، به كانون ديگرى رفت و آم__د دارن__د» (السّ___ائِحُ____ونَ) .

به اين ترتيب برنامه هاى خودسازى آنان در پرتو عبادت ، در محيط محدودى خلاصه نمى شود و به افق خاصى تعلق ندارد ، بلكه همه جا كانون عبوديت پروردگار و خودسازى و تربيت براى آن ها است و هركجا درسى در اين زمينه باشد، طالب آن هستند. منظور از « سائِح » در آي_ه ف_وق با توجه به اوصافى كه قبل و بعداز آن شمرده شده ، سير در ميان كانون هاى عبادت است . در ح_ديث_ى از پي_امبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم:

(620) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

«سِي__احَةُ اُمَّتى فِى الْمَس__اجِ__دِ : سي__احت ام__ت من در مس__اج__د است » .(1)

5 _ « آن هاكه دربرابر عظمت و بزرگى خدا ركوع مى كنند » ( الرّاكِعُونَ ) .

6 _ « آن هاكه سر بر آستانش مى سايند وسجده مى آورند » ( السّاجِدوُنَ ) .

7 _ « آن هاك_ه مردم را به نيكى ها دعوت مى كنند » ( الاْمِروُنَ بِالْمَعْروُفِ ) .

8 _ « آن ها كه تنها به وظيفه

دع__وت ب__ه نيك__ى قن__اعت نمى كنن__د، بلك___ه با ه__رگ___ونه فس___اد و منك____رى مى جنگن___د » ( وَ النّاهُ__ونَ عَ__نِ الْمُنْكَ___رِ ) .

9 _ « و آن ها كه پس از اداى رسالت امر به معروف و نهى از منكر ، به آخرين و مهم ترين وظيفه اجتماعى خود يعنى حفظ حدود الهى و اجراى قوانين او و اقامه حق و عدالت، قيام مى كنند » ( وَ الْحافِظُونَ لِحُدوُدِ اللّهِ ). پس از ذكر اين صفات نه گانه ، خداوند بار ديگر چنين مؤمنان راستين و تربيت يافتگان مكتب ايمان و عمل را تشويق مى كند و به پيامبرش مى گويد : « اين مؤمنان را بشارت ده » ( وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ ). و از آن جا كه متعلق بشارت ذكر نشده و يا به تعبير ديگر بشارت ، به طور مطلق آمده است، مفهوم وسيعى را مى فهماند كه هر خير و سعادتى را دربرمى گيرد ، يعنى آن ها را به هر خير و هر سعادت و هرگونه افتخار بشارت ده. توجه به اين نكته نيز لازم است كه قسمتى از اين صفات نه گانه ( شش صفت اول ) مربوط به جنبه هاى خودسازى و تربيتى افراد است و قسمت ديگرى ( دو صفت هفتم و هشتم ) به وظايف حساس اجتماعى و پاكسازى محيط جامعه اشاره مى كند و آخرين صفت ، حكايت از مسؤوليت هاى همگ__انى در م__ورد تشكي__ل حك__ومت صالح و شركت فعالانه در مس__ائ__ل مثبت سياسى دارد .

1- « المي_زان » ، ذيل آيه مورد بحث .

تفسير مردان (621)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«سائِح»: اين واژه از سياحت و به مفهوم گردش هماره در زمين است و به همين جهت به روزه دار نيز _ بدان دليل كه

براى فرمانبردارى از خدا ترك خواسته هاى دل را استمرار مى بخشد _ «سائح» گفته مى شود.

بزرگان ما آورده اند كه اين ويژگيهاى نه گانه اى كه در آيه شريفه آمده از آنِ امامان معص_وم و برگ__زيده خداست؛ چ__را ك__ه در ديگ__ران به طور شايسته و بايسته كه مورد نظر قرآن است، گرد نخ__واهد آمد.

در اين مورد آورده اند كه «زُهَرى» در راه مكّه چهارمين امام نور را ديدار كرد كه در انديشه طواف بود؛ به او نزديك شد و گفت: پسر پيامبر! جهاد و سختى هاى آن را وانهاده و به طواف كعبه برخاسته اى؟ مگر خدا در قرآنش ندا نمى دهد كه: اِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ ...؟(1)

حض______رت ف__رم___ود: چ____را ادام__ه آن را نم__ى خ__وان__ى ك__ه اَلتّائِبُ___ونَ...

آنگاه افزود: آرى هرگاه مردمانى با اين ويژگى ها يافتيم كه آماده جهادند، در آن شرايط است كه به همراه آنان به جهاد بر خواهيم خاست؛ چرا كه در آن صورت پ__اداش جه__اد از حجّ بيشتر خواهد بود.

1 . سوره توبه، آيه 111 .

(622) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

تحصيل علم و دانش ، واجب كفايى است

وَ م__ا ك__انَ الْمُ_ؤْمِنُ_ونَ لِيَنْفِروُا كاآفَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طاآئِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِى ال__دّي__نِ وَ لِيُنْ__ذِروُا قَ___وْمَهُ____مْ اِذا رَجَعُ____واآ اِلَيْهِ__مْ لَعَلَّهُ__مْ يَحْ__ذَروُنَ

شايسته نيست مؤمنان همگى ( به سوى ميدان جهاد ) كوچ كنند ، چرا از هر گروهى ،طايفه اى از آنان كوچ نمى كند ( و طايفه اى بماند ) تا در دين ( و معارف و احكام اسلام ) آگاهى پيدا كنند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آن ها را انذار نمايند ت__ا (از مخالفت فرمان پ__روردگ__ار) بت__رسن_د و خ____وددارى كنن__د.(122 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيه فوق اشاره به واقعيتى مى كند كه براى مسلمانان

جنبه حياتى دارد و آن اين كه ؛ گرچه جهاد بسيار پراهميت است و تخلف از آن ننگ و گناه ، ولى در مواردى كه ضرورتى ايجاب نمى كند كه همه مؤمنان در ميدان جهاد شركت كنند ، مخصوصا در مواقعى كه پيامبر صلى الله عليه و آله شخصا در مدينه باقى مانده « نبايد همه به جهاد بروند ، بلكه لازم است هر جمعيتى از مسلمانان به دو گروه تقسيم شوند ؛ گروهى فريضه جهاد را انجام دهند و گروه ديگ_رى در مدين_ه بمانن_د و مع_ارف و احكام اسلام را بياموزند » .

شك نيست كه منظور از « تَفَقُّه » در دين ، فراگيرى همه معارف و احكام اسلام اعم از اصول و فروع است ، زيرا در مفهوم « تَفَقُّه » ، همه اين امور جمع است ، بنابراين آيه فوق دليل روشنى است بر اين كه همواره گروهى از مسلمانان به عنوان انجام يك واجب كفايى بايد به تحصيل علم و دانش در زمينه تمام مسائل اسلامى بپردازند و پس از فراغت از تحصيل ، براى تبليغ احكام اسلام ، به نقاط مختلف مخصوصا به قوم و جمعيت خود بازگردند و آن هارا به مسائل اسلامى آشناسازند. بنابراين آيه فوق دليل روشنى است بر وجوب تعليم و تعلّم در مسائل اسلامى و به تعبير ديگر هم تحصيل را واجب مى كند و هم ياد دادن را و اگر دنياى امروز به تعليمات اجبارى افتخار مى كند ، قرآن در چهارده قرن پيش علاوه بر آن بر معلمين نيز اين وظيفه را فرض كرده است .

تفسير مردان (623)

جواز تقليد با استفاده از آيه " نَفْر"

گروهى از علماى اسلامى با آيه فوق بر مسأله جواز تقليد استدلال كرده اند ، زيرا فراگيرى تعليمات اسلام

و رساندن آن به ديگران در مسائل فروع دين و لزوم پيروى شنوندگان از آن ها ، همان تقليد است. البته آيه فوق تنها از فروع دين بحث نمى كند و مسائل اصولى را نيز شامل مى شود ، ولى به هرحال فروع دين را نيز دربردارد. تنها اشكالى كه در اين جا به نظر مى رسد ، اين است كه آن روز سخنى از اجتهاد و تقليد در ميان نبود و آن ها كه مسائل اسلامى را فرامى گرفتند و به ديگران مى رساندند ، حكم مسأله گوهاى زم__ان م__ا را داشتن__د نه حك__م مجته__دان را، يعن__ى مسأله را از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله گرفته و عينا بدون هيچ گونه اظهارنظر براى ديگران نقل مى كردند. ولى با توجه به اين كه اجتهاد و تقليد ، مفهوم وسيعى دارد ، مى توان اشكال فوق را پاسخ داد. توضيح اين كه ؛ شك نيست كه علم فقه با وسعتى كه امروز دارد ، در آن زمان وجود نداشت و مسلمانان به راحتى مسائل را از پيامبر صلى الله عليه و آله مى آموختند ، ولى با اين حال چنان نبوده كه همه بزرگان اسلام در حكم مسأله گويان زمان ما باشند، زيرا بسيارى از آن ها به عنوان قضاوت و يا امارت به نقاط ديگرمى رفتند و طبعا مسائلى پيش مى آمد كه عين آن را از پيامبر صلى الله عليه و آله نشنيده بودند ولى در عمومات و اطلاقات آيات قرآن مجيد وجود داشت ، مسلما آن ها با تطبيق كليات بر جزئيات و به اصطلاح علمى « رد فروع به اصول » و « رد اصول به فروع » ، احك_ام آن ها را درك مى كردند و اين يك نوع اجتهاد ساده بوده است. مسلما اين كار و امثال آن در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و به همين دليل ريشه اصلى اجتهاد در

ميان صحابه و ياران وج_ود داشت ، هرچند همه ياران و اصحاب در اين حد نبودند. و از آن جا كه آيه فوق يك مفهوم عام دارد ، هم قبول گفتار مسأله گويان را شامل مى شود و هم قبول قول مجتهدان را و به اين ترتيب با عموم آيه مى توان استدلال بر جواز تقليد كرد .

(624) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

جهاد با جهل و جهاد با دشمنان
جهاد با جهل و جهاد با دشمنان

مسأله مهم ديگرى كه از آيه مى توان استفاده كرد ، احترام و اهميت خاصى است كه اسلام براى مسأله « تعليم » و « تعلّم » قائل شده است ، تا آن جا كه مسلمانان را ملزم مى سازد كه همه در ميدان جنگ شركت نكنن_د ، بلك_ه گ_روهى بمانند و معارف اسلام را بياموزند. يعنى جهاد با جهل همانند جهاد با دشمن برآن ها فرض است و اهميت يكى كمتر از ديگرى نيست ، بلكه تا مسلمانان در مسأله جهاد با جهل ، پيروز نشوند ، در جهاد با دشمن پيروز نخواهند شد ، زيرا يك ملت جاهل ، همواره محكوم به شكست است. يكى از مفسران معاصر در ذيل اين آيه مطلب جالبى دارد ، او مى گويد: من در « طرابلس » مشغول تحصيل علم بودم ، روزى فرماندار آن جا كه خود از معارف اسلامى ، اطلاعات قابل ملاحظه اى داشت ، به من گفت : چرا دولت ، علماء و طلاب علوم دينى را از خدمت سربازى معاف مى كند در حالى كه اين خدمت مقدس ، شرعا برهمه واجب است و طلاب علوم دينى از همه مردم به انجام اين فريضه دينى شايسته ترند ، آيا اين كار اشتباه نيست؟ من بدون مقدمه به فكر آيه فوق افتادم و گفتم: اين كار

ريشه اى در قرآن مجيد دارد ، آن جا كه مى گويد : گروهى جهاد كنند و گروهى به تحصيل علم پردازند. او بسي_ار از اي_ن ج_واب ل_ذت برد، خصوصا اين كه از ي__ك ف__رد مبت__دى مانن__د م__ن ك___ه در آن روز تازه مشغ_ول به تحصي_ل ش_ده ب___ودم ، ص___ادر ش_ده ب__ود .(1)

1- « تفسير المن_ار » ، جلد 11 ، صفحه 78 .

تفسير مردان (625)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تَفَقُّه»: آموختن و فراگرفتن. واژه «فِقْه» در فرهنگ واژه شناسان به مفهوم فهميدن و دان__ا ش_دن است و در اصطلاح، شناخت وآگاهى از احكام و مقررات دينى است. بر اين اساس است كه آگاه به دين را «فَقيه» مى گويند.

«حَذَر»: دورى گزيدن از چيزى به خاطر زيان آن.

شأن نزول

در ش__أن ن__زول و داست__ان ف__رود آي__ه م__ورد بح__ث دو روايت آم__ده است:

1 _ «كَلْبى» از «اِبْن عَبّاس» آورده است كه: شيوه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله چنين بود كه وقتى به سوى ميدان جهاد حركت مى كرد، جز نفاقگرايان و كسانى كه به راستى توان و امكان همراهى آن حضرت را نداشتند، كسى از رفتن به ميدان كارزار تخلّف نمى ورزيد؛ امّا پس از جنگ تبوك و تخلّف نفاقگرايان و فرود آياتى در نكوهش آنان، مردم با ايمان سوگند ياد كردند كه پس از آن در تمام ميدانهاى جهاد _ كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله ش__ركت مى فرمود و يا ديگرى را به فرماندهى مجاهدان مسلمان بر مى گزيد و خود حضور نمى يافت _ شركت جويند. بر اين اساس بود كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله در شرايط خاصّى خود به سوى ميدان كار از نمى رفت و ديگران رابه فرماندهى سپاه توحيد بر مى گزيد، همه ايمان آوردگان به سوى جهاد مى شتافتند و

در نتيجه پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه تنها مى ماند؛ و اين آيات به منظور سامان دادن به اين مشك__ل ف__رود آمد ك__ه: وَ م__ا ك_انَ المُؤمِنُونَ...(1)

2 _ امّا «مُجاهِد» در داستان فرود آيه شريفه شأن نزول ديگرى آورده كه اين گونه است: گروهى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آگاهى از مقررات و مفاهيم اسلام براى رساندن پيامِ پيامبر به صحرانشينان پيرامون مدينه، به سوى آنان مى رفتند و ضمن

1 . سوره توبه، آيه 122.

(626) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

كسب و كار و تلاش براى زندگى، مردم صحرانشين را نيز به حق و فضيلت و توحيد و تقوا دعوت مى كردند و راه اسلام و ايمان را به آنان نشان داده و كسانى را كه آماده بودند، هدايت مى نمودند. امّا در يكى از سفرها پاره اى به آنان خاطر نشان ساختند كه شما چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله را در مدينه تنها مى گذاريد و خود در منطقه پراكنده شده و به رساندن پيام يا ديگر امور مى پردازيد؟ و بدين وسيله بر آنان خرده گرفتند و اين سبب شد كه آنان در دل اندوهگين گرديده و همگى به مدينه و به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند؛ و خدا به خاطر بازگشتِ گروهى آنان و رها كردن امور دينى و ارشادى صحرانشينان، اي__ن آي__ه را بر قل__ب مصفّاى پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ف__رو ف__رست__اد...

جه_اد علمى ورزمى

از حضرت باقر عليه السلام در اين مورد آورده اند كه فرمود: «كانَ هذا حِينَ كَثُرَ النّاسُ فَاَمَرَهُمُ اللّهُ أنْ تَنْفَرَ مِنْهُم طائِفَةٌ و تُقيمَ طائِفَةٌ لِلتَّفَقُّهِ وَ أنْ يَكُونَ الْغَزْوُ نَوْبا.»(1)

اين فرمان خدا براى زمانى بود كه مردم مسلمان شمارشان بسيار گرديد و خدا بدين وسيله مقرّر فرمود كه گروهى از جامعه اسلامى به جهاد

روند و گروهى براى آموزش دين و دانش در شهر بمانند و رفتن به ميدان كارزار بر اساس يك ترتيب عادلانه و درست باشد.

«اَبو عاصِم» در اين مورد آورده است كه: از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه دورى گزيدن از وطن براى كسب دانش و بينش اثرى شگفت در موفقيّت انسان در اين راه دارد و او مى تواند در غربت چيزهايى فرا گيرد كه فرا گرفتن آنها در وطن برايش ميسّ__ر نخ__واه__د بود.

1 . تفسير تِ_بْيان، ج 5، ص 323.

تفسير مردان (627)

دشمن_ان ن_زدي_ك تر را دريابيد

ياآ اَيُّهَا الَّ__ذينَ امَنُ__وا ق__اتِلُوا الَّذينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ وَ لْيَجِدوُا فيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوآا اَنَّ اللّ__هَ مَعَ الْمُتَّقي__نَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، با كافرانى كه به شما نزديك تر هستند، پيكاركنيد ( ودشمن دورتر شمارا ازدشمنان نزديك غافل نكند ) و آن ها بايد در شما شدت و خشونت احساس كنند و بدانيد خداوند با پرهيزكاران است. (123 / توبه)

شرح آيه از تفسير نمونه

درست است كه با تمام دشمنان بايد مبارزه كرد و تفاوتى در اين وجود ندارد ، ولى از نظر تاكتيك و روش مبارزه ، بدون شك بايد نخست ازدشمنان نزديك تر شروع كرد، چرا كه خطر دشمنان نزديك تر بيشتر است، همان گونه كه به هنگام دعوت به سوى اسلام و هدايت مردم به آيين حق، بايداز نزديك تر شروع كرد، پيامبر صلى الله عليه و آله دعوت خودرا به فرمان خداوند از بستگانش شروع كرد و سپس مردم مكه را تبليغ فرمود ، بعد از آن به سراسر جزيره عرب، مبلّغ فرستاد و سپس نامه براى سلاطين جهان نوشت و بدون شك اين روش به پيروزى نزديك تر است. البته هرقانونى استثنايى دارد، ممكن است مواقع فوق العاده اى پيش بيايدكه دشمن دورتر به مراتب خطرناك تر باشد و قبلاً بايد به دفع او شتافت

اما همان گونه كه گفتيم، اين يك استثناء است نه يك قانون هميشگى. و ام__ا اين كه گفتي__م پرداختن به دشمن نزديك تر لازم است ، دلايلش واض__ح است زي__را ؛

اولاً خط_ر دشم_ن ن___زدي___ك از خط___ر دشمن___ان دور بيشت__ر مى ب__اش____د .

ثانيا آگاهى و اطلاعات ما نسبت به دشمنان نزديك تر افزون تر است و اين خود به پيروزى كمك مى كند .

ثالثا پرداختن به دور و رها كردن نزديك ، اين خطر را نيز دارد كه دشمنان نزديك ممكن است از پشت سر حمله كنند و يا كانون اصلى اسلام را به هنگام خالى شدن

(628) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

مركز درهم بكوبند .

رابعا وسايل و هزينه مبارزه با نزديك ، كمتر و ساده تر و تسلط بر جبهه در آن آسان تر است ، به اين جهات و جهات ديگر دفع اين گونه دشمنان ، لازم تر است. ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد ؛ در آن موقع كه آيه فوق نازل شد ، اسلام تقريبا همه جزيرة العرب را گرفته بود و بنابراين نزديك ترين دشمن در آن روز شايد امپراطورى روم شرقى بود كه مسلمانان براى مبارزه با آنان به تبوك شتافتند. اين را نيز نبايد فراموش كرد كه آيه فوق گرچه از « پيكار مسلحانه » و از « فاصله مكانى » سخن مى گويد ، ولى بعيد نيست كه روح آيه در پيكارهاى منطقى و فاصله هاى معنوى نيز حاكم باشد ، به اين معنى كه مسلمانان به هنگام پرداختن به مبارزه منطقى و تبليغاتى با دشمنان ، اوّل بايد به سراغ كسانى بروند كه خطرشان براى جامعه اسلامى بيشتر و نزديك تر است ، مثلاً در عصر ما كه خطر الحاد و مادّيگرى همه جوامع

را تهديد مى كند ، بايد مبارزه با آن را مقدم بر مبارزه با مذاهب باطله قرار داد ، نه اين كه آن ها فراموش شوند ، بلكه بايد لبه تيز حمله متوجه گروه خطرناك تر گردد ، يا مثلاً مبارزه با استعمار فكرى و سياسى و اقتصادى بايد در درجه اوّل قرار گيرد. دومين دستورى كه در زمينه جهاد در آيه فوق مى خوانيم ، دستور شدت عمل است ، آيه مى گويد : دشمنان بايد در شما يك نوع خشونت احساس كنند ( وَ لْيَجِدوُا فيكُمْ غِلْظَةً ). اشاره به اين كه تنها شجاعت و شهامت درونى و آمادگى روانى براى ايستادگى مبارزه سرسختانه با دشمن كافى نيست ، بلكه بايد اين آمادگى و سرسختى خود را به دشمن نشان دهيد و آن ها بدانند در شما چنين روحيه اى هست و همان ، سبب عقب نشينى و شكست روحيه آنان گردد و به تعبير ديگر وجود قدرت كافى نيست ، بلكه بايد در برابر دشمن نمايش قدرت داد. و لذا در تاريخ اسلام مى خوانيم كه به هنگام آمدن مسلمانان به مكه براى مراسم زيارت خانه خدا ، پيامبر صلى الله عليه و آله به آن ها دستور داد به هنگام طواف ، باسرعت راه بروند بلكه بدوند و شدت و سرعت و ورزيدگى خود را به

تفسير مردان (629)

دشمنانى كه ناظر آن ها بودند ، نشان دهند. و در داستان فتح مكه نيز آمده كه ؛ پيامبر صلى الله عليه و آله شب هنگام دستور داد مسلمانان همگى در بيابان آتش بيفروزند تا مردم مكه به عظمت ارتش اسلام آشنا شوند و اتفاقا اين كار در روحيه آن ها اثر گذاشت و نيز دستور داد كه ابوسفيان ، بزرگ مكه را در گوشه اى نگه دارند و ارتش نيرومند

اسلام در مقابل او رژه روند. و در پايان آيه به مسلمانان با اين عبارت نويد پيروزى مى دهد كه بدانيد خدا با پرهيزكاران است. اين تعبير ممكن است علاوه بر آن چه گفته شد ، اشاره به اين معنى نيز باشد كه توسّل به خشونت و شدت عمل ، بايد توأم با تقوا باشد و هيچ گاه از حدود انسانى تجاوز نكند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

مباد از دشمن خانگى غافل گرديد

به باور «حَسَن» اين فرمان پيش از آمدن دستور كارزار با همه شرك گرايان فرود آمده بود. و به باور برخى ديگر اين فرمان براى هميشه تاريخ است؛ چرا كه براى هيچ جامعه و مردمى شايسته نيست كه به پيكار با دشمنان دور دست بروند و نزديكان بد انديش را واگذارند تا با نقشه هاى زشت و تجاوز كارانه به جامعه زيان وارد آورند و آنان را از مسير درست و عادلانه منحرف سازند. تنها در يك صورت مى توان آنان را وا نهاد و آن زمانى است كه آنان با مسلمانان پيمان همزيستى مسالمت آميز داشته باشند.

آيه شريفه نشانگر آن است كه مردم هر شهر و ديارى موظّفند تا در برابر دشمن تجاوزكارى كه در انديشه يورش به مرزها و شهرهاى آنان است دليرانه بايستند و با وجود زمامدار عادل و يا بدون آن، از كرامت و وطن خويش دفاع كنند.

در ادام__ه آيه ش__ريفه به بيان دستور ديگرى پرداخته و مى فرمايد:

وَلْيَجِدُوا فيكُمْ غِلْظَةً

كف___ر گ__راي__ان و تجاوزكاران از شما دست بردار نخواهند بود، از اين رو بايد آن__ان خش__ونت و سخ__ت گيرى ع__ادلان__ه و بج__ا را از شما احساس كنند تا دست از ش__رارت ب__ردارند.

(630) آياتُ الرِّجال فِى الْقُرْآن

جلد دوم

فهرست مطالب

موضوع صفحه

متن تأييديه حضرت آية اللّه العظمى جعفر سبحانى••• 4

متن تأيي_دي__ه حض__رت آي__ت اللّه محم__د ي___زدى••• 5

متن تق__ريظ حض_رت آية اللّه سيد على اصغر دستغيب••• 6

انسان در قرآن كريم••• 7

ن____ور فط___رت در اعم___اق دله___ا••• 10

آرام__ش روان در س__اي__ه ايم____ان••• 12

منظور از "بش_ارت" در اين آيه چيست ؟••• 15

اولي__اء خ__دا از دي__دگ__اه رواي___ات••• 16

امنيّت واقع__ى در پرتو ايم_ان و تق__وا••• 17

اولي__اء خ__دا از دي__دگ__اه رواي___ات••• 18

منظ__ور از اي__ن ن__وي__د و م_____ژده••• 20

رابطه تقسيم ارزاق

و تلاش براى زندگى••• 21

خ___داى روزى رس___ان و آگ______اه••• 26

سعادت و شقاوت افراد در آخرت نتيجه اعمال آن ها در دنياست••• 27

چگ____ونگ__ى سخ___ن گفت__ن م__ردم در روز رست__اخي___ز••• 28

تي___ره بخت___ان روز رست____اخي___ز••• 30

بحثى پيرامون سعادت و شقاوت از نظر ذاتى يا اكتسابى بودن••• 31

اسب___اب سع____ادت و شق______اوت••• 34

استثن___اء در آيه چه مفه___ومى دارد ؟••• 37

تفسير فراز نخست••• 39

تفسير ف___راز دوّم••• 40

حقيق___ت سع_____ادت و شق_____اوت••• 42

(636)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آيا خوشبختى و بدبختى در گرو اتفاق و تصادف است يا به دست انسان؟••• 44

بخشى از زندگينامه حض__رت يوسف عليه السلام و ضرورت توجه پدران در ابراز••• 46

محبت نسبت به فرزندان••• 46

مست__ى قدرت و امكانات••• 50

پشنه__اد دهن_ده كه بود؟••• 53

نقش وي_رانگ_ر حس_د در زن_دگى انسان ها عليه السلام ••• 55

يوسف خ__زان__ه دار كش__ور مص__ر مى ش__ود••• 59

چگونه يوسف دعوت طاغوت زمان را پذيرفت ؟••• 59

اهميت مس__ائ__ل اقتص__ادى و م_دي___ري_ت••• 60

تعهد و تخصص دو ركن اساسى مديريت است••• 61

م_دح خ__وي__ش ي__ا مع__رف_ى خ__ويشت_ن••• 61

چگ__ون__ه دل با ي__اد خ__دا آرام مى گي____رد••• 66

ذك__ر خ__دا چيس___ت و چگ__ون_ه اس__ت؟••• 67

ع_وامل هشتگ_ان_ه نگ_ران__ى و پ__ريش__انى••• 68

آي__ا آرامش با خ_وف خ__دا س__ازگ__ار است؟••• 71

شك_ر مايه فزونى نعمت و كفر موجب فنا است••• 74

چه__ار نكت__ه مهم در زمين__ه شك_ر نعم__ت••• 77

ي__ك ق___ان__ون جه______ان شم_______ول••• 79

رابط__ه ايمان و سپ__اس با ف__زونى نعمت ها••• 80

مفه__وم و م__راح__ل سپ____اس واقع____ى••• 81

آي___ا ايج__اد تف__اوت در رزق و روزى ب__ا ع__دال__ت س__ازگار است؟••• 83

(637)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

نعمت م__ال و راز تف__اوت روزى ها••• 84

نعمت همس_ر و ف_رزن_د و يار و ياور••• 85

ب_راب_رى م_رد و زن••• 87

حيات طيبه چيست ؟••• 88

پ_اداش ش_ايسته ايمان و عمل در دنيا صرفنظر از مرد يا زن بودن••• 88

زن__دگى پ__اك و پاكي__زه كدام

است؟••• 89

توحيد و نيكى به پدر و مادر سرآغاز يك رشته احكام مهم اسلامى••• 90

دقت فوق العاده در احترام به پدر و مادر••• 90

زنجي__ره اى از مق__ررات انس__انس_از••• 91

ب__از ه__م نيك__ى به پ___در و م___ادر••• 95

دوازده حك__م مه__م اجتم__اعى ق__ابل ت__وج_ه وي__ژه آق_اي_ان••• 98

هش___دار از «زن__ا» و پي__ام_دهاى آن••• 101

ض__رورت پ__رهي_ز از قت_ل و درگي_رى••• 103

ت_أمين ح_ق حي__ات••• 105

رعايت مال يتيم و وفاى به عهد و پيمان••• 106

زي__ان ك_م ف_روشى••• 109

ع____دل و داد در رواب__ط اقتص____ادى••• 111

تنهااز علم پيروى كن••• 113

گفتار و كرداربايدآگاهانه و مسئولانه باشد••• 113

هش_____دار از آف_ت كب__ر و غ______رور••• 116

(638)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

جه__ان ميدان آزم__ايش است••• 119

آغ__از ماجراى م__ردان مشه_ور به اصحاب كهف••• 122

شأن نزول••• 123

پرتوى از سرگذشت درس آم_وز جوانان آزادى خواه••• 125

اصح_اب «رَقي___م» چ__ه كس___انى ب__ودن__د؟••• 126

ديدگاه ها در مورد اين جوانان پرشور و ستم ستيز••• 128

سرگذشت مشروح اصحاب كهف••• 133

ج____وانم___ردى و ايم_____ان••• 133

ايم__ان و ام__داده__اى اله___ى••• 134

ادام__ه سرگ_ذشت اصحاب كَهْف••• 134

ج_وان_ان يا جوانمردان يا هر دو؟••• 134

پن__اهگ__اهى به ن___ام غ____ار••• 140

موقعي__ت دقي__ق اصح_اب كهف••• 143

خ__داج_وي_ان آزادى خ______واه••• 144

گ_ريزپايان حق جو و باطل ستي_ز••• 145

داست_ان س__گ «اصح_اب كَهْف»••• 150

بي_دارى بعد از يك خواب طولانى••• 153

پ____اك ت___ري_ن طع_______ام••• 154

تقي_______ه س______ازن_____ده••• 155

ك_ان_ون ق_رآن لط___ف اس___ت••• 155

و اين گونه آنان را پس از آن خواب طولانى بيدار كرديم••• 156

(639)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ي__ك پ__رس__ش در مفه____وم آي____ه••• 159

پ__اي__ان م__اج__راى اصح___اب كه__ف••• 160

مسجد در كنار آرامگاه و ايجاد بناى ياد بود••• 163

چگ__ونگى اين روي__داد از ديدگاه مفسّران••• 164

از ورق گ__ردانى لي_ل و نه__ار انديشه كن!••• 165

و آنگ__اه...••• 165

ه___دف از اي___ن ك___ار شگف__ت انگي_ز••• 166

سه ديدگاه••• 166

پ_اي__ان آن روي__داد و گفتگ__وى م_ردم••• 171

در بيان كارهاى آينده از لفظ «انشاءاللّه» استفاده كنيد••• 174

خ__واب اصح__اب كهف••• 179

پ___رت__وى از آي___ات•••

185

همنشين__ى ب_ا پ_اك_دلان پ_ابرهن_ه افتخ__ار اس_ت••• 195

روح طبق__اتى مشك__ل ب_زرگ جامع_ه ها••• 196

رابط_ه ه__واپ__رستى و غفل__ت از خ__دا••• 197

ن_زدي_ك ش_دن به ث_روتمن_دان ب_ه خاطر ث_روتشان••• 197

ش_____أن ن_______زول••• 198

با مح__رومان شايست__ه كردار نه برخورداران بيدادگر••• 199

م_ال و فرزندان ماي__ه آزم__ايش هستند••• 202

زرق و ب_____رق ن_اپ___اي___دار دني____ا••• 203

(640)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

كوروش بزرگ مرد تاريخ ايران••• 207

ذوالق___رني_ن ك___ه ب____ود ؟••• 207

سرگذش__ت شگفت انگي____ز «ذو القَ_رنَيْ___ن»••• 213

چ_را «ذو القَرنَيْن»؟••• 214

سنجي__ده و حس___اب ش__ده سخ__ن گفت__ن••• 215

هرج_ايى راه_ى و هر پيروزى وسيله اى مى طلبد••• 217

راز م_وفقي__ت و پي_____روزى••• 217

آي__ا او پيامبر بود؟••• 220

دو اص__ل تش_وي_ق و كيف__ر ع_ادلان_ه و بج___ا••• 222

اص__ل ب_رخ__ورد سه__ل و آس__ان ب__ا م_ردم••• 223

و اين__ك داست__ان س___دّ «ذو القَ__رنَيْ____ن»••• 228

ي__أج_وج و م__أج_وج چ_ه كس__انى ب__ودن_د ؟••• 229

يَ_أجوج و مَ_أجوج••• 231

ت_أمين حقوق و امنيّت م__ردم••• 234

اصل مشاركت ملّى••• 234

اصل استحك__ام در ك__اره__ا••• 237

پ_رت_وى از آي_ات••• 240

هدف هاى تربيتى و اخلاقى داستان «ذوالقَرنَيْن»••• 240

هشدارازآفت غروروخودكامگى••• 240

فن_اپ_ذي_رى دني_ا••• 241

(641)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

و ديگر معادشناسى و ايمان به جهان ديگر••• 241

درس يكت__ا پ__رست__ى و توحي_دگ_راي_ى••• 241

ت_ذكر پس_ر به پدر••• 243

پرتوى از سرگذشت اب_راهي_م••• 243

وي__ژگى راستگ__وي_ى و راست_ى پيشگ_ى••• 244

منطق گيرا و كوبنده ابراهيم عليه السلام ••• 246

دلي__ل پي__روى از ع___الِ___م••• 247

هش__دار از پرستش شيطان!••• 249

راه نفوذ در ديگران••• 250

پدر ابراهيم كه بود؟••• 252

پ_رت_وى از آي__ات••• 260

از خود و نزديكانمان آغاز كنيم••• 261

دع__وت تنها بر اساس آگ__اه_ى و بين_ش••• 261

واكنش ها••• 262

گمراهى پدران جواز گمراهى پسران نيست••• 263

پ__در توحيدگ_راي_ان و رشد و برازندگى او••• 263

كث__رت ط_رف__داران و دوام ي__ك فك__ر••• 266

پ_رت_وى از سرگ__ذش__ت «زَكَ____رِيّ__ا»••• 270

نج___ات زك___ري__ا از تنهايى••• 271

صفات برجسته مردان شايسته••• 273

سرنوشت شوق آفرين و دوست داشتنى مردم با ايمان••• 273

ن__وي__د رستگ__ارى و نجات••• 275

همس____ر دائ__م

و م__وق__ت••• 282

چ__را از «كني__ز» به «مِلْ_كِ يَمي__ن» تعبير شده است••• 283

(642)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ام_انتهاى خ___دا و م___ردم••• 285

اقس______ام پيم___انه____ا••• 285

وي__ژگيهاى ايم_ان آوردگ_ان••• 286

مج__ازات مردان زن__اك__ار••• 290

چ__را زن زن__اك__ار بر م_رد زناكار مقدم ذكر شده است؟••• 291

مجازات در حضور جمع چرا؟••• 292

حد زانى قبلاً چه بوده است؟••• 292

چ__را نخست كيفر زن__ان؟••• 294

اج__راى ح__دّ زن__ا بر عه__ده امام يا نم__اين_ده اوس_ت••• 294

فلسف__ه حض____ور تماش__اگران در اج__راى ح__دّ زن__ا••• 295

مرد زناكار فقط مى تواند با زن زناكار يا مشرك ازدواج كند••• 296

ش___راي__ط تح__ري__م ازدواج ب__ا زان_____ى و زاني___ة••• 297

م__واردى كه حكم زن___ا اع_دام است••• 298

ت__دابي__رى براى پ__اكى و پاكدامنى••• 300

م_جازات تهمت اخلاقى مرد به همسر••• 302

ش___أن ن___زول••• 303

كيف______ر تهم___ت ب_ه همس_____ر••• 306

چرا حكم قذف در مورد دو همسر تخصيص خورده است؟••• 312

ب_رن_ام___ه مخص_وص « لِع_____ان »••• 312

تعلّق مردان و زن_ان ناپاك به يكديگر••• 314

كبوتر با كبوتر ...••• 315

(643)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

م___رده___ا م__واظ___ب چشم___ان خ___ود باشن__د••• 317

شأن نزول••• 318

پديده برهنگ__ى و چش__م چرانى••• 319

توصي__ه ق__رآن ب_راى ازدواج آق_ا پسرها با تضمين رفع فقر از سوى خدا••• 320

منظ__ور از جمل__ه «وَ الصّالِحي__نَ مِنْ عِب__ادِكُمْ وَ اِم__ائِكُ__مْ» چيس__ت؟••• 321

فرم__ان تشكي_ل خ__ان__واده و تش__ويق ب__ه ازدواج••• 322

تج_ارت و كسب و كار مردان خ_دا را از انجام وظايف دينى غافل نمى سازد••• 325

پ_اداش وي__ژه م__ردان خ____دا••• 328

صفات دوازده گانه مردان شايسته••• 330

تب__دي__ل سيئ__ات به حسن_ات••• 344

ض__رورت ف__رار از بيه__ودگ__ى••• 347

راه خ__دا را با چش_م و گ__وش بسته نمى ت__وان پيمود••• 350

درخواست همسر و فرزند صالح، و مديريت بر م_ؤمنين••• 351

پ___اداش عِب__ادُال_رَّحْم_ان ( بن_دگ_ان وي__ژه خ__دا )••• 353

پ___اداش پرشك___وه بن___دگ__ان خ___اص خ____دا••• 354

اگ___ر دع___اى شم_ا نب__ود ارزش___ى ن__داشتي___د••• 355

وي__ژگى هاى بندگان خاص خ_دا••• 358

پ__اداش پ__رشك___وه آن____ان••• 359

نقش دع__ا در

زن_دگ_ى انسان ها••• 359

پيشنه__اد ازدواج از طرف پدر دخت__ر به پس__ر، ب_لام__ان_ع است••• 361

مردانى كه تا آخرين نفس در راه انجام وظيفه الهى مقاومت كرده اند••• 363

(644)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ده صف__ت برجست__ه مردان با ايمان••• 366

مس__اوات م_رد و زن در پيشگاه خدا••• 369

ي___ك ت__وصي__ه اخ__لاق_ى به م__ردان در ارتب__اط ب__ا ط__لاق••• 375

انحلال خانواده يا جدايى شرافتمندانه••• 377

س__رگ___ذشت م___ردى كه ك__رام__ت اله__ى را براى خود رقم زد••• 379

س_رگ___ذش_ت س__ه پي__امب__ر••• 380

واكنشِ شه___ر ح__ق ن__اپ___ذي__ر••• 383

داست_ان مج_اه__دى ج___ان برك_ف••• 388

سرگ_ذش__ت رس_ولان انط___اكي__ه••• 390

ت__دبي_رى سنجي__ده و حكيم_ان___ه••• 392

تمثيل_ى از مردان موّح__د و مش__رك••• 405

فرزندان همه ه_داياى خ__دا هستند••• 409

اى انسان به پ_در و م_ادر نيكى كن!••• 411

فيلم__ى ك__وت__اه از آغ_از ت_ا ف_رج_ام ي_ك زن_دگى خ_داپسن_دانه••• 417

انس_ان بهشت__ى از دي__دگ_اه ق_رآن••• 420

پ_ايمال كنن_دگ_ان حق_وق پ_در و مادر••• 422

پن_ج وي_ژگى ي_اران وي_ژه پيامبر صلى الله عليه و آله ••• 427

محب__ت متق____اب__ل اس___لام__ى••• 431

سيم____اى ج_امع___ه اس__لام___ى••• 432

پ__رت_وى از آي__ات••• 436

آفت ويرانگر تَعَصُّب••• 436

(645)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

ريش____ه تَعَصُّ__ب••• 437

ع__لائ__م بيم__ارى••• 438

مروجين خش_ونت و پرچم__داران آن••• 440

تعص__ب پ__ذي_ران••• 442

انواع واقسام تَعَصُّب••• 444

مس____خ ش__دگ_ى••• 444

مب__ارزه اس___لام با آف__ت تَعَصُّ_ب••• 450

پيك__ار اس___لام ب__ا اي_ن آف____ت••• 454

راه هاى مبارزه با اين آفت هستى سوز••• 454

اهميت اخ__وت اس_لامى••• 457

حق____وق س__ى گ___ان__ه مؤم__ن نسب__ت ب__ه ب__رادران ايمان_____ى••• 458

ب____رادرى در ايم____ان و اخ___لاق••• 460

ب__رادرى اس_لام_ى••• 461

اِحْق__اق ح__ق ن__ه فَصْ_ل خص_ومت••• 466

ممن__وعيت استه__زاء ، بدگم__انى ، غيب__ت ، تجسس و الق__اب زش_ت••• 467

هش_____دار از ت____رور شخصي__ت••• 468

تجسس در امور شخصى ديگران ممنوع و براى مصالح جامعه مجاز است••• 475

غيبت از ب__زرگ ترين گن_اه_ان است••• 476

مفه___وم غيبَ__ت••• 477

ع_لاج غيب__ت و ت__وب___ه آن••• 478

م___وارد استثن____اء غيب__ت••• 478

(646)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

سه آفت ديگر امنيت و آرامش••• 480

تح_ريم پن_داره_ا و گم_ان هاى ناروا و ناسنجيده••• 483

مرد

يا زن بودن نش__انه برترى نيست بلكه معيار تقواى الهى است••• 486

حقيق_____ت تق________وى••• 487

ب___راب___رى انس___ان ه__ا••• 489

فرق « اس__لام » و « ايم_ان »••• 492

حقيق__ت اس__لام و ايم__ان••• 493

پ___رت____وى از آي______ات••• 495

بحثى پيرامون رزق و روزى و راه هاى افزايش آن••• 505

به__ره گيرى از نشانه هاى حق آمادگى لازم دارد••• 507

بحثى پيرامون رزق و روزى و راه هاى افزايش آن••• 508

م__ردانى از جن__س ف___ولاد••• 510

ض__رورت وح___دت صف_وف••• 511

پيك__ارگران راستين و استوار••• 512

بعضى از زنان و فرزندان دشمن شما هستند، از آن ها برحذر باشيد••• 513

ش_أن نزول••• 513

ام_وال و فرزندانتان وسيل_ه آزمايش شما هستند••• 516

ش__رايط ط__لاق و ج__دايى م__ردان از زن___ان••• 518

ط_____لاق ، منف_____ورت__رين ح_____لال ه___ا••• 520

دلاي____ل و انگي__زه ه_اى پنجگ____انه ط__لاق••• 522

فلسف__ه نگه_داشت_ن عِدّه••• 524

رواياتى در نك_وهش ط_لاق••• 527

ي___ا س__ازش ي__ا ج__دايى خ__داپسن__دانه••• 533

(647)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

زندگى تحسين برانگيز و يا جدايى خداپسندانه••• 534

ارتب_اط بي_ن تق__وا و نج____ات از مشك__لات••• 537

مفه_وم روح ت_وكل بر خ__دا••• 539

احك__ام زن_ان مطلّق____ه و حق____وق آن ه__ا••• 543

ازدواج محب__وب ترين چي__زها نزد خ__داست••• 547

ن_اروات__رين رواه_ا يا منف_ورترين ح_لال ه__ا••• 549

چرا طلاق؟••• 550

اين هم__ه تدابي__ر و شراي_ط براى طلاق چرا؟••• 551

دف__اع از حق_وق زن ب_ه هنگام جدايى و طلاق••• 554

احك__ام « ط__لاق رجع__ى»••• 557

خدا تكليف مالايُطاق نمى كند••• 558

اهمي__ت نظ__ام خان__واده••• 558

خان__واده خ_ود را از آتش دوزخ نج__ات دهيد••• 560

مسئوليت هاى چن__دگ__انه انس__ان در زندگى••• 561

ثم_رات پنجگانه توبه نصوح••• 565

تعلي__م و ت_ربيت خان__واده••• 565

ت__وب__ه درى ب____ه س__وى رحم___ت خ__دا••• 566

توبه اى خالص وراستين يا راه نجات و رستگارى••• 567

ش_راي_ط ت__وب__ه راستي_ن••• 569

انس_ان شن_اسىِ قرآن كريم••• 571

س__ازگ__ارى و جم__ع بين آيات متف_اوت در م_ورد صفات انسان••• 517

ح___ال__ت انس____ان ك__م ظ__رفي__ت••• 572

وي__ژگى هاى نُه گانه انسان هاى شايسته••• 573

(648)

فهرست مطالب

موضوع صفحه

پ_رت___وى از آي___ات••• 584

دوازده ويژگى انسان هاى شايسته كردار••• 584

مح__ور اين وي_ژگى ها••• 585

رابط__ه

« تق__وا » و « عم__ران و آبادى »••• 586

پاداش دني__وى ايمان••• 586

گناه و ويرانى جامعه ها••• 588

تأثير ت__وب__ه و استغف__ار در اف__زايش رزق و روزى و ف_رزندان••• 590

پناه بردن مردان به مردانى از جن سبب گمراهى و طغيان آنهاست••• 592

ش____أن ن_______زول••• 593

سن___دى ب___زرگ بر فضيل___ت اه___ل بي___ت پي___امب__ر صلى الله عليه و آله ••• 593

پ_اداش عظي__م اب__رار••• 595

اوصاف پنجگانه مردان نيك كه آن ها را مستحقّ بهشت مى سازد••• 597

سي___ر ك__ردن گ___رسنگ__ان از بهت___ري_ن حسن___ات است••• 600

پ__اداش هاى پ__ان__زده گانه بهشت__ى ب__راى م__ردان ني__ك••• 607

پ__رت___وى از آي__ات••• 620

واى بر عيبج__وي__ان و غيبت كنن__دگان••• 623

واى ب__ر زب__ان هاى گ__زنده و عيب جو••• 624

كب_ر و غرور سرچشمه گن__اه__ان بزرگ••• 632

(649)

اين كتاب را هديه مى كنم به

سَيِّدِنا وَ نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ

رَسُولِ اللّهِ وَ خاتَمِ النَّبِيّينَ وَ اِلى مَوْلانا

وَ مَوْلَى الْمُوَحِّدينَ عَلِىٍّ اَميرِ الْمُؤْمِنينَ وَ اِلى بِضْعَةِ

الْمُصْطَفى وَ بَهْجَةِ قَلْبِهِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمينَ وَ اِلى سَيِّدَىْ

شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَى الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ

الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ وُلْدِالْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّةَ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَالْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّلِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَالْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَمَعالِمِ الدّينِ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءَوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(3)

متن تأييديه حضرت آية اللّه العظمى جعفر سبحانى

بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم

يكى از گام هاى مؤثر كه بايد مفسران اسلامى در تشريح و تفهيم مقاصد عالى قرآن بردارند اين است كه، دگرگونى عميقى در شيوه تفسير به وجود آورند و از تكرار تفسير قرآن به شيوه ترتيبى كه سوره به سوره يا آيه به آيه است، خوددارى نم__اين__د و ت__وج__ه خ__ود را به شيوه ديگرى كه همان «تفسير موضوعى» است، معطوف سازند. آن گاه خواهند ديد در اين نوع تفسير چه پنجره هاى زيبايى از علوم و معارف قرآن در چشم انداز تفسيرى آنان گشوده مى شود.

در همين راست__ا برادر فرزانه جن__اب آقاى دكتر محم__د بيستون__ى رئيس گروه مؤسسات قرآنى تفسير جوان در تلاشى بيست ساله با لطف و عنايات ويژه الهى شش نوع تفسير موضوعى براى شش مخاطب هدف تحت عناوين تفسير كودك، تفسير نوجوان، تفسير جوان، تفسير زنان، تفسير مردان و تفسير خانواده با نظارت علماى برجسته حوزه هاى علميه تأليف ومنتشرنموده وچندين كتب ارزنده قرآنى و تفسير موضوعى مستقل را نيز تحت عناوينى همچون تغذيه، باستان شناسى،

هنرهاى دستى، دنياى حيوانات، شعر و شاعرى، آب و باران، فقر و ثروت، نهج البلاغه جوان، خلاصه الغدير، لغت شناسى و مفاهيم قرآن كريم و... را با نگاه ويژه به قرآن، حديث و علوم روز براى نسل جوان تأليف و چاپ و منتشر نموده است كه اين حجم از فعاليتهاى تأثيرگذار قرآنى در نوع خود كم نظير مى باشد.

براى ايشان تداوم توفيقات و طول عمر همراه با صحت، عزّت و حسن عاقبت را خواهانم و به همه خانواده هاى محترم و جوانان عزيز توصيه مى نمايم از همه آثار ارزشمند و كاربردى ايشان كه با محتواى عميق و ساده و زيباترين شكل ارائه شده است حداكثر استفاده را بنمايند.

قم _ جعفر سبحانى

4/8/88

(4)

متن تأييديه حضرت آيت اللّه محمد يزدى

رئيس شورايعالى حوزه علميه و رئيس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى

قرآن كريم اين بزرگ ترين هديه آسمانى و عالى ترين چراغ هدايت كه خداوند عالم به وسيله آخرين پيامبرش براى بشريت فرو فرستاده است ؛ همواره انسان ها را دستگيرى و راهنمايى نموده و مى نمايد. اين انسان ها هستند كه به هر مق__دار بيشتر با اين نور و رحمت ارتباط برقرار كنند بيشتر بهره مى گيرند.

ارتب__اط انس__ان ها با ق__رآن ك__ري__م با خ__وان__دن، ان__ديشي__دن، فهمي__دن، شناختن اهداف آن شكل مى گيرد. تلاوت، تفك__ر، دريافت و عمل انسان ها به دستورالعمل هاى آن، سطوح مختلف دارد. كارهايى كه براى تسهيل و روان و آسان كردن اين ارتباط انجام مى گيرد هر كدام به نوبه خود ارزشمند است.

كارهاى گوناگونى كه دانشمند محترم جناب آقاى دكتر بيستونى براى نسل جوان در جهت اين خدمت بزرگ و امكان ارتباط بهتر نسل جوان با قرآن انجام داده اند ؛ همگى قابل تقدير و تشكر و احترام است. به علاقه مندان بخص__وص جوانان توصي__ه مى كنم

كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيق___ات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى

1/2/1388

(5)

متن تقريظ حضرت آية اللّه سيد على اصغر دستغيب

نماينده محترم مجلس خبرگان رهبرى

بسم اللّه الرحمن الرحيم

وَ الَّ__ذي_نَ جاهَدوُا فين_ا لَنَهْدِيَنَّهُ_مْ سُبُلَن_ا وَ اِنَّ اللّ_هَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ

(69 / عنكبوت)

خداوند را بندگانى است كه در راه او تلاشگر و نيكوكارند و همانها هستند كه از هدايت و نصرت الهى برخوردارند. حدود 35 سال از نخستين ديدارم با نورچشم گرامى و عزيزم جناب آقاى دكتر محمد بيستونى در مسجدالرّضاى عليه السلام شيراز مى گذرد و با روحيّه تعهّد، اخلاص و فداكارى ايشان آشنائى كافى دارم. قبل از انقلاب از جوانان پيشگام در مبارزات بوده و مكرّر بازداشت و زندانى مى شدند و پس از پيروزى، خطيرترين كارها را در صحنه هاى مختلف با توكّل به خدا و بعنوان انجام وظيفه به عهده مى گرفتند. اينج_انب م_وفقيّت هاى چشمگي__ر و ارزشمند آق__اى دكت__ر بيست__ونى از جمل__ه تحقيق__ات و ت__أليفات جالب و جذّاب مؤسسه قرآنى تفسير جوان خصوصا ابداع روش اُنس با قرآن از طريق كارگاههاى آموزشى تفسير و تحقيق موضوعى قرآن كريم را مرهون مجاهدات و صالحات ايشان مى دانم. نكته قابل توجّه اينكه مشاراليه فرصت جوانى را مغتنم دانسته و در راه خدا گذرانيدند. و اكنون بحمداللّه جوانان عزيز ميهن اسلامى از نتايج كار و تلاش مستمر وى بنحو شايسته اى بهره مند مى باشند. اميد است اقشار مختلف خصوصا نسل جوان با استفاده از آثار اين وجود گرانمايه، معارف دينى خود را ارتقاء بخشند و مسئولين محترم فرهنگى جامعه با حمايت بى دريغ خود گام مؤثرى در اشاعه فرهنگ قرآنى و اسلامى بردارند.

شيراز _ سيد على اصغر دستغيب

28/12/84

(6)

انسان در قرآن كريم

وَاِذا مَسَّ الاِْنْسانَ الضُّرُّ دَعانالِجَنْبِهِ اَوْ قاعِدا اَوْ قاآئِما فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَ__أَنْ لَ__مْ يَدْعُن_اآ اِلى ضُ__رٍّ مَسَّ__هُ كَ_ذلِ_كَ زُيِّنَ لِلْمُسْ__رِفينَ م_ا كانُوا يَعْمَلُونَ

و هنگامى

كه به انسان زيان ( و ناراحتى ) برسد ، ما را ( در همه حال ) درحالى كه به پهلوخوابيده يا نشسته يا ايستاده است ، مى خواند ، اما هنگامى كه ناراحتى او را برطرف ساختيم، چنان مى رود كه گويى هرگز ما را براى حل مشكلى كه به او رسيده ، نخوانده ،اين گونه براى اسرافكاران اعمالشان زينت داده شده است. (12 / يونس)

شرح آيه از تفسير نمونه

خاصيت مشكلات و حوادث دردناك ، كنار رفتن حجاب ها از روى فطرت پاك آدمى است ، در كوره حوادث ، تمام قشرهاى سياهى كه روى اين فطرت را پوشانده است ، مى سوزد و از ميان مى رود و براى مدتى هرچند كوتاه درخشش اين نور توحيدى آشكار مى گردد. سپس مى گويد : اما اين افراد ، چنان كم ظرفيت و بى خرد هستند كه « به مجرد اين كه بلا و ناراحتى آن ها را برطرف مى سازيم ، آن چنان در غفلت فرومى روند ، كه گويا هرگز از ما تقاضايى نداشتند » و ما نيز به آن ها كمكى نكرديم ( فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنآ اِلى ضُرٍّ مَسَّهُ ). « آرى اين چنين اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است » ( كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ). در اي__ن ك__ه چ___ه كسى اعم__ال اين گونه افراد را در نظرشان جلوه و زينت مى دهد، در ذي__ل آي__ه 122 سوره انعام، جل__د 5 « تفسير نمونه » بحث ش__ده است و اجم__ال سخن اي__ن است ك__ه ؛

زينت دهنده ، خداوند است اما از اين طريق كه اين خاصيت را در اعمال زشت و آلوده آفريده كه هرقدر انسان به آن ها بيشتر آلوده شود، بيشتر

خو مى گيرد و نه تنها قبح و زشتى آن ها تدريجاازميان مى رود، بلكه كم كم به صورت عملى شايسته درنظرشان مجسم مى گردد. و اما چرا در آيه فوق اين گونه افراد به عنوان « مُسْرِف»

تفسير مردان (7)

( اسرافكار ) معرفى شده اند ، به خاطر اين است كه چه اسرافى از اين بالاتر كه انسان مهم ترين سرمايه وجود خود يعنى عمر و سلامت و جوانى و نيروها را بيهوده در راه فساد و گناه و عصيان و يا در مسير به دست آوردن متاع بى ارزش و ناپايدار اين دنيا به هدر دهد و در برابر اين سرمايه ، چيزى عايد او نشود. آيا اين كار اسراف نيست و چنين كسان ، مُسرف محسوب نمى ش_وند .

درباره « انسان » تعبيرات مختلفى در قرآن مجيد آمده است ؛ در آيات زيادى از او به « بَشَر » تعبير شده و در آيات فراوانى به « انسان » و در آياتى نيز به عنوان « بنى آدم » و عجيب اين كه در بسيارى از آياتى كه از او به " انسان" تعبير ش__ده ، صف__ات نك__وهي__ده و م__ذم__ومى براى او ذكر گرديده است. مثلاً در آيات م___ورد بحث انس__ان ب__ه عن__وان ي__ك م__وج__ود فراموشكار و حق نشناس مع__رفى ش__ده است.

در جاى ديگر به عنوان ي_ك م_وج__ود ضعيف ( خُلِقَ الاِْنْسانُ ضَعيفا ) «38 / نساء» .

در ج__اى ديگر به عنوان يك موجود ستمگر و كفران كننده (اِنَّ الاِْنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ) « 34 / اب___راهي__م » .

در ج__ايى ديگ_ر انسان را بخيل دانسته است (وَ كانَ الاِْنْسانُ قَتُورا) «100 / اسراء».

در مورد ديگر م_وج__ودى عج_ول مى شمرد ( وَ كانَ الاِْنْسانُ عَجُولاً ) « 11 / اسراء » .

در جاى ديگر كف__ور

و كف__ران كننده مى داند ( وَ كانَ الاِْنْسانُ كَفُورا ) « 67 / اسراء » .

در م__ورد ديگ__ر م__وج__ودى پرخاشگ__ر دانست__ه (ك__انَ الاِْنْس__انُ اكْثَرَ شَىْ ءٍ جَ__دَلاً) « 54 / كهف » .

در ج__اى ديگر نيز كفور مبين و كفران كننده آشكار آورده (اِنَّ الاِْنْسانَ لَكَفُورٌ مُبينٌ) « 19 / زخ______رف » .

در مورد ديگر موجودى كم ظرفيت و دمدمى مزاج كه هنگام نعمت ، بخيل و به هنگام بلا ، پرجزع است ( اِنَّ الاِْنْسانَ خُلِقَ هَلُوعا اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوُعا وَ اِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعا) « 19 ، 20 ، 21 / معارج ». در جاى ديگر مغرور و حتى در برابر خدا دانسته ( يا

(8) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اَيُّهَا الاِْنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَريمِ) « 6 / انفطار ». و در مورد ديگر او را موجودى كه هنگام نعمت طغيان مى كند، دانسته ( اِنَّ الاِْنْسانَ لَيَطْغى اَنْ رَآهُ اسْتَغْنى ) «6و7/علق». به اين ترتيب مى بينيم « انسان » در قرآن مجيد به عنوان موجودى كه داراى جنبه هاى منفى فراوان و نقطه هاى ضعف متعددى است ، معرفى شده است. آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در « اَحْسَنِ تَقْويم » و «بهترين ساختمان» آفريده است؟ (لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ فى اَحْسَنِ تَقْويمٍ) «4 / تين». و آيا اين همان انسانى است كه خدا معلّم او بوده و آن چه را نمى دانسته ، به وى آموخته است ؟ (خَلَقَ الاِْنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَيانَ) «3و4/الرحمن». و بالاخره آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در مسير پروردگار به سعى و تلاش واداشته ( يا اَيُّهَا الاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحا ) « 6 / انشقاق ». بايد

ديد اين ها چه انسانى هستند كه با آن همه كرامت و محبت الهى اين همه نقاط ضعف و نارسايى از خود نشان مى دهند؟ ظاهر اين است كه اين بحث ها همه مربوط به انسان هايى است كه تحت تربيت رهبران الهى قرار نگرفته اند ، بلكه به صورت گياهى خودرو پرورش يافته اند ، نه معلمى و نه راهنمايى و نه بيداركننده اى داشته اند ، شهواتشان آزاد و در ميان هوس ها غوطه ور هستند. بديهى است چنين انسانى نه تنها از امكانات فراوان و سرمايه هاى عظيم وجود خويش بهره نمى گيرد ، بلكه با به كار بردن آن ها در مسيرهاى انحرافى و غلط به صورت موجودى خطرناك و سرانجام ناتوان و بينوا درمى آيد. وگرنه انسانى كه با استفاده از وجود رهبران الهى و به كارگرفتن انديشه و فكر و قرار گرفتن در مسير حركت تكاملى و حق و عدالت به مرحله « آدميت » گام مى نهد و شايسته نام « بنى آدم » مى شود ، به جايى مى رسد كه به جز خدا نمى بيند ، آن چنان كه قرآن مى گويد: « وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنىآآدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً : ما آدميزادگان را گرامى داشتيم و صفحه خشكى و دريا را جولانگاه آن ها قرار داديم و از روزى هاى پاكيزه به او بخشي__دي__م و بر بسي__ارى از مخل__وقات خود فضيلت و برتريش داديم » ( 70 / اسراء ) .

تفسير مردان (9)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نور فطرت در اعماق دلها

و هنگامى كه به انسان زيان و رنجى از زيانها و رنجهاى دنيا برسد، در همان حال كه بر پهلو خفته و يا نشسته و يا ايستاده است، ما را مى خواند؛ امّا

اين ياد خدا و روى آوردن به بارگاه او، نه به انگيزه خداجويى و خدا خواهى و تو حيد گرايى و پاداش آخرت است، بلكه تنها به منظور بر طرف شدن آن رنج و زيان و نج__ات خ__ويش است كه خ__دا را مى خ_واند.

فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَاَنْ لَّمْ يَدْعُنا اِلى ضُرٍّ مَسَّهُ

و آنگاه كه ما آن زيان و سختى را از او برداريم و برطرف سازيم و سلامتى او را به وى بازگردانيم، از سپاسگزارى ماروى برتافته و به همان شيوه گذشته باز مى گردد، چنانكه گويى هرگز ما را براى نجات خويش از ورطه گرفتارى و بلا نخ__وان__ده و از ما در خواست نجات خودرا ننموده و مارانمى شناسد.

كَ__ذلِ__كَ زُيِّ__نَ لِلْمُسْ__رِفينَ م__ا ك__انُ__وا يَعْمَلُ_ونَ.

به باور برخى منظور اين است كه: همان گونه كه شيطان و انسانهاى شيطان صفت، روى برت__افت__ن از ني__ايش باخ__دا به هنگ__ام__ه خ__وش__ى و آسايش را براى گن__اهك__اران آراسته اند، همين گونه براى اسرافكاران نيز كردار زشت و بيداد شان جل____وه داده ش____ده است.

(10) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آرامش روان در سايه ايمان

اَلاآ اِنَّ اَوْلِي_اآءَ اللّ__هِ لا خَ__وْفٌ عَلَيْهِ___مْ وَ لا هُ___مْ يَحْ__زَن_ُونَ

آگاه باشيد اولياء ( و دوستان ) خدا نه ترسى دارند و نه غمگي_ن مى شوند. (62 / يونس)

اَلَّ__ذينَ امَنُ_وا وَ كانُوا يَتَّقُونَ

هم__ان ها كه ايم_ان آوردند و ( از مخالفت فرمان خ__دا ) پ_رهي_ز مى كردند.(63 / يونس)

لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِ_ى الاْخِ_رَةِ لا تَبْدي_لَ لِكَلِم_اتِ اللّهِ ذلِ_كَ هُ_____وَ الْفَ_________وْزُ الْعَظي________مُ

در زندگى دنيا و در آخرت شادند ( و مسرور ) ، وعده هاى الهى تخلف ناپذير است واي___ن رستگ___ارى ب__زرگ____ى اس__ت .(64 / يونس)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اَوْلِياء » جمع « وَلِىّ » در اصل از ماده « وَلى ،

يَلى » گرفته شده كه به معنى نبودن واسطه ميان دو چيز و نزديكى و پى درپى بودن آن ها است ، به همين دليل به هر چيزى كه نسبت به ديگرى قرابت و نزديكى داشته باشد، خواه از نظر مكان يا زمان يا نسب و يا مقام ، «وَلِىّ» گفته مى شود، استعمال اين كلمه به معنى سرپرست و دوست و مانند اين ها نيز از همين جا است. بنابراين اولياء خدا كسانى هستند كه ميان آنان و خدا حايل و فاصله اى نيست ، حجاب ها از قلبشان كنار رفته و در پرتو نور معرفت و ايمان و عمل پاك ، خدا را با چشم دل چنان مى بينند كه هيچ گونه شك و ترديدى به دل هايشان راه نمى يابد و به خاطر همين آشنايى با خدا كه وجود بى انتها و قدرت بى پايان و كمال مطلق است و ماسواى خدا در نظرشان كوچك و كم ارزش و ناپايدار و بى مقدار است. كسى كه با اقيانوس آشنا است ، قطره در نظرش ارزشى ندارد و كسى كه خورشيد را مى بيند ، نسبت به يك شمع بى فروغ بى اعتنا است. و از اين جا روشن مى شود كه چرا آن ها ترس و اندوهى ندارند ، زيرا خوف و ترس معمولاً از احتمال فقدان نعمت هايى كه انسان در اختيار دارد و يا خطراتى كه ممكن است در آينده او را

تفسير مردان (11)

تهديد كند ، ناشى مى شود ، همان گونه كه غم و اندوه معمولاً نسبت به گذشته و فقدان امكاناتى است كه در اختيار داشته است. اولياء و دوستان راستين خدا از هرگونه وابستگى و اسارت جهان مادّه آزادند و « زه_د » به معنى حقيقيش بر وجود آن ها حكومت مى كند ، نه با از

دست دادن امكانات مادى ، جزع و فزع مى كنند و نه ترس از آينده در اين گونه مسائل افكارشان را به خود مشغول مى دارد. بنابراين « غم ها » و « ترس هايى » كه ديگران را دائما در حال اضطراب و نگرانى نسبت به گذشته و آينده نگه مى دارد ، در وجود آن ها راه ندارد. يك ظرف كوچك آب ، از دميدن يك انسان ، متلاطم مى شود ولى در پهنه اقيانوس كبير حتى طوفان ها كم اثر است و به همين دليل آن را اقيانوس آرام مى نامند ( لِكَىْ لا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ ) (23/حديد). نه آن روز كه داشتند ، به آن دل بستند و نه امروز كه از آن جدا مى شوند، غمى دارند ، روحشان بزرگ تر و فكرشان بالاتر از آن است كه اين گونه حوادث در گذشته و آينده در آن ها اثر بگذارد. به اين ترتيب امنيت و آرامش واقعى بر وجود آن ها حكمفرما است و به گفته قرآن ؛ «اوُلآئِكَ لَهُمُ الاَْمْنُ» ( 82 / انع__ام ) و ي__ا به تعبير ديگر ؛ «اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: ياد خدا مايه آرامش دل ها است » ( 28 / رعد ). خلاصه اين كه غم و ترس در انسان ها معمولاً ناشى از روح دنياپرستى است ، آن ها كه از اين روح تهى هستند ، اگر غم و ترسى نداشته باشند ، بسيار طبيعى است. اين بيان استدلالى مسأله بود و گاهى همين موضوع به بيان ديگرى كه شكل عرفانى دارد ، به اين صورت عرضه مى شود. اولياى خدا آن چنان غرق صفات جمال و جلال او هستند و آن چنان محو مشاهده ذات پاك او مى باشند

كه غير او را به دست فراموشى مى سپرند ، روشن است در غم و اندوه و ترس و وحشت حتما نياز به تصور فقدان و از دست دادن چيزى و يا مواجهه با دشمن و موجود خطرناكى دارد ، كسى كه غير خدا در دل او نمى گنجد و به غير او نمى انديشد و جز او را در روح خود پذيرا نمى شود ، چگونه ممكن است غم و اندوه و ترس وحشتى داشته باشد. از آن چه گفتيم ، اين

(12) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

حقيقت نيز آشكار شد كه منظور غم هاى مادى و ترس هاى دنيوى است ، وگرنه دوستان خدا وجودشان از خوف او مالامال است ، ترس از عدم انجام وظايف و مسؤوليت ها و اندوه بر آن چه از موفقيت ها از آنان فوت شده ، كه اين ترس و اندوه جنبه معنوى دارد ومايه تكامل وجود انسان و ترقى او است، به عكس ترس و اندوه هاى مادى كه مايه انحطاط و تنزّل است. اميرمؤمنان على در خطبه معروف « هَمّام » كه حالات اولياى خدا در آن به عالى ترين وجهى ترسيم شده ، مى فرمايد : «قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ : دل هاى آن ها محزون و مردم از شرّ آن ها در امان هستند » و نيز مى فرمايد : «وَ لَوْ لاَ الاَْجْلُ الَّذى كَتَبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ اَرْواحُهُمْ فى اَجْسادِهِمْ طَرْفَةَ عَيْنٍ شَوْقا اِلَى الثَّوابِ وَ خَوْفا مِنَ الْعِقابِ : اگر اجلى كه خداوند براى آن ها مقرر كرده نبود، حتى يك چشم به هم زدن ارواح آن ها در بدن هايشان آرام نمى گرفت ، به خاطر عشق به پاداش الهى و ترس و وحشت از مجازات و كيفر او » .(1) قرآن مجيد درباره مؤمن_ان مى گوي_د : «اَلَّذينَ

يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ هُمْ مِنَ السّاعَةِ مُشْفِقُونَ : كسانى كه از پروردگارشان با اين كه او را به خشم نمى بينند ، مى ترسند و از رستاخيز بيمناكند » ( 49/انبياء ) ، بنابراين آن ها خوف و ترس ديگرى دارن_د .

جالب اين كه ايمان را به صورت فعل ماضى مطلق آورده و تقوا را به صورت ماضى استمرارى ، اشاره به اين كه ايمان آن ها به سرحدّ كمال رسيده ولى مسأله تقوا كه در عمل روزمره منعكس مى شود و هرروز و هرساعت كار تازه اى مى طلبد و جنبه تدريجى دارد ، براى آن ها به صورت يك برنامه و وظيفه دائمى درآمده است . آرى اين ها هستند كه با داشت__ن اين دو رك__ن اس__اسى دي__ن و شخصي__ت ، چنان آرامشى در درون ج__ان خود احساس مى كنند كه هيچ يك از طوفان هاى زندگى آن ها را تكان نمى دهد ، بلكه به مضمون « اَلْمُؤْمِنُ كَالْجَبَلِ الرّاسِخِ لاتُحَرِّكُهُ الْعَواصِفَ » ، همچ__ون ك_وه در برابر تندباد حوادث ، استقامت به خ__رج مى دهند .

1- « نهج البلاغه » ، خطبه 193 ( صبحى صالح ) .

تفسير مردان (13)

منظور از "بشارت" در اين آيه چيست ؟

باتوجه به مطلق بودن اين كلمه و وجود « الف و لام جنس » در « اَلْبُشْرى » ، مفهوم وسيعى نهفته شده كه هرگونه بشارت و شادى پيروزى و موفقيت را شامل مى شود و همه آن چه در بالا ذكر شد ، در آن درج است و در واقع هركدام اشاره به گوشه اى از اين بشارت وسيع الهى مى باشد. و شايد اين كه در بعضى از روايات به خواب هاى خوش و رؤياهاى صالحه تفسير شده ، اشاره به اين است كه هرگونه بشارت ، حتى بشارت هاى كوچك نيز در

مفهوم « اَلْبُشْرى » افتاده است ، نه اين كه منحصر به آن باشد. درواقع اين اثر تكوينى و طبيعى ايمان و تقوا است كه انسان را از انواع دلهره ها و وحشت هايى كه زاييده شك و ترديد و همچنين مولود گناه و انواع آلودگى ها است ، از روح و جسم انسان دور مى سازد ، چگونه ممكن است كسى ايمان و تكيه گاه معنوى در درون جان خود نداشته باشد ، باز احساس آرامش كند؟ او به يك كشتى بى لنگر در يك درياى طوفانى مى ماند كه امواج كوه پيكر هرلحظه او را به سويى پرتاب مى كنند و گرداب ها براى بلعيدنش دهان باز كرده اند. چگونه كسى كه دست به ظلم و ستم و ريختن خون مردم و غصب اموال و حقوق ديگران آلوده كرده ، ممكن است آرامش خاطر داشته باشد ، او برخلاف مؤمنان حتى خواب آرام ندارد و غالبا خواب هاى وحشتناكى مى بيند كه در اثناء آن خود را با دشمنان درگير مشاهده مى كند و اين خود يك دليل بر ناآرامى و تلاطم روح آن ها است. طبيعى است يك شخص جانى به خصوص اين كه تحت تعقيب باشد ، در عالم خواب خود را در برابر اشباح هولناكى مى بيند كه براى گرفتن و تعقيب او كمر بسته اندو يا اين كه روح آن مقتول مظلوم از درون ضمير ناآگاهش فرياد مى زند و او را شكنجه مى دهد ، لذا هنگامى كه بيدار مى شود ، همچون يزيد ، « ما لى وَ لِلْحُسَيْنِ : مرا با حسين چه كار » ؟ و يا همچون حجاج ، « ما لى وَ لِسَعيدِ بْنِ جُبَيْرٍ : مرا با سعيد بن جبير چه كار » ؟ مى گويد .

(14) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اولياء خدا از ديدگاه روايات

در ذيل آيات فوق روايات جالبى از ائمه اهل بيت عليهم السلام وارد شده است كه به بعضى از آن ها اشاره مى كنيم: اميرمؤمنان على آيه 62 اين سوره را تلاوت فرمود و سپس از ياران خويش سؤال كرد : « مى دانيد " اَوْلِياءَ اللّهِ " چه اشخاصى هستند » ؟ عرض كردند : « اى اميرمؤمنان شما خودتان بفرماييد كه آنان چه كسانى هستند » ؟ امام فرمود : « هُمْ نَحْنُ وَ اَتْباعُنا فَمَنْ تَبِعَنا مِنْ بَعْدِنا طُوبى لَنا وَ طُوبى لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبى لَنا ، قالُوا يا اَميرَ الْمُؤْمِنينَ ما شَأْنُ طُوبى لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبى لَنا ؟ اَلَسْنا نَحْنُ وَ هُمْ عَلى اَمْرٍ ؟ قالَ : لاَِنَّهُمْ حُمِلُوا ما لَمْ تَحْمَلُوا عَلَيْهِ وَ اَطاقُوا ما لَمْ تُطيقُوا : دوستان خدا ، ما و پيروان ما كه بعد از ما مى آيند ، هستند . خوشا به حال ما و بيشتر از آن خوشا به حال آن ها ، بعضى پرسيدند : چرا بيشتر از ما ؟ مگر ما و آن ها هردو پيرو يك مكتب نيستيم و كارمان يكنواخت نمى باشد؟ فرمود: نه، آن ها مسؤوليت هايى بر دوش دارند كه شما نداريد و تن به مشكلاتى مى دهند كه شمانمى دهيد » .(1) كتاب « كمال الدين » از اب_وبصي_ر از امام صادق نقل مى كندكه : « طُوبى لِشيعَةِ قائِمِنَا الْمُنْتَظِرينَ لِظُهُورِه فى غَيْبَتِه وَ الْمُطيعينَ لَهُ فى ظُهُورِه ، اُولئِكَ اَوْلِياءُ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاهُمْ يَحْزَنُونَ: خوشا به حال پيروان امام قائم كه درغيبتش ( با خودسازى ) انتظار ظهورش را مى كشند و به هنگام ظهورش مطيع فرمان او هستند، آن ها اولياى خدا هستند، همان هاكه نه ترسى دارند و نه غمى » .(2) يكى از دوستان

امام صادق نقل مى كند كه امام فرمود: « پيروان اين مكتب در لحظات آخر عمر چيزهايى مى بينند كه چشمشان با آن روشن مى شود » ، راوى مى گويد : من اصرار كردم ؛ « چه چيزى مى بينند » ؟ و اين سخن را بيش از ده بار تكرار كردم ولى در هربار امام تنها به اين جمله قناعت مى كرد كه ؛ « مى بينند » ، در آخر مجلس رو به سوى من كرد و مرا صدا زد و فرمود: « مثل اين كه اصرار دارى بدانى چه چيز را مى بينند » ؟ گفتم : « آرى قطعا » ، سپس گريستم ، امام به

1 و 2 _ « نورالثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 309 .

تفسير مردان (15)

حال من رقّت كرد و فرمود : « آن دو را مى بينند ، اصرار كردم كدام دو نفر » ؟ فرمود : « پيامبر صلى الله عليه و آله و على را ، هيچ انسان باايمانى چشم از جهان نمى پوشد مگر اين كه اين دو بزرگوار را خواهد ديد كه به او بشارت مى دهند »، سپس فرمود: « اين را خداوند درقرآن بيان كرده » ، سؤال كردم : « در كجا و كدام س_وره » ؟ فرمود : « در سوره يونس ، آن جا كه مى گويد؛ "اَلَّذينَ امَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ ، لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِى الاْخِرَةِ"». روشن است كه اين روايات اشاره به قسمتى از بشارت هاى افراد باايمان و متّقى است ، نه همه آن بشارت ها و نيز روشن است كه اين مشاهده ، مشاهده جسم مادى نيست ، بلك__ه مش__اه__ده جس__م ب__رزخ__ى با دي__د برزخى است ، زيرا مى دانيم در جهان ب__رزخ

كه ف__اصل__ه اى است مي__ان اين جه__ان و سراى آخرت ، روح انسان بر جسم برزخيش باقى مى ماند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَوْف»: بسان دو واژه «فَزَع» و «جَزَع» همانند وهم معنا هستندو از ترس و اضطراب درونى از رويدادن رويدادى ناگوار خبر مى دهند. با اين بيان خوف به مفهوم دلهره، ت__رس و احس__اس ناامن__ى است كه در ب__راب__ر آن، آرامش خ__اط_ر و امنيّت است.

«حُزْن»: به مفه___وم اوج ان__دوه _ در ب__راب__ر ش__ادم__انى _ است. اين واژه دراصل از ريش__ه «حَ__زْن» كه ب_ه معن__اى زمي__ن سخ__ت اس__ت، برگ__رفت__ه ش__ده اس_ت.

امنيّت واقعى در پرتو ايمان و تقوا

پس از ترسيم گرفتارى و نگونسارى شرك گرايان و بيداد پيشگان در آيات پيش، اينك روشنگرى مى كند كه امنيّت و آرامش در اين سراوسراى آخرت تنها در گرو ايمانِ آگاهانه و خالصانه و پرواپيشگى است و بر اين اساس است كه آن مردم شايسته كردارى كه بر فرمان خدا دل مى سپارند و براساس مقررات او زندگى مى كنند، خدا آن__ان را دوست م__ى دارد و در روز رست__اخي__ز نيز نه بيمى از كيفر دارند و نه اندوهگين خواهند شد.

(16) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و از ديدگاه چهارمين امام نور امام سجاد عليه السلام منظور ازدوستان خدا كسانى هستند كه مقررات او رااحترام گذارند و به فرمان پيامبرش عمل كنند، از آنچه خدا تحريم فرموده است بپرهيزند و در اين سراى زود گذر و فناپذير پارسايى پيشه سازند و به پاداش پرشكوه خدا مشتاق باشند، روزى حلال و پاكيزه را در زندگى بجويند و هزينه كنند و نظرشان از به دست آوردن ثروت و امكانات، فخر فروشى و روى هم انباشتن آنها نباشد و حقوق آن را بپردازند. چنين كسانى همانها

هستند كه خداوند آن چه را كسب كرده اند براى آن ها مبارك و پر تداوم مى گرداند و به خاطر آن چه كه براى آخرتشان پيش مى فرستند به آن ها پاداش مى دهد .

اولياء خدا از ديدگاه روايات

در ذيل آيات فوق روايات جالبى از ائمه اهل بيت عليهم السلام وارد شده است كه به بعضى از آن ها اشاره مى كنيم: اميرمؤمنان على آيه 62 اين سوره را تلاوت فرمود و سپس از ياران خويش سؤال كرد : « مى دانيد " اَوْلِياءَ اللّهِ " چه اشخاصى هستند » ؟ عرض كردند : « اى اميرمؤمنان شما خودتان بفرماييد كه آنان چه كسانى هستند » ؟ امام فرمود : « هُمْ نَحْنُ وَ اَتْباعُنا فَمَنْ تَبِعَنا مِنْ بَعْدِنا طُوبى لَنا وَ طُوبى لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبى لَنا ، قالُوا يا اَميرَ الْمُؤْمِنينَ ما شَأْنُ طُوبى لَهُمْ اَفْضَلُ مِنْ طُوبى لَنا ؟ اَلَسْنا نَحْنُ وَ هُمْ عَلى اَمْرٍ ؟ قالَ : لاَِنَّهُمْ حُمِلُوا ما لَمْ تَحْمَلُوا عَلَيْهِ وَ اَطاقُوا ما لَمْ تُطيقُوا : دوستان خدا ، ما و پيروان ما كه بعد از ما مى آيند ، هستند . خوشا به حال ما و بيشتر از آن خوشا به حال آن ها ، بعضى پرسيدند : چرا بيشتر از ما ؟ مگر ما و آن ها هردو پيرو يك مكتب نيستيم و كارمان يكنواخت نمى باشد؟ فرمود: نه، آن ها مسؤوليت هايى بر دوش دارند كه شما نداريد و تن به مشكلاتى مى دهند كه شمانمى دهيد » .(1) كتاب « كمال الدين » از اب_وبصي_ر از امام ص__ادق نقل مى كند كه : « طُ_وبى لِشيعَةِ قائِمِنَا الْمُنْتَظِرينَ لِظُهُورِه فى غَيْبَتِه وَ الْمُطيعينَ لَهُ فى ظُهُورِه ، اُولئِكَ اَوْلِياءُ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاهُمْ يَحْزَنُونَ: خوشا به حال پيروان امام

قائم كه درغيبتش ( با خودسازى ) انتظار ظهورش را مى كشند و به

تفسير مردان (17)

هنگام ظهورش مطيع فرمان او هستند، آن ها اولياى خدا هستند، همان هاكه نه ترسى دارند و نه غمى » .(1) يكى از دوستان امام صادق نقل مى كند كه امام فرمود : « پيروان اين مكتب در لحظات آخر عمر چيزهايى مى بينند كه چشمشان با آن روشن مى شود » ، راوى مى گويد : من اصرار كردم ؛ « چه چيزى مى بينند » ؟ و اين سخن را بيش از ده بار تكرار كردم ولى در هربار امام تنها به اين جمله قناعت مى كرد كه ؛ « مى بينند » ، در آخر مجلس رو به سوى من كرد و مرا صدا زد و فرمود: « مثل اين كه اصرار دارى بدانى چه چيز را مى بينند » ؟ گفتم : « آرى قطعا » ، سپس گريستم ، امام به حال من رقّت كرد و فرمود : « آن دو را مى بينند ، اصرار كردم كدام دو نفر » ؟ فرمود : « پيامبر صلى الله عليه و آله و على را ، هيچ انسان باايمانى چشم از جهان نمى پوشد مگر اين كه اين دو بزرگوار را خواهد ديد كه به او بشارت مى دهند »، سپس فرمود: « اين را خداوند درقرآن بيان كرده » ، سؤال كردم : « در كجا و كدام س_وره » ؟ فرمود : « در سوره يونس ، آن جا كه مى گويد ؛ " اَلَّذينَ امَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ ، لَهُمُ الْبُشْرى فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِى الاْخِرَةِ" ». روشن است كه اين روايات اشاره به قسمتى از بشارت هاى افراد باايمان و متّقى است ، نه همه آن بشارت ها و

نيز روشن است كه اين مشاهده ، مشاهده جسم مادى نيست ، بلكه مشاهده جسم برزخى با ديد برزخى است ، زيرا مى دانيم در جهان برزخ كه ف__اصل__ه اى است مي__ان اين جه__ان و سراى آخرت ، روح انسان بر جسم برزخيش ب__اق__ى مى ماند .

«بُشْرى»: به مفهوم بشارت و نويدى است كه آثار شادى و شادمانى را در چهره آشك_ار مى س_ازد.

1 _ « نورالثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 309 .

(18) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

منظور از اين نويد و مژده

منظ__ور از ن_وي_د و مژده اين جهان و جهان ديگر كه در آيه شريفه آمده، چيست؟

1 _ به باور گروهى از جمله «قَتادَة»، «زُهَرى» و «جُبّائى»، منظور از نويد در دنيا همان نويدى است كه فرشتگان به هنگامه مرگ به ايمان آوردگان مى دهند و به آنان مى گويند: نترسيد و اندوهگين نباشيد و به بهشت پرطراوت و زيبا بشارتتان باد.(1)

2 _ از ديدگاه پاره اى منظور ازنويددر زندگى دنيا خوابهاى خوش و خوبى است كه انسان با ايمان در مورد خود مى بيند و يا ديگران در مورد او مى بينند و نويد در سراى آخرت نيز آن است كه در روز رستاخيز و به هنگام بيرون آمدن از رحم زمين او را به بهشت پرطراوت و زيبا م___ژده مى دهن___د. اين بي___ان از حض___رت باقر عليه السلام و نيز از پي__امب__ر گ__رامى صلى الله عليه و آله رواي__ت شده است.

و از حض__رت ص__ادق عليه السلام آورده ان__د كه ب__ه يك__ى از بن__دگ__ان خ__دا فرمود: «ي__ا عُقْبَ__ةَ! لا يَقْبَلُ اللّهُ مِ__نَ الْعِب__ادِ يَ__وْمَ الْقِي__امَةِ إلاّ ه__ذَا الدّينَ الَّ__ذى أَنْتُمْ عَلَيْ___هِ وَ...»(2)

هان اى عقبه! خدا در روزرستاخيز از بندگان خود جز همين دين و آيينى كه شما بر آن هستيد نخواهد پذيرفت و چيزى ميان يكى از

شما و ميان ديدن آنچه ديدگانش را روشن سازد _ جز آنكه نفس او به گلوگاه رسد _ فاصله اى نيست. آنگاه فرمود: اين واقعيت در كت__اب خ__دا ني__ز آمده است و از پى آن به تلاوت اين آيه پرداخت كه: لَهُ_____مُ الْبُشْ____رى فِ__ى الْحَي___وةِ ال__دُّنْي__ا...

و پاره اى نيز آورده اند كه: براى انسان با ايمان درى از قبرش به سوى بهشت پرطراوت و زيبا گشوده مى شود و پيش از آنكه او وارد بهشت گردد، آنچه را برايش آم__اده ش_ده است به چشم خود مى نگرد.

لا تَبْديلَ لِكَلِماتِ اللّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ.

1 . سوره فُصِّلَتْ، آيه 30.

2 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 125 و 126 و 33.

تفسير مردان (19)

رابطه تقسيم ارزاق و تلاش براى زندگى

وَ ما مِنْ داآبَّةٍ فِى الاَْرْضِ اِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَهاكُلٌّ فِى كِتابٍ مُبينٍ

هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر خدا است، او قرارگاه و محل نقل و انتق__الش را مى دان__د ، همه اين ها در كتاب آشكارى ( لوح محفوظ ) ثبت است. (6 / هود)

شرح آيه از تفسير نمونه

گرچه « دابَّةٍ » از ماده « دَبيب » به معنى آهسته راه رفتن و قدم هاى كوتاه برداشتن است ، ولى از نظر مفهوم لغوى هرگونه جنبنده اى را شامل مى شود اما گاهى به خصوص اسب و يا هر حيوان سوارى اطلاق مى گردد و روشن است كه در آيه مورد بحث تمام موجودات زنده و همه جنبندگان را شامل مى شود . «رِزْق» به معنى عطاء و بخشش مستمر است و از آن جا كه روزى الهى عطاى مستمر او به موجودات است به آن رزق گفته مى شود . اين نكته نيز لازم به تذكر است كه

مفهوم آن تنها در نيازهاى مادى خلاصه نمى شود بلكه هرگونه عطاى مادّى و معنوى را شامل مى گردد ، لذا مى گوييم: « اَللّهُمَّ ارْزُقْنى عِلْما تامّا: خداوندا علم كامل به من روزى كن » و يا مى گوييم: «اَللّهُمَّ ارْزُقْنِى الشَّهادَةَ فى سَبيلِكَ: خداوندا شهادت در راهت را نصيب من بگردان » . البته در آيه مورد بحث ممكن است نظر بيشتر روى ارزاق مادى بوده باشد، هرچند اراده مفهوم عامّ نيز چندان بعيد نيست . «مُسْتَوْدَعَ» و «وَديعَة» از يك مادّه است و در اصل به معنى رهاكردن چيزى است . و از آن جاكه امورناپايدار رها مى شوند و به حالت اول بازمى گردند، به هر امر ناپايدار، « مُسْتَوْدَع » گفته مى شود، وَديعَة را نيز به خاطر اين كه سرانجام بايد محل خود را رها كند و به صاحب اصلى بازگردد وديعه گفته اند . در حقيقت آيه فوق مى گويد : تصور نشود كه خداوند تنها به جنبندگانى كه در جايگاه اصلى قرار دارند روزى مى بخشد و به اصطلاح سهميه آن هارا در خانه هايشان مى آورند ، بلكه هركجا باشند و در هر وضع و شرايطى قرارمى گيرند و

(20) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هم از تمام نقاطى كه به آن نقل و مكان مى كنند ، باخبر است . از حيوانات غول پيكر دريايى گرفته تا جنبندگان بسيار كوچكى كه به زحمت به چشم ديده مى شوند هريك مناسب حالشان آن چه را لازم دارند مقرر كرده است . اين روزى به اندازه اى حساب شده و مناسب حال موجودات است كه از نظر « كميّت » و « كيفيّت » كاملاً منطبق بر خواسته ها و نيازهاى آن ها است ، حتى غذاى كودكى كه در رحم مادر است ، هرماه بلكه

هر روز ، با ماه و روز ديگر تفاوت دارد ، هرچند ظاهرا يك نوع خون بيشتر نيست و نيز كودك در دوران شيرخوارگى با اين كه ظاهرا ماه هاى پى در پى غذاى واحدى دارد ، اما تركيب اين شير هر روز با روز ديگر متفاوت است . « كِتابٍ مُبينٍ » به معنى نوشته آشكار است و اشاره به مرحله اى از علم وسيع پروردگار مى باشد كه گاهى از آن تعبير به « لوح محفوظ » مى شود . ممكن است اين تعبير اشاره به اين باشد كه هيچ كس نبايد براى به دست آوردن روزى خود كمترين نگرانى به خويش راه دهد و تصوركند ممكن است درگرفتن سهم خويش، به اصطلاح ، از قلم بيفتد ، چرا كه نام همگى در كتاب آشكارى ثبت است ، كتابى كه همه را احصاء كرده و آشكارا بيان مى كند . آيا اگر در يك مؤسسه نام تمام كارمندان و كاركنان به روشنى ثبت شده باشد احتمال از قلم افتادن كسى مى رود ؟

در م__ورد « رِزْق » بحث ه__اى مهم__ى اس__ت ك__ه قسمت__ى از آن را در اي__ن ج__ا از نظ__ر مى گ___ذراني__م :

1 _ « رزق » به معنى بخشش مستمر و متداوم است اعم ازاين كه مادّى باشد يا معنوى ، بنابراين هرگونه بهره اى را كه خداوند نصيب بندگان مى كند از مواد غذايى و مسكن و پوشاك و يا علم و عقل و فهم و ايمان و اخلاص به همه اين ها رزق گفته مى شود و آن ها كه مفهوم اين كلمه را محدود به جنبه هاى مادّى مى كنند ، توجه به موارد استعمال آن دقيقا ندارند ، قرآن درباره شهيدان راه حق مى گويد « بَلْ اَحْياءُ عِنْدَ

رَبِّهُمْ يُرْزَقُونَ : آن ها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى برند » ( 169 / آل عمران )

تفسير مردان (21)

روشن است كه روزى شهيدان ، آن هم در جهان برزخ ، نعمت هاى مادّى نيست ، بلكه هم__ان مواهب معن__وى است كه حتى تصورش براى مادر اين زندگى مشكل است .

2 _ مسأله تأمين نيازمندى هاى موجودات زنده _ و به تعبير ديگر رزق و روزى آن ها _ جالب ترين مسايلى است كه باگذشت زمان و پيشرفت علم ، پرده از روى اسرار آن برداشته مى شود و صحنه هاى شگفت انگيز تازه اى از آن به وسيله علم فاش مى گردد. طرز روزى رساندن خداوند به موجودات مختلف ، راستى حيرت انگيز است، از جنينى كه در شكم مادر قرارگرفته و هيچ كس به هيچ وجه در آن ظلمتكده اسرارآميز به او دسترسى ندارد ، تا حشرات گوناگونى كه در اعماق تاريك زمين و لانه هاى پرپيچ و خم و در لابلاى درختان و بر فراز كوه ها و در قعر دره هازندگى دارند از ديدگاه علم او هرگز مخفى و پنهان نيستند و همان گونه كه قرآن مى گويد خداوند ، هم جايگاه و « آدرس اصلى » آن ها را مى داند و هم محل سيار آنان را و هر جا باشند روزى آنان را به آنان حواله مى كند. جالب اين كه در آيه فوق به هنگام بحث از روزى خواران تعبير به « دابَّة و جنبنده » شده است و اين اشاره لطيفى به مسأله رابطه « انرژى » و « حركت » است ، مى دانيم هرجا حركتى وجود دارد نيازمند به ماده انرژى زا است يعنى ماده اى كه منشأ حركت گردد ، قرآن نيز در آيات مورد بحث مى گويد خدا به تمام موجودات متحرك روزى

مى بخشد. و اگر حركت را به معنى وسيعش تفسير كنيم گياهان را هم دربرمى گيرد ، زيرا آن ها نيز يك حركت بسيار دقيق و ظريف در مسير « نموّ » دارند ، به همين دليل در فلسفه ما يكى از اقسام حركت را مسأله « نموّ » شمرده اند .

3 _ آيا « روزى » هركس از آغاز تا پايان عمر تعيين شده و خواه ناخواه به او مى رسد ؟ يا اين كه بايد به دنبال آن رفت و به گفته شاعر « شرطِ عقل است جستن از درها ». بعضى از افراد سست و بى حال به اتكاء تعبيراتى همانند آيه فوق ، يا رواياتى كه روزى را مقدر و معين معرفى مى كند فكر ، مى كنند لزومى ندارد كه انسان براى تهيه

(22) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

معاش زياد تلاش كند ، چرا كه روزى مقدر است و به هر حال به انسان مى رسد و هيچ دهان بازى بدون روزى نمى ماند . اين چنين افراد نادان كه شناختشان درباره دين و مذهب فوق العاده سست و ضعيف است بهانه به دست دشمنان مى دهند كه مذهب عاملى است براى تخدير و ركود اقتصادى و خاموش كردن فعاليّت هاى مثبت زندگى و تن در دادن به انواع محروميّت ها ، به عذر اين كه اگر فلان موهبت نصيب من نشده حتما روزى من نبوده ، اگر روزى من بود بدون چون و چرا به من مى رسيد و اين فرصت خوبى به دست استثمارگران مى دهد كه هرچه بيشتر خلق هاى محروم را ب_دوشن_د و آن ه_ا را از ابت_داي_ى ترين وسايل زندگى محروم سازند . درحالى كه مختصر آشنايى به قرآن و احاديث اسلامى براى پى بردن به اين حقيقت كافى است كه اسلام

پايه هرگونه بهره گيرى مادى و معنوى انسان را سعى و كوشش و تلاش مى شمرد تا آن جا كه در جمله شعارگونه قرآنى « لَيْسَ لِلاِْنْسانَ اِلاّ ما سَعى » بهره انسان را منحصرا در كوشش و كارش قرارمى دهد . پيشوايان اسلامى براى اين كه سرمشقى به ديگران بدهند در بسيارى از مواقع كار مى كردند كارهايى سخت و توان فرسا. پيامبران پيشين نيز از قانون مستثنى نبودند ، از چوپانى گرفته ، تا خياطى ، و زره بافى وكشاورزى ، اگر مفهوم تضمين روزى از طرف خدا، نشستن درخانه و انتظار رسيدن روزى باشد ، نبايد پيامبران و امامان كه از همه آشناتر به مفاهيم دينى هستند اين همه براى روزى تلاش كنند . بنابراين ما هم مى گوييم روزى هركس مقدر و ثابت است ، ولى درعين حال مشروط به تلاش و كوشش مى باشد و هرگاه اين شرط حاصل نشود مشروط نيز از ميان خواهد رفت . اين درست به آن مى ماند كه مى گوييم « هر كس اجلى دارد و مقدار معينى از عمر » مسلما مفهوم اين سخن آن نيست كه اگر انسان حتى دست به انتحار و خودكشى و يا تغذيه از مواد زيان بخش بزند تا اجل معينى زنده مى ماند ، مفهومش اين است كه اين بدن استعداد بقاء تا يك مدت قابل ملاحظه دارد اما مشروط بر اين كه اصول بهداشت را رعايت كند و از موارد خطر بپرهيزد و آن چه

تفسير مردان (23)

سبب مرگ زودرس مى شود از خود دور كند . نكته مهم اين است كه آيات و روايات مربوط به معين بودن روزى در واقع ترمزى است روى افكار مردم حريص و دنياپرست كه براى تأمين زندگى به هر در

مى زنند و هر ظلم و جنايتى رامرتكب مى شوند ، به گمان اين كه اگر چني_ن نكنن_د زن_دگيش_ان تأمين نمى شود . آيات قرآن و احاديث اسلامى به اين گونه افراد هشدار مى دهد كه بيهوده دست و پا نكنند واز طريق نامعقول و نامشروع براى تهيّه روزى تلاش ننمايند ، همين اندازه كه آن ها در طريق مشروع گام بگذارند و تلاش و كوشش كنند مطمئن باشند خداوند از اين راه همه نيازمندى هاى آن ها را تأمين مى كند . البتّه نمى توان انكار كرد كه بعضى از روزى هاست چه انسان به دنبال آن برود يا نرود ، به سراغ او مى آيند . آيا مى توان انكار كرد كه نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى تابد و يا باران و هوا بدون كوشش و فعاليّت به سراغ ما مى شتابد ؟ آيا مى توان انكار كرد كه عقل و هوش و استعداد كه از روز نخست در وجود ما ذخيره شده به تلاش ما نبوده است ؟ ولى اين گونه مواهب به اصطلاح بادآورنده و يا به تعبير صحيح تر مواهبى كه بدون تلاش به لطف خدا ، به ما رسيده اگر با تلاش و كوشش خودازآن به طور صحيحى نگهدارى نكنيم آن ها نيز از دست ما خواهد رفت و يا بى اثر مى ماند . حديث معروفى كه از على نقل شده كه فرمود : « وَ اعْلَمْ يا بُنَىَّ ! اِنَّ الرِّزْقَ رِزْقانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ : بدان فرزندم ، روزى دوگونه است ، يك نوع آن همان روزى هايى است كه تو بايد به جستجويش برخيزى ، و گونه ديگرش روزى هايى است كه آن در جستجوى تواست و به سراغ تومى آيد » (1) نيز اشاره به

همين حقيقت است. اين را نيز نمى توان انكار كرد كه در پاره اى از موارد انسان به دنبال چيزى نمى رود ، ولى بر اثر يك سلسله تصادف ها ، موهبتى نصيب او مى شود ، اين حوادث گرچه در نظر ما تصادف است اما در واقع و از نظر سازمان آفرينش حسابى در آن مى باشد ، بدون شك حساب اين گونه روزى ها از روزى هايى كه در پرتو تلاش و

1- « نهج البلاغه » ، وصيّت امام على به فرزندش امام حسن .

(24) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كوشش به دست مى آيد جدا است و حديث بالا ممكن است اشاره به اين ها نيز باشد . ولى به هرحال نكته اساسى اين است كه تمام تعليمات اسلامى به ما مى گويد براى ت__أمين زندگى بهتر چه مادى و چه معنوى ، بايد تلاش بيشتر كرد و فرار از كار به گمان مقسوم بودن روزى غلط است

4 _ در آيه موردبحث تنها اشاره به مسأله « رزق و روزى » شده ، در حالى كه در چند آيه بعد ، آن جا كه سخن از بندگان توبه كار و با ايمان مى گويد ، اشاره به « مَتاع حَسَن » ( بهره بردارى و تمتع شايسته ) شده است . مقابله اين دو با يكديگر اين مطلب را به ما مى فهماند كه براى همه جنبندگان ، انسان ها ، حشرات ، درندگان ، نيكان و بدان ، همگى بهره اى از روزى است ، ولى « متاع حسن » و « مواهب شايسته و ارزنده » تنها مخصوص انسان هاى با ايمانى است كه خود را با آب توبه از هرگونه گناه و آلودگى شستشو داده اند و نعمت هاى خدا را در مسير اطاعت فرمانش

به كار مى گيرند نه در طريق هوا و هوس هاى سركش .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

خ_داى روزى رس_ان و آگ_اه

آفريدگار هستى همه جنبندگان روى زمين از انسان گرفته تا جن، پرنده، چرنده، جانوران، حيوانات اهلى و وحشى و ديگر موجودات زنده را از روى مصلحت و حكم____ت روزى م__ى رس__ان____د!

وَ يَعْلَ__مُ مُسْتَقَ__رَّها وَ مُسْتَ_وْدَعَه_ا

در تفسي__ر اي_ن ف__راز، سه نظ__ر رسي__ده اس__ت:

به باور «ابن عبّاس» و «ربيع»، واژه «مُسْتَقَرّ» به مفهوم جايگاهى است كه جنبندگان بدان پناه مى برند و «مُسْتَوْدَع» آرامگاهى است كه پس از مرگ در آن قرار گرفته و از آن خارج مى گردند. با اين بيان مفهوم آيه شريفه اين است كه: و خدا قرار گاه آنان و آرامگاهشان را كه در آن مدفون مى گردند مى شناسد.

تفسير مردان (25)

سعادت و شقاوت افراد در آخرت نتيجه اعمال آن ها در دنياست

يَ__وْمَ يَ___أْتِ لا تَكَلَّ__مُ نَفْ__سٌ اِلاّ بِ__اِذْنِ_ه فَمِنْهُ_مْ شَقِ__ىٌّ وَ سَعي__دٌ

آن روز كه ( قيامت ) فرا رسد هيچ كس جز به اجازه او سخن نمى گويد گروهى از آن ها شق__اوتمن__دن__د و گ__روهى سع_ادتمن_د ( گروهى بدبختند و گروهى نيكبخت ). (105 / هود)

شرح آيه از تفسير نمونه

« سَعيد » از ماده « سعادت » به معنى فراهم بودن اسباب نعمت و « شَقِىّ » از ماده « شقاوت » به معنى فراهم بودن اسباب گرفتارى و مجازات و بلا است. گاه چنين تصور مى شود اين آيه كه دليل بر سخن گفتن مردم در آن روز به اجازه پروردگار است، با آياتى كه مطلقا نفى تكلم مى كند منافات دارد ، مانند آيه 65 سوره يس : « اَلْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلىآ اَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنآ اَيْديهِمْ وَ تَشْهَدُ اَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ : امروز بر دهان آن ها مهر مى نهيم و به جاى آن دستهايشان سخن مى گويند و پاهايشان گواهى مى دهند به كارهايى كه انجام داده اند » و در آيه

35 سوره مرسلات مى خوانيم : «هذا يَوْمٌ لا يَنْطِقُونَ: امروز روزى است كه آن ها سخن نمى گويند ». بهتر آن است كه در پاسخ سؤال مربوط به تناقض ظاهرى آيات مربوط به تكلم همان جوابى را بگوييم كه بسيارى از مفسران گفته اند و آن اين كه : مردم در آن روز مراحل مختلفى را مى پيمايند كه هر مرحله ويژگى هايى دارد ، در پاره اى از مراحل هيچ گونه پرسش و سؤالى از آن ها نمى شود و حتى مهر بر دهانشان مى نهند ، فقط اعضاى پيكرشان كه آثار اعمال را در خود حفظ كرده اند با زبان بى زبانى سخن مى گويند ، اما در مراحل ديگر قفل از زبانشان برداشته مى شود و به اذن خداوند به سخن مى آيند و به گناهان خود اعتراف مى كنند و خطاكاران يكديگر را م_لامت م_ى نماين_د بلكه سعى دارند گناه خويش را بر گردن ديگرى نهند. به هر حال در پايان آيه اشاره به تقسيم همه مردم به دو گروه كرده مى گويد : « گروهى در آن جا شقى و گروهى سعيدند ، گروهى خوش بخت و گروه ديگرى بدبختند » ( فَمِنْهُمْ شَقِىٌّ وَ سَعيدٌ ). سعيدها در آن جهان همان نيكوكارانى هستند

(26) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه در لابلاى انواع نعمت ها جاى آن ها است و شقاوتمندان همان بدكارانى هستند كه در دل دوزخ در انواع مجازات ها گرفتارند. اين شقاوت و آن سعادت چيزى جز نتيجه اعمال و كردار و گفتار و نيات انسان دردنيانيست.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«شِقاء»: تيره بختى و نيك بختى ضد آن است.

چگونگى سخن گفتن مردم در روز رستاخيز

از آيه مورد بحث چنين دريافت مى گردد كه در روز رستاخيز، تنها به اذن و فرمان او سخن گفته مى شود و نه بدون اجازه

او؛ در حالى كه از آيات ديگرى دريافت مى گ__ردد ك__ه در آن روز كس__ى سخن بر زبان نمى آورد و از كسى پرس و جو نمى ش_ود. براى نمونه:

قرآن در اين مورد مى فرمايد: هذا يَوْمٌ لايَنْطُقُونَ وَ لايُؤْذَن لَهُمْ فَيَعْتذزِرُونَ(1) روز رست__اخي__ز، روزى است ك__ه م__ردم، دم نمى زنند و به آنان اجازه داده نمى شود تا پ__وزش بخ__واهن__د.

و ني_ز مى فرمايد: در آنروز هيچ انس و جنّى از گناهش پرسيده نشود. فَيَوْمَئِذٍ لايُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ اِنْسٌ وَ لا جانٌّ(2)

و ني__ز مى ف__رم__اي__د: و آن__ان را باز داشت كني__د ك__ه خ__ودشان مسئ__ولن__د. وَ قِفُوهُمْ اِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ(3)

و آيات ديگ__رى كه همي__ن مفه__وم و پي__ام را دارد. اين__ك جاى طرح اين پ__رسش است ك__ه آيا اين دست__ه از آي__ات با آي__ه م__ورد بح_ث ناسازگار نيستند؟

1 . سوره مُرْسَلات، آيه 35 _ 36.

2 . سوره رحمن، آيه 39.

3 . سوره صافّات، آيه 24.

تفسير مردان (27)

در اي__ن م__ورد س__ه پ__اس__خ آم__ده ك__ه ه_ر س_ه جالب است:

1 _ روز رستاخيز، گذرگاه ها و توفقگاه هاى گوناگونى دارد كه در برخى از آنها به مردم اجازه سخن داده مى شود و در برخى اجازه داده نمى شود و هر كدام از اين دو گ__روه از آي__ات ن__اظ_ر به ب_رخ_ى از ايستگ__اه ها و گذرگاه هاى روز رستاخيز است.

2 _ و به باور پاره اى ديگر، آن گروه از آيات كه مى فرمايد: در آن روز سخن نمى گويند و يا به آنان اجازه سخن داده نمى شود، منظور اين است كه از روى منطق و استدلال سخن نمى گويند وگرنه در آنجا و آن روز بزرگ، گناهكاران در مورد گناهان خويش زبان به اعتراف مى گشايند و يكديگر را سرزنش مى كنند و هر كدام گناه خود را به گردن

ديگرى مى اندازد، امّا هيچ يك از اينها گفتار حساب شده ومنطقى نيست و مى توان گفت هيچ كدام سخن درستى نمى گويند و زمانى كه انسان سخن درستى براى گفتن نداشته باشد و درست نگويد، همانند آن است كه هرگز نگفته است. پيام اين آيات، بسان سخن كسى است كه به گوينده بى منطقى مى گويد: شما چيزى نياوردى و چيزى نگفتى.

و نظي__ر آي__ات م__ورد اشاره، آن آياتى است كه مردمِ بيگانه از خرد و بينش را كه در آيات قدرت خ__دا آن گونه كه ب__اي__د نمى انديشند و تدبّر و تفكّر نمى كنند، كور و ك__ر و گن__گ م_ى شم_ارد: «صُ__مٌّ بُكْ__مٌ عُمْ__ىٌ فَهُ__مْ لا يَ__رْجِعُ__ونَ.(1)»

3 _ در مورد آياتى نظير اين آيه شريفه كه مى فرمايد: در آن روز هيچ انسان و پرى از گناهش مورد پرسش قرار نمى گيرد،(2) نيز، بايد توجّه داشت كه معناى آيه اين است كه: آرى از آنان براى شناخت ماهيت و گناهانشان پرسش نمى شود؛ چرا كه خداى دانا و آگاه از نيت ها و كارهاى آنان آگاه است و نيازى به پرسش و پاسخ نيست، بلكه پرسش و بازخواست از آنان، به خاطر نكوهش و سرزنش آنان انجام مى گيرد، كه در

1 . سوره بَقَرَه، آيه 18.

2 . سوره رحمن، آيه 39.

(28) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آيه شريفه مى فرمايد: آنان را بازداشت كنيد كه آنان مسؤولند.(1)

به بيان ديگر مى توان گفت: قرآن شريف پرسش به منظور شناسايى را نفى مى كند، امّا ب__ه منظ__ور نك__وهش و س_رزنش را هرگز؛ و با اين بيان هيچ ناسازگارى و تناقضى در مي__ان آي___ات نيس__ت.

در ادامه آيه شريفه آفريدگار هستى خبر مى دهد كه آنان در روز رستاخيز به دو دست__ه تقسي__م مى گ_ردند:

تيره بختان روز رستاخيز

فَمِنْهُ__مْ شَقِ__ىٌّ وَ سَعي__دٌ.

پاره اى

از آنان تيره بخت خواهند بود و پاره اى نيكبخت، كه گروه نخست در خور كيف__ر و ع__ذابن_د و گ___روه دوّم در خ__ور پ__اداش و ث___واب.

ياد آورى ميگردد كه شقاوت يا تيره بختى باعث عذاب و كيفر تيره بختان مى گردد، همان گونه كه سعادت و نيكبختى باعث ارزانى شدن نعمت ها به نيكبختان است. با اين بيان، انسان تيره بخت آن كسى است كه به خاطر عملكرد زشت و ظ__الم__انه اش در ناف__رمانى خ__دا تي__ره بخت گ__ردي__ده و انسان نيكبخت آن كسى است كه در راه فرمانب__ردارى خ__دا و به خاطر انجام كارهاى شايسته، به اوج نيكبخت__ى پ_ر كشيده است.

در آيه شريفه، ضمير «مِنْهُمْ» به واژه «النّاس»(2) كه در آيه پيش است باز مى گردد؛ گ__رچ__ه پ__اره اى بر آنن__د كه ب__ه واژه «نَْفس»(3) كه اس__م جنس است ب_از مى گردد.

1 . سوره صافات، آيه 24.

2 . آيه 103.

3 . آيه 105.

تفسير مردان (29)

بحثى پيرامون سعادت و شقاوت از نظر ذاتى يا اكتسابى بودن

فَاَمَّا الَّ__ذينَ شَقُ__وا فَفِ__ى النّارِ لَهُ__مْ فيه__ا زَفي__رٌ وَ شَهي____قٌ

اما آن ها كه شقاوتمند ش__دن__د در آتش اند و براى آن ها زفير و شهيق (ناله هاى طولانى دم و بازدم) است.(106 / هود)

خلِ__دينَ فيه__ا مادامَتِ السَّمواتُ وَ الاَْرْضُ اِلاّ ما شاآءَ رَبُّكَ اِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُريدُ

جاودانه درآن خواهند ماند، تا آسمان ها و زمين برپاست، مگر آن چه پروردگارت بخواهدكه پروردگارت هر چه را اراده كند انجام مى دهد. (107 / هود)

وَ اَمَّا الَّ__ذي__نَ سُعِدُوا فَفِى الْجَنَّةِ خلِدينَ فيها مادامَتِ السَّمواتُ وَالاَْرْضُ اِلاّ م__اش__اآءَ رَبُّ__كَ عَط_اءً غَيْ__رَ مَجْ__ذُوذٍ

اما آن ها كه سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند بود ، مادام كه آسمان ها وزمين برپاست مگ__ر آن چ__ه پ_روردگ__ارت بخ__واه__د، بخشش__ى است قط__ع نشدنى. (108 / هود)

شرح آيه از تفسير نمونه

« زَفير » به معنى

فرياد كشيدنى است كه با بيرون فرستادن نفس توأم باشد و «شَهيق» ناله توأم با فرو بردن نفس است. اين هر دو صداى فرياد و ناله كسانى است كه از غم و اندوه ناله سر مى دهند ، ناله اى كه تمام وجود آن ها را پر مى كند و نشانه نهايت ناراحتى و شدت عذاب است. بايد توجه داشت كه « زَفير » و « شَهيق » هر دو مصدرند و زفير در اصل به معنى بار سنگين بر دوش گرفتن است و چون چنين كارى سرچشمه آه و ناله مى شود به آن زفير گفته مى شود و شهيق در اصل به معنى طولانى بودن است هم__ان گونه كه ب__ه ك__وه بلن__د « جَبَلٌ شاهِقٌ » مى گويند و سپس به ناله هاى طولانى اطلاق شده است .

بعضى خواسته اند ازآيات فوق ذاتى بودن سعادت و شقاوت را اثبات كنند درحالى كه نه تنها آيات فوق دلالتى بر اين امر ندارد بلكه به وضوح ثابت مى كندكه سعادت و شقاوت اكتسابى است، زيرامى گويد: « اَمَّا الَّذينَ شَقُوا » ( آن ها كه شقاوتمند

(30) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شدند ) و يا مى گويد : « اَمَّا الَّذينَ سُعِدُوا » ( آن ها كه سعادتمند شدند ) اگرشقاوت و سعادت ذاتى بودمى بايست گفته شود«اَمَّا الاَْشْقِياءُ وَ اَمَّاالسُّعَداءُ»و مانندآن و ازاين جاروشن مى شودآن چه درتفسير فخررازى آمده كه «در اين آيات خداوند ازهم اكنون حكم كرده كه گروهى درقيامت سعادتمندند و گروهى شقاوتمند و كسانى را كه خداوند محكوم به چنين حكمى كرده و مى داند سرانجام در قيامت سعيد و يا شقى خواهندبود محال است تغييرپيدا كنند، والا لازم مى آيدكه خبر دادن خداوند كذب و علمش جهل شود و اين محال است » ... به كلى بى اساس است. اين همان ايراد معروف « علم خدا » در مسأله جبر و اختيار است كه پاسخ آن از قديم داده شده است و

آن اين كه: اگر ما افكارپيش ساخته خود را نخواهيم بر آيات تحميل كنيم مفاهيم آن روشن است، اين آيات مى گويد: در آن روز گروهى در پرتو اعمالشان سعادتمند و گروهى به خاطر اعمالشان شقاوتمند و خدامى داند چه كسانى به اراده خود و به خواست و اختيار خود در طريق سعادت گام مى نهند و چه گروهى با اراده خود در مسير شقاوت گام مى نهند بنابراين به عكس آن چه او گفته اگر مردم مجبور به انتخاب اين راه باشند علم خدا جهل خواهد شد چراكه همگان با ميل و اختيار خود راه خويش را انتخاب مى كنند. شاهد سخن اين كه آيات فوق به دنبال داستان هاى اقوام پيشين است كه گروه عظيمى از آن ها بر اثر ظلم و ستم و انحراف از جاده حق و عدالت و آلودگى به مفاسد شديد اخلاقى و مبارزه با رهبران الهى گرفتار مجازات هاى دردناكى در اين جهان شدند كه قرآن براى تربيت و ارشاد ما و نشان دادن راه حق از باطل و جدا ساختن مسير سعادت از شقاوت اين داستان ها را بازگو مى كند. اصولاً اگر ما ، آن چنان كه فخر رازى و همفكرانش مى پندارند ، محكوم به سعادت و شقاوت ذاتى باشيم و بدون اراده به بدى ها و نيكى ها كشانده شويم تعليم و تربيت لغو و بيهوده خواهد بود . آمدن پيامبران و نزول كتب آسمانى و نصيحت و اندرز و تشويق و توبيخ و سرزنش و ملامت و مؤآخذه و سؤال و بالاخره كيفر و پاداش همگى بى فايده يا ظالمانه محسوب

تفسير مردان (31)

مى گردد. آن ها كه مردم را در انجام نيك و بد مجبور مى دانند خواه اين جبر را ، جبر الهى ، يا جبر طبيعى ، يا جبر اقتصادى

و يا جبر محيط بدانند تنها به هنگام سخن گفتن و يا مطالعه در كتاب ها از اين مسلك طرفدارى مى كنند ، ولى در عمل حتى خودشان هرگز چنين عقيده اى ندارند ، به همين دليل اگر به حقوق آن ها تجاوزى شود متجاوز را مستحق توبيخ و ملامت و محاكمه و مجازات مى دانند و هرگز حاضر نيستند به عنوان اين كه او مجبور به انجام اين كار است از وى صرف نظر كنند و يا مجازاتش را ظالمانه بپندارند و يا بگويند او نمى توانسته است اين عمل را مرتكب نشود چون خدا خواسته يا جبر محيط و طبيعت بوده است ، اين خود دليل ديگرى بر فطرى بودن اصل اختيار است. به هر حال هيچ جبرى مسلكى را نمى يابيم كه در عمل روزانه خود به اين عقيده پايبند باشد بلكه برخوردش با تمام انسان ها برخورد با افراد آزاد و مسؤول و مختار است. تمام اقوام دنيا به دليل تشكيل دادگاه ها و دستگاه هاى قضايى براى كيفر متخلفان عملاً آزادى اراده را پذيرفته اند. تمام مؤسسات تربيتى جهان نيز به طور ضمنى اين اصل را قبول كرده اند كه انسان باميل و اراده خود كار مى كند و با تعليم و تربيت مى توان او را راهنمايى و ارشاد كرد و از خطاها و اشتباهات و كج انديشى ها بركنار ساخت. جالب اين كه در آيات فوق « شَقُوا » به عنوان فعل معلوم «سُعِدُوا» به عنوان فعل مجهول آمده است. اين اختلاف تعبير شايد اشاره لطيفى به اين نكته باشد كه انسان راه شقاوت را با پاى خود مى پيمايد ، ولى براى پيمودن راه سعادت تا امداد و كمك الهى نباشد و او را در مسيرش يارى ندهد پيروز

نخواهد شد و بدون شك اين امداد و كمك تنها شامل كسانى مى شود كه گام هاى نخستين را با اراده و اختيار خود برداشته اند و شايستگى چنين امدادى را پيدا كرده اند.

(32) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اسباب سعادت و شقاوت

سعادت كه گم شده همه انسان هااست و هركس آن را در چيزى مى جويد و در جايى مى طلبد به طور خلاصه عبارتست از فراهم بودن اسباب تكامل براى يك فرد يا يك جامعه و نقطه مقابل آن شقاوت و بدبختى است كه همه از آن متنفرند و آن عبارت از : نامساعد بودن شرايط پيروزى و پيشرفت و تكامل است. بنابراين هركس ازنظر شرايط روحى، جسمى، خانوادگى، محيط و فرهنگ، اسباب بيشترى براى رسيدن به هدف هاى والا در اختيار داشته باشد به سعادت نزديك تر يا به تعبير ديگر سعادتمندتر است. و هركس گرفتاركمبودها، نارسايى ها ، از جهات بالا بوده باشد شقاوتمند و بى بهر0از سعادت خواهد بود. ولى بايد توجه داشت كه پايه اصلى سعادت و شقاوت ، اراده و خواست خود انسان است ، او است كه مى تواند وسايل لازم را براى ساختن خويش و حتى جامعه اش فراهم سازد و او است كه مى تواند با عوامل بدبختى و شقاوت به مبارزه برخيزد و يا تسليم آن شود. در منطق انبياء سعادت و شقاوت چيزى نيست كه در درون ذات انسان باشد و حتى نارسايى هاى محيط و خانوادگى و وراثت دربرابرتصميم و اراده خود انسان، قابل تغيير و دگرگونى است، مگر اين كه ما اصل اراده و آزادى انسان را انكاركنيم و اورا محكوم شرايط جبرى بدانيم و سعادت و شقاوتش را ذاتى و يا مولود جبرى محيط و مانند آن بدانيم كه اين نظر به طور قطع در مكتب انبياء و همچنين مكتب عقل محكوم است. جالب اين كه در رواياتى

كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اهلبيت عليهم السلام نقل شده، انگشت روى مسائل مختلفى به عنوان اسباب سعادت يا اسباب شقاوت گذارده شده كه مطالعه آن ها انسان را به طرز تفكر اسلامى در اين مسأله مهم ، آشنا مى سازد و به جاى اين كه براى رسيدن به سعادت و فرار از شقاوت به دنبال مسائل خرافى و پندارها و سنت هاى غلطى كه در بسيارى از اجتماعات وجود دارد و مسائل بى اساسى را اسباب سعادت و شقاوت مى پندارند، به دنبال واقعيات عينى و اسباب حقيقى سعادت خواهد رفت. به عنوان نمونه به چند حديث پرمعنى زير توجه فرماييد :

1 _ امام صادق از جدش اميرمؤمنان على چنين نقل مى كند : « حَقيقَةُ

تفسير مردان (33)

السَّعادَةِ اَنْ يَخْتِمَ لِلرَّجُلِ عَمَلُهُ بِالسَّعادَةِ وَ حَقيقَةُ الشِّقاوَةِ اَنْ يَخْتِمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالشَّقاوَةِ : حقيق__ت سع__ادت اين است كه آخ__رين مرحله زندگى انسان با عمل سعادتمندانه پايان پذيرد و حقيقت شقاوت اين است كه آخرين مرحله عمر با عمل شقاوتمندانه خاتمه يابد ».(1) اين روايت با صراحت مى گويد مرحله نهايى عمر انسان و اعمال او در اين مرحله بيانگر سعادت و شقاوت او است و به اين ترتيب سعادت و شقاوت ذاتى را به كلى نفى مى كند و انسان را در گرو اعمالش مى گذارد و راه بازگشت را در تمام مراحل تا پايان عمر براى او باز مى داند .

2 _ در حديث ديگرى از على مى خوانيم: «اَلسَّعيدُ مَنْ وُعِظَ بِغَيْرِه وَالشَّقِىُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَواهُ وَ غُرُورِه : سعادتمند كسى است كه از سرنوشت ديگران پند گيرد و شق__اوتمن__د كس__ى است كه ف__ري__ب هواى نفس و غرورش را بخورد » .(2) اين سخن على نيز

تأكيد مجددى است براختيارى بودن سعادت و شقاوت و بعضى از اسب__اب مه__م اين دو را بي__ان مى كن_د .

3 _ پيامبراسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «اَرْبَعٌ مِنْ اَسْبابِ السَّعادَةِ وَاَرْبَعٌ مِنَ الشَّقاوَةِ فَالاَْرْبَعُ الَّتى مِنَ السَّعادَةِ الْمَرْئَةُ الصّالِحَةُ وَ الْمَسْكَنُ الْواسِعُ وَ الْجارُ الصّالِحُ وَ الْمَرْكَبُ الْبَهِىّ ءُ وَ الاَْرْبَعُ الَّتى مِنَ الشَّقاوَةِ الْجارُ السُّوءُ وَ الْمَرْئَةُ السُّوءُ وَ الْمَسْكَنُ الضَّيِّقُ وَ الْمَرْكَبُ السُّوءُ : چهار چيز است كه از اسباب سعادت و چهار چيز است از اسباب شقاوت است : اما آن چهار چيز كه از اسباب سعادت است : همسر صالح ، خانه وسيع ، همسايه شايسته و مركب خوب است . و چهار چيز كه از اسباب شقاوت است : همسايه بد و همسر بد و خانه تنگ و مركب بد است » .(3) با توجه به اين كه اين چهار موضوع در زندگى مادى و معن_وى هر كس نقش مؤثرى دارد و از عوامل پيروزى يا شكست مى تواند باشد ، وسعت مفهوم سعادت و شقاوت در منطق اسلام روشن مى شود. يك همسر خوب انسان را به انواع نيكى ها تشويق مى كند ، يك خانه وسيع روح و فكر انسان را آرامش

1- « نور الثقلين » جلد 2 ، صفحه 398 .

2- « نهج البلاغه » صبحى صالح خطبه 86 .

3- « مكارم اخ__لاق » ، صفح_____ه 65 .

(34) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى بخشد و آماده فعاليت بيشتر مى نمايد ، همسايه بد بلاآفرين و همسايه خوب كمك مؤثرى به آسايش و حتى پيشرفت هدف هاى انسان مى كند ، يك مركب بدرد خور براى رسيدن به كارها و وظايف اجتماعى عامل مؤثرى است ، در حالى كه مركب ق__راض__ه و زوار دررفت__ه يك عامل عقب ماندگى

است ، چراكه كمتر مى تواند ص__احبش را به مقص__د برساند .

4 _ و نيزاز پيامبر صلى الله عليه و آله اين حديث نقل شده است: «مِنْ عَلاماتِ الشَّقاءِ جُمُودُ الْعَيْنَيْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبِ الرِّزْقِ وَ الاِْصْرارُ عَلَى الذَّنْبِ : از نشانه هاى شقاوت آن است كه هرگز قطره اشكى از چشم انسان نريزد و نيز از علامات آن سنگ دلى و حرص شديد در تحصيل روزى و اص_رار بر گناه است » .(1) اين امور چهارگانه كه در حديث فوق آمده امورى است اختيارى كه از اعمال و اخلاق اكتسابى خود انسان سرچشمه مى گيرد و به اين ترتيب دور كردن اين اسباب شقاوت در اختيار خود انسان ها است. اگر اسبابى را كه براى سعادت و شقاوت در احاديث بالا ذكر شده با توجه بر عينيّت همه آن ها و نقش مؤثرشان در زندگى بشر با اسباب و نشانه هاى خرافى كه حتى در عصر ما ، عصر اتم و فضا گروه زيادى به آن پايبندند مقايسه كنيم به اين واقعيت مى رسيم كه تعليمات اسلام تا چه حد منطقى و حساب شده است. هنوز بسيارند كسانى كه نعل اسب را سبب خوشبختى ، روز سيزده را سبب بدبختى ، پريدن از روى آتش را در بعضى از شب هاى سال سبب خوشبختى و آواز خواندن مرغ را سبب بدبختى، پاشيدن آب را پشت سر مسافر سبب خوشبختى و رد شدن زير نردبان را سبب بدبختى و حتى آويزان كردن خرمهره را به خود يا به وسيله نقليه سبب خوشبختى و عطسه را نشانه بدبختى در انجام كار مورد نظر مى دانند و امثال اين خرافات كه در شرق و غرب در ميان اقوام و ملل مختلف فراوان است.

و چه بسيار انسان هايى كه بر اثر گرفتار شدن به اين خرافات از فعاليت در زندگى بازمانده اند و گرفتار مصيبت هاى فراوانى شده اند . اسلام بر تمام اين پندارهاى خرافى قلم سرخ

1- « نور الثقلين » ، جلد 2 ، صفحه 398 .

تفسير مردان (35)

كشي__ده و سع__ادت و شق__اوت انس__ان را در فع__اليت هاى مثب__ت و منف__ى و نقاط ق__وت و ضع__ف اخ__لاقى و برنامه هاى عملى و طرز تفكر و عقيده هر كس مى داند ك__ه نم__ون__ه هايى از آن در چه__ار ح__دي__ث ف__وق به روشن__ى بي__ان شده است .

استثناء در آيه چه مفهومى دارد ؟

در رابطه با جمله استثنائيه « اِلاّ ما شآءَ رَبُّكَ » ( مگر آن چه پروردگارت بخواهد ) كه در آيات فوق هم در مورد اهل بهشت آمده و هم اهل دوزخ ذكر شده است بايد گفت از آن جا كه اين آيات از دو گروه شقى و سعيد بحث مى كند و شقاوتمندان همگى الزاما افراد بى ايمانى كه مستحق خلود باشند نيستند ، بلكه ممكن است در ميان آن ها گروهى از مؤمنان خطاكار وجود داشته باشند بنابراين استثناء مربوط به اين گروه است . ولى اين سؤال پيش مى آيد كه اين استثناء در جمله دوم چه مفهومى خواهد داشت ؟ ( در مورد سعادتمندان ) . در پاسخ گفته شده است كه آن نيز در مورد مؤمنان خط__اك__ار است كه مدتى بايد در آغاز به دوزخ بروند و پاك شوند ، سپس به صف بهشتي__ان بپيوندند ، در حقيقت استثن__اء در جمل__ه اول نسبت ب__ه آخر كار است و در جمل__ه دوم نسبت ب__ه آغ__از ك_ار .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«زَفير»: به آغاز صداى الاغ و نيزبه دم وبازدم پياپى واندوهناك وپرصداگفته مى شود.

«شَهيق»: آخر ص__داى

الاغ و ني__ز ص__داى ج_انس_وزى كه از ژرفاى دل بر مى آيد.

بدان دليل قران آنان را پيش از ورود به دوزخ، به شقاوت و تيره بختى وصف مى كند كه رفتار و كردار آنان به گونه اى است كه كارشان را به تيره بختى سوق مى دهد و به دوزخشان مى كشاند. و اين روايت كه از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در اين مورد رسيده است كه: «اَلشَّقِىُّ شَقِىٌّ فى بَطْنِ اُمِّهِ...»(1) انسان تيره بخت، در شكم مادرش تيره بخت

1 . مُسنَد احمد، ج 2، ص 176.

(36) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

است، بسان آيه شريفه از آينده كسى خبر مى دهد كه خود با دست يازيدن به كارهاى زشت و ناروا راه بدبختى را پيش مى گيرد و با گام سپردن در آن راه به دوزخ مى رسد؛ درست همان گونه كه در مورد كسى كه پدرى كهنسال دارد، مى گويند: او يتيم است و منظورشان اين است كه به طور طبيعى، به زودى پدر را از دست مى دهد، نه اينكه هم اكن___ون يتي__م اس__ت.

لَهُمْ فيها زَفيرٌ وَشَهيقٌ.

«زَجّ__اج» ب__ر آن اس__ت ك__ه دو واژه «زفي__ر» و «شهي__ق» به ص__داى انس__ان اندوه زده گفته مى شود.

و پاره اى ديگر بر آنند كه «زَفير» به صداى درد آلود و نيز آغاز صداى الاغ گفته مى ش__ود. «شَهي__ق» به ن__ال__ه سخ__ت و بلن__د و ني__ز به صداى ناهنجار همانند صداى الاغ گفته مى شود.

و به باور «ابن عبّاس» واژه «شَهيق» به مفهوم آه و ناله، گريه طولانى و درد آلود و دم و ب__از دمِ بلن____د است.

«خُلُود»: جاودانه و ماندگار بودن در كارى را مى گويند.

«دَوام»: بق____________اى هم________اره و هميش_______ه.

در تفسي___ر و ت___أوي__ل اي__ن آي__ه ش__ريف__ه دو بح__ث است و ه___ر دو از ج__اه__اى مشك__ل ق__رآن اس_ت:

1 _

نخست اين بحث مطرح است كه: ماندگار بودن تيره بختان در دوزخ، به مدت برپ__ايى و پ__ايدارى آسم__انها و زمين محدود شده است كه بسيار جاى بحث دارد.

2 _ و بحث دوّم در مفهوم اين فراز ميباشد كه به صورت استثنا آمده و مى فرمايد: تا آسمانها و زمين برپاست، آنان در آن آتش شعله ور ماندگارند، مگر آنچه پروردگارت بخواهد اِلاّ ما شاَ َربُّ...

تفسير مردان (37)

تفسير فراز نخست

در م__ورد ف__راز نخس__ت آي_ه ش__ريفه _ كه مى فرمايد: خالِدينَ فيها ما دامَتِ السَّمواتُ وَ الأَْرْضُ... تا آسمان و زمين برپاست آنان در آتش دوزخ ماندگار خواهند بود _ ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور برخى از جمله «جُبّائى» و «ضَحّاك» منظور آسمان و زمين آخرت است ك__ه ب__ر خ__لاف آسم__ان و زمي_____ن دني__ا ج____اودان__ه و فن__ا ن__اپ__ذير است.

2 _ از ديدگاه «حَسَن» اين فراز نشانگر نوعى تشبيه مى باشد و منظور اين است كه: تا رستاخيز برپاست، آنان در آتش شعله ور دوزخ ماندگارند. و مى دانيم كه رستاخيز و جه__ان ديگ__ر جاودانه و هميشگى است؛ چنانكه دوام آسمان و زمين دنيا به اندازه عم__ر و دوام دني__است.

3 _ و از ديدگاه پاره اى ديگر، اين فراز از آيه شريفه كنايه از جاودانگى و ابديت است و منظور آسمان و زمين نيست و اين شيوه در فرهنگ عرب رايج است كه براى نشان دادن ابديّت و جاودانگى يك مطلب، اين گونه سخن مى گويند. براى نمونه: هنگامى كه هرگز نمى خواهند كارى را انجام دهند، مى گويند: لااَفْعَلُ ذلِكَ مَا اخْتَلَفَ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ مادامَتِ السَّمواتُ وَ الأَْرْضُ وَ ما نَبَتَ ال???????..

تا شب و روز در گردش است و تا زم___انى كه آسم__ان و

زمي__ن برپ__اس__ت و گياه مى روي__د و شت__ر ناله مى كند و يادهانش كف مى كند و يا تا هنگامى كه آفتاب مى ت__اب__د... من چني__ن ك__ارى را نخ__واهم كرد.

ي__اد آورى مى گ__ردد كه آن__ان به پن__دار خ__ودش__ان اين چيزها را ماندگار و غير قابل تغيير مى دانستند و بدين وسيله بر پايدار بودن تصميم خود پاى مى فشردند و قرآن نيز در اين آيه شريفه هماهنگ با خرد و دريافت و فرهنگ آنان، حقيقت مورد نظر را بيان فرموده است.

(38) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

تفسير فراز دوّم

در تفسي__ر ف__راز دوّم ني__ز كه مى فرمايد: اِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ... ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ به باور گروهى از جمله «زَجّاج»، «فرّاء»، «على بن عيسى» و... استثناى مورد بحث، بيانگر زيادى عذاب دوزخيان و بسيارى نعمت بهشتيان ميباشد و منظور اين است كه: تيره بختان در آتش شعله ور دوزخ خواهند بود و در آنجا ناله و فريادى درد آلود خواهند داشت، جز آن اندازه كه خدا بخواهد بر عذاب و كيفرشان بيفزايد. اين فراز، به اين گفتار مى ماند كه فردى به دوست خود بگويد: من يكهزار دينار از تو طلبكارم و اين غير از دو هزار دينارى است كه پيشتر به تو وام دادم، كه در اينجا دو هزار دينار هرگز از يكهزار استثنا نمى شود، چرا كه بيشتر از آن است و مبلغ بيشتر را نمى توان از كمتر استثنا كرد. به بيان ديگر، «اِلاّ» در آيه شريفه به مفهوم «سوى» مى باشد و همان گونه كه در جمله «ما كانَ مَعَنا رَجُلٌ اِلاّ زَيْدٌ»، واژه «اِلاّ» به مفهوم «سِوى» مى باشد ومفهوم جمله اين است كه: مردى جز «زيد» به همراه ما نيست، در آيه شريفه نيز منظور اين است

كه: دوزخيان در آنجا ناله و فريادى درد آلود خواهند داشت. به ج__ز آن عذابه_ايى كه خدا براى آنان بخواهد.

2 _ امّا به باور برخى از جمله «مازَنى» و «جُبّائى» اين استثنا، در مورد توقف تيره بختان در محشر و براى حسابرسى و نيز توقّف آنان در عالم برزخ مى باشد و منظور اين است كه: تيره بختان در آتش دوزخ ماندگارند، جز آن مدتى كه پروردگارت بخواهد در عالم برزخ و قيامت و محشر پيش از ورود به دوزخ بمانند؛ چرا كه اگر اين استثنا نباشد ممكن است كسى بپندارد كه كفر گرايان و بيدادگران از همان لحظات پس از مرگ به دوزخ مى روند و در آنجا ماندگار مى گردند! آرى اين استثنا براى نشان دادن اين نكته است كه دوران عالم برزخ و محشر و حسابرسى تحت مشيت خداست و ماندگار شدن در دوزخ پس از اين مراحل است.

پرسشى بايد طرح گردد و پاسخ داده شود، اين است كه: چگونه قرآن واژه «شَقِىّ» را در مورد ايمان آوردگان گناهكار به كار مى برد، بويژه كه اينان براى مدتى به دوزخ

تفسير مردان (39)

مى روند و پس از آن از آنجا نجات يافته و به بهشت بال مى گشايند و در حقيقت «نيكبخت» هستند و نه «تيره بخت»؟

در اين مورد پاسخ داده شده است كه دو واژه «شَقِىّ» و «سعيد» با توجّه به حالات گوناگون انسانها، در مورد آنان به كار مى رود آنان زمانى كه در دوزخ هستند و در ميان تيره بختان و كفر گرايانند، در زمره آنها قرار مى گيرند و واژه «تيره بخت» در مورد شان به كار مى رود و هنگامى كه به بهشت راه مى يابند و در

زمره شايسته كرداران وارد مى گ__ردن__د «نيكبخت» به حس__اب مى آين__د. با اين بي__ان به كار رفتن هر كدام از اين واژه ها به تناسب حال آنان است.

در اين مورد از «ابن عبّاس» آورده اند كه: منظور از اين تيره بختان، مؤمنان گناهكارند كه به خاطر دست يازيدن به گناه براى مدتى به دوزخ مى روند و آنگاه به فضل و مهر خدا از آنجا نجات يافته و به بهشت وارد مى شوند؛ از اين رو آنان هنگامى ك__ه ب__ه دوزخ مى رون__د از تي__ره بخت_ان هستن__د و زم__انى كه به بهشت راه مى يابند از سع__ادتمن__دان به شمار مى آيند.

«قَتاده» مى گويد: خدا، خود مى داند كه با آنان چگونه رفتار كند؛ ما همين اندازه مى دانيم كه گروهى بر اثر گناه، گرفتار آتش مى گردند و آنگاه خدا به مهر و رحمت خ__ود آن__ان را از دوزخ نج__ات داده و به بهشت مى برد و همين مردم هستند كه شف__اع_ت شامل حال آنان مى گردد.

«اَنَس» از پي__امب__ر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: در قيامت گروهى از دوزخ نج__ات ي__افته و بي__رون مى آين_د.

به باور ما اين ديدگاه از ديگر ديدگاه ها در تفسير و تأويل آيه بهتر و رساتر است.

«جَذّ»: قطع.

گفتنى است كه همه مفاهيم و معانى مورد اشاره در اينجا نيز مطرح است و تنها اين نكته نيست كه برخى از تيره بختان ممكن است از دوزخ نجات يافته و وارد بهشت

(40) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

گ__ردن__د امّا ه__ركس وارد بهشت گ__ردي_د، ديگر بيرون نخواهد رفت.

حقيقت سعادت و شقاوت(1)

شايد مناسب ترين تعريف در مورد اين دو موضوع اين باشد كه گفته شود: سعادت و نيكبختى عبارت از فراهم بودن اسباب رشد و تكامل همه جانبه براى فرد، خانواده و جامعه در دنياى خويش

است و شقاوت نيز عبارت است از فقدان شرايط رشد و اوج و تكامل و پيشرفت و وجود موانع گوناگون در مسير كمال انسان و رشد او.

با اين بيان، هركس از نظر شرايط جسمى، روحى، فكرى، خانوادگى، اجتماعى، فرهنگى، سياسى، جغرافيايى، صنعتى و ديگر شرايط، اسباب و امكانات بهتر و بيشت__رى ب__راى رشد و رسيدن به هدف هاى والا در دسترس داشته باشد سعادتمندتر است و هركس كمتر، از سعادت كم بهره تر و يا بى بهره است.

به نظر مى رسد اين ديدگاه را مى توان از آيات و روايات بسيارى دريافت داشت.

ب__راى نم__ونه به يكى چند آيه و حديث در اين بند بسنده مى شود:

1 _ پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در ترسيم شمارى از اسباب و نشانه هاى نيكبختى و بدبختى، بر روى چهار موضوع مهمّ مادى و معنوى كه هر كدام مى توانند نقش سرنوشت سازى در پ__وي__ايى و يا ايست__ايى انس__ان داشت__ه باشن_د، انگشت مى گذارد و مى فرمايد:

اَرْبَعٌ مِنْ اَسْب__ابِ السَّع__ادَةِ وَ اَرْبَ__عٌ مِنْ اَسْب__ابِ الشِّقاوَةِ، فَالاَْرْبَعُ الَّتى مِنَ السَّعادَةِ: الْمَ_____رْأَةُ الصّالِحَ___ةُ،

وَ الْمَسْكَنُ الْواسِعُ،

وَ الْج___ارُ الصّالِحُ،

وَ الْمَ__رْكَبُ الْبَهِ__ىِّ.

وَ الاَْرْبَ__عُ الَّت__ى مِ__نَ الشِّق__اوَةِ: الْج___ارُ السُّ__وءُ وَ الْمَ___رْأَةُ السُّ__وءُ وَ الْمَسْكَنُ الضَّيِّقُ، وَ الْمَ__رْكَ_بُ السُّ__وءُ.(2)

1 . مترجم.

2 . مَكارِمُ الاَْخْلاق، ص 65.

تفسير مردان (41)

چه__ار چي__ز از وس__اي_ل ني_ك بخت__ى و چه__ار چي__ز از اسباب بدبختى است:

امّا آن چه___ار چي___زى كه از اسب__اب نيكبخت__ى است عب__ارتند از: همسر ش__ايست__ه و ب__رازن__ده، خ__ان__ه وسي___ع و گست___رده، همسايه نيكوكردار و درست ك___ار و ديگر م_ركب خوب و مناسب.

و آن چهار چيز كه از اسباب بدبختى است، عبارتند از: همسايه نادرست، همسر نالاي_ق، خانه كوچك و مركب بد و نا مناسب.

2 _ در بي__ان انسانساز ديگ__رى در ترسيم

برخ__ى نش__انه هاى شقاوت مى فرمايد:

مِنْ عَلاماتِ الشِّق__اءِ جُمُ__ودُ الْعَيْنَيْ__نِ، وَ قَسْ__وَةُ الْقَلْ__بِ، وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبِ الرِّزْقِ، وَ الاِْصْ____رارُ عَلَ__ى ال__ذَّنْ__بِ.(1)

از نشانه هاى بدبختى اين چهار چيز است:

1 _ دو ديده اى كه هرگز در شادمانى و شوق و يا اندوه و ترسِ از خدا اشكى نريزند.

2 _ سنگدلى و قساوت قلب.

3 _ حرص و آز بسيار در طلب دنيا و رزق.

4 _ گن____اه ب__ر روى گن__اه.

3 _ امي_رمؤمنان در ترسيم حقيقت نيك بختى مى فرمايد:

اَلسَّعيدُ مَنْ وَعَظَ بِغَيْرِهِ، وَ الشَّقِىُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَواهُ وَ غُرُورِهِ.(2)

نيكبخ__ت آن كس__ى است ك__ه از س__ر ن__وشت دردناك و يا خوش ديگران درس عب___رت گيرد و بدبخت آن كسى است كه ف__ريب ه___واى دل و غرور خويشتن را بخ____ورد و بي___دار نگ___ردد.

4 _ و ني___ز مى ف__رم__اي__د:

اِنَّ مِ__نْ حَقيقَةِ السَّعادَةِ اَنْ يُخْتَمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالسَّعادَةِ وَ اِنَّ مِنْ حَقيقَةِ الشِّقاوَةِ أَنْ يُخْتَمَ

1 . تفسير نُور الثَّقَلَين، ج 2، ص 398.

2 . نهج البلاغه، خطبه 86.

(42) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

لِلْمَ__رْءِ عَمَلُ_____هُ بِالشِّق____اوَةِ.(1)

از حقيقت نيكبختى اين است كه فرجام زندگى انسان سعادتمندانه پايان يابد و حقيقت بدبختى اي__ن است ك__ه ف__رج_ام زن__دگى وعمر، شقاوتمندانه پايان پذيرد.

آيا خوشبختى و بدبختى در گرو اتفاق و تصادف است يا به دست انسان؟(2)

نكته مهمّ و حياتى ديگر در اين مورد پاسخ به اين پرسش است كه اساس نيكبختى و بدبختى فرد و خانواده و جامعه به دست كيست؟ و در گرو چيست؟ آيا همان گونه كه پاره اى مى پندارند، در گرو شانس، اقبال، اتفاق، تصادف يا اين ابر قدرت و آن شخصي__ت است ي__ا در دست__رس خ__ود انس__ان و در اختي__ار او؟ ك___دام ي___ك؟

در اين م__ورد ني_ز ديدگاه ها گوناگون است:

بسيارى اصل اختيار

و آزادى انسان را ناديده انگاشته و او را محكوم و مقهور انواع جبرهاى درونى و برونى دانسته و در نتيجه نيكبختى و بدبختى او را ذاتى و ياثمره شوم جبر اجتماعى و طبقاتى و جبر محيط مى انگارند؛ و بسيارى ديگر نيكبختى و بدبختى او را به شانس و اتفاق حواله مى دهند.

امّا به باور ما در نگرش قرآنى و اسلامى، سعادت و يا شقاوت نه دو موضوع ذاتى و درونى است كه با انسان به دنيا آمده و با او مى رود و نه دور از دسترس اراده و اختيار و خواست انسان مى باشد، بلكه اساس هر دو از خود انسان و خواست و اراده خير و توانمندانه يا اراده شرّ و فرومايگى او سرچشمه مى گيرد؛ انسان، هم مى تواند اسباب نيكبختى خود و خاندان و جامعه اش را پديد آورد و در پرتو آگاهى و تلاش خستگى ناپذير آنها را فراهم سازد و هم مى تواند موانع را كنار زند و حتى اسباب بدبختى را يكسره نابود سازد. او در اين راه از توانايى و امكاناتى بهره ور است كه مى تواند بسيارى از موانع ارثى، محيطى، آداب و رسوم و ديگر مشكلات را كنار بزند

1 . تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 398.

2 . مترجم.

تفسير مردان (43)

و دنيايى نو آزاد و آباد و سعادتمندانه بسازد. آرى، اين كارى بزرگ، طاقت فرسا، سهمگين پيچيده و شاهكار است، امّا هرچه هست به خود او مربوط مى شود، به او و هم نوعانش و شايد به همين دليل است كه قرآن پس از يازده بار سوگند بر پديده هاى گوناگون آسمانى و زمينى و جان بشر، در اشاره به اين حقيقت مى فرمايد: به همه اينها

سوگند كه هركس جان را پاك گردانيد و به ارزش ها آراسته ساخت راستى كامياب و نيكبخت گرديد و هر كس آن را آلوده به ضد ارزش ها ساخت بى گمان درباخت و زيان كرد قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّيها...(1)

1 . سوره شَمْس، آيه 10.

(44) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بخشى از زندگينامه حضرت يوسف عليه السلام

ضرورت توجه پدران در ابراز محبت نسبت به فرزندان

لَقَدْ ك_انَ ف_ى يُوسُفَ وَ أِخْ_وَتِهآ ءَاي_تٌ لِلسّاآئِلي_نَ

در (داست__ان) ي__وس__ف و ب__رادرانش نش__ان__ه هاى (ه__داي__ت) براى سؤال كنندگان بود.

(7/يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين كه منظور از اين سؤال كنندگان چه اشخاصى هستند بعضى از مفسران ( مانند قرطبى در تفسير الجامع ) گفته اند كه اين سؤال كنندگان جمعى از يهود مدينه بودند كه در اين زمينه پرسش هايى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى كردند ولى ظاهر آيه مطلق است و مى گويد : « براى همه افراد جستجوگر آيات و نشانه ها و درس هايى در اين داستان نهفته است ». چه درسى از اين برتر كه گروهى از افراد نيرومند با نقشه هاى حساب شده اى كه از حسادت سرچشمه گرفته براى نابودى يك فرد ظاهرا ضعيف و تنها ، تمام كوشش خود را به كار گيرند ، اما با همين كار بدون توجه او را بر تخت قدرت بنشانند و فرمانرواى كشور پهناورى كنند و در پايان همگى در برابر او سر تعظيم فرود آورند ، اين نشان مى دهد وقتى خدا كارى را اراده كند مى تواند آن را ، حتّى به دست مخالفين آن كار ، پياده كند ، تا روشن شود كه يك انسان پاك و باايمان تنها نيست و گر تم__ام جه__ان ب__ه ن__اب__ودى او كم__ر بندند اما تا خ__دا نخ__واه__د ت__ار م___ويى از س__ر او ك___م نخواهند كرد .

تفسير مردان (45)

شرح آيه از تفسير

مجمع البيان

و از جمله اين درس هاى عبرت اين است كه چگونه گروهى از فرزندان پيامبرى از پيامبران خدا، نقشه اذيّت و آزار پدر و برادر خود را طرح كردند و به انگيزه حسادت ورزى و بد خواهى تا جايى از ارزش هاى انسانى فاصله گرفتند كه حاضر شدند برادر خود را به چاه افكنند. امّا با همه بد انديشى هاى آنان، هنگامى كه برادرشان در پرتو مهر و قدرت خدا بر آنان اقتدار يافت، چگونه بزرگوارانه از بيداد آنان گذشت و گناهشان را ناديده گرفت، كه حتى به سرزنش و نكوهش آنان نيز زبان باز نكرد. و راستى كه چنين عفو و چنين گذشت و كرامتى برتر از جريان طبيعى است و براى كسى كه در انديشه دين و ثمره دين باورى و ديندارى واقعى است، در اين كار بزرگ و عمل قهرمانانه اندرزها و درسهاى عبرت است؛ و نيز اين درس بزرگ و سازنده است كه: پس از هر سختى و فشارى، گشايشى خواهد بود و پس از هر رنجى آسايشى؛ و نيز اين واقعيت كه اين سوره مباركه سند درستى و راستى رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله است؛ چرا كه آن گرانمايه عصرها و نسلها نه دانشگاهى رفته و نه كتابى مطالعه نموده بود و آوردن اين سرگذشت شگفت انگيز و درس آموز جز ازراه وحى ورسالت ازكجا ممكن وميسر است؟

بااين بيان، سوره مباركه يوسف افزون بر بينش دهى و آگاهى بخشى اش به كسانى كه در مورد سرگذشت آن حضرت از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله مى پرسيدند، معجزه اى است كه درست__ى رس__ال__ت پي_امبر صلى الله عليه و آله و راست__ى گفت__ارش را گ_واهى مى كند.

يادآورى مى گردد كه منظور از برادران يوسف در آيه شريفه، فرزندان يعقوب مى باشند؛ چرا كه

آن حضرت دوازده پسر داشت كه شش تن آنان _ كه به نام هاى «روبيل»، «شمعون»، «لاوى»، «يهود»، «ريانون» و «يشجر» خوانده مى شدند _ از همسرش «ليا»، دختر «ليان»، كه دختر خاله اش بود، ولادت يافته بودند.

اين همسر ارجمند يعقوب، جهان را بدرود گفت و آن حضرت با خواهر وى «راحيل» پيمان زندگى مشترك بست و از او نيز دو فرزند ديگر كه يوسف و بنيامين خوانده مى شدند ولادت يافتند و چهار فرزند ديگرش كه «دان»، «نفتالى»، «حاد» و «آش__ر» نام داشتن__د، از دو كني__زش «زلف__ه» و «بله__ه» به دني_ا آمدند.

(46) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ اَحَبُّ اِلىآ اَبينا مِنّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّ اَبانا لَفى ضَللٍ مُبينٍ

هنگامى كه ( برادران ) گفتند يوسف و برادرش ( بنيامين ) نزد پدر از ما محبوب ترند درحالى كه ما نيرومندتريم ، مسلما پدر ما ، در گمراهى آشكار است. (8 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«عُصْبَة» به معنى جماعت و گروهى است كه دست به دست هم مى دهند و نسبت به انجام كارى هماهنگ هستند ، اين كلمه معنى جمع دارد و مفردى براى آن نيست. يعقوب دوازده پسرداشت، كه دونفر ازآن ها «يوسف» و «بنيامين» از يك مادر بودند ، كه « راحيل » نام داشت ، يعقوب نسبت به اين دوپسر مخصوصا يوسف محبت بيشترى نشان مى داد، زيرا اولاً كوچك ترين فرزندان او محسوب مى شدند و طبعا نياز به حمايت و محبت بيشترى داشتند، ثانيا طبق بعضى از روايات مادر آن ها «راحيل» از دنيا رفته بود و به اين جهت نيز به محبت بيشترى محتاج بودند ، از آن گذشته مخصوصا دريوسف، آثار نبوغ و فوق العادگى نمايان بود ، مجموع اين جهات سبب

شد كه يعقوب آشكارا نسبت به آن ها ابراز علاقه بيشترى كند. برادران حسود بدون توجه به اين جهات ازاين موضوع سخت ناراحت شدند، به خصوص كه شايد بر اثر جدايى مادرها، رقابتى نيز درميانشان طبعا وجودداشت، لذا دورهم نشستند « و گفتند: يوسف و برادرش نزد پدر از ما محبوب ترند ، با اين كه ما جمعيتى نيرومند و كارساز هستيم » و زندگى پدر را به خوبى اداره مى كنيم و به همين دليل بايدعلاقه او به ما بيش از اين فرزندان خردسال باشد كه كارى از آن ها ساخته نيست. و به اين ترتيب باقضاوت يك جانبه خود پدر را محكوم ساختند و گفتند: « به طور قطع پدر ما در گمراهى آشكارى است » ( اِنَّ اَبانا لَفى ضَللٍ مُبينٍ ). آتش حقد و حسد به آن ها اجازه نمى داد كه در تمام جوانب كار بينديشند دلايل اظهار علاقه پدر را نسبت به دو كودك بدانند، چرا كه هميشه منافع خاص هركس حجابى بر روى افكار او مى افكند و به قضاوت هايى يك جانبه كه نتيجه آن گمراهى از جاده حق و عدالت است وامى دارد.

تفسير مردان (47)

البت___ه منظ__ور آن ه__ا گم__راه__ى دين__ى و مذهبى نبود چراكه آيات آينده نشان مى دهد آن ها ب__ه ب__زرگى و نب__وت پدر اعتقاد داشتن__د و تنه__ا در زمينه طرز معاشرت به او ايرادمى گرفتند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عُصْبَة»: به گروهى نيرومند كه پشتيبان يكديگرند و از حقوق وامنيّت وآزادى هم دفاع مى كنند، «عُصْبَه» مى گويند. پاره اى بر آنند كه به يك گروه ده تا پانزده نفرى گفته مى شود، امّا به باور برخى به گروه ده تا چهل نفرى. اين واژه بسان واژه «قَوْم»، «رَهْط» و «نَفَ_ر» از خ_ود مفرد ندارد.

آنگاه را به ياد آور كه

برادران يوسف گفتند: يوسف و برادرش بنيامين نزد پدرمان يعق__وب از م__ا كه گ__روهى ني__رومند و پشتيبان يكديگريم و براى خاندانمان مى ت_وانيم سودبخش تر و مؤثرتر باشيم، محبوترند.

آنان بدان دليل چنين پنداشتند، كه يعقوب فرزندش يوسف را بسيار دوست مى داشت و او از نظر چهره از زيباترين انسانها به شما مى رفت؛ از اين رو برادران بر او حسد ورزيدند و با آگاهى از خواب وى، آفت حسد در جانشان ريشه دوانيد و گسترش يافت و آنان را به اين تيره بختى سوق داد.

به باور پاره اى از مفسّران يعقوب به خاطر خردسالى يوسف و برادر مادريش «بنيامين»، آن دو را بيشت__ر مورد نوازش قرار داده و به خود نزديكتر مى ساخت و همين نكته بر آنان گران آمد.

ابو حمزه ثمالى از چهارمين امام نور آورده است كه در اين مورد فرمود: رسم يعقوب اين بود كه هر روز گوسفندى را سر مى بريد و بخشى از آن را در راه خدا به محرومان مى داد و بخش ديگرش را براى خانواده سنگين خود مى نهاد؛ شب جمعه اى بود كه روزه دار با ايمانى از فشار گرسنگى و محروميت، به در سراى يعقوب آمد و غذا خواست، اما خاندان يعقوب با اينكه صداى او را شنيدند، تقاضايش را

(48) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

جدّى نگرفته و به او كمك نكردند و او هنگامى كه نوميدگرديد و تاريكى شب او را فرا گرفت، گريه كرد و از گرسنگى خود به خدا شكايت برد و همان گونه شب را گرسنه به صبح آورد و دگرباره گرسنه و تشنه نيّت روزه كرد؛ و خاندان يعقوب در همسايگى او سير خفتند و فزونى غذايشان روى دستشان ماند و همين

رويداد باعث گرفتارى آنان و دچ__ار آم__دن پ___در به ف__راق و جدايى محبوب ترين عضو خاندانش گرديد. به يعقوب پيام آمد كه آماده گرفتارى باش و به تقدير حكيمانه ام خشنود گرد و در مصيبتها شكيبايى پيش__ه ساز. و درس___ت هم__ان ش__ب ب__ود كه ي__وس_ف آن خ_واب شگف_ت انگيز را ديد.

اِنَّ اَب_ان_ا لَف__ى ضَلالٍ مُبينٍ.

به راستى كه پدرمان در بيراهه اى آشكار است؛ چرا كه در مورد مهر و محبت به ف_رزن_دانش، اصل عدالت را رع_ايت نكرده و راه افراط و تفريط را در پيش گرفته است.

مستى قدرت و امكانات(1)

از واژه واژه آيه مورد بحث اين حقيقت دريافت مى گردد كه برادران يوسف به فزونى نفرات و نيروى جوانى و اقتدار ظاهر گروه خويش مى باليدند، به گونه اى كه اين امكانات و اقتدار آنان را مست و مغرور ساخته بود و همين مستى و غرور، آنان را در برابر وسوسه هاى شيطان رانده شده و شيطان نفس آسيب پذير ساخته بود و سرانجام آنان را به سوى فاجعه اى سوق داد كه به جاى درست انديشى و ريشه يابى محبّت بيشتر پدر به يوسف، هم پدر فرزانه را گمراه اعلان كردند و هم حكم تبعيد و يا اعدام برادر خرد سال و بى گناه خويش را دادند و راستى كه بايد از مستى قدرت و ثروت و امك__ان__ات ب__ادآورده و نظ__ارت ن__اپذير و بدون پ__اسخگو به خ__دا پن__اه ب__رد.

1 . مترجم.

تفسير مردان (49)

اميرمؤمنان عليه السلام در اشاره به اين آفت مى فرمايد:

يَنْبَغى لِلْعاقِلِ أنْ يَحْتَرِسَ مِنْ سُكْرِ الْمالِ وَ سُكْرِ الْقُدْرَةِ وَ سُكْرِ الْعِلْمِ، وَ سُكْرِ الْمَدْحِ، وَ سُكْرِ الشَّب__ابِ، فَ__اِنَّ لِكُ__لِّ ذلِ__كَ رِي__اح__ا خَبيثَ__ةً تَسْلُ__بُ الْعَقْ__لَ وَ تَسْتَخِ____فُّ الْ__وَق____ارَ(1)

بر انسان خردمند و با انديشه زيبنده است كه از مستى ثروت هنگفت،

مستى قدرت باد آورده، مستى دانش، مستى و پستى ستايش و تملّق، مستى و غرور جوانى و بهاران زندگى به خدا پناه برد و خويشتن را پاس دارد؛ چرا كه هر يك از اين پست ها و موقعيت ها و شرايط ويژه، حال و هوايى پليد و بادى زشت بر سر مى وزاند كه خرد را نابود و وق___ار و عظمت انس__انى را از ميان مى برد.

1 . اَلْحَياة، ج 1، ص 159.

(50) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اُقْتُلُ__وا يُ__وسُ__فَ اَوِ اطْ__رَحُوهُ اَرْضا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ اَبيكُمْ وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِه قَوْما صالِحينَ

ي__وس__ف را بكشي__د يا او را به س__رزمي__ن دوردست__ى بيفكنيد تا توجه پدر فقط با شما باشد وبعد از آن ( از گناه خود توبه مى كنيد و ) اف__راد ص__الح__ى خ__واهي_د بود. (9 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين جمله دليل بر آن است كه آن ها احساس گناه با اين عمل مى كردند و در اعماق دل خود كمى از خدا ترس داشتند و به همين دليل پيشنهاد توبه بعد از انجام اين گناه را مى كردند. ولى مسأله مهم اين جا است كه سخن از توبه قبل از انجام جرم در واقع براى فريب وجدان و گشودن راه به سوى گناه است و به هيچ وجه دليل بر پشيمانى و ندامت نمى باشد. و به تعبير ديگر توبه واقعى آن است كه بعد از گناه ، حالت ندامت و شرمسارى براى انسان پيدا شود ، اما گفتگو از توبه قبل از گناه ، توبه نيست. توضيح اين كه بسيار مى شود كه انسان به هنگام تصميم بر گناه يا مخالفت وجدان روبرو مى گردد و يا اعتقادات مذهبى در برابر او سدى ايجاد مى كند

و از پيشرويش به سوى گناه ممانعت به عمل مى آورد ، او براى اين كه از اين سد به آسانى بگذرد و راه خود را به سوى گناه باز كند وجدان و عقيده خود را با اين سخن مى فريبد ، كه من پس از انجام گناه بلافاصله در مقام جبران برمى آيم ، چنان نيست كه دست روى دست بگذارم و بنشينم ، توبه مى كنم ، به در خانه خدا مى روم، اعمال صالح انجام مى دهم و سرانجام آثار گناه را مى شويم. يعنى همان گونه كه نقشه شيطانى براى انجام گناه مى كشد ، يك نقشه شيطانى هم براى فريب وجدان و تسلط بر عقايد مذهبى خود طرح مى كند و چه بسا اين نقشه شيطانى نيز مؤثر واقع مى شود و آن سد محكم را با اين وسيله از سر راه خود برمى دارد ، برادران يوسف نيز از همين راه وارد شدند. نكته ديگر اين كه آن ها گفتند پس از دور ساختن يوسف ، توجه پدر و نگاه او به سوى شما

تفسير مردان (51)

خواهد شد ( يَخْلُ لَكُمْ « وَجْهُ » اَبيكُمْ ) و نگفتند قلب پدر در اختي_ار شما خواهد شد (يَخْلُ لَكُمْ « قَلْبُ » اَبيكُمْ) چراكه اطمينان نداشتند پدر به زودى فرزندش يوسف را فراموش كن__د، همي__ن ان__دازه كه توج__ه ظ__اه__رى پ__در به آن ها ب__اش__د ك__اف__ى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

از اين فراز چنين دريافت مى گردد كه آنان كار خويش را زشت و ظالمانه مى ديدند، امّا خود را بدين بهانه فريب مى دادند كه پس از پياده كردن نقشه شوم خود و دست يافتن به هدف مى توانند توبه كنند و پاك و پاكيزه گردند.

پشنهاد دهنده كه بود؟

در اي__ن م__ورد نيز كه

اين دو پيشنه__اد ش__وم از ك__دامين آنان بود، دو نظر است:

1 _ به ب__اور ب__رخ__ى از جمله «وهب»، اين «شمعون» بود كه پيشهاد كشتن و يا افكندن ي__وسف ب_ه سرزمينى دور دست را به برادران داد.

2 _ امّا به ب__اور «مق_اتل» پيشنهاد دهنده «روبين» بود.

(52) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قالَ قاآئِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ اَلْقُوهُ فى غَيبَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيّارَةِ اِنْ كُنْتُمْ فعِلينَ

يكى از آن ها گفت يوسف را نكشيد و اگر كارى مى خواهيد انجام دهيد او را درنهان گاه چاه بيفكني__د تا بعضى از ق__افله ها او را برگيرند ( و با خود به مكان دورى ببرند ). (10 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« جُبّ » به معنى چاهى است كه آن را سنگ چين نكرده اند و شايد غالب چاه هاى بيابانى همين طور است و « غَيابَت » به معنى نهان گاه داخل چاه است كه از نظرها غيب و پنهان است و اين تعبير گويا اشاره به چيزى است كه در چاه هاى بيابانى معمول است و آن اين كه در قعر چاه ، نزديك به سطح آب ، در داخل بدنه چاه محل كوچك طاقچه مانندى درست مى كنند كه اگر كسى به قعر چاه برود بتواند روى آن بنشيند و ظرفى را كه با خود برده پر از آب كند ، بى آن كه خود وارد آب شود و طبعا از بالاى چاه كه نگاه كنند درست اين محل پيدا نيست و به همين جهت ازآن تعبيربه «غَيابَت» شده است.(1) در ميان برادران يك نفر بود كه از همه باهوش تر و يا باوجدان تر بود ، به همين دليل با طرح قتل يوسف مخالفت كرد و هم با طرح تبعيد

او در يك سرزمين دوردست كه بيم هلاكت در آن بود و طرح سومى را ارائه نمود گفت : « اگر اصرار داريد كارى بكنيد يوسف را نكشيد ، بلكه او را در قعر چاهى بيفكنيد ( به گونه اى كه سالم بماند ) تا بعضى از رهگذران و قافله ها او را بيابند و با خود ببرند » و از چشم ما و پدر دور شود. بدون شك قصد اين پيشنهادكننده آن نبوده كه يوسف را آن چنان در چاه سرنگون سازند كه نابود شود بلكه هدف اين بود كه در نهان گاه چاه قرار گيرد تا سالم به دست قافله ها برسد. از جمله « اِنْ كُنْتُمْ فعِلينَ » چنين استفاده مى شود كه اين گوينده حتى اين پيشنهاد را به صورت يك پيشنه__اد قطع__ى مطرح نكرد ، شايد ترجيح مى داد كه

1- اقتب______اس از « تفسي______ر المَن______ار » ، ذي____ل آي____ه .

تفسير مردان (53)

اص__لاً نقش_ه اى بر ض__د يوسف ط_رح نشود .

نقش ويرانگر حسد در زندگى انسان ها عليه السلام

درس مهم ديگرى كه از اين داستان مى آموزيم اين است كه چگونه حسد مى تواند آدمى را تا سر حد كشتن برادر و يا توليد دردسرهاى خيلى شديد براى او پيش ببرد و چگونه اگر اين آتش درونى مهار نشود ، هم ديگران را به آتش مى كشد و هم خود انسان را. اصولاً هنگامى كه نعمتى به ديگرى مى رسد و خود شخص از او محروم مى ماند ، چهار حالت مختلف در او پيدا مى شود. نخست اين كه آرزو مى كند همان گونه كه ديگران دارند ، او هم داشته باشد ، اين حالت را « غِبْطَة » مى خوانند و حالتى است قابل ستايش ، چراكه انسان را به تلاش و كوشش سازنده اى

وامى دارد و هيچ اثر مُخَرِّبى در اجتماع ندارد. ديگر اين كه آرزو مى كند آن نعمت از ديگران سلب شود و براى اين كار به تلاش و كوشش برمى خيزد اين همان حالت بسيار مذموم « حَسَد » است ، كه انسان را به تلاش و كوشش مخرب درباره ديگران وامى دارد ، بى آن كه تلاش سازنده اى درباره خود كند. سوم اين كه آرزو مى كند خودش داراى آن نعمت شود و ديگران از آن محروم بمانند و اين همان حالت « بُخْل » و انحصارطلبى است كه انسان همه چيز را براى خود بخواهد و از محروميت دگران لذت ببرد. چهارم اين كه دوست دارد ديگران در نعمت باشند ، هر چند خودش در محروميت بسر ببرد و حتى حاضر است آن چه را دارد در اختيار دگران بگذارد و از منافع خود چشم بپوشد و اين حالت والا را « ايثار » مى گويند كه يكى از مهم ترين صفات برجسته انسانى است. به هر حال حسد تنها برادران يوسف را تا سر حد كشتن برادرشان پيش نبرد بلكه گاه مى شود كه حسد انسان را به نابودى خويش نيز وامى دارد. به همين دليل در احاديث اسلامى براى مبارزه با اين صفت رذيله تعبيرات تكان دهنده اى ديده مى شود. به عنوان نمونه : از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «خداوند

(54) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

موسى بن عمران را از حسد نهى كرد و به او فرمود : اِنَّ الْحاسِدَ ساخِطٌ لِنِعَمى صادٌّ لِقَسْمِى الَّذى قَسَمْتُ بَيْنَ عِبادى وَ مَنْ يِكُ كَذلِكَ فَلَسْتَ مِنْهُ وَ لَيْسَ مِنّى : شخص حسود نسبت به نعمت هاى من بربندگانم خشمناك است و از قسمت هايى كه ميان بندگانم قائل شده ام ممانعت مى كند، هركس چنين

باشد نه او از من است و نه من از اويم».(1) از امام صادق مى خوانيم: « آفَةُ الدّينِ الْحَسَدُ وَالْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ: آفت دين و ايمان سه چيز است : حسد و خودپسندى و فخرفروشى ». و در حديث ديگرى از همان امام مى خوانيم:«اِنَّ الْمُؤْمِنَ يَغْبِطُ وَ لا يَحْسُدُوَالْمُنافِقُ يَحْسُدُ وَ لايَغْبِطُ: افراد باايمان غبطه مى خورند ولى حسد نمى ورزند، ولى منافق حسد مى ورزد و غبطه نمى خورد».(2)

اين درس را نيز مى توان از اين بخش از داستان فراگرفت كه پدر و مادر در ابراز محبت نسبت به فرزندان بايد فوق العاده دقت به خرج دهد. گرچه يعقوب بدون شك در اين باره مرتكب خطايى نشد و ابراز علاقه اى كه نسبت به يوسف و برادرش بنيامين مى كرد روى حسابى بود كه قبلاً به آن اشاره كرديم ، ولى به هرحال اين ماجرا نشان مى دهد كه حتى بايد بيش از مقدار لازم در اين مسأله حساس و سختگير بود ، زيرا گاه مى شود يك ابراز علاقه نسبت به يك فرزند ، آن چنان عقده اى در دل فرزند ديگر ايجاد مى كند كه او را به همه كار وامى دارد ، آن چنان شخصيت خود را درهم شكسته مى بيند كه براى نابود كردن شخصيت برادرش ؛ حد و مرزى نمى شناسد. حتى اگر نتواند عكس العملى از خود نشان بدهد از درون خود را مى خورد و گاه گرفتار بيمارى روانى مى شود ، فراموش نمى كنم فرزند كوچك يكى از دوستان بيمار بود و طبعا نياز به محبت بيشتر داشت ، پدر برادر بزرگ تر را به صورت خدمتكارى براى او درآورده بود چيزى نگذشت كه پسر بزرگ گرفتار بيمارى روانى ناشناخته اى شد ، به آن دوست

1- « اصول كافى »

، جلد 2 ، صفحه 307 .

2- « اصول كافى » ، جلد 2 ، صفحه 307 .

تفسير مردان (55)

عزيز گفتم فكر نمى كنى سرچشمه اش اين عدم عدالت در اظهار محبت بوده باشد ، او كه اين سخن را باورنمى كرد، به يك طبيب روانى ماهر مراجعه كرد، طبيب به او گفت: فرزند شما بيمارى خاصى ندارد سرچشمه بيماريش همين است كه گرفتار كمبود محبت شده و شخصيتش ضربه ديده، در حالى كه برادر كوچك اين همه محبت ديده است و لذا در احاديث اسلامى مى خوانيم: روزى امام باقر فرمود : « من گاهى نسبت به بعضى از فرزندانم اظهار محبت مى كنم و او را بر زانوى خود مى نشانم و قلم گوسفند را به او مى دهم و شكر در دهانش مى گذارم ، درحالى كه ميدانم حق با ديگرى است، ولى اين كار را به خاطر اين مى كنم تا بر ضد ساير فرزندانم تحريك نشود و آن چن_ان كه برادران يوسف به يوسف كردند ، نكند » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«غَيابَت»: نهانگاه و چيز و جايى كه جل__وى دي__د و حسّ انسان را ازوجود چيزى در آن بگي______رد.

«سَيّارَة»: ك__ارواني_ان و مس__افران، كاروان و راهگذران؛ چرا كه در راه سير مى كنند.

«اِلْتِقاط»: ي__افت__ن و ب__رداشت__ن چي____زى از راه.

گوينده اين گفتار، به باور «قَتاده» و «ابن اسحاق»، «روبين»، برادر پدرى و پسر خاله يوسف و به باور «زَجّاج» و «اَصَمّ»، «يهودا» بود كه از نظر سن و سال و خرد، برتر از ديگران مى نمود. و برابر روايت «على بن ابراهيم» در تفسيرش، «لاوى» بود كه اين پيشنه____اد را داد.

در مورد آن چ__اه__ى كه ي__وس__ف را در نهانگاه آن قرار دادند نيز ديدگاه ها متف____اوت است:

1- « بحار

الانوار » ، جلد 74 ، صفحه 78 .

(56) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ «قَت__اده» مى گويد: چ__اه، بي_ت المقدس ب__ود.

2 _ به باور «وَهَب» چاه مورد اشاره، در «اُردن» بود.

3 _ «كَعْب» آن را مي__ان مص__ر و م__دي_ن مى داند.

4 _ و «مُقاتِل» بر آن است كه در سه فرسنگى سراى يعقوب قرار داشت.

اِنْ كُنْتُمْ فاعِلينَ.

به ب__اور ؛ «اب__ن عبّاس» منظور اين است كه اگر به راستى در مورد او تصميمى داريد چنين كنيد.

از «حَسَن» پرسيدند آيا انسان با ايمان دستخوش آفت حسد مى گردد؟

او پاسخ داد: مگر سر گذشت پس__ران يعق__وب را ف_رام_وش كرده ايد؟!

تفسير مردان (57)

يوسف خزانه دار كشور مصر مى شود

قالَ اجْعَلْنى عَل_ى خَزائِنِ الاَْرْضِ اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ

( يوسف ) گفت : م__را سرپرست خ__زائن س_رزمين ( مصر ) قرار ده كه نگهدارنده و آگاهم.

(55 / يوسف)

شرح آيه از تفسير نمونه

يوسف مى دانست يك ريشه مهمّ نابسامانى هاى آن جامعه مملو از ظلم و ستم در مسائل اقتصاديش نهفته است ، اكنون كه آن ها به حكم اجبار به سراغ او آمده اند ، چه بهتر كه نبض اقتصاد كشور مصر را در دست گيرد و به يارى مستضعفان بشتابد ، از تبعيض ها تا آن جا كه قدرت دارد بكاهد ، حق مظلومان را از ظالمان بگيرد و به وضع بى سر و سامان آن كشور پهناور سامان بخشد . مخصوصا مسائل كشاورزى را كه در آن كشور در درجه اول اهميّت بود ، زير نظر بگيريد و با توجّه به اين كه سال هاى فراوانى و سپس سال هاى خشكى در پيش است ، مردم را به كشاورزى و توليد بيشتر دعوت كند و در مصرف فرآورده هاى كشاورزى تا سر حدّ جيره بندى ، صرفه جويى كند و آن ها

را براى سال هاى قحطى ذخيره نمايد ، لذا راهى بهتر از اين نديد كه پيشنه_اد سرپرستى خزانه هاى مصر كند. آيات 100 و 101 همين سوره كه تفسير آن به خواست خدا خواهد آمد ، دليل بر اين است كه او سرانجام بجاى ملك نشست و زمامدار تمام امور مصر شد ، هر چند آيه 88 كه مى گويد : برادران به او گفتند : « يا ايها العزيز » ، دليل بر اين است كه او در جاى عزيز مصر قرار گرفت ، ولى هيچ مانعى ندارد كه اين سلسله مراتب را تدريجا طى كرده باشد ، نخست به مقام خزانه دارى و بعد نخس_ت وزي___رى و بع_د بج__اى مل__ك ، نشسته باشد.

چگونه يوسف دعوت طاغوت زمان را پذيرفت ؟

نخستين چيزى كه در رابطه با آيه فوق جلب توجه مى كند اين است كه چگونه يوسف اين پيامبر بزرگ حاضر شد ، خزانه دارى يا نخست وزيرى يكى از طاغوت هاى زمان را بپذيرد و با او همكارى كند؟ پاسخ اين سؤال در حقيقت در خود آيات فوق نهفته است ، او به عنوان يكى انسان «حَفيظٌ عَليمٌ» ( امين و آگاه ) عهده دار اين منصب

(58) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شد ، تا بيت المال را كه مال مردم بود به نفع آن ها حفظ كند و در مسير منافع آنان به كار گيرد ، مخصوصا حق مستضعفان را كه در غالب جامعه ها پايمال مى گردد به آن ها برساند. در « فقه » در بحث قبول ولايت از طرف ظالم نيز اين بحث به طور گسترده آمده است كه قبول پست و مقام از سوى ظالم هميشه حرام نيست ، بلكه گاهى مستحب و يا حتى واجب مى گردد ، اين در صورتى است

كه منافع پذيرش آن و مرجحات دينيش بيش از زيان هاى حاصل از تقويت دستگاه باشد. در روايات متعددى نيز مى خوانيم كه ائمه اهلبيت عليهم السلام به بعضى از دوستان نزديك خود ( مانند على بن يقطي__ن ك__ه از ي__اران ام__ام ك__اظ_م بود و وزارت فرعون زمان خود ه__ارون ال__رّشي__د را به اج__ازه ام__ام پذي__رفت ) چني__ن اج__ازه اى را مى دادن__د .

اهميت مسائل اقتصادى و مديريت

گرچه ما هرگز موافق مكتب هاى يك بعدى كه همه چيز را در بعد اقتصادى خلاصه مى كنند و انسان و ابعاد وجود او را نشناخته اند نيستيم ، ولى با اين حال اهميت ويژه مسائل اقتصادى را در سرنوشت اجتماعات هرگز نمى توان از نظر دور داشت ، آيات فوق نيز اشاره به همين حقيقت مى كند ، چرا كه يوسف از ميان تمام پست ها انگشت روى خزانه دارى گذاشت ، زيرا مى دانست هرگاه به آن سر و سامان دهد قسمت عمده نابسامانى هاى كشور باستانى مصر ، سامان خواهد يافت و از طريق عدالت اقتصادى مى تواند سازمان هاى ديگر را كنترل كند. در روايات اسلامى نيز اهميت فوق العاده اى به اين موضوع داده شده است ، از جمله در حديث معروف على يكى از دو پايه اصلى زندگى مادى و معنوى مردم (قِوامُ الدّينِ وَ الدُّنْيا) مسائل اقتصادى قرار داده شده است ، در ح__الى ك__ه پ__اي__ه ديگ__ر عل__م و دانش و آگ__اهى شم__رده شده است .

تفسير مردان (59)

تعهد و تخصص دو ركن اساسى مديريت است

تعبير يوسف كه مى گويد : « اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ » دليل بر اهميت مديريت در كنار امانت است و نشان مى دهد كه پاكى و امانت به تنهايى براى پذيرش يك پست حساس اجتماعى كافى نيست ، بلكه علاوه بر آن آگاهى و تخصص و مديريت نيز لازم است ، چراكه «عَليم» را در كنار «حَفيظ» قرار داده است . و ما بسيار ديده ايم كه خطرهاى ناشى از عدم اطلاع و مديريت كمتر از خطرهاى ناشى از خيانت نيست بلكه گاهى از آن برتر و بيشتر است. با اين تعليمات روشن اسلامى نمى دانيم چرا بعضى مسلمانان به مسأله مديريت و آگاهى هيچ اهميت نمى دهند و حداكثر كشش فكر آن ها در

شرايط واگذارى پست ها ، همان مسأله امانت و پاكى است با اين كه سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و على در دوران حك__ومتش__ان نش__ان مى ده__د ، آن ه__ا به مسأله آگاهى و مديريت همانند امانت ودرستكارى اهميت مى دادند.

م_دح خ__ويش ي__ا مع__رف_ى خ__ويشت_ن

بدون شك تعريف خويش كردن كار ناپسندى است ، ولى با اين حال اين يك قانون كلى نيست ، گاهى شرايط ايجاب مى كند كه انسان خود را به جامعه معرفى كند تا مردم او را بشناسند و از سرمايه هاى وجودش استفاده كنند و به صورت يك گنج مخفى و متروك باقى نماند. در آيه فوق نيز خوانديم كه يوسف به هنگام پيشنهاد پست خزانه دارى مصر خود را با جمله « حَفيظٌ عَليم » ستود ، زيرا لازم بود سلطان مصر و مردم بدانند كه او واجد صفاتى است كه براى سرپرستى اين كار نهايت لزوم را دارد. لذا در تفسير عياشى از امام صادق مى خوانيم كه در پاسخ اين سؤال كه آيا جايز است انسان خودستايى كند و مدح خويش نمايد ؟ فرمود : « نَعَمْ اِذَا اضْطُرَّ اِلَيْهِ اَما سَمِعْتَ قَوْلَ يُوسُفَ اِجْعَلْنى عَلى خَزائِنِ الاَْرْضِ اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ وَ قَوْلَ الْعَبْدِالصّالِحِ وَ اَنَا لَكُمْ ناصِحٌ اَمينٌ: آرى هنگامى كه ناچار شود مانعى ندارد ، آيا نشنيده اى گفتار يوسف را كه فرمود : مرا بر خزائن زمين قرار ده كه من امين و آگاهم و همچنين گفتار بنده صالح

(60) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

خدا ( هود ) من براى شما خيرخواه و امينم » .(1) و از اين جا روشن مى شود اين كه در خطبه « شقشقيه » و بعضى ديگر از خطبه هاى نهج البلاغه على به مدح خويشتن مى پردازد و خودرا محور آسياى خلافت مى شمرد ، كه هماى

بلند پرواز انديشه ها به اوج فكر و مقام او نمى رسد و سيل علوم و دانش ها از كوهسار وجودش سرازير مى شود و امثال اين تعريف ها همه براى اين است كه مردم ناآگاه و بى خبر به مقام او پى ببرند و از گنجين_ه وج_ودش ب_راى بهب__ود وض__ع ج__امع__ه استف___اده كنن__د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

فرمانرواى مصر پس از شنيدن سخنان راهگشاى يوسف، گفت: اين كار بزرگ و طرح عظيم و برنامه ريزى دقيق و اجراى آن را چه كسى تضمين مى كند؟ و چه كسى مى تواند كشاورزى كشور را احيا كند و شكوفا سازد و با گردآورى محصولات زراعى و انب__ارسازى و نگاهدارى و فروش بجا و شايسته آنها، تدبير درست امور و تنظيم ب__رازنده شئون را به عهده گيرد؟

درست در اينجا بود كه يوسف به پا خاست و گفت من و آن گاه افزود:

قالَ اجْعَلْنِ__ي عَل__ى خَ_____زائِ__نِ الْأَرْضِ

اينك كه چنين است براى نجات كشور و جامعه از خطر سهمگينى كه در راه است، شما مرا به اداره خزانه ها و گنجينه هاى ملّى اين سرزمين برگزين و تدبير كارها را به من واگ__ذار ت__ا من ب___ه خ__واست خ__دا اين برن__امه را به اج___را درآورم.

إِنِّي حَفِي_________ظٌ عَلِي_________مٌ.

چرا كه من نگهبانى توانا و دانا هستم.

به باور گروهى از جمله «قَتادَه» و «جُبّائى» منظور اين است كه: من، هم از ثروت و امكانات مردم درست نگهدارى مى كنم و هم مى دانم كه آن را در چه راهى هزينه

1- « ن___ور الثقلي____ن » ، جل____د 2 ، صفح_____ه 433 .

تفسير مردان (61)

نم__وده و در كج__ا سرمايه گذارى كنم و به چه كسى ازآن بدهم و از چه كسى دريغ دارم.

امّا به باور «وَهَب» منظور اين است كه: من نويسنده اى دقيق و حسابدارى دانا و

امي_____ن هست____م.

از ديدگاه «كَلْبى» منظور اين است كه: من حساب سال هاى قحطى و خشكسالى را درست نگاه داشته و به هنگامه نياز مردم و كمك به آن ها دانا هستم.

و از ديدگاه «سُدى» منظور اين است كه: من به حساب دارايى ها و امكانات ملّى، امي__ن و نگهب__ان و به زب__ان هاى گون__اگون م__ردم كه ب__راى تهيّه م__واد غ__ذاي__ى از هر سو به مص__ر س__رازي__ر خواهن__د شد، دان__ا و ت__وان__ا هستم.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه براى هر انسانى رواست كه خويشتن را در جايى كه او را نمى شناسند، وصف كند و نقاط قوّت و توانمندى ها و كارآيى هاى خويش را باز گويد و اين كار نه نكوهيده است و نه، با آيه شريفه اى كه از خودستايى نهى مى كند و هشدار مى دهد(1) ناسازگار مى باشد؛ چرا كه يوسف خود را به شاه معرفى كرد و از توانايى و امانتدارى خويش سخن گفت و از او خواست تا وى را به اداره ام__ور ج__امع__ه و آب___ادانى و عم__ران شه_رها منصوب كند.

پس از پيشنهاد يوسف، فرمانرواى مصر به او گفت: چه كسى از شما براى تدبير ام__ور زيبن__ده تر و س__زاوارت__ر است؟ و آن گ__اه ك__ار اداره كش__ور را به او سپ__رد.

به باور پاره اى فرمانرواى مصر پس از شناخت يوسف و آگاهى از كارآيى و امانت او، اداره كش__ور را به او سپ__رد و ع__زي__ز مص__ر را بر كنار ساخت و خود به استراحت پرداخت.

امّا به باور پاره اى ديگر عزيز مصر بر كنار نشد، بلكه خود، همان روزها از دنيا رفت و قدرت و امكانات كشور و اداره امور مردم به يوسف واگذار گرديد.

برخى بر آنند كه: پس از مرگ

عزيز مصر، شاه، همسر او را به عقد يوسف درآورد و

1 . سوره نَجْم، آيه 32.

(62) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هنگامى كه يوسف نزد او رفت، وى را دوشيزه يافت و به او گفت: آيا اين راه، بهتر از آن نب__ود كه ت__و در ان__ديش__ه اش ب__ودى؟ و خدا از آن زن، دو پسر به يوسف داد كه ن__ام آن__ان را «اِف__رائيم» و «ميش___ا» نه___اد.

پاره اى آورده اند كه: روزى يوسف به همراه گروهى از ياران، باشكوه وصف ناپذيرى از راهى مى گذشت كه آن زن يوسف را ديد و گريست و آن گاه گفت: ستايش از آنِ خدايى است كه فرمانروايان را به كيفر گناه و نافرمانى و خشونت و خودكامگى، از تخت قدرت پايين مى كشد و به ذلّت و خفّت مى نشاند و بردگان و بندگان را به پاداش فرمانبردارى و كردار شايسته و عادلانه به اوج اقتدار مى رساند. اَلْحَمْ____دُ لِلّهِ الَّ__ذى جَعَ__لَ الْمُلُ__وكَ بِ_اْلَمْعصِيَ____ةِ عَبي____داٍ و العَبي__دَ باِلطّاعَ___ةِ مُلُ__وكاً.

يوسف با شنيدن اين سخن ارزشمند از آن زن، دستور داد او را به خانه بردند و اداره ام__ور او را - بس__ان خان_واده خويش - به عهده گرفت، امّا با او ازدواج نكرد.

در تفسير «علىّ بن ابراهيم» آمده است كه: عزيز مصر در همان سال هاى قحطى و خشكسالى از دنيا رفت و همسرش نيز كارش به فقر و گدايى كشيد. به او گفتند خوب است س__ر راه ي__وسف قرار گيرى و از او كمك بخ__واه__ى، گفت: من از او شرم مى كنم و هرگز نمى ت_وانم با او رو به رو شوم.

سرانجام روزى سر راه يوسف نشت و هنگامى كه آن حضرت در ميان ياران به آنجا رسيد، زليخا برخاست و گفت: پاك

و منزه است آن خدايى كه شاهان و زورمداران را به كيفر نافرمانى و گناه و عدم رعايت حقوق مردم به ذلت و حقارت و بردگى مى كشد و ستمديدگان و بردگان را به پاداش فرمانبردارى و انجام كارهاى شايسته و رعايت حقوق مردم به اوج شكوه و اقتدار مى رساند.

سُبْح__انَ مَنْ جَعَ__لَ الْمُلُ_وكَ بِالْمَعْصِيَةِ عَبيداً، و العَبيدَ بِالطّاعَةِ مُلُوكاً.

يوسف با شنيدن صداى او، گفت: آيا تو همان بانوى كاخ هستى؟

او، آهى سرد از دل بر كشيد و گفت: آرى، اين منم كه به كيفر گناه به اين روز

تفسير مردان (63)

اقتاده ام. يوسف پرسيد: آيا هم اكنون نيز به من علاقه مندى؟ گفت: اينك كه پير و گرفتار شده ام مسخره ام مى كنى؟ يوسف فرمود: هرگز! و آن گاه دستور داد تا او را به خانه بردند و به او گفت: آيا به ياد دارى كه در مورد من چه ناروا و بيدادگرانه رفتار كردى؟ پاسخ داد: آرى اى پيامبر خدا، مرا سرزنش نكن كه به دردى گرفتار بودم كه كسى بسان من گرفتار نبود. يوسف گفت: چگونه؟ گفت: من از يك سو زيباترين و ثروتمندترين زن اين كشور بودم و از دگرسو همسرى داشتم كه دچار ناتوانى كامل جنسى بود و از طرف سوّم در عشق تو سراپاى وجودم شعله ور شده بود و مى سوخت، امّا تو ني__ز به گون__ه اى پ_اكدامن و پارسا بودى كه هرگز چشم به روى من نگشودى.

پرسيد: اينك خواسته ات چيست؟ گفت: خواسته ام اين است كه از خدا بخواهى جوانى و طراوتم را به من باز گرداند.

يوسف خواسته او را از بارگاه خدا خواست و آن گاه او را كه به صورت دوشيزه اى شده بود به همسرى خويش

برگرفت.

«ابن عبّاس» از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: خدا، مهرش را بر برادرم يوسف بباراند، اگر او به فرمانرواى مصر نمى گفت: مرا بر خزانه هاى اين سرزمين بگم__ار... هم__ان س__اع__ت او، وى را به حكومت مصر برمى گزيد، امّا همان درخ__واس__ت سب__ب شد كه ي__ك س__ال واگذارى حكومت به او را به تأخير افكند.

(64) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

چگونه دل با ياد خدا آرام مى گيرد

اَلَّ__ذينَ ءَامَنُ__وا وَ تَطْمَئِ__نُّ قُلُ__وبُهُ__مْ بِ_ذِكْ__رِ اللّهِ اَلا بِذِكْ_رِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

آنها كسانى هستند كه ايمان آورده اند و دلهايشان به ياد خدا مطمئن ( و آرام ) است، آگاه باشيد با ي__اد خ__دا دل ه__ا آرامش مى ي__ابد. (28 / رعد)

شرح آيه از تفسير نمونه

هميشه اضطراب و نگرانى يكى از بزرگترين بلاهاى زندگى انسان ها بوده و هست و عوارض ناشى از آن در زندگى فردى و اجتماعى كاملاً محسوس است. هميشه آرامش يكى از گمشده هاى مهم بشر بوده و به هر درى مى زند تا آن را پيدا كند و اگر تلاش و كوشش انسان ها را در طول تاريخ براى پيدا كردن آرامش از طرق « صحيح » و « كاذب » جمع آورى كنيم خود كتاب بسيار قطورى را تشكيل مى دهد. بعضى از دانشمندان مى گويند : به هنگام بروز بعضى از بيمارى هاى واگيردار همچون « وبا » از هر ده نفر كه ظاهرا به علت وبا مى ميرند اكثر آن ها به علت نگرانى و ترس است و تنهااقليتى از آن ها حقيقتا به خاطرابتلاى به بيمارى وبا از بين مى روند. به طور كلى « آرامش » و « دلهره » نقش بسيار مهمى در « سلامت » و « بيمارى » فرد و جامعه و سعادت و بدبختى انسان ها دارد و

چيزى نيست كه بتوان از آن به آسانى گذشت و به همين دليل تاكن__ون كت__اب هاى زي__ادى نوشت__ه شده كه موضوع آن ها فقط نگرانى و راه مبارزه با آن و طرز به دست آوردن آرامش است. ت__اري__خ بشر پر است از صحنه هاى غم انگيزى كه انسان براى تحصيل آرامش به هر چيز دست انداخته و در هر وادى گام نهاده و تن به انواع اعتيادها داده است . ولى قرآن با يك جمله كوتاه و پرمغز ، مطمئ__ن ت__رين و ن__زدي___ك ترين راه را نشان داده و مى گ_وي___د : « ب__داني__د كه ي___اد خ___دا آرام بخش دل ه__ا است » .

تفسير مردان (65)

ذك__ر خ__دا چيست و چگ__ون_ه است ؟

« ذِكْر » همان گونه كه « راغب » در « مفردات » گفته است : گاهى به معنى حفظ مطالب و معارف آمده است با اين تفاوت كه كلمه « حفظ » به آغاز آن گفته مى شود و كلمه « ذكر » به ادامه آن و گاهى به معنى يادآورى چيزى به زبان ي_ا به قلب است ، لذا گفته اند ذكر دو گونه است : « ذكر قلبى » و « ذكر زبانى » و هر يك از آن ها دوگونه است يا پس از فراموشى است و يا بدون ف_رام_وش_ى. و به هر حال منظور در آيه فوق از ذكر خدا كه مايه آرامش دل ها است تنها اين نيست كه نام او را بر زبان آورد و مكرر تسبيح و تهليل و تكبير گويد ، بلكه منظور آن است كه با تمام قلب متوجه او و عظمتش و علم و آگاهيش و حاضر و ناظر بودنش گردد و اين توجه مبدأ حركت و فعاليت در وجود او به سوى جهاد و

تلاش و نيكى ها گردد و ميان او و گناه سد مستحكمى ايجاد كند ، اين است حقيقت « ذكر » كه آن همه آثار و بركات در روايات اسلامى براى آن بيان شده است. در ح__دي_ث مى خوانيم كه از وص__اي_ايى كه پيامبر به على فرمود اين بود: « يا عَلِىُّ ثَلاثٌ لا تُطيقُها هذِهِ الاُْمَّةُ الْمُواساتُ لِلاَْخِ فى مالِه وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِه وَ ذِكْرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حالٍ وَ لَيْسَ هُوَ سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ وَ لكِنْ اِذا وَرَدَ عَلى ما يَحْرُمُ عَلَيْهِ خافَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَكَهُ : اى على سه كار است كه اين امت طاقت آن را ندارند ( و از همه كس ساخته نيست ) مواسات با برادران دينى در مال و حق مردم را از خويشتن دادن و ياد خدا در هر حال ، ولى ياد خدا ( تنها ) سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ نيست ، بلكه ياد خدا آن است كه هنگامى كه انسان در برابر حرامى قرار مى گيرد از خدا بترسد و آن را ترك گويد » .(1) در حديث ديگرى مى خوانيم على فرمود : « اَلذِّكْرُ ذِكْرانِ : ذِكْرُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصيبَةِ وَ اَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَما حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ حاجِزا : ذكر دو گونه است : ياد خدا كردن به هنگام مصيبت ( و شكيبايى و استق_امت ورزيدن )و از آن برتر آن است كه خدا را در برابر محرمات

1 _ « سفين____ة البح____ار » ، جل_____د 1 ، صفح______ه 484 .

(66)

آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ياد كند و ميان او و حرام سدى ايجاد نمايد » .(1) و به همين دليل است كه در بعضى از روايات ذكر خداوند به عنوان يك سپر و وسيله دفاعى شمرده شده است ، در حديثى از امام صادق مى خوانيم كه روزى پيامبر رو به يارانش كرد و فرمود : «اِتَّخِذُوا جُئَنا فَقالُوا يا رَسُولَ اللّهِ اَمِنْ عَدُوٍّ قَدْ اَظَلَّنا ؟ قالَ لا وَ لكِنْ مِنَ النّارِ قُولُوا سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَاللّهُ اَكْبَرُ: سپرهايى براى خود فراهم كنيد عرض كردند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله آيا در برابر دشمنان كه اطراف ما را احاطه كرده و بر ما سايه افكنده اند؟ فرمود : نه ، از آتش ( دوزخ ) بگوييد : سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ " خدا را به پاكى بستاييد و بر نعمت هايش شكر گوييد و غير از او معبودى انتخاب نكنيد و او را از هم_ه چي_ز برتر بدانيد" » .(2) و اگر مى بينيم در پاره اى از احاديث ، پيامبر به عنوان « ذِكْرُ اللّهِ » معرفى شده ، نيز به خاطر آن است كه او مردم را به ياد خدا مى اندازد و تربيت مى كند . از امام صادق در تفسير « اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » نقل شده است كه فرمود : « بِمُحَمَّدٍ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ هُوَ ذِكْرُ اللّهِ وَ حِجابُهُ : به وسيل__ه محمّ__د دل ه__ا آرامش مى پ__ذي__رد و او است ذكر خ__دا و حج__اب او » .

ع_وامل هشتگ_انه نگ_ران__ى و پ__ريش__انى

1 _ گاهى اضطراب و نگرانى به خاطر آينده تاريك و مبهمى است كه در برابر فكر انسان خودنمايى مى كند ،

احتمال زوال نعمت ها ، گرفتارى در چنگال دشمن ، ضعف و بيمارى و ناتوانى و درماندگى و احتياج ، همه اين ها آدمى را رنج مى دهد ، اما ايمان به خداوند قادر متعال ، خداوند رحيم و مهربان ، خدايى كه همواره كفالت بن__دگ__ان خ__ويش را برعه__ده دارد مى ت__وان__د اين گ__ونه نگرانى ها را از ميان ببرد و ب___ه او آرامش ده__د كه ت__و در ب__راب__ر ح__وادث آين___ده درمانده نيست__ى ،

1 _ « سفينة البحار » ، جلد 1 ، صفحه 484 .

1- « سفينة البحار » ، جلد 1 ، صفحه 484 .

تفسير مردان (67)

خ_____داي___ى دارى ت____وان____ا ، ق____ادر و مه____رب____ان .

2 _ گاه گذشته تاريك زندگى ، فكر انسان را به خود مشغول مى دارد و همواره او را نگران مى سازد ، نگرانى از گناهانى كه انجام داده ، از كوتاهى ها و لغزش ها ، اما توجه به اين كه خداوند ، غفار ، توبه پذير و رحيم و غفور است ، به او آرامش مى دهد ، به او مى گويد : عذر تقصير به پيشگاهش بر ، از گذشته عذرخواهى كن و در مقام جب__ران ب__ر آى ، كه او بخشنده است و جبران كردن ممكن .

3 _ ضعف و ناتوانى انسان در برابر عوامل طبيعى و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلى و خارجى ، او را نگران مى سازد كه من در برابر اين همه دشمن نيرومند در ميدان جهاد چه كنم و يا در مبارزات ديگر چه مى توانم انجام دهم ؟ اما هنگامى كه به ياد خدا مى افتد و متكى به قدرت و رحمت او مى شود ، قدرتى كه برترين قدرت ها است و هيچ چيز دربرابر آن

ياراى مقاومت ندارد، قلبش آرام مى گيرد ، با خود مى گويد : آرى من تنها نيستم ، من در سايه خدا ، بى نهايت قدرت دارم. قهرمانى هاى مجاهدان راه خدا در جنگ ها ، چه در گذشته ، چه در حال و سلحشورى هاى اعجاب انگيز و خيره كننده آنان ، حتى در آن جايى كه تك و تنها بوده اند ، بيانگر آرامشى است كه در سايه ايمان پيدا مى شود. هنگامى كه با چشم خود مى بينيم و با گ__وش مى شن__وي__م كه افسر رشيدى پس از يك نبرد خيره كننده ، بينايى خود را به كلى از دست داده و با تن__ى مج__روح به روى تخ__ت بيم__ارست__ان افت__اده اما با چنان آرامش خاطر و اطمينان سخن مى گويد كه گويى خراشى بر بدن او هم وارد نشده است ، به اعجاز آرامش در سايه ذكر خدا پى مى بريم .

4 _ گاهى نيز ريشه نگرانى هاى آزار دهنده انسان ، احساس پوچى زندگى و بى هدف بودن آن است ، ولى آن كسى كه به خدا ايمان دارد و مسير تكاملى زندگى را به عنوان يك هدف بزرگ پذيرفته است و تمام برنامه ها و حوادث زندگى را در همين خط مى بيند ، نه از زندگى احساس پوچى مى كند و نه همچون افراد بى هدف و مردد ،

(68) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

س__رگ___ردان و مضط__رب است .

5 _ عامل ديگر نگرانى آن است كه انسان گاهى براى رسيدن به يك هدف زحمت زيادى را متحمل مى شود ، اما كسى را نمى بيند كه براى زحمت او ارج نهد و قدردانى و تشكر كند ، اين ناسپاسى او را شديدا رنج مى دهد و در يك حالت اضطراب و نگرانى فرومى برد ، اما

هنگامى كه احساس كند كسى از تمام تلاش ها و كوشش هايش آگاه است و به همه آن ها ارج مى نهد و براى همه پاداش مى دهد ديگر چه جاى نگرانى و ناآرامى است؟

6 _ سوءظن ها و توهم ها و خيالات پوچ يكى ديگر از عوامل نگرانى است كه بسيارى از مردم در زندگى خود از آن رنج مى برند، ولى چگونه مى توان انكاركردكه توجه به خدا و لطف بى پايان او و دستور به حسن ظن كه وظيفه هر فرد باايمانى است اين ح__الت رن__ج آور را از بين مى ب__رد و آرامش و اطمين__ان ج__اى آن را مى گيرد .

7 _ دنياپرستى و دلباختگى در برابر زرق و برق زندگى مادى يكى از بزرگترين عوامل اضطراب و نگرانى انسان ها بوده و هست ، تا آن جا كه گاهى عدم دستيابى به رنگ خاصى از لباس يا كفش و كلاه و يا يكى ديگر از هزاران وسايل زندگى ساعت ها و يا روزها و هفته ها فكر دنياپرستان را ناآرام و مُشَوَّش مى دارد. اما ايمان به خدا و توجه به آزادگى مؤمن كه هميشه با « زهد و پارسايى سازنده » و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگى مادى همراه است به همه اين اضطراب ها پايان مى دهد ، هنگامى كه روح انسان « على وار » آن گونه وسعت يابد كه بگويد : « دُنْياكُمْ هذِه اَهْوَنُ عِنْدى مِنْ وَرَقَةٍ فى فَمِ جَرادَةٍ تَقْضِمُها : دنياى شما در نظر من بى ارزش تر از برگ درختى است كه در دهان ملخ__ى ب__اش__د كه آن را مى ج__ود » (1)ن__رسي__دن به يك وسيل__ه م__ادى يا از دست دادن آن چگونه امكان دارد آرامش روح آدمى را بر هم زند و طوفانى از نگرانى

1-

« نهج البلاغه » ، خطبه 224 .

تفسير مردان (69)

در قل__ب و فك__ر او ايجاد كند .

8 _ يك عامل مهم ديگر براى نگرانى ترس و وحشت از مرگ است كه هميشه روح انسان ها را آزار مى داده است و از آن جا كه امكان مرگ تنها در سنين بالا نيست بلكه در سنين ديگر مخصوصا به هنگام بيمارى ها ، جنگ ها ، ناامنى ها وجود دارد ، اين نگرانى مى تواند عمومى باشد. ولى اگر ما از نظر جهان بينى مرگ را به معنى فنا و نيستى و پايان همه چيز بدانيم ( همان گونه كه ماديون جهان مى پندارند ) اين اضطراب و نگرانى كاملاً به جا است و بايد از چنين مرگى كه نقطه پايان همه آرزوها و موفقيت ها و خواست هاى انسان است ترسيد ، اما هر گاه در سايه ايمان به خدا مرگ را دريچه اى به يك زندگى وسيع تر و والاتر بدانيم و گذشتن از گذرگاه مرگ را همچون عبور از دالان زندان و رسيدن به يك فضاى آزاد بشمريم ديگر اين نگرانى بى معنى است _ بلكه چنين مرگى ، هر گاه در مسير انجام وظيفه بوده باشد _ دوست داشتنى و خواستنى است. البته عوامل نگرانى منحصر به اين ها نيست بلكه مى توان عوامل فراوان ديگرى براى آن نيز شمرد ، ولى بايد قبول كرد كه بيشتر نگرانى ها به يكى از عوامل فوق بازمى گردد. و هنگامى كه ديديم اين عوامل در برابر ايمان به خدا ذوب و بى رنگ و نابود مى گردد تصديق خواهيم كرد كه ياد خدا مايه آرامش دل ها است « اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » .

آيا آرامش با خوف خدا سازگار است ؟

بعضى از مفسران در اين جا ايرادى مطرح كرده اند كه خلاصه اش اين است

: ما از يك طرف در آيه فوق مى خوانيم ياد خدا مايه آرامش دل ها است و از طرفى ديگر در آيه 2 سوره انفال مى خوانيم : « اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ اِذا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ : مؤمنان كسانى هستند كه وقتى نام خدا برده مى شود قلبشان ترسان مى گردد » آيا اين دو با هم منافات دارد؟ پاسخ سؤال اين است كه منظور از آرامش همان آرامش در برابر عوامل

(70) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مادى است كه غالب مردم را نگران مى سازد كه نمونه هاى روشن آن در بالا ذكر شد ، ولى مسلما افراد باايمان در برابر مسؤوليت هاى خويش نمى توانند نگران نباشند و به تعبير ديگر آن چه در آن ها وجود ندارد نگرانى هاى ويرانگر است كه غالب نگرانى ها را تشكيل مى دهد اما نگرانى سازنده كه انسان را به انجام وظيفه در برابر خدا و خلق و فعاليت هاى مثبت زندگى وامى دارد در وجود آن ها هست و بايد هم باشد و منظور از خ__وف از خ__دا ني__ز همي__ن است .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث كه ادامه پيام آيه پيش است مى فرمايد:

الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّهِ

همان كسانى كه پس از بازگشت از بيراهه و گناه، به يكتايى خدا و صفات ويژه او ايمان آورده و رسالت و دعوت پيامبرش را با جان و دل مى پذيرند و به كتاب و وحى و آنچه از سوى خدا فرود آمده است گردن مى گذارند و دل هايشان به ياد خدا به ساحل آرامش مى رس__د و آرامش مى ي_اب__د.

واژه «ذِكْر» به مفهوم پديد آمدن معنى براى نفس است و گاه به آگاهى و گفتارى كه مفهوم و معنى را در برابر چشم

باطن آشكار مى سازد نيز گفته مى شود. با اين بيان، در اين آيه خدا انسان باايمان را اين گونه وصف مى كند كه با ياد خدا به آرامش قلب مى رسد و در آيه ديگرى مى فرمايد: ايمان آوردگان تنها آن كسانى هستند كه چون خدا ي___اد ش____ود دل هايش__ان بت__رسد...

اِنَّمَ___ا الْمُ__ؤْمِنُ___ونَ الَّ__ذي__نَ اِذا ذُكِ__رَ اللّهُ وَجِلَ__تْ قُلُوبُهُمْ.(2)

1- درجلد 7 تفسيرنمونه صفحه 86 نيز دراين باره توضيحاتى داده شده است.

2 . سوره اَنْفال، آيه 2.

تفسير مردان (71)

در آيه مورد بحث منظور اين است كه انسان باايمان با ياد خدا و با نگرش بر نعم__ت ه__اى گ__ون__اگ__ون و پ__اداش پرشك__وه او به ساحل آرامش خاطرمى رسد و درآنجا منظوراين است كه با يادخدا و توجه به عدل و كيفر عادلانه او ترسان شده و خ_اطرش پريش_ان مى گردد.

أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.

ب___ه ه___وش ب__اشي___د كه با ي__اد خ___داس__ت كه دل ه__ا آرام__ش مى ي__اب__د.

و بدين سان خداى فرزانه بندگانش را تشويق مى كند كه دل هاى طوفان زده خود را با ياد مهر و لطف و نعمت هاى بى كران و پاداش پرشكوه او آرامش بخشند؛ چرا كه وعده خدا تخلف ناپذير است و چيزى براى آرامش دل هاى نگران بهتر و آرام بخش تر از ن_ويدهاى خ___دا نيست.

(72) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شك__ر مايه فزونى نعمت و كفر موجب فنا است

وَ اِذْ تَ__أَذَّنَ رَبُّكُ_مْ لَئِ_نْ شَكَ_رْتُ__مْ لاََزيدَنَّكُ__مْ وَ لَئِ__نْ كَفَ__رْتُ__مْ اِنَّ عَذابى لَشَديدٌ

( همچنين ) به خاطر بياوريد هنگامى را كه پروردگارتان اعلام داشت كه اگر شكرگزارى كنيد ( نعمت خود را ) بر شم_ا خواهم افزود و اگر كفران كنيد مجازاتم شديد است. (7 / ابراهيم)

شرح آيه از تفسير نمونه

« تَأَذَّن » از باب تَفَعُّل و به معنى اعلام با تأكيد است زيرا ماده افعال از آن «ايذان » به معنى اعلام است و چون به

باب تفعل درآيد اضافه و تأكيد از آن استفاده مى شود. اين آيه ممكن است دنباله كلام موسى به بنى اسرائيل باشد كه آن ها را در برابر آن نجات و پيروزى و نعمت هاى فراوان دعوت به شكرگزارى كرد و وعده فزونى نعمت به آن ها داد و در صورت كفران تهديد به عذاب نمود و نيز ممكن است يك جمله مستقل و خطاب به همه مسلمانان بوده باشد ، ولى به هر حال از نظر نتيجه چندان تفاوت ندارد، زيرا اگر خطاب به بنى اسرائيل هم باشد به عنوان درسى سازنده براى ما در ق__رآن مجي__د آم__ده اس__ت. ج__ال__ب اين ك__ه در م__ورد شك__ر با صراحت مى گويد : « لاََزيدَنَّكُمْ » ( مسلما نعمتم را بر شما افزون خواهم كرد ) اما در مورد كفران نعمت نمى گويد شما را مجازات مى كنم بلكه تنها مى گويد « عذاب من شديد است » و اين تفاوت تعبير دليل بر نهايت لطف پروردگار است .

بدون شك خداوند در برابر نعمت هايى كه به ما مى بخشد نيازى به شكر ما ندارد و اگر دستور به شكرگزارى داده آن هم موجب نعمت ديگرى بر ما و يك مكتب عالى تربيتى است. مهم اين است كه ببينيم حقيقت شكر چيست ؟ تا روشن شود كه رابطه آن با افزونى نعمت از كجاست و چگونه مى تواند خود يك عامل تربيت بوده باشد. حقيقت شكر تنها تشكر زبانى يا گفتن « اَلْحَمْدُلِلّهِ » و مانند آن نيست ، بلكه شكر داراى سه مرحله است : نخستين مرحله آن است كه به دقت بينديشيم كه بخشنده نعمت كيست ؟ اين توجه و ايمان و آگاهى پايه اول شكر است

و از آن كه بگذريم

تفسير مردان (73)

مرحله زبان فرا مى رسد ، ولى از آن بالاتر مرحله عمل است ، شكر عملى آن است كه درست بينديشيم كه هر نعمتى براى چه هدفى به ما داده شده است آن را در مورد خودش صرف كنيم كه اگر نكنيم كفران نعم_ت كرده ايم ، همان گون_ه كه بزرگ_ان فرموده اند : « اَلشُّكْرُ صَرْفُ الْعَبْدِ جَميعَ ما اَنْعَمَهُ اللّهُ تَعالى فيما خُلِقَ لاَِجْلِه ». راستى چرا خدا به ما چشم داد و چرا نعمت شنوايى و گويايى بخشيد ؟ آيا جز اين بوده كه عظمت او را در اين جهان ببينيم ، راه زندگى را بشناسيم و با اين وسايل در مسير تكامل گام برداريم ؟ حق را درك كنيم و از آن دفاع نماييم و با باطل بجنگيم ، اگر اين نعمت هاى بزرگ خدا را در اين مسيرها مصرف كرديم ، شكر عملى او است و اگر وسيله اى شد براى طغيان و خودپرستى و غرور و غفلت و بيگانگى و دورى از خدا اين عين كفران است. امام صادق مى فرمايد : « اَدْنَى الشُّكْرِ رُؤْيَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللّهِ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ يَتَعَلَّقُ بِها دُونَ اللّهِ وَ الرِّضا بِما اَعْطاهُ وَ اَنْ لا تَعْصيهِ بِنِعْمَةٍ وَ تُخالِفَهُ بِشَىْ ءٍ مِنْ اَمْرِه وَ نَهْيِه بِسَبَبٍ مِنْ نِعْمَتِه : كمترين شكر اين است كه نعمت را از خدا بدانى ، بى آن كه قلب تو مشغول به آن نعمت شود و خدا را فراموش كنى و همچنين راضى بودن به نعمت او و اين كه نعمت خدا را وسيله عصيان او قرارندهى و اوامر و نواهى او را بااستفاده از نعمتهايش زير پانگذارى ».(1) و ازاين جا روشن مى شود كه شكر قدرت

و علم و دانش و نيروى فكر و انديشه و نفوذ اجتماعى و مال و ثروت و سلامت و تندرستى هر كدام از چه راهى است و كفران آن ها چگونه است؟ حديثى كه از امام صادق در تفسير « نور الثقلين » نقل شده نيز دليل روشنى بر اين تفسير است ، آن جا كه مى فرمايد : « شُكْرُ النِّعْمَةِ اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ : شكر نعمت آن است كه از گناهان پرهيز شود » .(2) و نيز از اين جا رابطه ميان « شكر » و « فزونى نعمت » روشن مى شود ، چراكه هرگاه انسان ها نعمت هاى خدا را درست در همان هدف هاى واقعى نعمت صرف كردند ، عملاً ثابت

1- « سفين____ة البح____ار » ، جل____د 1 ، صفح___ه 710 .

2- « ن____ور الثقلي_____ن » ، جل____د 2 ، صفح____ه 529 .

(74)آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كردند كه شايسته و لايق هستند و اين لياقت و شايستگى سبب فيض بيشتر و موهبت افزون تر مى گردد. اصولاً ما دو گونه شكر داريم ، « شكر تكوينى » و « شكر تشريعى ». « شكر تكوينى » آن است كه يك موجود از مواهبى كه در اختيار دارد ، براى نمو و رشدش استفاده كند ، فى المثل باغبان مى بيند در فلان قسمت باغ درختان به خوبى رشد و نمو مى كنند و هر قدر از آن ها پذيرايى بيشتر مى كند شكوفاتر مى شوند ، همين امر سبب مى شود كه باغبان همت بيشترى به تربيت آن بخش از درختان باغ بگمارد و مراقبت از آن ها را به كاركنان خويش توصيه كند ، چراكه آن درختان به زبان حال فرياد مى زنند اى باغبان ! ما لايق هستيم ،

ما شايسته ايم ، نعمتت را بر ما افزون كن و اوهم به اين ندا پاسخ مثبت مى دهد. و اما در بخش ديگر از باغ درختانى را مى بيند كه پژمرده شده اند ، « نه طراوتى ، نه برگى ، نه گلى ، نه سايه دارند » و نه ميوه و برى ، اين كفران نعمت سبب مى شود كه باغبان آن ها را مورد بى مهرى قراردهد و در صورتى كه اين وضع ادامه پيدا كند ، دستور مى دهد ارّه بر پاى آن ها بگذارند .

بسوزند چوب درختان بى بر سزا خود همين است مر بى برى را

در جهان انسانيت نيز همين حالت وجود دارد با اين تفاوت كه درخت از خود اختيارى ندارد و صرفا تسليم قوانين تكوينى است ، اما انسان ها با استفاده از نيروى اراده و اختيار و تعليم و ت_ربيت تش_ريعى ، مى توانند آگاهانه در اين راه گام بگذارند. بنابراين آن كس كه نعمت قدرت را وسيله ظلم و طغيان قرار مى دهد به زبان حال فرياد مى كشد : خداوندا ! لايق اين نعمت نيستم و آن كس كه از آن در مسير اجراى حق و عدالت بهره مى گيرد به زبان حال مى گويد : پروردگارا ! شايسته ام افزون كن. اين واقعيت نيز قابل ترديد نيست كه ما هر وقت در مقام شكر الهى چه با فكر چه با زبان و چه با عمل برآييم ، خود اين توانايى بر شكر در هر مرحله موهبت تازه اى است و به اين ترتيب اقدام بر شكر ، ما را مديون نعمت هاى تازه او مى سازد و به اين ترتيب هرگز قادر نيستيم كه حق شكر او را ادا كنيم همان گونه كه در

مناجات شاكرين از

تفسير مردان (75)

مناجات هاى پانزده گانه امام سجاد مى خوانيم : « كَيْفَ لى بِتَحْصيلِ الشُّكْرِ وَ شُكْرى اِيّاكَ يَفْتَقِرُ اِلى شُكْرٍ ، فَكُلَّما قُلْتُ لَكَ الْحَمْدُ وَجَبَ عَلَىَّ لِذلِكَ اَنْ اَقُولَ لَكَ الْحَمْدُ : چگونه مى توانم حق شكر ترا به جاى آورم در حالى كه همين شكر من نياز به شكرى دارد و هر زمان كه مى گويم لَكَ الْحَمْدُ بر من لازم است كه به خاطر همين توفيق شكرگزارى بگويم لَكَ الْحَمْدُ ». و بن__اب__راي__ن ب_رت_ري_ن م__رحل__ه شك__رى ك__ه از انس__ان س__اخته است اين است كه اظهار عجز و ناتوانى از شكر نعمت هاى او كند ، همان گونه كه در حديثى از امام صادق مى خوانيم كه فرمود : « فيما اَوْحَى اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِلى مُوسى اُشْكُرْنى حَقَّ شُكْرى فَقالَ يا رَبِّ وَ كَيْفَ اَشْكُرُكَ حَقَّ شُكْرِكَ وَ لَيْسَ مِنْ شُكْرٍ اَشْكُرُكَ بِه اِلاّ وَ اَنْتَ اَنْعَمْتَ بِه عَلَىَّ قالَ يا مُوسى اَلاْنَ شَكَرْتَنى حينَ عَلِمْتَ اَنَّ ذلِكَ مِنّى : خداوند به موسى وحى فرستاد كه حق شكر مرا ادا كن، عرض كرد : پروردگارا ! چگونه حق شكر تو را ادا كنم در حالى كه هر زمانى شكر تو را به جامى آورم اين موفقيت خود نعمت تازه اى براى من خواهدبود، خ__داون__د ف__رم__ود : اى م__وس__ى الان ح__ق شك__ر م__را ادا كردى چون مى دانى حت__ى اين ت__وفي__ق از ن__احي__ه من است » .(1)

بنده همان به كه ز تقصير خويش عذر به درگاه خدا آورد

ورنه سزاوار خداونديش كس نتواند كه به جا آورد

چهار نكته مهم در زمينه شك_ر نعمت

1 _ على در يكى از كلمات حكمت آميز خود در نهج البلاغه مى فرمايد : «اِذا وَصَلَتْ اِلَيْكُمْ اَطْرافُ النِّعَمِ فَلا تُنَفِّرُوا اَقْصاهابِقِلَّةِ الشُّكْرِ: هنگامى كه مقدمات نعمت هاى خداوند به شما مى رسد سعى كنيد

باشكرگزارى، بقيه را به سوى خود جلب كنيد، نه آن كه با كمى شكرگزارى آن را از خود برانيد » .(2)

1- « اصول كافى » ، جلد 4 ، صفحه 80 ( بابُ الشُّكْرِ ) .

2- « نه__ج الب__لاغ__ه » ، كلم__ات قص__ار شم_اره 13 .

(76) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

2 _ اين موضوع نيز قابل توجه است كه تنها تشكر و سپاسگزارى از خداوند در برابر نعمت ها كافى نيست ، بلكه بايد از كسانى كه وسيله آن موهبت بوده اند نيز تشكر و سپاسگزارى نمود و حق زحمات آن ها را از اين طريق ادا كرد و آن ها را از اين راه به خدمات بيشتر تشويق نمود ، در حديثى از امام على بن الحسين مى خوانيم كه فرمود : « روز قيامت كه مى شود خداوند به بعضى از بندگانش مى فرمايد : آيا فلان شخص را شكرگزارى كردى ؟ عرض مى كند : پروردگارا ! من شكر تو را به جا آوردم ، مى فرمايد: چون شكر او را به جا نياوردى شكر مرا هم ادا نكردى » ، سپس امام فرمود: « اَشْكُرُكُمْ لِلّهِ اَشْكُرُكُمْ لِلنّاسِ : شكرگزارترين شما براى خدا آن ها هستن_د ك_ه از همه بيشتر شكر مردم را به جا مى آورند ».(1)

3 _ افزايش نعمت هاى خداوند كه به شكرگزاران وعده داده شده ، تنها به اين نيست كه نعمت هاى مادى تازه اى به آن ها ببخشد ، بلكه نفس شكرگزارى كه توأم با توجه مخصوص به خدا و عشق تازه اى نسبت به ساحت مقدس او است خود يك نعمت بزرگ روحانى است كه در تربيت نفوس انسان ها و دعوت آنان به اطاعت فرمان هاى الهى ، فوق العاده مؤثر است ، بلكه

شكر ذاتا راهى است براى شناخت هر چه بيشتر خداوند و به همين دليل علماى عقايد در علم كلام براى اثبات « وجوب معرفة اللّه » (شناخت خدا) از طريق وجوب شكر «مُنْعِم» ( نعمت بخش ) وارد شده اند .

4 _ احياى روح شكرگزارى در جامعه و ارج نهادن و تقدير و سپاس از آن ها كه با علم و دانش خود و يا با فداكارى و شهادت ، يا با ساير مجاهدات در طريق پيشبرد اهداف اجتماعى خدمت كرده اند يك عامل مهم حركت و شكوفايى و پويايى جامعه است. در اجتماعى كه روح تشكر و قدردانى مرده كمتر كسى علاقه و دلگرمى به خدمت پيدا مى كند و به عكس آن ها كه بيشتر قدردانى از زحمات و خدمات اشخاص مى كنند ، ملت هايى با نشاط تر و پيشروترند. توجه به همين حقيقت سبب شده است

1- « اصول كافى » ، جلد 2 ، صفحه 81 حديث 30 .

تفسير مردان (77)

كه در عصر ما به عنوان قدردانى از زحمات بزرگان گذشته در صدمين سال ، هزارمين سال ، زاد روز و در هر فرصت مناسب ديگر ، مراسمى براى بزرگداشت آن ها بگيرند و ضمن سپاسگزارى از خدماتشان مردم را به حركت و تلاش بيشتر دعوت كنند. فى المثل در انقلاب اسلامى كشور ما كه پايان يك دوران تاريك دو هزار و پانصد سال و آغاز دوران جديدى بود ، وقتى مى بينيم همه سال و هر ماه بلكه هر روز ، خاطره شهيدان انقلاب زنده مى شود و بر آن ها درود مى فرستند و به تمام كسانى كه به آن ها منسوبند احترام مى گذارند و به خدماتشان ارج مى نهند ، اين خود سبب

مى شود كه عشق و علاقه به فداكارى در ديگران پرورش يابد و سطح فداكارى مردم بالاتر رود و ب__ه تعبي_ر قرآن شكر اين نعمت باعث فزونى آن خواهد شد و از خون يك شهيد ه_زاران مجاهد مى رويد و مصداق زنده لاََزيدَنَّكُم مى شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تَأَذُّن: اعلام داشتن. يادآورى مى گردد كه «أَذَّنَ» و «تَأَذُّن» نظير يكديگر هستند، بس__ان «اَوْعَ__دَ» و «تَوَعَّدَ».

يك قانون جهان شمول

در آيات پيش، از نعمت هاى خدا به مردم سخن رفت، اينك به وظيفه سپاسگزارى در برابر نعمت ها و ره آورد سازنده آن و نيز ناسپاسى و فرجام شوم آن پرداخته و بدين صورت در ترسيم يك سنّت و قانون جهان شمول مى فرمايد:

وَ إِذْ تَ_____أَذَّنَ رَبُّكُ______مْ

و هنگ__امى را به ي_اد آور كه پرودگارتان اعلام داشت...

اين ديدگاه «حَسَن» و «بَلْخى» در مورد آغاز آيه است، امّا به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: و هنگامى را به ياد آور كه خدا به شما فرمود... و «جُبّائى» مى گ_وي_د: هنگ_امى را به ياد آور كه خدا به شما خبر داد...

لَئِ__نْ شَكَ__رْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ

(78) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ك___ه اگ__ر سپاس خ__دا و نعمت هاى او را ب__داري__د و شكرگزارى كنيد، بر نعمت هاى شم__ا خواهم افزود.

وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ.

امّا اگ__ر ناسپ__اسى كنيد عذاب من سخ__ت خواه__د ب__ود.

حضرت صادق عليه السلام در اين مورد مى فرمايد: از آيه شريفه اين واقعيت دريافت مى گردد كه به هر بنده اى از بندگان خدا نعمتى ارزانى گرديد و او به راستى به آن اقرار نمود و سپاس آن را در عرصه هاى انديشه و بيان و عمل به جا آورد، هنوز سپاسش به پ_اي_ان نرسيده، خ__دا فرمان مى دهد كه بر نعمت او افزوده شود.

اَيُّما عَبْ__دٍ

اَنْعَمْ__تُ عَلَيْ__هِ نِعْمَةً فَأَقَرَّ بِها بِقَلْبِهِ، وَ حَمِدَ اللّهَ عَلَيْها بِلِسانِهِ، لَمْ يَنْفَدْ كَلامُهُ حَتّى يَ__أْمُ__رَ اللّهُ لَ___هُ بِالزِّي_____ادَةِ.(1)

رابطه ايمان و سپاس با فزونى نعمت ها

درس ديگر اين آيات اين است كه اين راز زندگى ساز رابه تابلو مى برد و روشنگرى مى كند كه ميان سپاس واقعى نعمت ها و ارزانى دارنده آنها در ميدان انديشه و عمل از سوى انسان ها و فزونى نعمت ها و فراوانى آنها از سوى خدا، رابطه گسست ناپذير و ظريفى وجود دارد؛ درست همان گونه كه ميان كفران و ناسپاسى و زوال نعمت ها از جامعه ها و تمدّن ها رابطه دقيقى است؛ و اين نكته بسيار ظريف ودرس آموز،يكى از سنّت ه___اى خ___دا و يك__ى از رازه__اى پيشرفت و صعود و يافروپاشى و سقوط نظ__ام ها و حك__ومت ه_است.

ق__رآن در ترسي__م اين اصل جه__انشم___ول مى ف__رم__اي__د:

وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ.

و آن گاه را به ياد آوريد كه پروردگارتان اعلام فرمود كه اگر به راستى سپاس نعمت ها را بگزاريد، من نعمت ها را بر شما افزون خواهم ساخت و اگر ناسپاسى پيشه س___ازيد، بداني__د كه ع__ذاب و كيف___رم سخ__ت خ__واه_د بود.

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 223؛ تفسير قُمّى، ج 1، ص 368.

تفسير مردان (79)

مفهوم و مراحل سپاس واقعى

پاره اى، سپاس و سپاسگزارى از نعمت ها را در قلمرو واژه ها و بيان مى پندارند و پاره اى آن را به يك عقيده قلبى و حالت درونى معنى مى كنند، در حالى كه سپاس و سپ__اسگ__زارى از نعمت ه__ا از اين ه__ا ب__رت__ر و ف_____رات__ر و گست__رده ت__ر است.

سپاس واقعى داراى مراحل چند گانه اى است كه نخسيتن گام بلند در اين راه، پاكسازى قلمرو دل و جان از شرك و پندارهاى شرك آلود و باور اين حقيقت است كه همه نعمت هاى گوناگون، تنها از آنِ ارزانى دارنده يكتا و بى همتا و پرمهر است، نه هيچ كس و هيچ ق__درت ديگر.اين پايه نخست سپاس مى باشد، كه

آگاهى و باور است.

گ__ام دوّم در اي__ن راه ب__ه زب__ان آوردن اين حقيق__ت و ايم__ان و ت__وجّه ب__ه آن اس__ت، كه ب__ا هم__ه وج__ود او را سپ__اس مى گ__ويي_م.

امّا سپاس آن گاه كامل و در خور پاداش و فزونى نعمت مى گردد كه در ميدان عمل تجلّى يابد و هر نعمتى را در همان راهى كه ارزانى دارنده اش مقرر فرموده است به كار گيريم، نه در قلمرو ديگرى، كه در آن صورت كفران و ناسپاسى و بيداد پديدار مى گردد و ما زيبنده نعمت نبودن خود را اعلان كرده ايم.

ششمين امام نور فرمود: اَدْنَى الشُّكْرِ رُؤْيَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللّهِ مِنْ غَيْر عِلَّةٍ يَتَعَلَّقُ الْقَلْبُ بِها دُونَ اللّ___هِ، وَ ال__رِّض___ا بِم__ا اَعْط__اهُ، وَ اَنْ لا تُعْصِيَ__هُ بِنِعْمَ___ةٍ وَ تُخ___الِفَ___هُ بِشَ___ى ءٍ مِ___نْ اَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ بِسَبَبٍ مِنْ نِعْمَتِهِ.(1)

فروترين مرحله سپاسگزارى به بارگاه خدا اين است كه _ بى آنكه دل شيفته آنها گردد و ارزانى دارنده نعمت ها فراموش شود _ همه نعمت ها را از خدا بدانى؛ و نيز به نعمتى كه به تو ارزانى داشته است خشنود گردى؛ و ديگر اين كه هرگز نعمت ها را وسيله گناه نسازى و با بهره ور از نعمت هايش، فرمان هاوهشدارهاى او را ناديده بگيرى.

و نيز فرمود: شُكْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنابُ الْمَحارِمِ.(2) سپاسگزارى از نعمت ها، دورى جستن

1 . سَفينَةُ الْبِحار، ج 1، ص 710.

2 . نُورُ الثَّقَلَيْن، ج 2، ص 530.

(80) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

از گناهان است. امي__رم__ؤمنان عليه السلام فرمود: اذا وَصَلَتْ اِلَيْكُمْ اَطْرافُ النِّعَمِ فَلاتَنْفِرُوا اَقْصاها بِقِلَّ__ةِ الشُّكْ___رِ.(1)

هنگ__امى كه آغ__ازي__ن مراحل نعمت ها به شما رسيد، با كمىِ سپاستان مراحل بعدى را از خود نرانيد؛ چرا كه انسان و يا جامعه و تمدنى كه سپاس نعمت ها را نمى گزارد و آنها را در راه خداپسندانه

به كار نمى گيرد، در حقيقت با عمل خود فرياد برمى آورد كه در خور نعمت و بهره ورى از نعمت ها نيست؛ و ارزانى دارنده هستى، نبايد نعمت ها را در دست فرد يا جامعه اى قرار دهد كه در خور آنها نيست؛ و همين نكته ظريفى است كه رابط__ه سپاس نعمت و فزونى آنها، يا ناسپاسى و سلب نعمت ها را ت__رسي__م مى كن_د.(2)

1 . نَهْجُ الْبَلاغَه، قصار 13.

2 . مترجم.

تفسير مردان (81)

آيا ايجاد تفاوت در رزق و روزى با عدالت سازگار است؟

وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفّيكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلى اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَىْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئ__ا اِنَّ اللّهَ عَليمٌ قَديرٌ

خ__داون__د شما را آفريد، سپس شما را مى ميراند ، بعضى از شما به سنين بالاى عمرمى رسند ، به طورى كه بعد از علم و آگاهى چيزى نخواهند دانست ( و همه چيز را فراموش مى كنند ) خ_داون_7د عالم و قادر است. (71 / نحل)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اَرْذَل » از ماده رَذْل به معنى چيز پست و نامطل_وب است و منظ_ور از « اَرْذَلِ الْعُمُرِ »، سنين بسيار بالا است كه ناتوانى و نسيان وجود انسان را فرامى گيرد به حدى كه قادر به انجام حوائج ابتدايى خود نيست و به همين دليل قرآن آن را سال هاى نامطلوب عمر شمرده است ، بعضى از مفسران آن را سن 75 سالگى و بعضى 90 سالگى و بعضى 95 سالگى شمرده اند ، ولى حق آن است كه سن معينى ندارد و نسبت به اشخاص متفاوت است. هم حيات از ناحيه او است و هم مرگ، تا بدانيد اين شما نيستيد كه آفريننده مرگ و حياتيد. مقدار طول عمر شما نيز در اختيارتان نيست ، بعضى درجوانى يا نزديك به پيرى از دنيا

مى روند ولى « بعضى از شما به بالاترين و بدترين ساليان عمر يعنى نهايت پيرى بازمى گردند » ( وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلى اَرْذَلِ الْعُمُرِ ). « و نتيجه اين عمر طولانى آن خواهد شد كه بعد از علم و دانش و آگاهى چيزى نخواهد دانست » و هم_ه چيز را به دست فراموشى مى سپارند ( لِكَىْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئا ). درست مانند آغاز عمر و سنين كودكى كه يك پارچه نسيان بود و فراموش كارى و ناآگاهى ، آرى « خداوند آگاه و قادر است » ( اِنَّ اللّهَ عَليمٌ قَديرٌ ). همه قدرت ها در اختيار او است و به هر مقدار كه صلاح بداند مى بخشد و به هرموقع كه لازم ببيند مى گيرد .

(82) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نعمت م__ال و راز تف__اوت روزى ها

در ترسيم نعمت هاى گوناگون خدا به انسان، اينك به بيان نعمت ديگرى پرداخته و مى فرمايد:

وَ اللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ

و خداست كه بر اساس حكمت خويش روزى برخى را گسترده ساخته و روزى برخى ديگر را تنگ و محدود مقرّر داشته و بدين وسيله برخى از شما را در رزق و روزى ب__ر ب__رخ__ى ديگ__ر برترى و ف__زونى بخشي__ده اس_ت.

فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزْقِهِمْ عَلى ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَواءٌ

در تفسي__ر اين ف__راز دو نظ___ر است:

1 _ به باور گروهى از جمله «مُجاهِد»، «قَتادَه» و «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه آنان بندگان و بردگان خود را در ثروت و دارايى خود سهيم نمى كنند تا با هم برابر شوند و فاصله طبقاتى را از ميان بردارند؛ چرا كه اين كار را براى خود عيب مى شمارند و

نمى توانند آن را براى خود بپذيرند. با اين وصف بندگان مرا شريك و همتاى من مى انگارند و همان گونه كه مرا مى پرستند تا به من تقرب جويند، آن خدايان ساخته و پ__رداخت__ه و دروغي__ن را نيز به همين منظ__ور و ب__راى اين ه__دف مى پ__رستن__د.

«اِبن عَبّاس» آورده است كه آيه مورد بحث درباره مسيحيان نجران فرود آمده و پيام آن اين است كه شم__ا نص__ارا كه ح__اض__ر نيستيد بردگانتان در ثروت و دارايى شما شريك و سهيم گردند، پس چگ__ون__ه مى پذيريد كه مسيح عليه السلام كه بنده خداست، شريك و همتاى او گردد؟!

2 _ امّا به باور پاره اى منظور اين است كه آن كسانى كه خدا به آنان رزق و روزى و ثروت بسيارى داده است هرگز روزى دهنده بردگان و خدمتكاران خود نيستند، بلكه اين خداست كه روزى هر دو گروه را مى دهد؛ چرا كه آنچه را برده دار به برده اش مى دهد، از همان ثروتى است كه خدا به او ارزانى داشته است. بنابراين، اين خداست كه روزى دهنده به همگان است و در اين مورد برده داران و بردگان و نيازمندان و ثروتمندان با هم يكسانند.

أَ فَبِنِعْمَ__ةِ اللّهِ يَجْحَ_دُونَ.

پس آيا اين كفرگرايان و ناسپاسان اين نعمت هايى را كه برشمرديم انكار مى كنند؟

تفسير مردان (83)

وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجا وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْواجِكُمْ بَنينَ وَ حَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِ__نَ الطَّيِّباتِ اَفَبِ__الْب_اطِ___لِ يُ___ؤْمِنُ___ونَ وَ بِنِعْمَ___تِ اللّ__هِ هُ__مْ يَكْفُ___رُونَ

و خداوند براى شما از جنس خودتان همسرانى قرارداد و براى شما از همسرانتان ،فرزندان و نوه ها و از طيبات به شما روزى داد ، آيا به باطل ايمان مى آورند و نعمت خدا را انكار مى كنند.(72 / نحل)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حَفَدَةً

» جمع « حافِد » در اصل به معنى كسى است كه بدون انتظار پاداش ، با سرعت همكارى مى كند ، ولى در آيه مورد بحث به عقيده بسيارى از مفسران ، منظور نوه ها است و بعضى خصوص نوه هاى دخترى را گفته اند. « اَلطَّيِباتِ » در اين جا مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه روزى پاكيزه را شامل مى شود خواه جنبه مادى داشته باشد يا معنوى ، جنبه فردى داشته باشد يا اجتماعى. اين چه نوع قضاوتى است ؟ واين چه برنامه نادرستى است ؟ كه انسان سرچشمه نعمت ها را فراموش كرده و به سراغ بت ها رود كه منش__أ كمترين اث__رى نيست و مص__داق روشن « باطل » در تمام ابعاد است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

حَفَدَة: جمع «حافِد» و در اصل به مفهوم «سرعت در كار» آمده است و بدان دليل كه ياران و نوادگان، در انجام كار و فرمانبردارى از انسان مى كوشند و فروگذار نمى كنند، ب___ه آن_____ان ني____ز «حَفَ_دة» گفت___ه مى ش___ود.

نعمت همس_ر و فرزند و يار و ياور

در آي__ه م__ورد بحث به ترسيم نعم_ت هاى ارزشمند ديگرى پرداخته و مى فرمايد:

وَ اللّهُ جَعَ___لَ لَكُ______مْ مِ___نْ أَنْفُسِكُ___مْ أَزْواج____اً

و خداست كه از جنس شما برايتان همس__رانى آف_ريد تا در كنار آنان آرامش يابيد.

وَ جَعَ__لَ لَكُ___مْ مِ__نْ أَزْواجِكُ___مْ بَنِي__نَ وَ حَفَ___دَةً

و از همس__رانت__ان براى شم__ا فرزندان و نوادگان ويارانى قرار داد تا زينت و ش__ادى زن__دگى شما و ي__ار و ي__اورت__ان باشند.

در مورد واژه «حَفَدَة» ديدگاه ها متفاوت است:

(84) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ به باور گروهى از جمله «حَسَن» و «اِبن عَبّاس» منظور ياران و خدمتگزاران انس_____ان م_ى ب__اشن___د.

2 _ امّا در روايت آمده است كه منظور كسانى

هستند كه به وسيله دختر با انسان نسبت و پيوند پيدا مى كنند و گروهى از جمله «اِبن مَسْعود» و «سَعيد بن جُبَيْر» نيز اين دي__دگ_اه را برگ__زي_ده اند.

و از حض__رت ص__ادق عليه السلام نيز روايت_ى كه بيانگ_ر اين ديدگاه است روايت كرده اند.

3 _ از «اِبن عَبّاس» در روايت__ى آورده ان__د كه منظور پس__ر و ف__رزندان پسر است.

4 _ در رواي__ت س__وم__ى از «اِبن عَبّاس» آورده ان__د ك__ه منظور پسران همسر از ش__وه__ر ديگ___ر اس___ت.

5 _ و از دي___دگ__اه «مُق__اتِل» منظ__ور از «بَنينَ» پسران كوچك است و منظور از «حَفَدَة» پسران بزرگى مى باشد كه ي__ار و ياور پدر در فراز و نشيب زندگى هستند و ب__راى او ك___ار مى كنن__د.

وَ رَزَقَكُمْ مِ__نَ الطَّيِّب___اتِ

و چي__زهاى پ__اك و پ__اكي__زه را كه مى پسنديد برايتان روا ساخت و آنها را روزى شم____ا نم__ود و در دست__رس شم___ا ق___رار داد.

گفتنى است كه «مِنَ الطَّيِّباتِ» نشانگر آن است كه هر نعمت پاك و هر چيز پاكيزه اى رزق و روزى نيست؛ چرا كه رزق و روزى چيزى است كه انسان بتواند در آن تصرّف نم_ايد و ديگ__رى از تص__رّف او جلوگيرى نكند.

أَ فَبِ_الْب_اطِلِ يُ____وءْمِنُ__ونَ

آيا اين شرك گرايان به بت ها و خدايان دروغين و آنچه تحريم شده و شيطان در نظ____رش__ان آراست____ه اس__ت مى گ__راين___د؟!

وَ بِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ.

و آيا اين__ان به نعمت ه__اى خ__دا _ كه ترسيم شد _ كفر مى ورزند؟

«اِبن عَبّاس» مى گويد: منظور نعمت هاى معنوى، همچون: نعمت يكتاپرستى و توحيدگرايى، نعمت قرآن و اسلام و نعمت وجود گرانمايه پيامبر است.

تفسير مردان (85)

ب_راب_رى م_رد و زن

مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلوُنَ

هركس عمل صالح كند، درحالى كه مؤمن است

، خواه مرد باشد يا زن ، به او حيات پاكيزه مى بخشيم و پاداش آن ها را به بهترين اعمالى كه انجام دادند خواهيم داد. (97 / نحل)

شرح آيه از تفسير نمونه

به اين ترتيب معيار ، تنها « ايمان » و « اعمال صالح زاييده آن » است و ديگر هيچ قيد و شرطى نه از نظر سن و سال ، نه از نظر نژاد، نه ازنظر جنسيّت و نه ازنظر پايه و رتبه اجتماعى در كارنيست. و نتيجه اين عمل صالح مولود ايمان در اين جهان ، حيات طيبه است يعنى تحقق جامعه اى قرين با آرامش ، امنيّت ، رفاه ، صلح ، محبّت ، دوستى ، تعاون و مفاهيم سازنده انسانى خواهد بود و از نابسامانى ها و درد و رنج هايى كه بر اثر استكبار و ظلم و طغيان و هواپرستى و انحصار طلبى به وجود مى آيد و آسمان زندگى را تيره و تار مى سازد در امان است . اين از يكسو و از سوى ديگر خ__دا آن هارا « بر طبق بهترين اعمالشان » پاداش خواهد داد .

بى شك ، زن و مرد تفاوت هايى از نظر جسم و روح دارند و به همين دليل در احراز پست هاى اجتماعى متفاوت هستند و هركارى از كسى ساخته است ، ولى هيچ يك از اين ها دليل بر تفاوت شخصيت انسانى آن ها و يا تفاوت مقامشان در پيشگاه خدا نيست و از اين نظر هردو كاملاً برابرند و به همين دليل معيارى كه بر شخصيت و مقام معنوى آن ها حكومت مى كند ، يك معيار بيش نيست و آن ايمان است و عمل صالح و تقوى كه امكان دسترسى هر دو به

آن يكسان است. آيه فوق با صراحت اين حقيقت را بيان كرده و دهان بيهوده گويانى را كه در گذشته يا حال در شخصيت انسانى زن ، شك و ترديد داشتند و يا براى او مقامى پايين تر از مقام انسانى مرد قايل بودند مى بندد و ضمنا منطق اسلام را در اين مسأله مهم اجتماعى آشكار مى سازد و ثابت مى كند كه

(86) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

برخلاف پندار كوته فكران ، اسلام دين مردانه نيست ، به همان مقدار كه به مردان تعلق دارد به زنان نيز تعلق دارد. اين هر دو جنس در صورتى كه ??مسير اعمال صالح گام بردارند، گامى مثبت و سازنده كه از انگيزه هاى ايمانى مدد گيرد ، هردو به يكسان داراى « حيات طيبه » خواهند بود و هر دو از اجر و پاداش مساوى در پيشگاه خدا بهره مند مى شوند و موقعيت اجتماعى آن هانيز همانند خواهد بود مگر اين كه از نظر ايمان و عمل صالح بر ديگرى برترى يابد .

حيات طيبه چيست ؟

مفسران در معنى « حيات طيبه » ( زندگى پاكيزه ) تفسيرهاى متعددى آورده اند: بعضى آن را به معنى روزى حلال تفسير كرده اند. بعضى به قناعت و رضادادن به نصيب. بعضى به رزق روزانه. بعضى به عبادت توأم با روزى حلال. و بعضى به توفيق بر اطاعت فرمان خدا و مانند آن . ولى شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه حيات طيبه ، مفهومش آن چنان وسيع و گسترده است كه همه اين ها و غير اين ها را دربرمى گيرد ، زندگى پاكيزه از هر نظر ، پاكيزه از آلودگى ها ، ظلم ها و خيانت ها ، عداوت ها و دشمنى ها ، اسارت ها و ذلت ها و انواع نگرانى ها و هرگونه چيزى كه

آب زلال زندگى را در كام انسان ناگوار مى سازد. ولى با توجه به اين كه در دنبال آن ، سخن از جزاى الهى به نحو احسن به ميان آمده استف__اده مى ش__ود كه حي__ات طيب__ه مربوط به دنيا است و ج__زاى احس__ن م__رب__وط ب_ه آخ__رت .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پاداش شايسته ايمان و عمل در دنيا صرفنظر از مرد يا زن بودن

در آي__ه م__ورد بح__ث به ش__راي__ط و وي__ژگ__ى هاى زن__دگى پاك و پاكيزه و در خ__ور ش__أن انس_ان پ_رداخته و مى فرمايد:

مَ__نْ عَمِ__لَ ص__الِحاً مِنْ ذَكَ__رٍ أَوْ أُنْث__ى وَ هُوَ مُوءْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً

هر كس كارى شايسته اى انجام دهد و در همان حال داراى ايمان و باور باشد _ زن باشد يا مرد _ ما به او زندگى پاك و پاكيزه اى ارزانى خ__واهيم داشت.

آرى ،اين يكى از وعده هاى خداست كه به زنان و مردان توحيدگرا و شايسته كردارى كه ايمان به خدا و پيامبرش بياورند و كار شايسته انجام دهند وعده

تفسير مردان (87)

مى ده__د كه زندگى نيك__و و ش__ايست__ه اى خواهند داشت و پاداشى وصف ناپذير به آن__ان ارزان__ى مى گ_ردد.

زندگى پاك و پاكيزه كدام است؟

منظ____ور از زن__دگ_ى پ____اك و پاكي__زه چيست؟

اين زندگى داراى چه ويژگى ها و نشانه هايى است؟

و چنين زن__دگى ش__ايست__ه اى ك__دام است؟ در اين مورد ديدگاه هايكسان نيست:

1 _ به باور «اِبن عَبّاس» منظور رزق و روزى پاكيزه و حلال و درآمد عادلانه است.

2 _ امّا به باور «حَسَن» و «وَهَب» منظور زندگى شرافتمندانه همراه با قناعت و خشن__ودى از آن نعمت__ى است كه خ__دا بهره انسان ساخته است و از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز همي__ن روايت شده است.

3 _ از ديدگاه گروهى همچون «مُجاهِد»، «قَتادَه» و «اِبن زَيْد» منظور بهشت پرطراوت و زيباست. «حَسَن» در اين م__ورد آورده است ك___ه زندگى خوش و پاكيزه، تنه___ا در بهش__ت است.

«اِبن عَبّاس» مى گويد: مگرنه اينكه قرآن از زبان مردم درسراى آخرت آورده است كه آرزومى كنند كه اى كاش براى اين زندگى آخرت زاد و توشه اى از پيش فرستاده بودند.

يا لَيْتَنى قَدَّمْتُ لِحَياتى.(1)

4 _ و از دي___دگ___اه پ____اره اى منظ_____ور رزق و روزى شب___ان___ه روزى اس___ت.

5 _ و برخى برآنند ك__ه منظ__ور از آن

زن_دگى خ_وش و پاكيزه در عالم برزخ است.

وَ لَنَجْ_زِيَنَّهُمْ أَجْ__رَهُ___مْ بِأَحْسَ__نِ ما ك__انُ___وا يَعْمَلُونَ.

و پاداششان را برابربهترين ونيكوترين كارهايى كه انجام مى دادندبه آنان خواهيم داد.

ي____ادآورى م__ى گ__ردد ك___ه اي__ن ف____راز در ت__أكي__د مطل__ب آم__ده اس__ت.

1 . سوره فَجْر، آيه 24.

(88) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

توحيد و نيكى به پدر و مادر سرآغاز يك رشته احكام مهم اسلامى

وَ قَضى رَبُّكَ اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانااِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُما اَوْكِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْ هُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما

پروردگارت فرمان داده جز اورا نپرستيد و به پدر و مادرنيكى كنيد ، هرگاه يكى از آن ها يا هر دو آن ه__ا ، ن__زد تو ، به سن پيرى برسند كمترين اهانتى به آن ها روا مدار و بر آن ها فرياد مزن و گفت____ار لطي__ف و سنجي____ده ب__زرگ__واران__ه ب__ه آن ه___ا بگ__و. (23 / اسراء)

وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانى صَغيرا

بال هاى تواضع خويش را در برابرشان از محبت و لطف فرودآر و بگو پروردگارا همان گونه كه آن ها م__را در ك__وچك__ى تربيت كردند مشم__ول رحمتش__ان قرار ده. (24 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« قَضاء » مفهوم مؤكّدترى از « امر » دارد و امر و فرمان قطعى و محكم و پايان دادن به چي__زى را مى رس__اند و اين نخستي__ن ت__أكي__د در اين مسأله است. مطلق بودن « اِحْس__ان » كه هرگونه نيكى را دربرمى گيرد و همچنين ، « والِدَيْن » كه مسلمان و كافر را ش__ام__ل مى ش____ود ، تأكي__د ديگ__رى در اين جمل___ه است .

دقت فوق العاده در احترام به پدر و مادر

در حقيقت در دو آيه اى كه گذشت ، قسمتى از ريزه كارى هاى برخورد مؤدبانه و ف__وق الع__اده احت__رام آميز ف__رزن__دان را نسبت به پدران و م__ادران ب__ازگو مى كند:

1 _ از يك سو انگشت روى حالات پيرى آن ها كه در آن موقع از هميشه نيازمندتر به حمايت و محبت و احترام هستندگذارده، مى گويد: كمترين سخن اهانت آميزرا به آن ها مگو. آن ها ممكن است بر اثر كهولت به جايى برسند كه نتوانند بدون كمك ديگرى حركت كنند و از جابرخيزند و حتى

ممكن است قادر به دفع آلودگى از خود نباشند ، در اين مواقع آزمايش بزرگ فرزندان شروع مى شود. آيا وج__ود چنين پ__در و م__ادرى را مايه رحمت مى دانند و يا بلا و مصيبت و عذاب .

تفسير مردان (89)

2 _ از سوى ديگر قرآن مى گويد : در اين هنگام به آن ها اف مگو ، يعنى اظهار ناراحتى و ابراز تنفر مكن و باز اضافه مى كند با صداى بلند و اهانت آميز و داد و فرياد با آن ها سخن مگو و باز تأكيد مى كند كه با قول كريم و گفتار بزرگوارانه با آن ها سخن بگ__و كه همه آن ها نه__ايت ادب در سخ__ن را مى رس__ان__د كه زبان كليد قلب است .

3 _ از سوى ديگر دستور به تواضع و فروتنى مى دهد ، تواضعى كه نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چيز ديگر .

4 _ سرانج__ام مى گ__وي__د : حتى موقع__ى كه روبه سوى درگاه خدا مى آورى پدر و مادر را ( چه در حيات و چه در ممات ) ف__رام__وش مك__ن و تقاضاى رحمت پ__روردگ__ار ب__راى آن ه__ا بنم___ا .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

زنجيره اى از مقررات انسانساز

در آخرين آيه از آيات پيش، قرآن شريف مردم را از شرك و كفر و پرستش هاى ذلّت بار برحذر داشت، اينك در اين آيات، كه زنجيره اى از مقررات انسانساز را ترسيم مى كند و يك رشته از رواها و نارواها و بايدها و نبايدها را به تابلو مى برد، نخست از ت__وحي__د و يكت__اپ__رستى آغ__از مى كند و مى ف__رم__ايد:

وَ قَض__ى رَبُّكَ اَلاّ تَعْبُ__دُوا اِلاّ اِيّ_اهُ

و پ__روردگ__ارت مق__رر ف__رم__ود كه جز او را نپرستيد.

به باور گروهى از جمله «حَسَن»، «قَتادَه» و «اِبن عَبّاس»، منظور اين است كه: و پروردگارت

فرمان قطعى داد كه...

و به باور «اَنَس»، پروردگارت لازم و واجب ساخت كه...

«مُج__اهِد» مى گ__وي__د: و پ__روردگ__ارت سف__ارش ف__رم__ود كه تنها او را بپ__رستي__د و ج__ز او را نپ_رستيد.

وَ بِ__الْ__والِ___دَيْ__نِ اِحْس___ان___ا

(90) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و نيز مقرر فرمود كه درباره پدر و مادر نيكى كنيد.

اِمّا يَبْلُغَ____نَّ عِنْ__دَكَ الْكِبَ__رَ اَحَ__دُهُم__ا اَوْ كِ__لاهُم___ا

ه___ان اى انس__ان! اگ__ر پدر و مادرت يا يك___ى از آن دو، نزد تو ماندند و به كهنس____الى رسي__دن_د...

اين سفارش بدان جهت است كه انسان با رسيدن به كهنسالى از جهاتى بسان كودك مى ش__ود و ني__از به ي__ارى و حم_ايت پي_دا مى كن_د.

با اينكه رعايت احترام پدر و مادر در سراسر زندگى شان لازم است، بدان جهت در آيه شريفه تنها به دوران پيرى آنها اشاره رفته است كه انسان در مرحله سالخوردگى نياز بيشترى به خدمت و يارى پيدا مى كند؛ از اين رو به ويژه احترام به آنان در اين مرحله را يادآور مى گ_ردد.

آي__ه م__ورد بحث بسان اين آيه است كه در مورد مسيح عليه السلام مى فرمايد: وَ يُكَلِّمُ النّاسَ فِي الْمَهْ__دِ وَ كَهْلاً....(1)

و او در گ__اه__واره به اعج_از و در كهنسالى به وحى سخن مى گويد.

با اينكه همه انسانها در مرحله پيرى سخن مى گويند و اين مطلب ويژه مسيح نيست، بدين صورت يادآورى مى كند كه او به خواست خدا زنده مى ماند تا به مرحله كهنسالى مى رسد و آنگاه در آن سن و سال نيز، با مردم سخن مى گويد.

و نيز در آيه ديگرى از اين نمونه مى فرمايد: «وَ الأَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ»(2) در آن روز فرمانروايى از آن خداست.

با اينكه فرمانروايى همه جا و هماره از آن خداست، با اين وصف در آيه شريفه روشنگرى مى كند كه در روز رستاخيز فرمان

و فرمانروايى تنها از آن اوست و بس، چرا ك__ه در آن روز ديگ__ر فرمانروايى ب__راى كسى ج__ز او نخ_واهد بود.

به باور پاره اى تفسير آيه اين است كه اگر تو فرزند انسان، به مرحله تكليف رسيدى

1 . سوره آل عِمْران، آيه 46.

2 . سوره اِنْفِطار، آيه 19.

تفسير مردان (91)

و پ___در و م__ادرت ن__زد ت__و ب__ودن__د و افتخ___ار خ__دم__ت آن__ان را داشتى، كمترين اهانت بر آنان روا مدار.

فَ_______لا تَقُ________لْ لَهُم____ا اُفٍّ

پس به آنان كمترين اهانت روا مدار و اف مگو.

حضرت رضا عليه السلام از ششمين امام نور آورده است: «لَوْ عَلِمَ اللّهُ لَفْظَةً اَوْجَزَ في تَرْكِ عُقُ__وقِ الْوالِدَيْنِ مِنْ اُفٍّ لأََتى بِ__هِ».(1)

اگر خ__دا در هش__دار از ستم و اهانت ننمودن به پدر و مادر، واژه اى كوتاه تر و چكي__ده تر از اي__ن واژه پر معن__ا س__راغ داشت و مى دانست، هم__ان را بكار مى برد.

در روايت ديگرى آمده است كه: اَدْنَى الْعُقُوقِ اُفٌّ وَ لَوْ عَلِمَ اللّهُ لَفْظَةً اَوْجَزَ في تَرْكِ عُقُ__وقِ الْ_والِدَيْنِ مِ_نْ اُفٍّ لأََت_ى بِهِ.(2)

كمترين مرحله نافرمانى و بيداد در حق پدر و مادر، گفتن و به كاربردن همين واژه است؛ و اگر خدا چيزى كوتاه تر و ناچيزتر از آن در ترك اهانت به آنان مى شناخت، آن را م__ى آورد و هش___دار مى داد.

و نيز در روايت آورده اند كه: اهانت كننده به پدر و مادر و ستمكار در مورد آنان، هر كارى مى خواهد انجام دهد، امّا بداند كه هرگز وارد بهشت نخواهد شد. «فَلْيَعْمَلِ الْعاقُّ ما يَشاءُ اَنْ يَعْمَلَ فَلَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ».(3)

با اين بيان منظور اين است كه پدر و مادر را هرگز نبايد آزرد، چه زياد و چه اندك.

«مُجاهِد» در اين مورد مى گويد: منظور آيه اين است كه: اگر پدر

و مادرت به مرحله اى از كهنسالى رسيدند كه كنترل نداشتند و لباس خود را آلوده كردند، نبايد از آنان اظهار تنفّر كنى، بلكه بايد به ياد داشته باشى كه تو را در كودكى تر و خشك كرده اند و تو همان گونه رفتار كنى.

1 . تفسير تِبْيان، ج 6، ص 466.

2 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 285.

3 . تفسير سَمَرْقَندى، ج 2، ص 264 و 265.

(92) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به نظر مى رسد كه هشدار قرآن از به كار بردن «اُفّ» در برابر پدر و مادر بدان جهت است كه ف___رد خشمگي__ن زياد آن واژه را به كار مى برد و اين واژه نشانگر خشم و نف__رت گ__وينده است.

«ابو عُبَيْدَه» مى گ__ويد: دو واژه «اُفّ» و «تُفّ» به مفهوم چرك ميان انگشتان است.

«اِبن عَبّ___اس»، آن را چي____زى ناخ__وش__ايند تفسي___ر مى كن___د.

و به باور پاره اى، به مفهوم چيز بد بوو داراى بوى ناخوشايند است.

وَ لا تَنْهَ______رْهُم___ا

و آن دو را با تن___دى و فري___اد مرنج__ان و بر س__رشان فرياد مزن.

به باور پاره اى منظور اين است كه: آنان هرآنچه از تو خواستند و در توان دارى، به آن___ان ب___ده و درنگ مك__ن. اين ف___راز بسان آن آيه است كه مى فرمايد: «وَ اَمَّا السّ__ائِلَ فَ__لا تَنْهَ__رْ».(1)

وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما.

و با آنان با گفتار سنجيده و ظريف و بزرگمنشانه سخن بگو و از گفتار نادرست و بيهوده در برابر آنان بر حذر باش و بدين وسيله آنان را گرامى دار و مورد مهرشان قرار ده؛ چراكه گفتار پسنديده و درست در حقيق__ت نش__ان گ__رامي__داشت كسى اس__ت ك__ه انس__ان با او سخ___ن مى گ__وي__د.

«سَعيد بن مُسَيِّب» مى گويد: در برابر پدر و مادر بسان برده و خدمتگزارى گناهكار،

كه در برابر سرورش ايستاده است، سخن بگو.

1 . سوره ضُحى، آيه 10.

تفسير مردان (93)

باز هم نيكى به پدر و مادر

در ادامه سخن در اين مورد مى افزايد:

وَ اخْفِ__ضْ لَهُم__ا جَن__احَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ

و در برابر آن دو، تا آنجايى كه در توان دارى، از نظر گفتار و عملكرد فروتنى كن و ب__ال ت__واض__ع و كوچك__ى را ف_رو آور.

واژه «ذُلّ»، نه به مفهوم ذلّت و خوارى، كه به مفهوم تواضع و فروتنى و نرمى است و تعبير فرود آوردن بال و پر فروتنى در برابر آنان، پرنده اى را در نظر انسان مجسم مى سازد كه با گشودن بال مهر و محبّت جوجه هاى خود را پناه مى دهد؛ و بدين سان آفريدگار هستى به انسان سفارش مى كند كه با گشودن بال و پر مهر و احسان پدر و مادرت را زير بال فروتنى و محبت گير، درست همان گونه كه آنان در دوران كودكى تو، بال هاى مهر و لطف خويشتن را بر سرت گشودند و تو را پروردند.

گفتنى است كه «عرب» هرگاه بخواهد كسى را رعايت كننده حرمت پدرومادر بخواند و بگويد: او در برابر پدر و مادرش پرمهر و نرمخوست، مى گويد: او، هماره بال فروتنى خود را، از سر مهر و محبت، در برابر آنان فرود آورده است، «قالُوا هُوَ خافِضُ الْجَناحِ».

از حض__رت ص__ادق عليه السلام آورده ان__د كه در تفسي_ر آيه فرمود:

لاتَمْلأَْ عَيْنَيْ__كَ مِ__نَ النَّظَرِ اِلَيْهِما اِلاّ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ وَ لا تَرْفَعْ صَوْتَكَ فَوْقَ اَصْواتِهِما وَ لا يَدَيْكَ فَ__وْقَ اَيْ__ديهِم__ا وَ لا تَتَقَ____دَّمْ قُ__دّامَهُم__ا.(1)

مفهوم آيه شريفه اين است كه جز با مه__ر و دلس__وزى به آنان نگاه نكن و هرگز ص__داى خ__ود را از صداى آن__ان فراتر نبر و دست خويشتن را بر فراز دست آنان مگ__ذار و از

پيش__اپيش آن__ان راه نرو.

وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَم__ا رَبَّياني صَغيرا.

و در باره آنان آمرزش بخواه و از خداى پر مهر تقاضا كن كه در زندگى و پس از

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 285 ؛ كافى، ج 2، ص 126.

(94) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مرگشان، آمرزش و رحمت خود را بر آنان بباراند، چراكه آنان تو را در دوران كودكى و ناتوانى و نياز، پروراندند و تربيت كردند

يادآورى مى گردد كه آمرزش خواهى براى آنان در صورتى است كه با ايمان و ت__وحي__دگرا باشن__د و ن__ه كف___رگ__را.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه دعاى فرزند براى آمرزش پدر و مادرى كه جه__ان را ب__ه درود گفت__ه اند پ__ذيرفته مى شود وگرنه خدا به اين كار دستور نم__ى داد و سف___ارش نم__ى ف__رم__ود.

به باور پاره اى، خدا بدان جهت به فرزندان فرمان مى دهد كه به پدر و مادر سالخورده نيكى كنند، امّا به پدر و مادر سفارش فرزندان را نمى كند كه محبت فرزندان به پدران و مادران كهنسال اندك است در حالى كه آنان فرزندانشان را بسيار دوست مى دارند. و بدان دليل به دوران پيرى آنان اشاره مى كند، كه در آن مرحله نياز به مهر و يارى پيدا مى كنند و فرزندان بايد، هم از نظر عواطف انسانى و اخلاقى و هم تأمين اقتصادى به آنان خدمت كنند و برسند.

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: رَغْمَ اَنْفِهِ، رَغْمَ اَنْفِهِ، رَغْمَ اَنْفِهِ،

ق___الُ__وا: مَ__نْ ي____ا رَسُ____ولَ اللّ___هِ؟

قالَ: مَ_نْ اَدْرَكَ اَبَ__وَيْهِ عِنْ__دَ الْكِبَ__رِ اَحَدُهُما اَوْ كِلاهُما وَ لَم يَدْخُلِ الْجَنَّةَ.(1)

بينى اش به خاك ماليده شود، بينى اش به خاك ماليده شود... بينى اش به خاك م__الي__ده ش__ود! پ__رسي__دن__د: چ__ه كس____ى اى پي__امب__ر خ__دا؟

فرمود: آن كسى كه پدر و مادرش يا

يكى از آن دو نزد او به مرحله پيرى رسند و با مهر و نيكى به آنان خشنودى خدا را فراهم نكند تا وارد بهشت پرطراوت و زيبا گردد.

و«اَبو اُسَيْد اَنْصارى» آورده است كه: ما در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم كه مردى از تيره «بَنى سَلَمة» شرفياب گرديد و گفت: اى پيامبر خدا! آيا پس از مرگ پدر و مادرم

1 . صحيح مُسْلِم، ج 4، ص 1978.

تفسير مردان (95)

ب___از ه__م ك___ار ش___ايست___ه اى م__ان__ده است ك__ه در ح__ق آنان انجام دهم؟ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: آرى.

پ__رسي__د: چ__ه كن__م؟

فرمود: نماز، طلب آمرزش وفا به عهد و پيمان آنان، احترام به دوستانشان و ديگر پيوند با نزديكان آنان و صله رحم با آنان.

ي__ا رسُ__ولَ اللّهِ! هَ__لْ بَقِ__ىَ مِ__نْ بِ__رِّ اَبَ__وَىَّ شَ__ىْ ءٌ اَبَ__رُّهُم__ا بِ__هِ بَعْ___دَ مَ__وْتِهِم___ا؟

قالَ صلى الله عليه و آله : نَعَم، اَلصَّلاةُ عَلَيْهِما،وَ الاِْسْتِغْفارُ لَهُما وَ اِنْقاذُ عَهْدِهِما مِنْ بَعْدِهِما وَ اِكْرامُ صَديقِهِما وَ صِلَ__ةُ الرَّحِ__مِ الَّت__ى لا تُ_وصَ_لُ اِلاّ بِهِما.(1)

«قَتادَه» پس از تلاوت آيه مى گويد: آرى، اين گونه آموزش داده شديد و اين سان فرمان يافتيد، پس رهنمودها و درس هاى انسانساز خدا را برگيريد و به سيستم اخلاقى و تربيتى مورد سفارش او آراسته گرديد.

1 . سُنَن اَبى داود، ج 4، ص 336 ؛ سُنَن اِبنِ ماجَه، ج 2، ص 1208.

(96) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

دوازده حكم مهم اجتماعى قابل توجه ويژه آقايان

وَ لا تَقْتُلُ__وا اَوْلادَكُ_مْ خَشْيَ_ةَ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ اِيّاكُمْ اِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبيرا

و فرزندانتان را از ترس فقر به قتل نرسانيد ، ما آن ها و شما را روزى مى دهيم ، مسلما قتل آن ها گناه بزرگى است. (31 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

در تعقيب بخش هاى مختلفى از احكام اسلامى كه در آيات گذشته

آمد در آيات 31 تا 35 به بخش ديگرى از اين احكام پرداخته و شش حكم مهم را ضمن 5 آيه با عباراتى كوتاه اما پرمعنى و دلنشين شرح مى دهد. نخست به يك عمل زشت جاهلى كه از فجيع ترين گناهان بود اشاره كرده مى گويد : « فرزندان خود را از ترس فقر به قتل نرسانيد : وَ لا تَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلاقٍ...». از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه وضع اقتصادى اعراب جاهلى آن قدر سخت و ناراحت كننده بوده كه حتى گاهى فرزندان دلبند خود را از ترس عدم توانايى اقتصادى به قتل مى رساندند. در اين كه عرب جاهلى آيا فقط دختران را به زير خاك پنهان مى كرد و يا پسران را نيز از ترس فقر به قت__ل مى رس__اند در مي__ان مفس_ران گفتگو است.

بعضى معتقد هستند اين ها همه اشاره به زنده به گور كردن دختران است كه به دو دليل اين كار را انجام مى دادند يكى اين كه مبادا در آينده در جنگ ها به اسارت دشمنان درآيند نواميس آنان به چنگال بيگانه بيفتد. ديگر اين كه فشار فقر و عدم توانايى بر تأمين هزينه زندگى آن ها سبب قتلشان مى شد، چرا كه دختر در آن جامعه توليدكننده نبود غالبا مصرف كننده محسوب مى شد.

درست است كه پسران نيز در آغاز عمر مصرف كننده بودند ولى عرب جاهلى هميشه به پسران به عنوان يك سرمايه مهم مى نگريست و حاضر به از دست دادن آن ها نبود. بعضى ديگر عقيده دارند كه آن ها دو نوع قتل فرزند داشتند : نوعى كه به

تفسير مردان (97)

پندار غلط خودشان به خاطر حفظ ناموس بود و اين اختصاص به دختران داشت و نوعى ديگر كه از ترس

فقر صورت مى گرفت و آن جنبه عمومى داشت و پسر و دختر در آن تفاوت نمى كرد. ظاهر تعبير آيه كه ضميرجمع مذكّر در آن به كار رفته « قَتْلَهُمْ» مى تواند دليلى بر اين نظر بوده باشد ، زيرا اطلاق جمع مذكر به پسر و دختر به طور مجم__وع از نظ__ر ادبي__ات ع__رب ممك__ن است ول__ى براى خص__وص دخت__ران بعي__د به نظ__ر مى رسد.

اما اين كه گفته شد پسران قادر بر توليد بودند و سرمايه اى محسوب مى شدند كاملاً صحيح است ، ولى اين در صورتى است كه توانايى بر هزينه آن ها در كوتاه مدت داشته باشند ، درحالى كه گاهى آن قدر در فشار بودند كه حتى توانايى بر اداره زندگى آن ها دركوتاه مدت هم نداشتند ( و به همين دليل تفسير دوم صحيح تر به نظر مى رسد ). به هرحال اين يك توهم بيش نبود كه روزى دهنده فرزندان پدر و مادر هستند ، خداوند اعلام مى كند كه اين پندار شيطانى را از سر بدر كنند و به تلاش و كوشش هرچه بيشتر برخيزند ، خدا هم كمك نموده ، زندگى آن ها را اداره مى كند. ضمنا بايد توجه داشت كه جمله « كانَ خِطْأً كَبيرا » با توجه به اين كه « كانَ » فعل ماضى است اشاره و تأكيد بر اين موضوع است كه قتل فرزندان گناهى است بزرگ كه از قديم در ميان انسان ها شناخته شده و زشتى آن در اعماق فطرت جاى دارد ، لذا مخصوص به عصر و زمانى نيست .

(98) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيات پيش، قرآن شريف پرتوى از مفاهيم بلند و معارف انسانساز عقيدتى و فكرى و اجتماعى را به همراه

بيش از ده دستور سازنده و تحول آفرين ترسيم كرد، اين__ك در ادام__ه سخ__ن به ت__رسي__م دوازده دست__ور سازنده ديگر پرداخته و در آي__ه مورد بحث مى ف__رم__اي_د:

وَ لا تَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلاقٍ

ف__رزن__دان خ_____ود را از بيم فق__ر و تنگ__دست__ى نكشي__د.

واژه «لا تَقْتُلوا» ممكن است منصوب و بر «اَن لاتَعْبُدُوا» پيوند داشته باشد و ممكن است مج__زوم و نه__ى ب__اش__د؛ وبدين وسيله آفريدگار هستى مردم را از فرزندكشى و تجاوز به حق حيات كودكان هشدار مى دهد، چراكه آنان دختران خود را زن__ده ب_ه گ__ور مى ك__ردن____د.

نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ اِيّاكُمْ ما، هم آنان را روزى مى دهيم و هم شما را.

اِنَّ قَتْلَهُ__مْ ك__انَ خِطْئ__اً كَبي_را.

راست__ى كه كشتن آن__ان هم در جاهلي__ت گن__اهى ب___زرگ ب__ود و ه__م اينك گن_____اه__ى ب______زرگ اس__ت.

تفسير مردان (99)

هشدار از «زنا» و پيامدهاى آن

وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ س__اءَ سَبيلاً

و ن_زديك زنا نشويد كه كار بسيار زشت و بدراهى است.(32 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

گناه بزرگ ديگرى كه آيه بعد به آن اشاره مى كند مسأله زنا و عمل منافى عفت است. در اين بيان كوتاه به سه نكته اشاره شده است. نمى گويد زنانكنيد ، بلكه مى گويد به اين عمل شرم آور نزديك نشويد ، اين تعبير علاوه بر تأكيدى كه در عمق آن نسبت به خود اين عمل نهفته شده ، اشاره لطيفى به اين است كه آلودگى به زنا غالبا مقدماتى دارد كه انسان را تدريجا به آن نزديك مى كند ، چشم چرانى يكى از مقدمات آن است ، برهنگى و بى حجابى مقدمه ديگر ، كتاب هاى بدآموز و « فيلم هاى آلوده » و « نشريات فاسد » و « كانون هاى فساد » هريك مقدمه اى براى اين كار محسوب

مى شود. همچنين خلوت با اجنبيه ( يعنى بودن مرد و زن نامحرم دريك مكان خالى و تنها ) عامل وسوسه انگيز ديگرى است. بالاخره ترك ازدواج براى جوانان و سخت گيرى هاى بى دليل طرفين در اين زمينه ، همه از عوامل « قرب به زنا » است كه در آيه فوق با يك جمله كوتاه همه آن ها را نهى مى كند و در روايات اسلامى ني__ز هرك__دام جداگ___انه م__ورد نهى قرار گرفته است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث در راه زدودن گناه و زشتكارى از كران تا كران جامعه و سوق دادن مردم به پاكى و پاكدامنى، به تحريم گناه بزرگ ديگرى پرداخته و مى فرمايد:

وَ لا تَقْ_رَبُوا ال__زِّنى

و به ك__ار ننگين و نف___رت انگيز «زِنا» نزديك نشويد.

روشن است كه منظور از «زِنا» آميزش آگاهانه با بيگانه و خارج از چهارچوب مقررات شرعى است.

اِنَّهُ ك__انَ ف_احِشَ__ةً

چرا كه آن كارى زشت و ظالمانه و گناهى بزرگ است. به بيان روشن تر، منظور اين

(100) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

است كه اين عمل زشت، هم در جاهليت زشت و ظالمانه بوده و هم اكنون زشت و ننگباراست؛ و نظيراين تعبير در قرآن بسيار است كه همه را بايد همين گونه تفسير كرد.

وَ س_____اءَ سَبي_____لاً.

و ب__د راه__ى است.

چرا كه هم خرد سالم آن را زشت و بد مى شمارد و هم وجدان زنده. ما مى دانيم كه فرزندان انسان دورانى طولانى نياز به پدر و مادر دارند، اگر اين راه زشت باز شود و كودكان از پدران و مادران ناشناخته و زشتكار ولادت يابند، هم نسبت ها و پيوندها گسسته مى شود و هم مقررات ارث بيهوده جلوه مى كند؛ هم صله رحم و پيوند با نزديكان و بستگان بى ثمر

مى شود و هم رعايت حقوق و حرمت پدر و مادر و فرزندان. همه اينها را خرد و وجدان بشرى زشت و ظالمانه مى شمارد.

امير مؤمنان عليه السلام از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: فِى الزِّنا سِتُّ خِصالٍ: ثَلاثٌ فِى الدُّنْيا وَ ثَلاثٌ فِى الآْخِرَةِ. فَأَمَّا اللَّواتى فِى الدُّنْيا فَيَذْهَبُ بِنُورِ الْوَجْهِ وَ يَقْطَعُ الرِّزْقَ وَ يُسْ__رِعُ الْفَن__اءَ. وَ اَمَّا اللَّ__وات___ى فِى الآْخِرَةِ فَغَضَبُ الرَّبِّ وَ سُوءُ الْحِسابِ وَ الدُّخُولُ فِى النّارِ _ أَوِ الْخُلُ____ودُ فِ__ى النّارِ.(1)

در كار زشت و ظالمانه «زِنا» شش پيامد زيانبار است كه سه پيامد آن در دنيا گريبان انس__ان را مى گي__رد و س__ه پي__ام__دش در س__راى آخ_رت.

امّا آن پي__ام__دهاى ش__وم__ى ك_ه در دني__ا دامانگي__ر زناكار مى شود عبارتند از:

1 _ صف__ا و روشن__ايى دل و ج__ان را از انس_ان مى گيرد.

2 _ رزق و روزى را قط______________ع م__ى كن____________د.

3 _ و ن__اب__ودى انس__ان را س_____رع__ت مى بخش______د.

و امّا س__ه پي__ام__د آن در س__راى آخ__رت عب_ارتن_د از:

1 _ خش___م خ____دا.

2 _ سخت__ى ع_ذاب.

3 _ و ورود در آت_____ش و ي__ا م____ان___دگ___ارى در آن.

1 . كَنْزُ الْفَوائِد، ج 2، ص 152.

تفسير مردان (101)

ضرورت پرهيز از قتل و درگيرى

وَلاتَقْتُلُواالنَّفْسَ الَّتىحَرَّمَ اللّهُ اِلاّبِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوما فَقَدْجَعَلْنالِوَلِيِّه سُلْطانا فَلا يُسْرِفْ فِى الْقَتْلِ اِنَّهُ كانَ مَنْصُورا

و كسى را كه خداوند خونش را حرام شمرده به قتل نرسانيد ،جز به حق و آن كس كه مظلوم كشت___ه ش__ده ب__راى وليّش سلط__ه ( حق قصاص ) ق_رار داديم ، اما در قتل اسراف نكند ، چ___را ك__ه او م__ورد حم___اي__ت اس__ت. (33 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

حكم ديگر كه اين آيه به آن اشاره مى كند احترام خون انسان ها و حرمت شديد قتل نفس است. احترام خون انسان ها

و حرمت قتل نفس از مسايلى است كه همه شرايع آسمانى و قوانين بشرى در آن متفق هستند و آن را يكى از بزرگ ترين گناهان مى شمرند ، ولى اسلام اهميت بيشترى به اين مسأله داده است تا آن جا كه قتل يك انسان را همانند كشتن همه انسان ها شمرده است : « مَنْ قَتَلَ نَفْسا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسادٍ فِى الاَْرْضِ فَكَاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا » ( 32 / مائده ). و حتى از بعضى از آيات قرآن چنين استفاده مى شود كه مجازات خلود در آتش كه مخصوص كفار است براى قاتل تعيين شده است ، اين تعبير دليل آن باشد كه افرادى كه دستشان به خون بى گناهان آلوده مى شود با ايمان از دنيا نخواهند رفت : « وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنا مُتَعَمِّدا فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِدا فيها» ( 93 / نساء ). ولى درست به همين دليل مواردى پيش مى آيد كه احترام خون برداشته مى شود و اين در مورد كسانى است كه مرتكب قتل و يا گناهى همانند آن شده اند ، لذا در آيه فوق بعد از ذكر يك اصل كلى در زمينه حرمت قتل نفس بلافاصله باجمله « اِلاّ بِالْحَقِّ » اين گونه افراد را استثناء مى كند. در حديث معروفى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « خون هيچ مسلمان كه شهادت به وحدانيت خدا و نبوت پيامبر اسلام مى دهد حلال نيست مگر سه گروه : قاتل ، زانى محصن و آن كس كه دين خود را رها

(102) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كند و از جماعت مسلمين بيرون رود » . (1) قتل مرتد ( فراز سوم حديث بالا ) جلو هرج و مرج را در جامعه اسلامى مى گيرد ، اين حكم

يك حكم سياسى براى حفظ نظام اجتماعى در مقابل امورى است كه نه تنها امنيت اجتماعى بلكه اصل نظام اسلام را تهديد مى كند. اصولاً اسلام كسى را مجبور به پذيرش اين آيين نمى كند ، بلكه برخورد آن با پيروان آيين هاى ديگر تنها يك برخورد منطقى توأم با بحث آزاد است، ولى اگر كسى اسلام را با ميل خود پذيرفت و جزء جامعه اسلامى شد و طبعا از اسرار مسلمين آگاه گرديد ، سپس تصميم گرفت از اين آيين بازگردد و عملاً اساس نظام را تضعيف كند و تزلزل در اركان جامعه اسلامى ايجاد نمايد مسلما اين كار قابل تحمل نيست و با شرايطى كه در فقه اسلامى آمده است حكم آن اعدام است .(2) البته احترام به خون انسان ها در اسلام مخصوص مسلمان ها نيست ، بلكه غير مسلمانانى كه با مسلمين سرجنگ ندارند و در يك زندگى مسالمت آميز با آن ها به سرمى برند ، جان و مال و ناموسشان محفوظ است و تجاوز به آن حرام و ممنوع. ضمنا در ارتباط با فراز پايانى آيه بايد گفت : مسأله رعايت عدالت حتى در مورد قاتلان در آن حد و پايه است كه در وصاياى امير مؤمنان مى خوانيم كه فرمود: « اى فرزندان عبدالمطلب مبادا بعد از شهادت من در خون مسلمانان غوطه ور شويد و بگوييد اميرمؤمنان كشته شد و به بهانه آن خون هايى بريزيد ، آگاه باشيد تنها قاتل من ( عبدالرحمن بن ملجم مرادى ) كشته خواهد شد ، درست دقت كنيد هنگامى كه من از اين ضربه اى كه او بر من زده است شهيد شوم تنها يك ضربه كارى براو بزنيد و بعد از كشتنش بدن او را مثله

نكنيد ».(3)

1- « صحيح بخارى » و « صحيح مسلم » بنابر فى ظلال ، جلد 5 ، صفحه 323 .

2-در زمين_ه ارتداد و فلسفه سخت گيرى در مجازات آن بحث مشروحى ذيل 106 / نحل در جل_____د 11، تفسي_____ر نم____ون__ه داشتي___م .

3-« نهج البلاغه » بخش نامه ها شماره 47 .

تفسير مردان (103)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ت_أمين ح_ق حي__ات

در آي___ه مورد بحث، در راه تضمين حق حيات انسان _ كه طبيعى ترين ح__ق بشرى است _ مى فرمايد:

وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت__ى حَ__رَّمَ اللّ_هُ اِلاّ بِالْحَقِّ

و كسى را كه خدا جان و خونش را پاس داشته و محترم شمرده است _ جز بر اساس ح__ق و عدالت _ نكشيد.

آرى خون ها و جان ها را خدا گرامى داشته است، مگر اينكه كسى كفرگرا و حق ستيز باشد، يا پس از ايمان و اسلام، راه كفر در پيش گيرد و يا دست به ريختن خون بى گناهى بزند و يا به زناى محصنه دست يازد كه در اين چند صورت به دست خويش حرمت جان و حق حيات خود را پايمال ساخته است.

وَ مَ____نْ قُتِ____لَ مَظْلُ__وم__ا فَقَ___دْ جَعَلْن__ا لِ__وَلِيِّ__هِ سُلْط__ان__ا

و كسى كه به ناروا كشته شود، ما به سرپرست و خونخواه او اين حق را داده ايم كه از ق__اتل خ__ونبه__ا بگي__رد يا او را مورد عفو و بخشش قرار دهد و يا به كيفر گناه ب__زرگ_ش او را بكش___د.

آنچه آمد، ديدگاه برخى ازجمله «اِبن عَبّاس» است، امّا «قَتادَه» مى گويد: سرپرست و خونخواه مقتول، تنها مى تواند قصاص كند.

فَ__لا يُسْ__رِفْ ف__ى الْقَتْ__لِ اِنَّ_هُ ك_انَ مَنْصُورا.

و او نب__اي__د در كشتن زياده روى كند و از مرز مقررات بگذرد، كه او براى رسيدن به حق خويش و كيفر ق_ات_ل يارى شده

است.

(104) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

رع_ايت مال يتيم و وف__اى به عه_د و پيمان

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَ اَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً

و به مال يتيم، جز به طريقى كه بهترين طريق است ، نزديك نشويد تا به سرحد بلوغ برسد و به عهد ( خود ) وف__ا كنيد كه از عهد سؤال مى شود. (34 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اَشُدَّ » از ماده « شَدّ » به معنى « گروه محكم » است ، سپس توسعه يافته و به هرگونه استحكام جسمانى و روحانى گفته شده است و منظور از « اَشُدّ » در اين جا رسيدن به حد بلوغ است ، ولى بلوغ جسمانى در اين جا كافى نيست ، بلكه بايد بلوغ فكرى و اقتصادى نيز باشد ، به گونه اى كه يتيم بتواند اموال خود را حفظ و نگهدارى كند و انتخاب اين تعبير براى همين منظور است كه البته بايد از طريق آزمايش قطعى مشخص گردد. اين آيه چهارمين و پنجمين دستور از سلسله احكام را شرح مى دهد نخست به اهميت حفظ مال يتيمان پرداخته است.

مى گويد نه تنها اموال يتيمان را نخوريد بلكه حتى حريم آن را كاملاً محترم بشماريد. ولى از آن جا كه ممكن است اين دستور دستاويزى گرددبراى افراد ناآگاه كه تنها به جنبه هاى منفى مى نگرند و سبب شود كه اموال يتيمان را بدون سرپرست بگذارند و به دست حوادث بسپارند ، لذا بلافاصله استثناء روشنى براى اين حكم ذكر كرده مى گويد : « مگر به طريقى كه بهترين طرق است : اِلاّ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ ». طبق اين تعبير جامع و رسا ، هرگونه تصرفى در اموال يتيمان

كه به منظور حفظ ، اصلاح ، تكثير و اضافه بوده باشد و جهات لازم براى پيشگيرى از هدر رفتن اين اموال در نظر گرفته شود مجاز است ، بلكه خدمتى است آشكار به يتيمان كه قادر بر حفظ مصالح خويشتن نيستند. البته اين وضع تا زمانى ادامه دارد كه به حدّ رشد فكرى و اقتصادى

تفسير مردان (105)

برسد آن گونه كه قرآن در ادامه آيه مورد بحث از آن ياد مى كند : « تا زمانى كه به حد ق_درت ب_رسد : حَتّ_ى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ ». سپس به مسأله وفاى به عهد پرداخته مى گويد : « وَ اَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدِ كانَ مَسْؤلاً ». عهد و پيمان معنى وسيعى دارد كه هم شامل عهدهاى خصوصى در ميان افراد در رابطه با مسايل اقتصادى و كسب و كار و زناشويى و امثال آن مى گردد و هم شامل عهد و پيمان هايى كه در ميان ملت ها و حكومت ها برقرار مى گردد و از آن بالاتر ش__ام__ل پيم__ان هاى اله__ى و رهب__ران آسمانى نسبت به ام__ت ه__ا و ام__ت ه__ا نسبت ب__ه آن ه___ا مى شود .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بح__ث در پاسدارى از حقوق يتيمان و رعايت پيمان ها مى فرمايد:

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ

و ب__ه ث__روت و داراي__ى يتيم__ان ن__زديك نشويد؛

اِلاّ بِالَّتى هِ__ىَ اَحْسَ_نُ

مگ___ر به نيك__وت__ري__ن شي____وه و بهت____رين راه،

حَتّى يَبْلُ___غَ اَشُ____دَّهُ

تا آنان به حدّ و مرز و مرحله رشد خويش نايل آيند.

وَ اَوْفُ____وا بِالْعَهْ____دِ

و به پيمان هاى خويش وفادار باشيد و در مورد مال يتيم و ديگر مطالب و مسائل، به محتواى وصيت بنگريد و بر اساس آن رفتار نماييد.

به باور دانشوران همه آنچه را كه خدا از راه فرمان بر انسان واجب ساخته

و يا از راه نهى و هشدار، تحريم فرموده است، همه آنها عهد و پيمان به حساب مى آيد. افزون بر

1- در زمينه اهميت وفاى به عهد و سوگند در جلد 11 ، تفسيرنمونه ذيل آيه 91 تا 94 سوره نح__ل بحث مش__روحى مط__رح ش__ده اس__ت .

(106) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آنها، گاه انسان به وسيله عهد و يا نذر و يا ديگر راه ها، چيزى را به عنوان عهد بر خود واج___ب مى س___ازد ك__ه رع___اي__ت هم__ه اينه__ا لازم است.

اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْئُولاً.

چ__را كه در م__ورد پيم___ان ها پ__رسش خ__واه__د ش__د و انسان در برابر چگ__ونگ__ى برخ___ورد با آنه__ا به پ_اداش و كيف_ر مى رسد.

به باور پاره اى منظور اين است كه از خود عهد و پيمان مى پرسند كه به چه چيز و چگونه تو را شكستند؟ درست همان گونه كه از دختران زنده به گور پرسش مى شود، كه چرا و به كدامين گناه كشته شده اند؟! «وَ اِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ.»(1)

1 . سوره تَكْوير، آيه 8.

تفسير مردان (107)

زيان كم فروشى

وَ اَوْفُوا الْكَيْلَ اِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقيمِ ذلِكَ خَيْ__رٌ وَ اَحْسَ_نُ تَأويلاً

و به هنگامى كه پيمانه مى كنيد حق پيمانه را ادانماييد و با ترازوى درست وزن كنيد اين براى شما بهتر و عاقبتش نيكوتر است. (35 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

1 _ نخستين نكته اى كه بايد در اين جا مورد توجه قرارگيرد اين است كه در قرآن مجيدكرارا روى مسأله مبارزه با كم فروشى و تقلب در وزن و پيمانه تكيه و تأكيد شده است ، دريك جا رعايت اين نظم را در رديف نظام آفرينش در پهنه جهان هستى گذارده مى گويد : «وَالسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْميزانِ اَلاَّ تَطْغَوْا فِى الْميزانِ : خداوندآسمان رابرافراشت و ميزان و حساب در

همه چيز گذاشت ، تا شما دروزن و حساب تعدى و طغيان نكنيد » (7_8/رحمن). اشاره به اين كه مسأله رعايت عدالت در كيل و وزن مسأله كوچك و كم اهميتى نيست ، بلكه جزيى از اصل عدالت و نظم است كه حاكم بر سراسر هستى است. در جايى ديگر با لحنى شديد و تهديدآميز مى گويد : « وَيْلٌ لِلْمُطَفِفينَ الَّذينَ اِذَا اكْتالُوا عَلَى النّاسِ يَسْتَوْفُونَ وَ اَذا كالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ ، اَلا يَظُنُّ اُولئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظيمٍ : واى بر كم فروشان آن ها كه به هنگام خريد ، حق خود را به طور كامل مى گيرند و به هنگام فروش از كيل و وزن كم مى گذارند ، آيا گمان نمى كنند كه در روز عظيمى برانگيخت__ه خواهند شد ، روز رستاخيز در دادگاه عدل خدا » ( 1 _ 4 / مطففين ). حتى در حالات بعضى از پيامبران در قرآن مجيد مى خوانيم كه لبه تيز مبارزه آن ها بعد از مسأله شرك متوجه كم فروشى بود و سرانجام آن قوم ستمگر اعتنايى نكردند و به عذاب شديد الهى گرفتار و نابود شدند ( به جلد ششم تفسيرنمونه صفحه 249 ذيل آيه 85 سوره اعراف پيرامون رسالت شعيب در مدين مراجعه فرماييد ). اصولاً حق و عدالت و نظم و حساب درهمه چيز و همه جايك اصل اساسى و حياتى است و همان گونه كه گفتيم اصلى است كه بر كل عالم

(108) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هستى حكومت مى كند ، بنابراين هرگونه انحراف از اين اصل خطرناك و بدعاقبت است ، مخصوصا كم فروشى سرمايه اعتماد و اطمينان را كه ركن مهم مبادلات است از بين مى برد و نظام اقتصادى را به هم مى ريزد. اين موضوع نيز قابل توجه

است كه از نظر حقوقى كم فروشان ضامن و بدهكار در برابر خريداران هستند و لذا توبه آن ها جز به اداى حقوقى را كه غصب كرده اند ممكن نيست ، حتى اگر صاحبانش را نشناسد باي__د مع__ادل آن را به عنوان رد مظالم از طرف صاحبان اصلى به مستمندان بدهند .

2 _ نكته ديگر اين كه گاهى مسأله كم فروشى تعميم داده مى شود به گونه اى كه هرنوع كم كارى و كوتاهى در انجام وظايف را شامل مى شود ، به اين ترتيب كارگرى كه از كار خود كم مى گذارد ، آموزگار و استادى كه درست درس نمى دهد كارمندى كه به موقع سركار خود حاضر نمى شود و دلسوزى لازم را نمى كند ، كارمندى همه مشمول اين حكم هستند و در عواقب آن سهيم هستند. البته الفاظ آياتى كه در بالا گفته شد مستقيما شامل اين تعميم نيست ، بلكه يك توسعه عقلى است و تعبيرى كه در سوره « الرحمن » خوانديم : « وَالسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْميزانَ اَلاَّ تَطْغَوْا فَى الْميزانَ » اشاره اى به اين تعميم دارد .

3 _ « قِسْطاس »به كسر قاف و ضم آن ( بر وزن مقياس و گاهى هم بر وزن قرآن نيز استعمال شده است ) به معنى ترازو است ، بعضى آن را كلمه اى رومى و بعضى عربى مى دانند و گاهى گفته مى شود در اصل مركب از دو كلمه « قسط » به معنى ع__دل و « ط_اس » به معنى كف_ه ترازو است و بعضى گفته اند « قِسْطاس » ترازوى بزرگ است درحالى كه « ميزان » به ترازوهاى ك_وچك هم گفته مى شود . (1) به هر حال قسطاس مستقيم ترازوى صحيح و سالمى است كه عادلانه وزن كند، بى كم

وكاست. جالب اين كه در روايتى از امام باقر در تفسير اين كلمه مى خوانيم : « هُوَالْميزانُ الَّذى لَهُ لِسانٌ :

1- « تفسي__ر المي__زان » ، « فخ__ر رازى » ، « مجم___ع البي__ان » ذي__ل آي__ه م__ورد بح_ث .

تفسير مردان (109)

قسطاس ترازويى است كه زبانه دارد » . (1) اشاره به اين كه ترازوهاى بدون زبانه حركات كفه ها را به طور دقيق نشان نمى دهد ، اما هنگامى كه ترازو زبانه داشته باشد كمت__رين حركات كفه ها روى زبانه منعكس مى شود و عدالت كاملاً رعايت مى گردد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

عدل و داد در روابط اقتصادى

در ادامه سخن، به رعايت عدل و انصاف در داد و ستدها و روابط اقتصادى پ__رداخت__ه و ضم__ن هش__دار از ك__م ف___روشى، مى ف_رمايد:

وَ اَوْفُ______وا الْكَيْ____لَ اِذا كِلْتُ____مْ

هنگامى كه چيزى را براى ديگران پيمانه مى كنيد و مى سنجيد، آن را بر اساس عدل و داد بسنجيد و حقوق مردم را آن گونه كه شايسته و بايسته است بپردازيد و چيزى از آن فروگذار نكنيد كه به كم فروشى دچار خواهيد شد.

وَزِنُ__وا بِالْقِسْط__اسِ الْمُسْتَقي__مِ

به ب__اور «زَجّ__اج» واژه «قِسْط__اس» به مفه__وم «ميزان» است، خواه كوچك باشد و ي_ا ب___زرگ.

امّا به ب___اور «حَسَن»، منظ__ور «قپ__ان» يا ديگر وسايل بزرگ است كه در سنجش به كار مى رود.

«مُج__اهِد» مى گ__ويد: اين واژه «رومى» است و به مفهوم عدل و داد آمده و منظور اين است كه كالاها را به وسيل__ه مي__زانى كه زيانى متوجّه كسى نگردد بسنجيد و حق__وق يك_ديگ_ر را رعايت كنيد.

ذلِ__كَ خَيْ__رٌ

به ب__اور «قَت__ادَه» منظ___ور اين است كه، پاداش اين كار، بيشتر و پرارزش تر است.

1- « تفسي__ر ص__اف__ى » ، ذي__ل آي__ه م___ورد بح__ث .

(110) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

امّا به باور «عَطاء» منظور اين است

كه اين شيوه، به خدا نزديكتر است.

و برخى بر آنند كه اگر حقوق و حدود مردم به وسيله سنجش و پيمانه، بر اساس عدل و داد رعايت گردد، براى دنياى شما بهتر است، چراكه هم باعث خوشنامى شما مى گردد و هم ارزش خدا پسندانه امانت و امانتدارى، زندگى شما را رونق و صف_ا مى بخشد.

وَ اَحْسَنُ تأْويلاً.

و سرانج__ام اي__ن راه و رسم ع__ادلان__ه، براى آخرت نيز بهت__ر است.

و ب__دين س__ان آف__ري__دگار هست__ى م__ردم را به رعايت حقوق يكديگر تشويق مى كن___د و از آنان مى خواهد كه در داد و ست__ده__ا و معاملات و تجارت ها كالا را ب__ه دقّ___ت وزن كنن__د و ب___ر اس__اس ع__دل و انص__اف رفت___ار نمايند.

تفسير مردان (111)

تنه___ا از عل__م پي__روى كن

وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِه عِلْمٌ اِنَ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً

از آن چ__ه نمى دان__ى پي__روى مك__ن، چرا كه گوش و چشم و دل ه__ا همه مس__ؤول هستند.

(36/اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« لا تَقْفُ » از ماده « قَفْو » به معنى دنباله روى از چيزى است ، مى دانيم دنباله روى از غيرعلم ، مفهوم وسيعى دارد كه همه آن چه را گفتيم شامل مى شود. نهى از پيروى از غير علم معنى وسيعى دارد كه مسايل اعتقادى و گفتار و شهادت و قضاوت و عمل را شامل مى شود. روى اين زمينه الگوى شناخت در همه چيز ، علم و يقين است و غير آن خواه « ظن و گمان » باشد يا « حدس و تخمين » يا « شك و احتمال » هيچ كدام قابل اعتم__اد نيس__ت. اين كه چرا از ميان حواس انسان تنها اشاره به چشم و گوش شده دليل__ش روشن است ، زيرا

معلومات حسّى انسان غالبا از اين دو طريق حاصل مى شود و بقيه تح__ت الشع__اع آن ه__ا هستن__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَفْو»: بر وزن «عَفْو» به مفهوم پى گرفتن اثر چيزى يا كسى و دنباله روى از آن است و واژه «وَ لا تَقْفُ» از آن ب__رگ__رفته ش__ده است.

گفتار و كردار بايد آگاهانه و مسئولانه باشد

اينك به ترسيم اين درس انسانساز مى پردازد كه گفتار و كردار انسان توحيدگرا بايد بر اساس آگاهى و مسئوليت باشد و تنها از دانش و آگاهى پيروى شود نه پندارها و بافت__ه ها و ه__واها. در اين م__ورد مى ف_رماي_د:

وَ لا تَقْ____فُ م___ا لَيْ___سَ لَ_____كَ بِ_____هِ عِلْ______مٌ

و از آنچ____ه ب____ه آن دان__ش و آگ____اه__ى ن_____دارى پي_______روى مك_____ن.

(112) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به باور «اِبن عَبّاس» و «قَتادَه» منظور اين است كه، چيزى را كه نديده و نشنيده و نمى دانى، نگو شنيده و ديده ام و مى دانم.

امّا ب__ه ب___اور «حَسَ__ن» منظ___ور اين است كه: پشت سر بن___دگان خ___دا بيه___وده مگ__وى و از آن__ان غيب_ت نكن.

و «مُحمّد حَنَفِيّه» مى گ__وي__د: منظ__ور اين است كه:هرگز گواهى دروغ و ناروا نده.

امّا به باور ما آيه شريفه عموميت دارد و هرگونه گفتار، كردار، نوشتار و آهنگى را كه بر اساس دانش و آگاهى نباشد، همه را شامل مى شود و منظور اين است كه تنها آنچه را مى دانى درست است بگو و تنها آنچه را يقين دارى حقيقت دارد پيروى كن و ج__ز آنچ__ه را كه به درست__ى آن ايمان و يقين ندارى نگو و انجام نده و پيروى منما.

گروهى از اصحاب ما با استدلال به اين آيه برآنند كه عمل به خبر واحد و نيز اعتماد و عمل به قياس درست نيست، چرا كه

قرآن از پيروى آنچه انسان به آن يقين ندارد و به راستى و درستى آن آگاه نيست، نهى فرموده است.

اِنَّ السَّمْ__عَ وَ الْبَصَ__رَ وَ الْفُ__ؤادَ كُلُّ اُولئِ__كَ ك__انَ عَنْهُ مَسْئُولاً.

به راستى كه گوش از آنچه شنيده، چشم از آنچه ديده و دل از آنچه خواسته، بازخواست خواهد شد. به بيان ديگر، همه صاحبان گوش و دل و چشم مسئولند و در ب__راب__ر ك__ارهايى كه به وسيله اين ابزارهاى شناخت و اين نعمت هاى گران خدا انج__ام مى دهن_د پرسش خ__واهن__د شد.

ب__ه ب__اور ب__رخ__ى خ__ود اي__ن اعض__ا و اي__ن اب__زاره__اى شن__اخت مسئولند و از خ____ود آنه____ا پ__رسش م_ى ش__ود.

و از «اِب__ن عَبّاس» اس__ت ك__ه گف__ت:

خ__دا از هم__ه بن__دگ__ان مى پ__رس__د كه اين نعمت ها را در چه راه به كار گرفته و از آنه__ا چگ___ونه به____ره ور ش__ده ان__د.

از پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله آورده اندكه فرمود:

تفسير مردان (113)

لا يَزُولُ قَدَمُ عَبْ__دٍ يَ__وْمَ الْقِي_امَةِ بَيْ__نَ يَ__دَىِ اللّهِ عَ__زَّ وَ جَ__لَّ حَتّى يَسْأَلَهُ عَنْ اَرْبَعِ خِصالٍ:

عُمْ______رُكَ فيم__________ا اَفْنَيْتَ______هُ،

وَ جَسَ_______دُكَ فيم_______ا اَبْلَيْتَ_____هُ،

وَ مالُكَ مِنْ اَيْنَ كَسَبْتَهُ وَ اَيْنَ وَضَعْتَهُ،

وَ عَ____نْ حُبِّن__ا اَهْ____لِ الْبَيْ____تِ.(1)

در روز رستاخيز هيچ بنده اى در حضور پروردگار گامى به سوى بهشت نمى نهد تا از چه_ار چي__ز م__ورد ب__ازخ__واست و پ__رسش ق__رار گي__رد؛ خ___دا از او مى پرسد:

1 _ دوران زندگى ات را در چه راه و كارى سپرى كردى؟

2 _ جسم و نيروهاى آن را چگ__ونه و در خ_دمت چه هدف هايى فرسوده ساختى؟

3 _ ث_روت و دارايى خويش را از ك__دامي__ن راه گ__ردآورى و كج_ا هزينه نمودى؟

4 _ و ديگ__ر از محبت ما خ__ان_دان رسالت مى پرسند.

1 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 20 _ 91.

(114) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هشدار از آفت كبر و غرور

وَ لا تَمْ_شِ فِ__ى الاَْرْضِ مَ_رَح_ا اِنَّ_كَ لَنْ تَخْ__رِقَ الاَْرْضَ

وَ لَ_نْ تَبْلُ_غَ الْجِبالَ طُولاً

روى زمين باتكبر راه مرو، تو نمى توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوه ها نمى رسد؟

(37 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مَرَحَ » به معنى شدت خوشحالى در برابر يك موضوع باطل و بى اساس است. اشاره به اين كه افراد متكبر و مغرور غالبا به هنگام راه رفتن پاهاى خود را محكم به زمين مى كوبند تا مردم را از آمد و رفت خويش آگاه سازند ، گردن به آسمان مى كشند تا برترى خود را به پندار خويش بر زمينيان مشخص سازند. ولى قرآن مى گويد : آيا تو اگر پاى خود را بر زمين بكوبى هرگز مى توانى زمين را بشكافى يا ذره ناچيزى هستى بر روى اين كره عظيم خاكى . آيا تو مى توانى هرقدر گردن خود را بر فرازى هم ط__راز كوه ها شوى يا اين كه حداكثر مى توانى چند سانتى متر قامت خود را بلندتر نشان دهى درحالى كه حتى عظمت بلندترين قله هاى كوه هاى زمين در برابر اين كره ، چي__ز قابل ذك_رى نيست و خود زمين ذره بى مقدارى است در مجموعه جهان هستى .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَرْق»: شك_____افت____ن.

«مَرَح»: شادمانى و خوشح__الى بسي_ار به چيزى باطل و بيهوده.

در آيه مورد بحث در مبارزه با آفت خودپرستى و خودبزرگ بينى و غرور هشدار م_ى ده__د و مى ف__رم__اي_د:

وَ لا تَمْشِ فى الاَْرْضِ مَرَحا

در روى زمين از روى خودخواهى و خود بزرگ بينى گام مسپار.

«زَجّ___اج» مى گ__وي__د: منظ__ور اين است ك__ه در روى زمي___ن با خودخواهى و فخ____ر ف__روشى راه ن___رو.

تفسير مردان (115)

و به ب__اور برخ__ى واژه «مَرَح»، به مفهوم شادى به چيزى باطل و بى اساس است.

اِنَّكَ لَ__نْ تَخْ__رِقَ الاَْرْضَ

چ__را كه ت_و نمى ت__وانى سينه زمين

را زير پاى خود بشكافى.

وَ لَنْ تَبْلُ_غَ الْجِبالَ طُولاً.

و براثر تجاوز از مرز خود به كوه هاى بلند هم نمى توانى برسى.

به بيان ديگر، خدا در اين آيه در قالب مثالى مى فرمايد: هان اى انسان تو به وسيله آفت كبر و غرور به آنچه مى خواهى نخواهى رسيد، همان گونه كه اين كارها از تو س__اخت__ه نيس__ت. بنابراين چرا به كارى كه هم بر توگران است و هم به صلاح تو نيست، ت___ن مى ده__ى؟

قرآن بدان دليل به بيان اين نكته پرداخته است كه، پاره اى مردم به هنگام راه رفتن كبر و فخر مى فروشند و براى خودنمايى، سر و گردن خود را بالا مى گيرند و پاها را بر زمين مى كوبند تا بدين وسيله خود را بزرگ جا زنند. آفريدگار هستى روشنگرى مى كند كه اينان در درون خويش و در عالم حقيقت بسيار ناتوانند. نمونه اى از ناتوانى شان همين است كه نه مى توانند با كوبيدن پاهاى خويش بر زمين آن را بشك_افن__د و نه با راست كردن سر و گردن به كوه هاى بلند برسند.

و بدي__ن سان به بندگان درس تواضع و فروتنى و وقار مى دهد.

(116) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كُ__لُّ ذلِ__كَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوها

همه اين ها گناهش نزد پروردگار تو منفور است. (38 / اسراء)

شرح آيه از تفسير نمونه

از اين تعبير روشن مى شود كه برخلاف گفته پيروان مكتب جبر ، خدا هرگز اراده نكرده است گناهى از كسى سربزند ، چرا كه اگر چنين چيزى را اراده كرده بود با ك__راهت و ناخشن__ودى كه در اي__ن آي__ه روى آن ت__أكي_د شده است سازگار نبود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بح__ث در اش__اره به گن__اه__ان و ضدارزش هايى كه از آنها سخن رف__ت و

خ__دا يك__ى را پ__س از ديگرى تح__ري__م ف__رم__ود، اينك مى ف__رم__ايد:

همه آنچه از آنها هشدار داده شد، گناهش در پيشگاه خدا ناروا و ناپسند است. آرى ذات پاك او اين زشتكارى ها را نمى پسندد و نمى خواهد كه بندگانش به آنها دست يازند. از اين آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه پندار جبرگرايان _ كه انسان را ن__اگ__زير از انج__ام گن__اه مى نگ__رن__د _ پ__وچ و بى اس__اس است، چراكه به بيان روشنِ اين آيه، خدا كارهاى زشت و ظالمانه را نمى پسندد و نمى پذيرد، با اين وصف چگ__ون__ه م__ردم را به انج__ام آنه__ا ناگ_زير مى سازد؟ چگونه يك چيز، هم مى تواند م__ورد پسند خ_دا باشد و هم مورد نفرت او؟! تفسير مردان (117)

جهان ميدان آزمايش است

اِنّا جَعَلْن__ا م__ا عَلَ__ى الاَْرْضِ زينَ__ةً لَه__ا لِنَبْلُ__وَهُ__مْ اَيُّهُ__مْ اَحْسَ__نُ عَمَ____لاً

م__ا آن چ__ه را روى زمي__ن است زين__ت آن ق__رار دادي__م، ت__ا آن ه__ا را بي__ازم__اييم كدامينشان بهتر عمل مى كنند؟ (7 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه ترسيمى از وضع اين جهان به عنوان يك ميدان آزمايش براى انسان ها و توضيحى براى خط سير انسان دراين مسير است .

جهان پرزرق و برق ساختيم كه هر گوشه اى از آن دل برمى برد ، ديدگان را به خود مشغول مى دارد و انگيزه هاى مختلف را در درون آدمى بيدار مى كند ، تا در كشاكش اي__ن انگي__زه ها و درخشش اين زرق و ب__رق ها و چهره هاى دل انگيز و دلربا ، انسان بر كرسى آزمايش قرار گيرد و ميزان قدرت ايمان و نيروى اراده و معنويت و فضيلت خود را به نمايش بگذارد. جالب اين كه تعبير به « اَحْسَنُ عَمَلاً » شده ، نه « اَكْثَرُ عَمَلاً » ، اش__اره به اي__ن كه

آن چه در پيشگاه خدا ارزش دارد حسن عمل و كيفيت عالى آن است ، نه ف__زونى و كث__رت و كمّيّت و تعداد آن .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

قرآن اينك در اين آيه روشنگرى مى كند كه پديدآورنده نعمت ها خداست و بازگشت انسان ها نيز به سوى اوست و اين جهان نيز ميدان بزرگ آزمون است تا كدامين انسان ها بهتر رفتار كنند:

اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها

ما هر آنچ__ه را كه ب__ر روى زمي__ن است زينت و زي__ورى ب__راى آن س__اختي__م.

به بي__ان ديگ__ر، ما رودخانه هاى خروشان، درختان برافراشته، گياهان و رويي__دنى ها و ج__ان__دار و بى ج___ان را ب__راى زمين و ساكنان آن _ كه مردم باشند _ زين__ت و زي___ور ق___رار داده ايم.

(118) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً

تا بدين وسيله مردم را بيازماييم و براى پژوهندگان معلوم سازيم كه كدامين آنان ش__ايست__ه ك__ردارت_رن__د.

آيه شريفه روشنگرآن است كه رفتار و شيوه كار خدا بسان شيوه كار كسى است كه مى خواهد به وسيله آزمون به درون و باطن مردم پى برد و از رفتار آنان آگاه گردد، نه اينكه او در حقيقت مى خواهد با اين هدف آنان را بيازمايد، چراكه ذات پاك او به ژرف___اى ج__ان ها و ان__ديش__ه و عملك__رد آن__ان آگ__اه و بر هم__ه نهان ها داناست.

گفتن__ى است كه نظي__ر اين مطلب و اين آي__ه، در سوره هاى ديگر نيز آمده است.

پاره اى برآنند كه منظور از آزمون و امتحان مردم، همان فرمان و هشدار دادن به مردم است، چراكه به وسيله فرمان و هشدار و بيان مقررات است كه فرمانبرداران و سركشان شناخته مى شوند.

در م___ورد مفه___وم «زين__ت زمي___ن» ني__ز دو نظ___ر آم____ده است:

1 _ به ب__اور برخ_ى زينت و آراستگ__ى زمي__ن، م__ردان آن هستن__د.

2 _

امّا به باور برخى ديگر، دانشمندان و دانشوران و پيامبران خدايند.

تفسير مردان (119)

وَ اِنّا لَجاعِلُونَ ما عَلَيْها صَعيدا جُرُزا

(ول__ى اين زرق وب__رق ه__ا پ__اي__دار نيست) و م__ا (سرانج__ام) قش__ر روى زمي__ن را خ__اك بى گي____اهى ق_____رار مى دهي___م.(8 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«صَعيدا» از ماده «صُعُود» در اين جا به معنى صفحه روى زمين است ، صفحه اى كه در آن خاك كاملاً نمايان باشد. «جُرُز» به معنى زمينى است كه گياهى در آن نمى رويد گويى گياهان خود را مى خورد و به تعبير ديگر «جُرُز» به سرزمينى گفته مى شود كه به خاطر خشك سالى و كمى باران تمام گياهانش از ميان بروند. آرى اين منظره زيبا و دل انگيزى راكه درفصل بهار در دامان صحرا و كوهسارمى بينيم گل هامى خندند، گياهان مى رقصند ، برگ ها نجوا مى كنند و جويبارها زمزمه شادى سرداده اند ، اما به همين حال باقى نمى ماند، فصل خزان فرامى رس__د، ش__اخ__ه ها ع__ري__ان مى شوند، جويبارها خ__ام__وش، غنچ__ه ها مى خشكن_د ، ب__رگ ها پ__ژم__رده مى ش__وند و آواى حي__ات به خ_ام_وشى مى گ__راي__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«صَعيد»: سط__ح و ظ__اه__ر زمي__ن؛ و نيز راهى كه در آن گل و گياه نروييده باشد.

«جُرُز»: زمين ته__ى از گ__ل و گي_اه و برهن__ه از كشت و زرع به خاطر نيامدن باران.

در آيه مورد بحث به ناپايدارى زينت و زيور زمين پرداخته و مى فرمايد: آنچه را در روى زمي__ن مى نگ__ري__د پاي__دار و ج__اودان__ه مپنداري__د، ما هر آنچه را كه بر روى زمي___ن است از مي__ان مى ب__ري__م و خ__ود زمي__ن را پس از آب__ادى و آبادانى اش ويران مى سازيم و روى آن را صاف و هموار مى نماييم، به گونه اى كه س_راس_ر آن خشك و بدون گل و گياه گردد.

از آيات مورد بحث، اين نكته

دريافت مى گردد كه خدا از بندگانش، درست انديشى و انجام كارهاى شايسته مى خواهد؛ و كارهايى كه مردم انجام مى دهند، به خواست و اختيار خود انجام مى دهند؛ و هيچ اجبارى از سوى خدا بر سر آنان نيست؛ چ__را ك__ه اگ__ر ج__ز اي__ن ب__ود آزمون درست نبود؛ و از اين دو نكته، پوچ بودن پن__دار جب__رگ__راي__ان دريافت مى گ__ردد.

(120) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آغاز ماجراى مردان مشهور به اصحاب كهف

آغاز ماجراى مردان مشهور به اصحاب كهف

اَمْ حَسِبْتَ اَنَّ اَصْحابَ الْكَهْفِ وَالرَّقيمِ كانُوا مِنْ اياتِناعَجَبا

آيا گم__ان كردى اصح__اب كه_ف و رقيم از آيات عجيب مابودند؟ (9 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« رَقيم » در اصل از ماده « رَقَم » به معنى نوشتن است و به عقيده غالب مفسران اين نام ديگرى است براى اصحاب كهف ، چرا كه سرانجام نام آن ها را بر لوحه اى نوشته و بر در غار نصب كردند. از آن جا كه قرآن مسايل كلى حساس را غالبا در ضمن مثال و يا مثال ها و يا نمونه هايى از تاريخ گذشته مجسم مى سازد ، در اين جا نيز نخست به بيان داستان اصحاب كهف پرداخته و از آن ها به عنوان يك « الگو » و « اُسْوَة » ياد مى كند. گروهى از جوانان باهوش و با ايمان كه در يك زندگى پرزرق و برق در ميان انواع ناز و نعمت به سرمى بردند ، براى حفظ عقيده خود و مبارزه با طاغوت عصر خويش به همه اين ها پشت پا زدند و به غارى از كوه كه از همه چيز تهى بود پناه بردند و از اين راه استقامت و پايمردى خود را در راه ايمان نشان دادند. جالب اين كه قرآن در اين جا با به كارگرفتن يكى از اصول فن فصاحت و

بلاغت نخست سرگذشت اين گروه رابه طور اجمال ، براى آمادگى ذهن شنوندگان ، ضمن چهار آيه نقل كرده ، سپس به تفصيل آن در ضمن چهارده آيه مى پ_ردازد. نخست مى گويد : « آيا گمان كردى اصحاب كهف و رقيم از آيات عجيب ما بودند: اَمْ حَسِبْتَ اَنَّ اَصْح__ابَ الْكَهْ__فِ وَ الرَّقيمِ كانُوا مِ_نْ اي_اتِن__ا عَجَب__ا ». ما آيات عجيب ترى در آسمان و زمين داريم كه هريك از آن ها نمونه اى است از عظمت و بزرگى آفرينش و نيز در زندگى تو اسرار عجيبى وجود دارد كه هريك نشانه اى است از حقانيت دعوتت و هم چنين در اين كتاب بزرگ آسمانى تو آيات عجيب فراوان است و مسلما داستان اصحاب كهف از آن ها شگفت انگيزتر نيست. اين كه نام اين گروه « اصحاب كهف » ( ياران غار ) گذارده شده به خاطر همان است كه آن ها براى نجات جان خود به غارى پناهنده شدند چنان كه در شرح حالاتشان خواهد

تفسير مردان (121)

آمد. ضمنا نبايد ترديد كرد كه اين دو ( اصحاب كهف و رقيم ) اشاره به يك گروه است و ش_أن ن___زول آي__ات ني__ز اين حقيق__ت را تأيي__د م_ى كن__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«كَهْف»: غ__ار ب__زرگ.

«رَقيم»: نوشته؛ «رَقْم لباس» به مفهوم خط آن است. و «اَرْقَم» به مفهوم مار خ_وش خط و خال است.

شأن نزول

درمورد شأن نزول و داستان فرود آيات 9 تا 16 آورده اندكه:

سردمداران شرك و بيداد در راه پيكار با پيامبر صلى الله عليه و آله ، دوتن از مغزهاى متفكّر و فريبكار خويش رانزد سران يهود گسيل داشتند تا در مورد پيامبر صلى الله عليه و آله و رسالت او پژوهش كنند و با بيان وصف ها و ويژگى هاى آن حضرت و پيام و كتاب آسمانى اش به آن__ان،

از آنه__ا _ كه كت__اب آسم__انى دارن__د و به مف__اهي__م و معارف الهى آشنا هستن__د و از دانش و آث__ار پي__امبران برخوردارند _ در مورد چگونگى رويارويى با پي__امب__ر صلى الله عليه و آله و دع__وت ت_وحي__دى او چ__اره ان__ديش_ى كنند.

«نَضر بن حارِث» و «عُقْبة»، به مدينه رفتند و ضمن ديدار با يه__ود و رساندن پي__ام س__ردم__داران مكّ__ه، از آنان يارى و چ_اره ان__ديشى خواستند.

آنها گفتند: شما سه چيز از محمد صلى الله عليه و آله بپرسيد، اگر اينها را پاسخ داد، بدانيد كه او پيامبر خداست و اگر پاسخ نداد آگاه باشيد كه دروغ پرداز است و شما مى توانيد هر تصميمى درب__اره اش داري_د بى هي_چ دلهره و هراسى پياده كنيد.

آنگ___اه آن س__ه پ__رسش را اي__ن گ__ون_ه ط__رح ك__ردن__د:

1 _ از او در مورد سرنوشت جوانان آزادى خواهى بپرسيد كه از شهر و جامعه خود كن__اره گرفتند و بي__رون رفتن__د، تا او از سرگذشت شگفت انگيز آنان به شما خبر دهد كه آن___ان چ__ه ش_دن_د؟

(122) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

2 _ از او در مورد سرگذشت و سرنوشت مردى كه در حال سير و سفر شرق و غرب عالم را زير پا نهاده است بپرسيد كه او كيست و چه مى كند؟

3 _ از او در مورد «رُوح» بپرسيد تا براى شما پاسخ آورد.

و برخى آورده اند كه گفتند: اگر دو پرسش اوّل و دوّم شما را هم پاسخ داد بدانيد كه پي____امب_ر خ__داس___ت.

آنان به مكّه بازآمدند و به سردمدارن شرك و بيداد گفتند: اينك با خود طرحى آورده ايم كه مى تواند سياست ما را با محمد صلى الله عليه و آله در مسير درستى قرار دهد و كار ما را ب__ا او يكس__ره نم___ايد.

پ__رسي_دن___د: چگ___ون___ه؟ و از چ_____ه راه_______ى؟

آن__ان برن___امه خ__ود را با آنه__ا در ميان نهادند

و پس از آن، همگى به حضور پي__امب__ر صلى الله عليه و آله شت_افتند.

پس از رويارويى با آن حضرت، سه پرسش مورداشاره را طرح كردند و از آن بزرگوار پاسخ آنها را خواستند، امّا پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اينك براى سه پرسش پيچيده شما پاسخى ندارم، فردا پاسخ شما را خواهم داد.

در اين مورد آورده اند كه پانزده روز از آن جريان گذشت، امّا وحى فرود نيامد و در نتيج__ه پيامبر صلى الله عليه و آله پاسخى براى آنان نداشت، چراكه در وعده اش به آنان، «اِنْ ش_اءَ اللّه» نگفته بود.

در اين مدّت در مكّه طوفانى از شايعه سازى ها و دروغ پراكنى ها و پندارهاى درست و نادرست از سوى دشمن و دوست به راه افتاد و قلب پرمهر پيامبر صلى الله عليه و آله را _ كه كانون عشق به خدا و محبت و خيرخواهى به مردم بود _ آزرد؛ و آنگاه بود كه فرشته وحى فرود آمد و سوره كَهْف را بر آن قلب مصفّا خواند و در آيات آن، هم سرگذشت پر اسرار و شگفت انگيز آن جوانان آزادى خواه و روشنفكر و ستم ستيز را آورد و هم داستان آن مرد جهانگرد را كه معماى تاريخ بود؛ و در پاسخ سومين پرسش آنان نيز

تفسير مردان (123)

آي__ه ديگ__رى(1) آورد ك__ه به دست__ور پي__امبر صلى الله عليه و آله در س__وره ديگ__رى قرار گرفت.

«اِبن اِسْحاق» در اين مورد مى افزايد: پيامبر صلى الله عليه و آله به فرشته وحى فرمود: چرا زودتر پ__اس__خ آن____ان را ني______اوردى؟

گفت: وَ ما نَتَنَزَّلُ اِلاّ بِاَمْرِ رَبِّكَ...(2)

م__ا فرشتگ__ان ج__ز به ف__رمان پروردگار تو فرود نمى آييم... و فرمانروايى بر ك__ران تا ك_ران هستى از آن اوست.

پرتوى از سرگذشت درس آموز جوانان آزادى خواه

قرآن در اين آيه، نخست به سبك هنرمندانه و زيبايى به ترسيم دورنمايى از داست__ان پراس__رار اين جوان__ان روشنفك__ر و ستم ستي__ز پ__رداخت__ه و

مى ف_رمايد:

هان اى پيامبر! چنين پنداشتى كه سرگذشت اصحاب «كَهْف» و «رقيم» از آيات شگفت انگي__ز و نش__ان_ه هاى پ_راسرار قدرت بى كران ماست؟

به باور «مُجاهِد» و «قَتادَه»، منظور اين است كه: اى پيامبر آيا مى پندارى كه سرگذشت «اَصحاب كَهْف» و «رَقيم» از آيات شگفت انگيز قدرت ماست؟ نه، آفرينش آسمان ها و زمين از اين سرگذشت ها نيز شگفت انگيزتر است.

امّا به باور برخى هنگامى كه جواب سه پرسش شرك گرايان به وسيله فرشته وحى نيامد و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز به اميد ايمان آنان در انتظار پيام خدا بود، اين آيه آمد كه: هان اى پيامبر! تو چنين پنداشتى كه داستان اصحاب «كَهْف» و «رَقيم» شگفت انگيز است و اگ__ر اينه___ا را براى آنان ب__ازگ__ويى ايم__ان خواهند آورد؟

ي__ادآورى مى گ__ردد كه منظور از «كَهْف» همان غارى است كه آن جوانان ست__م ستي__ز ب__ه آن پن___اه ب_ردند.

1_ سوره اِسْراء، آيه 85.

2 . سوره مَرْيَم، آيه 64.

(124) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اصح_اب «رَقي_م» چه كس_انى بودند؟

در مورد واژه «رَقيم» و يا سرگذشت گروهى كه به اين نام آمده اند، ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور «اِبن عَبّاس» و...، اين واژه به مفهوم آن كوه و دشتى است كه غار در آنجا بود و اصح_اب كَهْف به آن پناه بردند.

2 _ امّا «حَسَن» آن را نام آن كوه مى داند.

3 _ از ديدگاه «كَعْب» و «سُدى» واژه «رَقيم» نام شهر و ديارى است كه اين جوانان روشنفكر و با ايمان از آنجا بيرون رفتند و در دفاع از آزادى و حقوق خويش دست به هج_رت زدند.

4 _ و از دي__دگ__اه «سَعيد بن جُبَيْر»، نام آن تخت__ه سنگ__ى است كه سرگذشت اصح____اب كَهْ__ف را ب_ر آن نگ__اشتن__د و ب__ر در غ__ار نص__ب ك__ردن__د.

يادآورى مى گردد كه «بَلْخى» و

«جُبّائى» نيز همين ديدگاه را برگزيده اند.

5 _ پاره اى بر آن هستند كه، به مفهوم يك تابلو و لوح سنگى است كه سرگذشت اصحاب كَهْف در آن آمده، امّا آن را بدان دليل كه بسيار جالب و گرانبها و حقيقت آور ب__ود در خ__زان_ه شاهان به ام_انت نه_ادند.

6 _ پاره اى ديگر چون: «اِبن زَيْد» بر آن است كه «رَقيم» كتابى است كه در آن سرگ__ذشت هاى شگف_ت انگيز آمده و خ__دا از محت__واى آن ما را آگاه نساخته است.

7 _ و برخى همچون «نُعْمان بن بَشير» آورده است كه آنان نيز بسان «اَصْحاب كَهْف» گروهى ستم ستيز و آزادى خواه بودند كه به غارى پناه بردند و درِ غار بر اثر زمين ل__رزه اى به ه__م آم_د و در آنجا گ__رفت__ار آم__دن__د و شم__ارشان سه تن بود.

آنان پس از بسته شدن درِ ورودى غار گفتند: اينك كه راه نجات و رهايى مسدود است، بياييد هر كدام از ما ضمن دعا و نيايش به بارگاه خدا، يكى از بهترين كارهاى خوب و خالصانه زندگى خود را باز گوييم و از خدا رهايى خود را بخواهيم. آنان چنين ك__ردن__د و خ__دا نج___اتش__ان داد.

تفسير مردان (125)

اِذْ اَوَى الْفِتْيَةُ اِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا اتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّى ءْ لَنا مِنْ اَمْرِنا رَشَدا

زمانى را به خاطر بياور كه اين گروه جوانان به غار پناه بردندو گفتند پروردگارا ما را از سوى خ__ودت رحمتى عط__ا كن و راه ن__جاتى براى ما ف__راه__م س__از. (10 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

جمله « اَوَى الْفِتْيَةُ » از ماده « مَأْوى » گرفته شده كه به معنى « جايگاه امن و امان » است ، اشاره به اين كه اين جوانان فرارى ازمحيط فاسد هنگامى كه به غاررسيدند احساس آرامش كردند. « فِتْيَةُ

» جمع « فَتى » دراصل به معنى « جوان نوخاسته و شاداب » است ، ولى گاهى به افراد صاحب سن و سالى كه روحى جوان و شاداب دارند نيز گفته مى شود و معمولاً اين كلمه با يك نوع مدح به خاطر صفات جوانمردى و مقاومت و شهامت و تسليم در مقابل حق همراه است. شاهد اين سخن حديثى است كه از امام صادق نقل شده است : امام از يكى از ياران خود پرسيد : « " فتى " به چه كسى مى گويند ؟ »او در پاسخ عرض كرد : « " فتى " را به جوان مى گوييم » امام فرمود : « اَما عَلِمْتَ اَنَّ اَصْحابَ الْكَهْفِ كانُوا كُلُّهُمْ كُهُولاً ، فَسَمّاهُمُ اللّهُ فِتْيَةً بِايمانِهِمْ : آيا تو نمى دانى كه اصحاب كهف همگى كامل مرد بودند ، اما خدا از آن هابه عنوان " فِتْيَة " نام برده چون ايمان به پروردگار داشتند ». سپس اضافه فرمود : « مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَ اتَّقى فَهُوَ الْفَتى : هركس به خدا ايمان داشته باشد و تقوا پيشه كند جوانمرد است » .(1) تعبير به « مِنْ لَدُنْكَ : رحمتى از ناحيه خودت » اشاره به اين است كه آن ها وقتى به غار پناه بردند دست خود را از همه جا كوتاه مى ديدند و تمام اسباب و وسايل ظاهرى در برابرشان از كار افتاده بود و تنها به رحمت خدا اميدوار بودند .

1 - « نورالثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 244 و 245 .

(126) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَوى»: ب_____ازآم____د و پن__اه ب____رد.

«فِتْيَة»: جوانان و مفرد آن «فَتى» است.

در آي___ه م__ورد بح___ث مى ف_رمايد:

اِذْ

اَوَى الْفِتْيَ_______ةُ اِلَ_______ى الْكَهْ______فِ

هان اى پيامبر! آنگاه را به ياد آور كه اين جوانان حق جو و آزادمنش به آن غار پناه ب__ردند، تا دي__ن و آزادى خ__ود را از ش__رارت استب_داد و از دسترس آن حفظ كنند.

فَق__الُوا رَبَّن__ا اتِن__ا مِ__نْ لَ__دُنْكَ رَحْمَ__ةً

هنگامى كه به در غار رسيدند، نيايشگرانه رو به بارگاه خدا كردند كه: پروردگارا رحمت و بخشايش خود را برما بباران، تا در پرتو مهر تو از شرارت ظالمان نجات يافته و از رنج ه__ا و گرفت_ارى ها آسوده گرديم.

وَ هَيِّ___ى ءْ لَن__ا مِ__نْ اَمْ___رِن___ا رَشَ___دا.

و ك__ارم__ان را به سامان آور و وسيله رشد و راهيابى به سوى خود و ديار نور و ه__داي__ت را ب__رايم___ان ف__راه__م آور.

به باور پاره اى منظور اين است كه: پروردگارا! براى ما وسيله رشد و تكاملى را ف__راه__م س__از كه خشن__ودى ت__و را ب__ه دس_ت آوريم.

ديدگاه ها در مورد اين جوانان پرشور و ستم ستيز

1 _ به باور گروهى، اين جوانان، انسان هاى آزادى خواه و توحيدگرايى بودند كه از ترس ديكتاتور بيدادپيشه روزگار خويش «دَقْيانوس»،انديشه و عقيده مترقى خويش را از او و عوامل حكومت استبدادى او نهان مى داشتند، چراكه وى از نظر انديشه و عقيده واپسگرا و بت پرست بود و مردم را به پرستش هاى ذلت بارى چون بت پرستى دع__وت مى نم__ود و مخ_الفان را سخت سرك__وب م__ى ك__رد و از پ__ا درم__ى آورد.

تفسير مردان (127)

2 _ امّا به ب__اور ب__رخ__ى او مج__وسى ب__ود و مردم را به كيش مجوس دعوت مى ك___رد و ج__وان__ان آزادى خ__واه كه با او به مخ__الفت برخاستند و به غار پناه ب__ردن__د، مسيحى مذه_ب بودند.

3 _ از ديدگاه پاره اى اين جوانان درست انديش و روشنفكر، از نزديكان دربار و بستگان سردمدار استبداد بودند كه ايمان و باور مترقّى خود را از يكديگر

نهان مى داشتند و از انديشه آزادى خواهانه يكديگر نيز آگاه نبودند كه در راهگذر زندگى با هم آشنا شدند و راز خود را با هم در ميان نهادند و با هماهنگى دقيق به غار پناه بردند.

4 _ و از ديدگاه پاره اى ديگر، اين رويداد شگفت انگيز و قيام اين جوانان مترقى و آگاه، پيش از بعثت مسيح عليه السلام بود.

(128) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَضَ__رَبْن_ا عَل__ى اذانِهِ_مْ فِ_ى الْكَهْفِ سِني_نَ عَ_دَدا

م__ا ( پ__رده خ__واب را ) بر گ__وشش_ان زدي_م و سال ها در خواب فرورفتند. (11 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

جمله « ضَرَبْنا عَلى اذانِهِمْ : پرده بر گوش آن ها زديم » در لغت عرب كنايه ظريفى است از « خواباندن » گويى پرده و حجابى بر گوش شخص افكنده مى شود تا سخنى را نشنود و اين پرده همان پرده خواب است. به همين دليل خواب حقيقى ، خوابى است كه گوش هاى انسان را ازكار بيندازد و نيز به همين دليل هنگامى كه كسى را مى خواهند بي_دار كنند غالبا از طريق صدا زدن و نفوذ در شنوايى او بيدارش مى كنند .

تعبير به « سِنينَ عَدَدا : سال هاى متمادى » اشاره به آن است كه خواب آنان ساليان دراز به طول انجاميد چنان كه شرح آن در تفسير آيات آينده خواهد آمد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حِزْب»: گروه.

«اَمَد»: س__رآم____د و پ____اي___ان م_____دّت مق_____رّر.

«ضَرَبْنا عَلى آذانِهِمْ»: خواب را بر آنان چيره گردانيديم.

در آي___ه اول مورد بح__ث، در ترسي__م سرنوشت آن__ان در درون غ_ار مى فرمايد:

ما دعاى آنان را پذيرفتيم و با افكندن پرده هاى خواب بر گوش آنان، براى ساليانى طولانى آنان را به خواب عميق فرو برديم، به گونه اى كه نه صدايى

را مى شنيدند تا بيدارگردند و نه اثرى از هياهو و غوغاى طبيعت درگوش آنان نفوذمى كرد تابه خودآيند.

از آيه شريفه دريافت مى گردد كه آنان نمرده بودند، بلكه زنده و در خوابى عميق و خوش فرورفته بودند و اين حقيقت را قرآن در اوج فصاحت و بلاغت _ كه نمونه و نظي__رى ب__راى آن نمى ت__وان ي__افت و با هي__چ واژه اى نمى توان آن را ترجمه نمود.

تفسير مردان (129)

ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ اَىُّ الْحِ__زْبَيْ_نِ اَحْصى لِما لَبِثُوا اَمَدا

سپس آن ها را برانگيختيم تا آشكار گردد كدام يك از آن دو گروه مدت خواب خود را حساب بهتر كرده اند. (12 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

تعبير به « بَعَثْناهُمْ » در مورد بيدار شدن آن ها ، شايد به اين جهت است كه خواب آن ها به قدرى طولانى شد كه همچون مرگ بود و بيدارى آن ها همچون رستاخيز و زندگى پس از مرگ. جمله « لِنَعْلَمَ تا بدانيم ... » مفهومش اين نيست كه خداوند مى خواسته دراين جا علم تازه اى كس_ب كن_د ، اين تعبي_ر در ق_رآن ف_راوان اس_ت و منظور از آن تحقق معلوم الهى است يعنى ما آن ها را از خواب بيدار كرديم تا اين معنى تحق_ق ي__اب_د ك__ه آن ه_ا درب_اره مي_زان خ__وابش_ان از ه__م س_ؤال كنن_د. تعبي_ر ب_ه « اَىُّ الْحِزْبَيْ_نِ » اش_اره به چي_زى اس_ت كه در تفسي_ر آي_ات آين_ده خواه_د آم_د ك_ه بعض_ى از آن ه_ا خ__واب خ__ود را ي__ك روز و بعض_ى ي__ك نيم_ه روز مى دانستن_د ، درح___ال_ى ك___ه س__الي__ان دراز خ___وابي__ده ب____ودن___د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آورده اس___ت:

ثُ__مَّ بَعَثْن_اهُ__مْ

آنگ_اه آنان را از آن خواب گران و ط__ولانى بيدار كرديم.

لِنَعْلَ___مَ اَىُّ الْحِ__زْبَيْ___نِ اَحْص_____ى لِم____ا لَبِثُ____وا اَمَ_____دا.

تا آنچه در علم ما گذشته بود آشكار گردد

و معلوم گردانيم كه كدام يك از دو گروه، م__دّت خ__واب خويشت__ن را بهت__ر به شم__ار آورده اس_ت.

گفتنى است كه دانش بى كران خدا بر كران تا كران هستى احاطه دارد و پيش از هر چيزى است؛ و اين نمونه از تعابير در قرآن بسيار است كه تفسير روشن آن را در آيات پي__ش آوردي___م.

(130) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به باور برخى منظور اين است كه: ما مى خواستيم روشن سازيم كه كدام يك از دو گروه با ايمان و شرك گراى جامعه معاصر اصحاب كَهْف مدت خواب آنان را بهتر و دقيق تر به شمار آورده است؛ و اين بدان دليل بود كه در مورد دوران خواب آنان در غار گفتگ__و ب_ود و هر گروه چيزى مى گفتند؛ از اين رو خدا آنان را بيدار ساخت تا اين معمّ_ا ح__ل گردد.

امّا به باور برخى ديگر منظور از دو گروه در آيه شريفه، خود آنان هستند، چراكه وقتى بيدار شدند، در مورد مدّت خواب خود دستخوش اختلاف شدند و هر گروه چي__زى گف__ت، كه ق__رآن در اشاره به اين دو ديدگاه مى فرمايد: وَ كَذلِكَ بَعَثْناهُمْ لِيَتَساءَلُوا بَيْنَهُمْ...(1)

1 . سوره كَهْف، آيه 19.

تفسير مردان (131)

نَحْ_نُ نَقُ__صُّ عَلَيْ_كَ نَبَأَهُ_مْ بِ_الْحَ__قِّ اِنَّهُ__مْ فِتْيَةٌ امَنُوابِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُ__دىً

ما داستان آن ها را به حق براى تو بازگو مى كنيم، آن ها جوانانى بودندكه به پروردگارشان ايمان آوردند و ما بر ه__دايتشان افزوديم. (13 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

سرگذشت مشروح اصحاب كهف

بعد از بيان اجمالى اين داستان قرآن مجيد به شرح تفصيلى آن ضمن چهارده آيه پرداخته است. از آيات قرآن به طور اشاره و از تواريخ به صورت مشروح اين حقيقت استفاده مى شود كه اصحاب كهف در محيط و زمانى مى زيستند كه بت پرستى و

كفر ، آن ها را احاطه كرده بود و يك حكومت جبار و ستمگر كه معمولاً حافظ و پاسدار ش_رك و كف__ر و جه_ل و غارتگرى و جنايت است بر سر آن ها سايه شوم افكنده بود .

اما اين گروه از جوانمردان كه از هوش و صداقت كافى برخوردار بودند سرانجام به فساد اين آيين پى بردند و تصميم بر قيام و در صورت عدم توانايى ، مهاجرت كردن از آن محيط آلوده گرفتند .

ج_وانمردى و ايمان

هميشه روح توحيد با يك سلسله صفات عالى انسانى همراه است ، هم از آن ها سرچشمه مى گيرد و هم در آن ها تأثير متقابل دارد ، به همين دليل در اين داستان اصحاب كهف مى خوانيم آن ها جوانمردانى بودند كه به پروردگارشان ايمان آوردند. و باز روى همين جهت بعضى از دانشمندان گفته اند : « رَأْسُ الْفُتُوَّةِ الاْيمانُ : سرچشمه جوانمردى ايمان است » . و بعضى ديگر گفته اند : « اَلْفُتُوَّةُ بَذْلُ النَّدى وَ كَفُّ الاَْذى وَ تَرْكُ الشَّكْوى : جوانمردى بخشش و سخاوت است و خوددارى از آزار ديگران و ترك شكايت از حوادث و مشكلات ». بعضى ديگر « فُتُوَّت » را چنين تفسير كرده اند : « هِىَ اجْتِن__ابُ الْمَح__ارِمِ وَ اسْتِعْم__الُ الْمَكارِمِ : جوانمردى پرهيز از گناهان و به كارگرفتن فض_اي_ل انسانى است » .

(132) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ايمان و امدادهاى الهى

اگر انسان گام هاى نخستين را در راه « اللّه » بردارد و براى او به پاخيزد ، كمك و امداد الهى به سراغ او مى شتابد، در يك جا مى گويد : « آن ها جوانمردانى بودند كه ايم_ان آوردند و ما ب__ر هدايتشان افزوديم ». و نيز در سوره محمّد آيه 17 مى خوانيم : «وَالَّذينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً : آن ها كه راه هدايت را پوييدند خدا بر هدايتشان مى افزايد ». مى دانيم راه حق راهى است با موانع بسيار و دشوارى هاى فراوان كه اگر لطف خدا شامل حال انسان نشود پيمودن آن تا وصول به مقصد كار مشكلى است. و لط__ف خ__داون__د ب__الات___ر از آن است كه بنده ح__ق ج__و و ح__ق طلبش را در اي__ن مسي__ر ت__ك و تنه__ا بگ____ذارد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ادام__ه سرگ_ذشت اصحاب كَهْف

پس از بيان چكيده داستان در آيات پيش، اينك به شرح آن پرداخته و مى فرمايد:

نَحْ__نُ نَقُ__صُّ عَلَيْ__كَ نَبَ__اَهُ__مْ بِالْحَقِّ

ه___ان اى پي__امب__ر! ما س__رگ__ذشت آن__ان را بدون كم و كاست و آن گونه كه ب__وده است براى ت__و ب__ازمى گ__ويي_م.

اِنَّهُمْ فِتْيَةٌ امَنُوا بِرَبِّهِ__مْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً.

آن__ان ج__وانان درست انديش و شايست__ه ك__ردارى ب__ودن__د كه به پروردگار خويش ايمان آوردند و ما نيز به پاداش ايمانشان بر بينش آن__ان افزوديم و به لطف و مهر خ__ويش آنان را در راه ايم__ان و تق__وا استوارى بخشيديم.

ج_وان_ان يا جوانمردان يا هردو؟

چرا قرآن شريف «اصحاب كَهْف» را «جوانان با ايمان» مى نامد؟ آيا آنان از نظر سن و سال جوان بودند يا اين عنوان و تعبير دليل ديگرى دارد؟

به باور پاره اى قرآن بدان دليل آنان را جوان مى خواند كه دوران جوانى، دوران شك__وفايى ايم__ان و ارزش ه__اى اخ__لاقى و انس_انى در سازمان وجود

انسان است.

تفسير مردان (133)

به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، بدان دليل كه جوانى دوران بخشندگى و ايثار و زمان وانه____ادن ب__ازى ه_اى ك__ودك__ان__ه و اذيّ__ت و آزار ديگ__ران اس__ت.

و پاره اى نيز بر آنند كه منظور، جوانى و شكوفايى اخلاقى و معنوى و بهاران ارزش ه__اى والاى انس__انى در وج__ود آن__ان و وانه__ادن گن__اه و بدى و پي__راستگ__ى از ض_دارزش هاست.

از ششمي_ن ام__ام ن__ور در اي__ن م____ورد آورده ان__د ك__ه ف__رم__ود:

اَما عَلِمْتَ اَنَّ اَصْح__ابَ الْكَهْفِ كانُوا كُلُّهُمْ كُهُولاً فَسَمّاهُمُ اللّهُ فِتْيَةً بِايمانِهِمْ.(1)

آيا نمى دانى كه «اَصْحاب كَهْف» همگى سالخورده و كامل بودند، امّا خدا آنان را به خاطر شكوفايى ايمان و اخلاقشان جوان ناميد و جوانمرد عنوان داد؟

و آنگاه فرمود:

مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اتَّقى فَهُوَ الْفَتى.(2)

هر كس به خ__دا ايمان آورد و پ__رواى او را پيشه سازد، او جوان و جوانمرد است.

1 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 3، ص 244.

2 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 3، ص 245. نگارنده.

(134) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ اِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِ_ه اِلها لَقَدْ قُلْنا اِذا شَطَطا

ما دل هاى آن ها را محكم ساختيم در آن هنگام كه قيام كردند و گفتند: پروردگارماپروردگار آسم__ان ها و زمي__ن است، ه__رگ__ز غي__ر او معب__ودى را نمى پ__رستي__م كه اگ__ر چنين گ__وييم سخنى به گزاف گفته ايم.(14 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« شَطَط » به معنى خارج شدن از حدّ و افراط در دورى است ، لذا به سخنانى كه بسيار دور از حق است ، شَطَط گفته مى شود و اگر به حاشيه نهرهاى بزرگ « شَطّ » مى گويند به خ_اطر آن است كه از آب ف_اصله زياد دارد و ديوارهاى آن بلند است. از جمله «

رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ » استفاده مى شود كه نخست فكر توحيد در دل آن ها پيدا شد ولى توانايى بر اظهار آن را نداشتند ، اما خداوند دل هاى آن ها را استحكام بخشيد و به آن ها قدرت و شهامت داد تا بپاخيزند و آشكارا نداى توحيد سردهند. آيا نخستين بار در برابر پادشاه جبار زمان « دَقْيانُوس » چنين اظهارى را كردند و يا در ميان توده م__ردم و ي__ا ه__ر دو و يا خ__ودش__ان در مي__ان خود ؟ درست روشن نيست ، ولى ظاهر تعبير به « قامُوا » اين است كه اين سخ__ن را در ميان مردم يا در برابر سلطان ظالم گفته اند. در واقع اين جوانمردان با ايمان براى اثب__ات توحي__د و نف__ى ( الِهَة ) به دليل روشنى دست زدند و آن اين كه ما به وضوح مى بينيم كه اين آسمان و زمين پ__روردگ__ارى دارد كه وج__ود نظ__ام آف__رينش دلي__ل بر هست__ى او است ، ما هم بخشى از اين مجموعه هستى مى باشيم ، بنابراين پروردگار ما نيز همان پروردگار آسم_____ان ه__ا و زمي___ن اس___ت .

تفسير مردان (135)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي___ه م__ورد بح__ث مى اف___زاي__د:

وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ

ما دل هاى آنان را به مهر و لطف خويش و با نام و ياد و خاطرات نيروبخش ايمان و تقوا استوار ساختيم، از اين رو دليرانه به پاخاستند تا حق را بگويند و آشكار سازند و در راه توحيدگرايى و يكتاپرستى پايدارى ورزند و بر فشارها و رنج ها و غربت و دورى از خ__ان_ه و وط__ن شكيب_ايى پيشه سازند.

اِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ

اثر آن ايمان استوار و پايدارى و پايمردى آنان آنگاه آشكار گرديد

كه در برابر زمامدار خودكامه روزگار خويش كه با پايمال ساختن آزادى و امنيت مردم بر آن بود تا ايمان آوردگان را از ايمانشان بازدارد و از توحيد به شرك درآورد، به پاخاستند و دليرانه گفتند: پروردگار ما، همان پروردگار آسمان ها و زمين است و ما براى او همتا و نظي__رى به رسميت نخ__واهي_م شناخت و به او شرك نخواهيم ورزيد.

لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ اِلها

آرى، ما هرگز خدايى جز او نخواهيم خواند و نخواهيم پرستيد....

لَقَ__دْ قُلْن__ا اِذا شَطَطا.

چراكه اگر جز او خدايى بخوانيم، گفتارى بر زبان رانده ايم كه دور از حقيقت و نمونه كامل گزافه گويى و باطل گرايى است.

(136) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه الِهَةً لَوْلا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبا

اين قوم ما معبودهايى جزخدا انتخاب كرده اند، چرا آن هادليل آشكارى بر اين معبودان نمى آورن__د؟ چه كسى ظ__الم ت__ر است از آن كس كه بر خ__دا دروغ ببندد؟ (15 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين « اِفْتِراء » هم ستمى است بر خويشتن ، چراكه انسان سرنوشت خود را به دست عوامل بدبختى و سقوط سپرده و هم ظلمى است بر جامعه اى كه اين نغمه را در آن سرمى دهد و به انحراف مى كشاند و هم ظلمى است به ساحت قدس پروردگار و اهانتى است به مقام بزرگ او. اين جوانمردان مُوَحِّد تا آن جا كه در توان داشتند براى زدودن زنگار شرك از دل ها و نشاندن نهال توحيد در قلب ها، تلاش و كوشش كردند ، اما آن قدر غوغاى بت و بت پرستى در آن محيط بلند بود و خفقان ظلم و بيدادگرى شاه جبار ، نفس هاى مردان خدا را در سينه ها حبس كرده بود كه

نغمه هاى توحيدى آن ها در گلويشان گم شد. ناچار براى نجات خويشتن و يافتن محيطى آماده تر تصميم به « هجرت » گ__رفتند و ل_ذا در ميان خود به مشورت پرداختند كه به كجا بروند و به ك__دام سو ح_ركت نمايند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادام___ه آي__ات به ترسي___م دي__دگ__اه توحيدگرايانه اصحاب كَهْف ادامه مى ده____د ك___ه گفتن___د:

ه______ؤُلاءِ قَ__وْمُنَا اتَّخَ__ذُوا مِنْ دُونِ__ه الِهَ__ةً لَ__وْلا يَ__أْتُ__ونَ عَلَيْهِ___مْ بِسُلْط___انٍ بَيِّ____نٍ

اينان هموطنان و مردم ما هستند كه به جاى پرستش خداى يكتا، به پرستش خدايان دروغين پرداخته و در انديشه و عقيده، دنباله روى كوركورانه را پيش گرفته و به راهى مى روند كه هيچ دليلى بر درستى آن ندارند؛ راستى چرا آنان چنين مى كنند؟

تفسير مردان (137)

و براى چه بر ش__رك و انح_رافشان دليل و برهانى نمى آورند؟

بدين سان آيه شريفه از واپسگرايى و دنباله روى كوركورانه سخت نكوهش مى كند و روشنگرى مى نمايد كه دين باورى و ديندارى بايد بر اساس منطق و برهان روشن باشد و نه دنباله روى و خرافه پذيرى.

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِبا.

چ__ه كس__ى بي__دادپيشه تر از كسى است كه به خ__دا دروغ مى بندد و چنين مى پن__دارد كه ب__راى خ__داى يكت__ا شريك و همتايى است؟

(138) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَما يَعْبُدُونَ اِلاَّ اللّهَ فَأْوُا اِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْلَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِه وَ يُهَيىِ ءْ لَكُمْ مِنْ اَمْرِكُمْ مِرْفَقا

و هنگامى كه از آن ها و آن چه را جز خدا مى پرستند كناره گيرى كرديد به غار پناهنده شويد، كه پروردگارتان ( سايه ) رحمتش را بر شما مى گستراند و راه آسايش و نجات به رويتان مى گشايد.

(16 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« يُهَيىِ ءُ » از ماده « تَهِيَّة » به معنى آماده ساختن است. «مِرْفَق» به معنى چيزى است كه

وسيله لطف و راحتى و رِفْق باشد، بنابراين مجموع جمله « يُهَيىِ ءُ لَكُمْ مِنْ اَمْ__رِكُ__مْ مِ_رْفَق__ا » يعنى خ_داون_د ، وسيل__ه لطف و راحت__ى شما را فراهم مى س__ازد.

پناهگاهى به نام غار

الف و لام در كلمه « اَلْكَهْفِ » شايد اشاره به اين باشد كه آن ها غار معينى را در نقطه دور دستى در نظر گرفته بودند كه اگر تبليغات توحيديشان به ثمر نرسد براى نجات خود از آن محيط آلوده و تاريك به آن غار پناه برند. « كهف » كلمه پر مفهومى است كه همان بازگشت به ابتدايى ترين نوع زندگى بشر را به خاطر مى آورد ، محيطى كه در آن نور و روشنايى نيست و شب هاى تاريك و سردش يادآور دردهاى جانكاه انسان هاى محروم است ، نه از زرق و برق دنياى مادى درآن خبرى است، نه از بستر نرم و زندگى مرفه. مخصوصا با توجه به آن چه در تواريخ نقل شده كه اصحاب كهف وزيران و صاحب منصبان بزرگ شاه بودند كه بر ضد او و آيينش قيام كردند روشن مى شود كه گذشتن از آن زندگى پر ناز و نعمت و ترجيح غارنشينى بر آن تا چه حد شهامت و گذشت و همت و وسعت روح مى خواهد ؟ ولى در آن غار تاريك و سرد و خاموش و احيانا خطرناك از نظر حمله حيوانات موذى، يك دنيا نور و صفا و توحيد و معنويت بود. آرى اين جوانمردان مُوَحِّد آن دنياى آلوده را كه باتمام وسعتش زندان جانكاهى بود ترك گفتند و به غار خشك و تاريكى كه ابعادش همچون فضايى بى كران مى نمود

تفسير مردان (139)

روى آوردند. درست همچون يوسف پاكدامن كه هرچه به او اصرار كردند اگر تسليم هوس هاى سركش همسر زيباى عزيز مصر نشوى

، زندان تاريك و وحشتناك در انتظار تو است ، او بر استقامتش افزود و سرانجام اين جمله عجيب را به پيشگاه خداوند عرضه داشت : « رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَىَّ مِمّا يَدْعُونَنى اِلَيْهِ وَ اِلاّ تَصْرِفْ عَنّى كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ : پروردگارا ! زندان با آن همه دردهاى جانكاهش نزد من از اين آلودگى كه مرا به آن دعوت مى كنند ، محبوب تر است و اگر وسوسه هاى آن ها را از من دفع نكنى من در دام آن ها گرفتار خواهم شد » ( 32 / يوسف ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِعْتِ__زال»: كن_____اره گي____رى ك___ردن.

در آي__ه م__ورد بحث تصمي__م دلي__رانه و خردمندانه آنان را ترسيم مى كند كه به يك__ديگ__ر گفتن__د:

وَ اِذِ اعْتَ__زَلُْتمُ__وهُمْ وَ م__ا يَعْبُدُونَ اِلاَّ اللّهَ

هنگامى كه از اين جامعه و م__ردم ش__رك گرا و آنچه را جز خدا مى پرستند كناره گيرى كرديد...

به باور «اِبن عَبّاس»، اين بيان از بزرگ گروه و رهبر آنان، «تَمْليخا» است كه به آنان گفت: دوستان! هنگامى كه از شرك گرايان و بيدادپيشگان و خدايان دروغين آنان كناره گرفتيد و به پرستش خ__داى هست__ى بس__ان گذشته همت گماشتيد در اين راه پ__اي__دارى ب__ورزيد و ه__رگ__ز ب__راى او ش_ري_ك و همت_ايى نگيريد.

فَأْوُوا اِلَ__ى الْكَهْفِ

اينك به سوى غار حركت كنيد و آنجا را پناهگاه خويش قرار دهيد.

يَنْشُ___رْ لَكُ___مْ رَبُّكُ_____مْ مِ__نْ رَحْمَتِ_____هِ

تا پ___روردگ__ار شم__ا رحمت و بخش__ايشش را بر شم_ا بگستراند.

وَ يُهَيِّ___ى ءْ لَكُ__مْ مِ__نْ اَمْ__رِكُ__مْ مِ__رْفَق__ا.

(140) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

از دي__دگ__اه «اِبن عَبّاس» واژه «مِ__رْفَ__ق» به مفه__وم هرچيز آسان آمده و منظور اين است ك__ه: و خ__دا با گش__ودن راهى به سوى آرامش و آسايش، دشوارى ها را بر شما آسان كن__د و دس__ت بي__داد ش__اه را از سر

شم__ا ك__وت__اه س__ازد و مه__ر و لط___ف خ_ود را ش__امل ح__ال شما گرداند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: و تا خدا امور معاش و راه زندگى و نيازهاى مادّى شم__ا را سامان بخشي__ده و وسيله رفاه و آسايش و آرامش شما را فراهم سازد.

از آيه شريفه اين نكته ارزشمند دريافت مى گردد كه هجرت در راه دين و آزادى و آزادگى، بسيار پرارج و با ارزش است و ماندن در قلمرو كفر و بيداد _ در صورتى كه انسان را ناگزير به اظهار كفر و تحمل ستم و خفّت نما و حقوق و آزادى و امنيت او را پايمال سازند _ سخت زشت و زيانبار است.

تفسير مردان (141)

موقعيت دقيق اصحاب كهف

وَ تَرىَ الشَّمْسَ اِذا طَلَعَتْ تَزاوَرُعَنْ كَهْفِهِمْ ذاتَ الْيَمينِ وَ اِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ وَ هُ__مْ فى فَجْوَةٍ مِنْهُ ذلِكَ مِنْ اياتِ اللّهِ مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِوَ مَنْ يُضْلِ__لْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيّا مُرْشِدا

خورشيد را مى ديدى كه به هنگام طلوع به طرف راست ( غار ) آن ها متمايل مى گردد و به هنگام غروب به طرف چپ و آن ها در محل وسيعى از غار قرار داشتند ، اين از آيات خدا است ، هركس را خدا هدايت كند ، هدايت يافته واقعى او است و هركس را گمراه كند ولى و راهنمايى هرگز براى او نخواهى يافت. (17 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

دراين آيه و آيه بعد قرآن به ريزه كارى هاى مربوط به زندگى عجيب اصحاب كهف در آن غار پرداخته و آن چنان دقيق و ظريف ، جزييات آن را فاش مى كند كه گويى انسان در برابر غار نشسته و خفتگان غار را با چشم

خود تماشا مى كند. در اين دو آيه ب_ه شش خص_وصيت اشاره شده است :

1 _ دهانه غار رو به شمال گشوده مى شد و چون در نيم كره شمالى زمين قطعا بوده است نور آفتاب به درون آن مستقيما نمى تابيد. و به اين ترتيب نور مستقيم آفتاب كه تداوم آن ممكن است موجب پوسيدگى و فرسودگى شود به بدن آن ها نمى تابيد ، ولى نور غيرمستقيم به قدر كافى وجود داشت. تعبير به « تَزاوَرُ » كه به معنى تمايل پيدا كردن است اين نكته را دربردارد كه گويى خورشيد مأموريت داشت از سمت راست غار بگذرد و هم چنين تعبير « تَقْرِضُ » كه معنى قطع كردن و بريدن دارد، نيز مفهوم م_أموريت را دربردارد و از اين گذشته « تَزاوَرُ» كه از ماده « زيارت » است توأم با آغازگرى است كه مناسب طلوع آفتاب مى باشد و « تَقْرِضُ » قطع و پايان را كه در مفهوم غروب نهفته است نيز مشخص مى كند. بودن دهانه غار به سوى شمال سبب مى ش__د كه ب__اده__اى م__لاي__م و لطيفى كه معمولاً از سمت شمال مى وزد به آسانى

(142) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در درون غ__ار وارد ش__ود و در هم__ه زواي__اى آن روح ت__ازه اى ب__دم__د.

2 _ « آن ها در يك محل وسيع از غار قرارداشتند: وَهُمْ فى فَجْوَةٍ مِنْهُ » .

اشاره به اين كه دهانه غار كه معمولاً تنگ است جايگاه آن ها نبود ، بلكه قسمت هاى وسط غار را انتخاب كرده بودند كه هم از چشم بينندگان دور بود و هم از تابش مستقيم آفتاب. در اين جا قرآن رشته سخن را قطع مى كند و به يك نتيجه گيرى معنوى مى پردازد ، چرا كه ذكر همه اين داستان ها

براى همين منظور است. مى گويد : « ذلِكَ مِنْ اياتِ اللّهِ مَنْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيّا مُرْشِدا ». آرى آن ها كه در راه خدا گام بگذارند و براى او به جهاد برخيزند در هر قدمى آنان را مشمول لطف خود مى س__ازد ، نه فق_ط در اساس كار ، كه در جزييات هم لطفش شامل حال آن ها است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَرْض»: بريدن و عبور نمودن.

«فَجْ__وَة»: زمي__ن گست__رده. «فَجْ__وَةُ الْبَيْ__ت»، منظ__ور وسعت آن است.

خداج_وي_ان آزادى خ_واه

در س__ومي__ن ف__راز از داست__ان اصح__اب كَهْف، اينك قرآن در آيات 17 و 18 به ت__رسي__م م__وقعي__ت دقي__ق و ش__راي__ط تفكّ__رانگي__ز آن__ان در درون آن «غ__ار» تماشايى پرداخته و به منظور نمايش ظرافت ها و لطافت ها و شگفتى هاى اين سرگذشت حي__رت آور مى فرمايد:

وَ تَ_____رَى الشَّمْ____سَ اِذا طَلَعَ____تْ تَ____زاوَرُ عَ____نْ كَهْفِهِ___مْ ذاتَ الَْيمي____نِ

و موقعيت غار و خفتگان آن به گونه اى بود كه اگر به خورشيد مى نگريستى، درمى يافتى كه هنگام طلوع در سمت راست غار آنان قرار مى گيرد و بدين سان بى آنكه به طور مستقيم بر آنان بتابد و زيانشان برساند، از نور و بركت خويش به خواست خدا آن__ان را به_____ره ور مى س_____ازد.

وَ اِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ

تفسير مردان (143)

به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه: و به هنگام غروب و ناپديد شدنش در سمت مغرب در طرف چپ غار قرار مى گيرد و بدين سان قرآن روشنگرى مى كند كه خورشيد هرگز پرتوى خود را به درون غار نمى تابيد و ضمن بهره دهى به آن غار و ساكنان آن، از آنجا انحراف داشت تا مبادا مستقيم بر درون غار بتابد و زيانى بر خفتگ_ان وارد آورد.

وَ هُمْ فى فَجْوَةٍ مِنْهُ

و

آنان درفراخناى «غار» قرارداشتندودرگستره آن غنوده بودند.

به ب__اور «قَت__ادَه»: آن__ان در فض__اى غ__ار خفت__ه ب__ودن__د.

به باور پاره اى، فضاى غار به گونه اى بزرگ و گسترده بود كه اگر كسى بر دهانه آن مى ايست__اد آن__ان را نمى دي__د و نسي__م دل انگيز و بادهاى ملايم و لطيفى به درون آن م_ى وزي__د و ب__ه آن__ان آس__اي__ش و آرام__ش مى بخشي___د.

گريزپايان حق جو و باطل ستيز

در اي__ن م__ورد آورده ان__د ك_ه:

آن جوانان حق جو و ستم ستيز، در فراخناى آن غار، از لطف و مهر بى پايان خدا بهره ور بودند و در آن خوابگاه خوش و آرام و دور از سر و صداى انسان ها، تنها خدا مراقب و نگهبان و نگهدار آنان بود. شب هاى تاريك ستارگان هفت برادران و هفت اورن__گ، رو ب__ه روى خوابگ__اه آن__ان س__وس_و مى ك__ردن__د و از سينه و اعماق آسم__ان به آن گ__ري__زپايان حقيقت پ__ژوه، چشم__ك مى زدن_د.

روزها و شب ها و ماه ها و سال ها، از پى يكديگر سپرى مى شد و خورشيد بسان هميشه بامدادان اشعه تابناك و گرمابخش خود را در همه جا مى گسترانيد و به هنگام غروب، دامان برمى چيد و در افق مغرب سرفرو مى برد و دست تقدير «اَصْحاب كَهْف» را طبق يك نقشه و برنامه دقيق به غارى رهنمود شده بود كه در سايه و نيم سايه اى آرام بخش و دل انگي__ز ف__رو رفت__ه و در پرتو تابناك خورشي__د، آن__ان را نمى آزرد.

(144) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در آنجا محيط به طور كامل براى يك خواب عميق و طولانى مساعد بود و آنان در اين مدت طولانى، از گرما و سرما مصون بودند، به گونه اى كه نه رنگ پوست آنان تغيي__ر ك__رد و نه لب__اسش_ان فرسوده گرديد.

در فراخناى آن غار پر اسرار وزش دل انگيز و ملايم نسيم فرح بخش شمالى، خفتگان را نوازش مى داد، چراكه غار

رو به شمال بود و شرايط براى آسايش و آرامش دراز م___دت ف__راه___م.

قرآن در اشاره به همين شرايط مى فرمايد:

ذلِ__كَ مِ__نْ اي__اتِ اللّهِ

اين، نمونه اى ار نشانه هاى قدرت بى كران خدا و پرتوى از دليل ها و برهان هاى روشن ذات پاك اوست.

مَ_نْ يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ

هركس را خدا راه نمود و بسان اصحاب كَهْف به راه سرفرازى و رستگارى رهنم__ونش گرديد، او راه ي__افت__ه واقع__ى است و از هدايت خ__دا برخوردار است.

وَ مَ__نْ يُضْلِ__لْ فَلَ__نْ تَجِ__دَ لَ__هُ وَلِيّا مُرْشِدا.

و هر كسى را با وانهادن به حال خود، به كيفر بدانديشى اش گمراه سازد و بسان «دَقْيانوس» و سپاهش از هدايت خدا به دور باشند و گمراه گردند، براى آنان دوست و ي__ارى ارش__ادگر و رهنم__ا نخ__واهى يافت.

تفسير مردان (145)

وَ تَحْسَبُهُمْ اَيْقاظا وَهُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْيَمينِ وَ ذاتَ الشِّمالِ وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْ__هِ بِالْوَصي__دِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ__مْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرارا وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْب__ا

( اگر به آن ها نگاه مى كردى ) مى پنداشتى بيدارند ، درحالى كه در خواب فرو رفته بودند و ما آن ها را به سمت راست و چپ مى گردانديم ( تا بدنشان سالم بماند ) و سگ آن ها دست هاى خود را بر دهانه غار گشوده بود ( و نگهبانى مى كرد ) اگر به آن ها نگاه مى كردى فرار مى نمودى و سرتاپاى تو از ترس و وحشت پر مى شد. (18 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

3 _ خواب آن ها يك خواب عادى و معمولى نبود ، « اگر به آن ها نگاه مى كردى خيال مى كردى آن ها بيدارند ، در ح__ال__ى ك__ه در خ__واب فرورفته بودند : وَ تَحْسَبُهُمْ اَيْقاظا وَ هُمْ رُقُودٌ ». و اين نشان مى دهد كه چشمان آن ها كاملاً باز

بوده است ، درست همانند يك انسان بيدار ، اين حالت استثنايى شايد براى آن بوده كه حيوانات موذى به آنان نزديك نشوند چراكه از انسان بيدار مى ترسند و يا به خاطر اين كه منظره رعب انگيزى پيدا كنند كه هيچ انسانى جرأت ننمايد به آن ها نزديك شود و اين خود يك سپ_ر حف_اظتى براى آن ها بوده باشد.

4 _ براى اين كه بر اثر گذشت ساليان دراز از اين خواب طولانى ، اندام آن ها نپوسد: «ماآن ها را به سمت راست و چپ مى گردانديم:نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْيَمينِ وَ ذاتَ الشِّمالِ ». ت__ا خ__ون بدنشان در يك جا متمركز نشود و فشار و سنگينى در يك زمان ط__ولانى روى عض___لات___ى كه ب___ر زمي___ن ق__رار داشتن___د اث___ر زي__ان ب___ار نگ_____ذارد.

5 _ در اي_ن ميان « سگى كه همراه آن ها بود بر دهانه غار دست ها را گش_وده و به حالت نگهبان__ى خوابي__ده ب__ود : وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصيدِ ». « وَصيد» چنان كه «راغب» دركتاب «مفردات» مى گويد: «در اصل به معنى اطاق و انبارى است كه در كوهستان براى ذخيره اموال ايجاد مى كنند و دراين جا به معنى دهانه غار است ». با اين كه در آيات قرآن تاكنون سخنى از سگ اصحاب كهف نبوده ولى قرآن مخصوصا

(146) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در ذكر داستان ها گاه تعبيراتى مى كند كه از آن مسائل ديگرى نيز روشن مى شود ، از جمله بيان حالت سگ اصحاب كهف دراين جا نشان مى دهد كه آن ها سگى نيز به همراه داشتند كه پا به پاى آن ها راه مى رفت و گويى مراقب و نگاهبانشان بود. در اين كه اين سگ از كجا با آن ها همراهى كرد ، آياسگ « صيد » آن ها بود و يا سگ چوپانى بود كه در وسط راه به

او برخوردند و هنگامى كه چوپان آن ها را شناخت حيوانات را روبه سوى آبادى روانه كرد و خود كه جوياى حقيقت و طالب ديدار يار بود با اين پاكبازان همراه شد ، سگ نيز دست از دامنشان برنداشت و به راه خود ادامه داد. آيا مفهوم اين سخن آن نيست كه در راه رسيدن به حق همه عاشقان اين راه مى توانند گام بگذارند و درهاى كوى دوست به روى كسى بسته نيست ، از وزيران توبه كار شاه جبار گرفته ، تا مرد چوپان و حتى سگش؟ مگر نه اين است كه قرآن مى گويد : « تمام ذرات موجودات در زمين و آسمان و همه درختان و جنبندگان ذكر خدا مى گويند ، عشق او را در سر و مهر اورا به دل دارند » ( 44 / اسراء ) .

6 _ « منظره آن ها چنان رعب انگيز بود كه اگر به آن ها نگاه مى كردى فرار مى نمودى و سرتاپاى تو از ترس و وحشت پر مى شد : لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرارا وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبا ». اين اولين و آخرين بار نيست كه خداوند به وسيله رعب و ترس يك سپر حفاظتى به دور بندگان با ايمانش ايجاد مى كند ، در آيات سوره آل عمران آيه 151 نيز به صحنه اى از همين امر برخورد مى كنيم كه خداوند مى گويد : « سَنُلْقى فى قُلُوبِ الَّذينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ: مابه زودى در دل هاى كافران ترس و وحشت مى افكنيم ».(1) در دعاى ندبه نيز درباره پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « ثُمَّ نَصَرْتَهُ بِالرُّعْبِ : خداوندا تو پيامبرت را به وسيله رعب و وحشت كه در دل دشمنانش افكندى

يارى نمودى ». ضمنا جمله « وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبا : سرتا پاى وجود تو از ترس پر مى شد »در حقيقت علت است براى جمله « لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرارا : اگر آن ها را مى ديدى فرار مى كردى » يعنى به

1- « تفسي_ر نم_ون_ه » ، جل_د 3 ، صفح_ه 122 و جل_د 7 ، صفح_ه 106 ب_ه بع_د .

تفسير مردان (147)

اين دليل فرار مى كردى كه ترس و وحشت قلب تو را احاطه مى كرد ، بلكه گويى از قلب كه كانون اصلى آن است نيز سربرآورده ، به تمام ذرات وجود نفوذ مى كرد و همه را مملو از وحشت مى ساخت به هرحال هنگامى كه اراده خدا به چيزى تعلق گيرد از س__اده ت__رين راه ، مه__م ت__رين نتيج____ه را پ__دي__د م__ى آورد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِيقاظ»: اين واژه جمع «يَقِظ» و «يَقْظان» به مفهوم بيدار است.

«رُقُود»: جم___ع «راقِ___د» به مفه___وم خ___واب آم___ده است.

«وَصيد»: آست_ان_ه در و دهانه «غار»

در ادامه سرگذشت آنان مى افزايد:

وَ تَحْسَبُهُ__مْ اَيْق__اظ__ا وَ هُ__مْ رُقُ__ودٌ

اگر به هنگامى كه «اَصْحاب كَهْف» در فراخناى غار خفته بودند، به آنان مى نگريستى، آنان را بيدار و آگاه مى پنداشتى، در حالى كه آنان در حقيقت در خوابى خ__وش و عمي__ق ف__رورفت__ه بودند.

به باور گروهى از جمله «جُبّائى»، منظور اين است كه آنان با اينكه در خواب بودند، ديدگانشان باز بود و به آرامى تنفّس مى كردند، به گونه اى كه مى خواستند با هم گفتگو كنند، امّا سخنى نمى گفتند.

امّا ب__ه ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، آن__ان بس__ان كسانى كه بيدار باشند، به اين پهلو و آن پهل__و ج__ا ب__ه ج__ا مى ش__دن_د.

وَ نُقَلِّبُهُ__مْ ذاتَ الْي_َمينِ وَ ذاتَ الشِّمالِ

و بدان جهت كه پيكر آنان در اين خواب درازمدّت،

خسته و آزرده نگردد و زمين بدن آنان را فرسوده نكند و لباسشان نو بماند و بدن آنان را از سرما و گرما حفظ كند، ما آنان را از پهلوى راست به سمت چپ و از پهلوى چپ به سمت راست مى گردانيديم.

«اَبو هُرَيرة» در اين م__ورد مى گ__وي__د: بدن آنان سالى دوبار پهلو به پهلو مى شد.

(148) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

امّا «اِبن عَبّ__اس» مى گ__وي__د: س__ال__ى يكب__ار بدنش___ان گ__رداني__ده مى ش__د.

وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصيدِ

در اي__ن مي__ان، س__گ باوف___ايى كه از پ__ى آن__ان آم__ده بود، دست هاى خود را در ده__ان_ه غ__ار گست__رده ب__ود.

به باور گروهى از جمله «اِبن عَبّاس»، «مُجاهِد» و... منظور اين است كه سگ آنان در آست__ان__ه غ__ار آرمي_ده ب_ود.

امّا ب__ه ب__اور ب__رخ__ى، ب__ر در غ___ار خفته بود.

پاره اى برآنند كه سگ آنان بر در غار نيارميده، بلكه بر در فراخناى غار، يا در آستانه آن خفته بود، چراكه بيدادگران در پى آن گروه آزادى خواه و به منظور دستگيرى شان تا دهانه آن غار آمدند؛ از اين رو اگر سگ آنان در بيرون غار يا در آست__ان__ه بي__رونى آن ب__ود، به وجود آنان در آنجا پى مى بردند و آنان را رها نمى ك_ردند تا نومي__دانه و با حق__ارت تمام بازگردند.

برخى از جمله «جُبّائى» مى افزايد: آنان پيش از خواب عميق خويش دهانه غار را با سنگ مسدود كردند و پس از مدتى، شبانى دهانه آن را گشود و در دهانه بيرونى آن، براى گوسفندانش جايگاهى براى استراحت فراهم ساخت و كارى به درون غار كه اصح__اب كَهْ__ف در فراخن__اى آن خفت__ه بودن__د، نداش__ت و مت__وجّه آن__ان نشد.

و «عَط____اء» مى گ____وي__د: منظ____ور از واژه «وَصِي__د»، آست__ان__ه در اس____ت.

داستان سگ «اصحاب كَهْف»

1 _ بيشتر مفسّران از جمله «اِبن

عَبّاس» برآنند كه «اصحاب كَهْف» در راه هجرت خويش به شبانى برخوردند كه سگى به همراهش بود. شبان پس از گفتگو با آن جوانان پرشور و روشنفكر، به راه و رسم آنان گرايش يافت و خود به همراه آنان به راه افت___اد و س__گ او نيز از پ__ى آن___ان روان گ__ردي__د.

2 _ امّا برخى از جمله «كَعْب» مى گويد: آنان در سر راه خويش به سگى برخوردند

تفسير مردان (149)

كه از پى آنها روان گرديد و با اينكه او را چندين بار به عقب راندند باز نگشت و سرانجام به خواست خدا به زبان آمد و گفت: هان اى بندگان خدا! از من نهراسيد كه من به شما خيانت نخواهم كرد، چراكه من دوستداران خدا را دوست مى دارم؛ شما بخ__وابي__د ت__ا م__ن نگهب__انى شم____ا را ب__ه عه__ده گي__رم.

3 _ پاره اى برآنند كه اين سگ باوفا، سگ شكارى آنان بود.

«مُق___اتِل» م__ى گ___وي__د: اي__ن س___گ زرد رن___گ ب__ود.

امّا به باور «اِبن عَبّاس»، سفيد و سياه و نامش «قمطير» بود.

و در «تفسير حَسَن» آمده است كه اين سگ سيصد و نه سال بدون آب و غذا و خ__واب در آست__ان__ه درونى غ__ار به ح__الت آم_اده خوابيد.

لَ__وِ اطَّلَعَ__تْ عَلَيْهِ__مْ لَوَلَّيْ__تَ مِنْهُ__مْ فِ_رارا وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً.

اگر به درون «غار» مى رفتى و آنان را در آن حالى كه خفته بودند مى ديدى، از آن مك__ان و آن منظ__ره مى ت__رسي__دى و ف__رار مى ك__ردى و دلت از ترس آكنده مى شد.

آرى، خدا براى محيط غار رعب و هراسى پديد آورده بود كه كسى جرأت و جسارت نزديك شدن به غار را نداشته باشد و دست كسى به آنان نرسد، تا بدون مزاحمت هيچ موجود زنده اى تا مدتى

مقرّر در آنجا بخوابند.

برخى برآنند كه فضاى آن غار به گونه اى هراس انگيز بود كه هر كس از دهانه آن به درون مى نگريست دلش از ترس لبريز مى شد و به نظرمى رسد كه عوامل استبدادازپى اصحاب كَهْف تا آنجا آمدند، امّا از فضاى هراس انگيز غار جرأت نيافتند كه به درون آن وارد شوند؛ از اين رو در غار را از بيرون مسدود ساختند تا اگر كسانى در درون آن هستند، جان سپارند؛ و اين هم لطفى از سوى خدا بود تا درنده يا انسانى به محيط غار وارد نگ__ردد و آن__ان در امنيّت ك__ام__ل باشن__د و هي__چ خط__رى جان و سلامت آنان را تهديد نكند.

و برخى گفته اند: در آن مدت طولانى مو و ناخن «اصحاب كَهْف» به گونه اى بلند

(150) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شده بود كه هر كسى آنان را مى ديد دستخوش هراس مى شد، امّا اين سخن درست نيست چ_را كه آنان هنگامى كه از آن خواب گران بيدار شدند، از يكديگر مى پرسيدند: چه م__دت__ى را در خ__واب ب__وده اند؟ ي__ك روز يا كمتر؟(1)

«سَعيد بن جُبَيْر» از «اِبن عَبّاس» آورده است كه در جنگ روم به همراه «مُعاوِيَه» دجّال خيره سر اموى بودم كه سپاه، به غار «اصحاب كَهْف» رسيد و «معاويه» گفت: ك_____اش مى ت__وانستي__م «اصح____اب كَهْ__ف» را ببيني__م.

گفتم: تو را به اين كار دسترسى نيست، چراكه خدا پيامبر برگزيده اش را از اين كار ب__ازداشت و ف__رم__ود: لَوِ اطَّلَعْتَ...(2) گفت: من اين كار را پى مى گيرم تا از حال آنان آگاه گردم.

براى اين كار گروهى را انتخاب كرد كه به درون غار روند و از آنجا گزارش آورند، امّا هنگامى كه آنان به آن غار وارد شدند، بادى سخت وزيدن گرفت و آنان را از

آنجا بيرون راند.

1 . سوره كَهْف، آيه 19.

2 . سوره كَهْف، آيه 18.

تفسير مردان (151)

بيدارى بعد از يك خواب طولانى

وَ كَذلِكَ بَعَثْناهُمْ لِيَتَساءَلُوا بَيْنَهُمْ قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قالُوا لَبِثْنا يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالُوارَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمالَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا اَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هذِه اِلَى الْمَدينَةِ فَلْيَنْظُ__رْ اَيُّها اَزْك__ى طَعاما فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَ لا يُشْعِ__رَنَّ بِكُمْ اَحَدا

همين گونه ما آن ها را ( از خواب ) برانگيختيم تا از يكديگر سؤال كنند ، يكى از آن ها گفت: چه مدت خوابيديد؟ آن ها گفتند: يك روز يا بخشى از يك روز ( و چون درست نتوانستند مدت خوابشان را بدانند ) گفتند : پروردگارتان از مدت خوابتان آگاه تر است، اكنون يك نفر را با اين سكه اى كه داريد به شهر بفرستيد تا بنگرد كدامين نفر ازآن ها غذاى پاك ترى دارند ، از آن مق__دارى ب__راى روزى شم__ا بياورد ، اما بايد نهايت دقت را به خرج دهد و هيچ كس را از وض__ع شم___ا آگ___اه نس___ازد.(19 / كهف)

اِنَّهُمْ اِنْ يَظْهَ__رُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُ__وكُمْ اَوْ يُعي_دُوكُمْ فىمِلَّتِهِمْ وَ لَنْ تُفْلِحُوا اِذا اَبَدا

چرا كه اگر آن ها ازوضع شما آگاه شوند سنگسارتان مى كنند ، يا به آيين خويش شما را باز مى گ__ردانن__د و در آن ص__ورت ه__رگ__ز روز رستگ_ارى را نخ_واهيد ديد. (20 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

خواب اصحاب كهف آن قدر طولانى شد كه به 309 سال بالغ گرديد و به اين ترتيب خوابى بود شبيه به مرگ و بيداريش همانند رستاخيز .

تردي__د در م__دت خ__واب شايد به خاطر آن بوده كه طبق گفته جمعى از مفسران آن ها در آغاز روز وارد غ__ار ش__دن__د و به خ__واب فرورفتند و در پايان روز بيدار شدند ، همين سبب شد كه اول چنين

فكر كنند كه يك روز خوابيده اند همين كه منظره آفت__اب را ديدند بخش__ى از ي__ك روز را مط__رح ك__ردن__د .

(152) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پ_اك ت_رين طعام

در اين داستان خوانديم كه اصحاب كهف بعد از بيدارى بااين كه قاعدتا بسيار گرسنه بودند و ذخيره بدن آن ها در اين مدت طولانى مصرف شده بود ، ولى باز به كسى كه مأمور خريد غذا مى شود توصيه مى كنند هر غذايى را نخرد ، بلكه بنگرد درميان فروشندگان كدامين نفر غذايش از همه پاك تر است آن را انتخاب كند. اين جمله مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه پاكى ظاهرى و باطنى را شامل مى شود و اين توصيه اى است به همه رهروان راه حق كه نه تنها به غذاى روحانى بينديشند ، بلكه مراقب پاكى غذاى جسمانيشان نيز باشند ، پاك از هرگونه آلودگى ، حتى در بحرانى ترين لحظات زندگى نيز اين اصل را فراموش نكنند. امروز بسيارى از مردم جهان به اهميت اين دستور دريك قسمت پى برده اند و سعى دارند غذاى آن ها از هر نوع آلودگى ظاهرى به دور باشد ، غذاها را در ظرف هاى سرپوشيده و دور از دست هاى آلوده و گرد و غبار نگهدارى مى كنند ، البته اين كار بسيار خوبى است ، ولى به اين مقدار نبايد قناعت كرد ، بلكه بايد غذاها از آلودگى به حرام ، ربا ، غش و تقلب و هرگونه آلودگى باطنى نيز پاك باشد. در روايات اسلامى تأكيد فراوانى روى غذاى حلال و تأثير آن در استجابت دعا و صفاى قلب شده است. در روايتى مى خوانيم كسى خدمت پيامبر آمد عرض كرد : « اُحِبُّ اَنْ يُسْتَجابَ دُعائى : دوست دارم دعاى م_ن به اجابت برسد ».

پيامبر فرمود : «طَهِّرْ مَأْكَلَكَ وَ لا تُدْخِلْ بَطْنَكَ الْحَرامَ : غذاى خود را پاك كن و غ_ذاى حرام در معده خود وارد منما » .(1)

1- « وسائل » ، جلد 4 ، « ابواب دعا » باب 67 ، حديث 4 .

تفسير مردان (153)

تقي____ه س______ازن__ده

از تعبيرات آيه فوق به خوبى استفاده مى شود كه اصحاب كهف اصرار داشتند در آن محيط كسى از جايگاه آن ها آگاه نشود ، مبادا آن ها را مجبور به قبول آيين بت پرستى كنند و يا به بدترين وضعى آن ها را به قتل برسانند يعنى سنگسارشان كنند، آن ها مى خواستند ناشناخته بمانند تا از اين طريق بتوانند نيروى خود را براى مبارزات آينده و يا لااقل براى حفظ ايمان خويش نگهدارند. اين خود يكى از اقسام « تقيه سازنده » است ، زيرا حقيقت تقيه اين است كه انسان از به هدر دادن نيروها جلوگيرى كند و با پوشاندن خويش يا عقيده خويش موجوديت خود را حفظ كن_د ، تا در م_وقع لزوم بتواند به مبارزات مؤثر خود ادامه دهد. بديهى است آن جا كه اخفاى عقيده باعث شكست هدف و برنامه ها است در اين جا تقيه ممنوع است ، بايد هم__ه چيز را آشك__ار ك__رد « وَ لَ__وْ بَلَ__غَ ما بَلَ_غَ : هر آن چه بادا باد » .

ك_ان_ون ق_رآن لطف است

جمله « وَلْيَتَلَطَّفْ » كه طبق مشهور درست نقطه وسط قرآن مجيد از نظر شماره كلمات است خود داراى لطف خاص و معنى بسيار لطيفى است ، زيرا از ماده « لطف و لطافت » گرفته شده كه در اين جا به معنى دقت و ظرافت به خرج دادن است ، يعنى مأمور تهيه غذا آن چنان برود و بازگردد كه هيچ كس از ماجراى آن ها آگاه نشود. و اين خود لطفى است كه جمله وسط قرآن را لُطْف و تَلَطُّفْ تشكيل مى دهد .

(154) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و اين گونه آنان را پس از آن خواب طولانى بيدار كرديم

در چه__ارمين ف__راز از سرگذشت درس آم__وز و تفكّر انگيز «اصحاب كَهْف»، بيدار شدن آنان پس از آن خواب عميق و چندصد ساله را به تابلو مى برد و مى فرمايد:

وَ كَ__ذلِ___كَ بَعَثْن__اهُ__مْ لِيَتَس____اءَلُ__وا بَيْنَهُ____مْ

همان گونه كه سراسر اين داستان حيرت انگيز است و ما در مورد آنان كارهاى شگفت آور بسيارى داشتيم و براى مدتى بسيار طولانى آنان را به خواب فرو برديم، آنگاه كه خواستيم اين گونه آنان را از خواب برانگيختيم و از آن شرايط مرگ آسا زندگى بخشيديم، تا پس از بيدارى ميان آنها بحث و گفتگو در مورد مدت خوابشان پديد آيد و بدين وسيله از اين خواب و بيدارى تفكّرانگيز به قدرت بى كران آفريدگار هستى بهتر و بيشتر بينديشند و پى برند و روشنى فروغ ايمان در كانون قلب و كران تا كران جانشان جلوه و روشنايى بيشتر پديد آورد.

ق__الَ ق__ائِ_لٌ مِنْهُ__مْ كَ_مْ لَبِثْتُمْ

به باور مفسّران منظور اين است كه آنان بامدادى وارد آن غار شده بودند و به هنگام غروب روزى ديگر پس از صدها سال از خواب بيدار شدند؛ از اين رو هنگامى كه س__ر از آن

خ__واب نوشي__ن برداشتن__د، يكى از آن__ان گفت: چقدر خوابيده ايد؟

قالُوا لَبِثْن_ا يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ

آنان در پاسخ وى گفتند: يك روز تمام؛ امّا هنگامى كه سر از دهانه غار بيرون آوردند و ديدند خورشيد هنوز در آسمان بلند نورافشانى مى كند، پنداشتند كه هنوز بخش__ى از روز ب__اق__ى است؛

از اين رو گفتند: گ__وي__ى بخش__ى از ي__ك روز را خ__وابي__ده ايم نه تم__ام آن را.

ق__الُ__وا رَبُّكُ__مْ اَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ

به باور «اِبن عَبّاس» گوينده اين فراز حكيمانه و پرمعنا رئيس گروه بود كه «تَمْليخا»

تفسير مردان (155)

ن__ام داشت و او ب__ود كه آگ___اهى از م__دت خ__واب را ب__ه ذات پاك آفريدگار هست__ى ب_ازگردانيد و گفت: دوست__ان! خ__داى شما به مدت خ__وابتان داناتر است و او بهت__ر مى داند كه چقدر خوابيده ايد.

فاَبْعَثُوا اَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هذِهِ اِلَى الْمَدينَةِ

«اِبن عَبّاس» مى گويد: آنان از سكّه هاى ديكتاتور معاصر خود به همراه داشتند و بى خبر از خواب چندصد ساله خود، به يكديگر گفتند: اينك يكى از شما اين پول ها را برگي__رد و ب__راى ف__راه__م س__اختن م__وادّ غ__ذايى به شه__ر ب__رود.

فَلْيَنْظُر اَيُّها اَزْكى طَعاما

به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه: و بايد هر كس از پى تهيّه غذا مى رود نيك بينديشد و بنگرد كه كدامين غذاها پاكتر و پسنديده تر است، چراكه جامعه آنان مجوسى بود و در ميانشان انسان هاى با ايمانى نيز بودند كه از شرارت استبداد حاكم و سرانگشتان آن جرأت آشكار ساختن ايمان خود را نداشتند؛ و بدان دليل كه آنان در تهيّه موادّ غذايى و سربريدن حيوانات مقررات دينى را رعايت مى نمودند غذاى آنان پ_اك و خداپسندانه بود.

«كَلْبى» مى گ___وي__د: منظ___ور اي__ن است كه ب__اي__د دقت كند كه كدامين غذا بهت__ر و پاكي__زه تر است.

و «عِكْرِمَه» بر

آن است كه: بايد بنگرد كه نزد كدامين فروشنده، خوراكى هاى بيشترى است، چراكه چنين فروشگاه مهمّ و بزرگى غذاهايش بهتر است.

و به باور پاره اى ديگر اين سفارش بدان دليل بود كه آنان برخى از غذاهاى شهر را حلال و روا نمى شمردند.

فَلْيأْتِكُ__مْ بِ__رِزْقٍ مِنْ__هُ

و از آن م_واد غ_ذايى چيزى برايتان فراهم آورد تا بخوريد و به وسيله آن گرسنگى را ب__رط__رف س___ازي__د.

(156) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ لْيَتَلَطَّ_____________فْ

و آن كسى كه به سوى شهر و فراهم آوردن خوراكى مى رود بايد با تدبير و درايت بسيار عمل كند كه مردم شهر او را نشناسند و از حال او آگاه نگردند و بدين وسيله دستگاه امنيّتى و جاسوسى استبداد باخبر نشود.

وَ لا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ اَحَدا

و به گونه اى رفتار كند كه كسى از شرايط حس__اس شما و پناهگاهتان آگاهى نيابد.

به باور برخى منظور اين است كه به هنگام داد و ستد و خريدن كالا با فروشنده درگي__ر نش__ود و با ظ__رافت و دراي_ت رفتار كند.

در آي__ه م__ورد بحث ني__ز در ترسي__م ادام__ه داست__ان و گفت__ار آنان مى فرمايد:

اِنَّهُ_____مْ اِنْ يَظْهَ_____رُوا عَلَيْكُ____مْ يَرْجُمُ____وكُ__مْ

چ__را كه اگر آنان پناهگاه شما را پيدا كنند و بر شما دست يابند، بى رحمانه شما را سنگب__اران و سنگس__ار خ__واهن__د كرد و به فجي__ع ترين و دش__وارت__رين سب__ك شم__ا را خواهند كشت.

اَوْ يُعيدُوكُمْ في مِلَّتِهِمْ

يا اينكه شما را به راه ظالمانه و كيش ارتجاعى و شرك آلود خويش بازخ_واهن_د گ__رداني_د.

اين ديدگاه «حَسَن» در مورد آيه است، امّا «اِبن جُرَيْج» مى گويد: منظور اين است كه: آن__ان شم__ا را زير فشار خواهند گذاشت وباخشونت و تندى حرف هاى زشت نث__ارتان خ__واهند كرد.

وَ لَنْ تُفْلِحُ__وا اِذا اَبَ_دا

و در آن شرايط است كه ديگر هرگز راه نجات و نيك بختى

را نخواهيد يافت و هرگز رستگ__ار نخ_واهيد شد.

تفسير مردان (157)

يك پرسش در مفهوم آيه

به گونه اى كه از آيات و روايات و نيز خرد انسان دريافت مى گردد، اگر كسى را زير فشار و اذيت و آزار ناگزير سازند كه كفر بر زبان براند و سخنان شرك آلود بگويد، هيچ گناهى نخواهد داشت و صدمه اى به ايمان و رستگارى او وارد نمى شود؛ با اين بيان چگ__ونه آيه شريفه مى ف__رم__ايد... در آن ص__ورت شم__ا رستگ__ار نخواهيد شد؟

پاسخ

آيه شريفه بيانگر آن است كه اگر آنان به شما دست يابند يا سنگسارتان خواهند كرد و يا از راه دعوت به كيش خود، شما را به شرك و بيداد بازخواهند گرداند، نه اينكه اجبارتان خواهند ساخت. پس ممكن است منظور بازگرداندن آنان از راه وسوسه و فريب و دجالگرى و بمباران تبليغاتى باشد.

اف__زون ب__ر آن، ممكن است در آن روزگار «تقيه» روا نبوده و پس از آن آمده است، با اين بيان اگر آنان سخنى كفرآميز بر زبان مى آوردند، اگرچه از روى فشار و اجبار، ب__از هم به رستگ_ارى آنان لطمه مى خورد.

(158) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پايان ماجراى اصحاب كهف

وَ كَذلِكَ اَعْثَرْنا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا اَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ اَنَ السّاعَةَ لا رَيْبَ فيها اِذْ يَتَنازَعُونَ بَيْنَهُمْ اَمْرَهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيانا رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ قالَ الَّذينَ غَلَبُوا عَلى اَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدا

و اين چنين مردم را متوجه حال آن ها كرديم تا بدانند وعده (رستاخيز) خداوند حق است و در پايان جهان و قيام قيامت شكى نيست، در آن هنگام كه ميان خود دراين باره نزاع مى كردند، گروهى مى گفتند : بنايى بر آن بسازيد (تا براى هميشه از نظر پنهان شوند و از آن ها سخن نگوييد كه) پروردگارشان از وضع آن ها آگاه تر است ( ولى آن ها كه از رازشان آگاهى

يافتند و آن را دليلى بر رستاخيز ديدند ) گفتند : ما مسجدى در كنار ( مدفن ) آن ها مى سازيم ( تا خاطره آن ها فراموش نشود ). (21 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

به زودى داستان هجرت اين گروه از مردان با شخصيت درآن محيط ، در همه جا پيچيد و شاه جبار سخت برآشفت ، نكند هجرت يا فرار آن ها مقدمه اى براى بيدارى و آگاهى مردم گردد و يا به مناطق دور و نزديك بروند و به تبليغ آيين توحيد و مبارزه با شرك و بت پرستى بپردازند. لذا دستور داد مأموران مخصوص همه جا به جستجوى آن ها بپردازند و اگر ردپايى يافتند آنان را تا دستگيريشان تعقيب كنند و آن ها را به مجازات برسانند. اما هرچه بيشتر جستند كمتر يافتند و اين خود معمايى براى مردم محيط و نقطه عطفى در سازمان فكر آن ها شد و شايد همين امر كه گروهى از برترين مقامات مملكتى پشت پا بر همه مقامات مادى بزنند و انواع خطرات راپذيراگردند سرچشمه بيدارى و آگاهى براى گروهى از مردم شد. ولى به هرحال داستان اسرار آميز اين گروه در تاريخشان ثبت گرديد و از نسلى به نسل ديگر انتقال يافت و صدها سال بر اين من__وال گذشت .... اكنون به سراغ مأمور خريد غذا برويم و ببينيم بر سر او چه آمد ، او وارد شهر شد ولى دهانش از تعجب بازماند ، شكل ساختمان ها به كلى

تفسير مردان (159)

دگرگون شده ، قيافه ها همه ناشناس ، لباس هاطرز جديدى پيدا كرده و حتى طرز سخن گفتن و آداب و رسوم مردم عوض شده است ، ويرانه هاى ديروز تبديل به قص_رها و قصرهاى

ديروز به ويرانه ها مبدل گرديد. شايد در يك لحظه كوتاه فكر كرد هنوز خواب است و آن چه مى بيند رؤيا است ، چشم هاى خود را به هم مى مالد اما متوجه مى شود آن چه را مى بيند عين واقعيتى عجيب و باورناكردنى است .او هنوز فكر مى كند خوابشان در غار يك روز يا يك نيمه روز بوده است پس اين همه دگرگونى چرا؟ اين همه تغييرات در يك روز چگونه امكان پذير است. از سوى ديگر قيافه او براى مردم نيز عجيب و نامأنوس است ، لباس او ، طرز سخن گفتن او و چهره و سيماى او ، همه براى آن هاتازه است و شايد اين وضع نظر عده اى را به سوى او جلب كرد و به دنبالش روان شدند. تعجب او هنگامى به نهايت رسيد كه دست در جيب كرد تا بهاى غذايى را كه خريده بود بپردازد ، فروشنده چشمش به سكه اى كه به 300 سال قبل و بيشتر تعلق داشت و شايد نام « دَقْيانُوس » شاه جبار آن زمان بر آن نقش بود ، هنگامى كه توضيح خواست ، او در جواب گفت : تازگى اين سكه را ب_ه دست آورده ام. كم كم از قراين احوال بر مردم مسلم شد كه اين مرد يكى از گروهى است كه نامشان را درتاريخ 300 سال قبل خوانده اند و در بسيارى از محافل سرگذشت اسرارآميزشان مطرح بوده است. و خود او نيز متوجه شد كه او و يارانش در چه خواب عميق و طولانى فرورفته بودند. اين مسأله مثل بمب در شهر صدا كرد و زبان به زبان در همه جا پيچيد. بعضى از مورخان مى نويسند در آن ايام زمامدار صالح و موحدى بر آن ها حكومت مى كرد ، ولى

هضم مسأله معاد جسمانى و زنده شدن مردگان بعد از مرگ براى مردم آن محيط مشكل بود جمعى از آن ها نمى توانستند باوركنند كه انسان بعد ازمردن به زندگى بازمى گردد ، اما ماجراى خواب اصحاب كهف دليل دندان شكنى شد براى آن ها كه طرفدار مع_اد جسم_انى ب_ودند. و لذا قرآن مى گويد : «همان گونه كه آن ها را به خواب فرو برديم ازآن خواب عميق و طولانى بيداركرديم و مردم را متوجه حالشان نموديم تا

(160) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بدانند وع_ده رستاخيز خداوند حق است : وَ كَذلِكَ اَعْثَرْنا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا اَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ ». « و در پايان جهان و قيام قيامت شكى نيست : وَ اَنَّ السّاعَةَ لا رَيْبَ فيه_ا ». چرا كه اين خواب طولانى كه صدها سال به طول انجاميد بى شباهت به مرگ نبود و بيدارشدنشان همچون رستاخيز ، بلكه مى توان گفت اين خواب و بيدارى از پاره اى جهات از مردن و بازگشتن به حيات ، عجيب تر بود ، زيرا صدها سال بر آن ها گذشت درحالى كه بدنشان نپوسيد ، درحالى كه نه غذايى خوردند و نه آبى نوشيدند ، در اين مدت طولانى چگونه زنده ماندند؟ آيا اين دليل بر قدرت خدا بر هرچيز و هركار نيست ؟ حيات بعد از مرگ با توجه به چنين صحنه اى مسلما امكان پذير نيست. بعضى از مورخان نوشته اند كه مأمور خريد غذا به سرعت به غار بازگشت و دوستان خود را از ماجرا آگاه ساخت ، همگى در تعجب عميق فرورفتند و از آن جاكه احساس مى كردند همه فرزندان و برادران و دوستان را از دست داده اند و هيچ كس از ياران سابق آن ها زنده نمانده ، تحمل اين زندگى براى آن ها سخت و

ناگوار بود ، از خدا خواستند كه چشم از اين جهان بپوشند و به جوار رحمت حق منتقل شوند و چنين شد. آن ها چشم ازجهان پوشيدند و جسدهاى آن هادرغار مانده بود كه مردم به سراغشان آمدند. « در اين جا نزاع و كشمكش بين طرفداران مسأله معاد جسمانى و مخالفان آن ها درگرفت . مخالفان سعى داشتند كه مسأله خواب و بيدارى اصحاب كهف به زودى به دست فراموشى سپرده شود و اين دليل دندان شكن را از دست موافقان بگيرند ، لذا پيشنه__اد ك__ردن__د در غ__ار گ_رفته شود ، تا براى هميش__ه از نظر مردم پنهان گردند » « اِذْ يَتَنازَعُونَ بَيْنَهُمْ اَمْرَهُمْ فَقالُواابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيانا ». و براى خاموش كردن مردم مى گفتند زياد از آن ها سخن نگوييد ، آن ها سرنوشت اسرارآميزى داشتند كه « پروردگارشان از وضع آن ها آگاه تر است : رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ ». بنابراين داستان آن ها را رها كنيد و به حال خودشان واگذاريد. درحالى كه « مؤمنان راستين كه از اين امر آگاهى يافته بودند و آن را سند زنده اى براى اثبات رستاخيز به مفهوم حقيقيش مى دانستند ، سعى داشتند اين

تفسير مردان (161)

داستان هرگز فراموش نشود و لذا گفتند : ما در كنار مدفن آن ها مسجد و معبدى مى سازيم » تا مردم ياد آن ها را از خاطره ها هرگز نبرند، به علاوه از روح پاك آن ها استم__داد طلبن__د « ق__الَ الَّ__ذي__نَ غَلَبُ__وا عَل__ى اَمْ__رِهِ__مْ لَنَتَّخِ__ذَنَّ عَلَيْهِ__مْ مَسْجِ__دا » .

مسج_د در كنار آرامگاه و ايجاد بناى يادبود

ظاهر تعبير قرآن اين است كه اصحاب كهف سرانجام بدرود حيات گفتند و به خاك سپرده شدند و كلمه « عَلَيْهِمْ » شاهد اين مدعااست ، سپس علاقه مندان به آن ها تصميم گرفتند معبدى در كنار آرامگاه آنان بس__ازن__د

، ق__رآن اين م__وض__وع را در آي__ات فوق با لحن موافقى آورده است و اين نشان مى دهد كه ساختن معبد به احترام قب__ور ب__زرگان دين نه تنها حرام نيست ، آن چنان كه وهابى ها مى پندارند ، بلكه كار خ__وب و ش__ايسته اى است. اصولاً بناهاى يادبود كه خاطره افراد برجسته و با شخصيت را زنده مى دارد هميشه در ميان مردم جهان بوده و هست و يك نوع قدردانى از گذشتگان و تشويق براى آيندگان در آن كار نهفته است ، اسلام نه تنها از اين كار نهى نكرده بلكه آن را مجاز شمرده است. وجود اين گونه بناها يك سند تاريخى بر وجود اين شخصيت ها و برنامه و تاريخشان است ، به همين دليل پيامبران و شخصيت هايى كه قبر آن ها متروك مانده تاريخ آن ها نيز م_ورد ترديد و استفهام قرار گرفته است. اين نيز واضح است كه اين گونه بناها كم ترين منافاتى با مسئله توحيد و اختصاص پرستش به « اللّه » ن__دارد ، زي__را « احت__رام » ، مطلب_ى است و « عبادت » و پرستش مطلبى ديگر .

(162) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«عَثَر»: از ريشه «اِعْثار» به مفهوم آگاهى بخشيدن و توجّه دادن است و «عاثُور» گودالى است كه براى شكار شيركنده مى شود.

چگونگى اين رويداد از ديدگاه مفسّران

ق__رآن در ت__رسي__م ف__راز شگفت انگي___ز ديگرى از اين داستان تفكرانگيز و اله__ام بخش مى ف_رم_ايد:

وَ كَ__ذلِكَ اَعْثَ_رْنا عَلَيْهِ_مْ

و همان سان كه آنان را به خوابى چندصد ساله فروبرديم و آنگاه بيدارشان ساختيم، درست همان گونه مردم آن سرزمين و ديگر عصرها و نسل ها را از سرگذشت بهت آور آنان آگاه كرديم.

در چگ__ونگى اين رويداد عجيب مفسران آورده اند كه:

پس از فرار هدفدار و هجرت قهرمانانه

آن مردان آگاه و آزادى خواه و پناه بردنشان به آن «غار» و آن پناهگاه طبيعى، فرمانرواى بدانديش و ددمنش آن سرزمين دستور داد كه تلاشى براى بيرون كشيدن آنان از عمق غار صورت نگيرد بلكه دهانه غار با مصالح ساختمانى مسدود گردد تا مخالفان استبداد در آن زندان طبيعى از گرسنگى و تشنگ__ى ج__ان سپ__ارند و هم__انجا گورستان آنان گردد...

پس از انجام اين شقاوت به وسيله گماشتگان ستم و فريب، دو عنصر با ايمان و آزادى خواه ديگر، نام و نشان و انديشه و هدف آنان و بيداد حكومت را بر لوحى نگاشتند و با جاسازى آن در صندوقى از «مس» و قرار دادن آن در تابوتى از فلز ماندنى، آن را در ديوار دهانه غار نهان كردند، بدان اميد كه در نسل هاى آينده مردمى توحي__دگ__را و آزادى خ__واه ب__ا درآوردن و خ__وان__دن آن سن__گ نوشته ها از سرگ__ذش__ت آزادم__ردان روزگ__ار آن__ان آگ__اه گ__ردن_د.

تفسير مردان (163)

از ورق گردانى ليل و نهار انديشه كن!

راستى زندگى هماره در حال دگرگونى است و جز ذات پاك و بى زوال خدا چيزى ماندگار نيست. استبداد زمان اصحاب كَهْف و جامعه آنان نيز به پايان عمر خود رسيدند و رفتند... و پس از «دقيانوس» فرمانرواى درست انديش و شايسته كردارى به نام «ندليس» زمام امور آن سرزمين را به كف گرفت در عصر او آزادى انديشه و عقيده محترم شمرده شد و مردم آزادانه گروهى راه توحيد و تقوا و ايمان به خدا و روز رستاخيز را گام سپردند و دسته اى نيز راه شرك را و در نتيجه رستاخيز را مورد ت__ردي__د ق_رار دادند.

آن مرد درست انديش از اين كشمكش بيهوده فكرى آزرده خاطر شد و عاجزانه رو به بارگاه خدا كرد كه:

پروردگارا! تو

بر كشمكش اين مردم در مورد رستاخيز گواهى، به شكوه و معنويت خودت سوگند كه دليلى روشن و روشنگر براى اينان پديدار ساز و برهانى گويا بفرست تا دريابند كه رستاخيز حق و فرارسيدنى است و هيچ ترديدى در آن راه ندارد.

و آنگاه...

و آنگاه بود كه خداى پرمهر به قلب يكى از مردم آن روزگاران و آن سرزمين الهام فرمود كه ديوار آن غار را بردارد و با گشودن دهانه آن براى گوسفندان خويش جايگاهى براى استراحت صحرايى فراهم آورد و درست با تخريب دهانه غار، آن خفتگ__ان چن__د ص__د س__ال__ه ني__ز از خ__واب شي__ري__ن بي__دار شدند و با احس__اس گرسنگ__ى، يكى را براى ف_راهم آوردن غ__ذا به سوى شهر گسيل داشتند.

پس از اين رويداد شگفت بود كه مردم شهر از حال و روز «اصحاب كَهْف» آگاهى يافتند و شاه را در جريان قرار دادند تا هر چه سريعتر به سوى آن غار برود و نمونه اى از دلاي__ل روش__ن و روشنگر خ__دا، در زنده شدن مردگان و بيدار شدن خفتگان چندساله را نظاره كند.

(164) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

او با دريافت خبر آن رويداد شگ__رف خ__داى را سپ__اس گفت و به هم__راه مردم ب__ه س__وى غ__ار رهسپار گرديد.

هدف از اين كار شگفت انگيز

آيه شريفه در ترسيم هدف اين رويداد تفكرانگيز مى فرمايد:

لِيَعْلَمُ__وا اَنَّ وَعْ__دَ اللّهِ حَ_____قٌّ

ما اين گونه مردم را از حال آنان آگاه ساختيم تا بدانند كه وعده خدا حق است.

وَ اَنَّ السّاعَ___ةَ لا رَيْ__بَ فيه___ا

و در ف__را رسي_____دن رست__اخيز هي__چ ت_ردي___دى نيس__ت.

آرى، شاه و مردم آن سرزمين از اين رويداد عجيب آگاه شدند و ثمره آن اين بود كه آنان دريافتند كه وعده خدا در مورد فرارسيدن رستاخيز و زنده شدن مردگان براى حساب و كتاب و پاداش و كيفر ترديدناپذير است، چرا كه وقتى قدرتى بتواند گروهى را صدها سال به خواب عميق فرو برد و در آن حال زنده نگاه دارد و پس از آن خواب شگفت و چند صد ساله

بيدار كند، چرا نتواند جان آنان را برگيرد و آنگاه آنان را در آست_انه رست__اخي__ز زنده سازد؟

اِذْ يَتَن__ازَعُونَ بَيْنَهُ__مْ اَمْ__رَهُمْ

و ما اين برنامه آموزنده را هنگامى پياده ساختيم و اين دليل روشن و روشنگر را روزگارى پديد آورديم كه مردم آن زمان در مورد زنده شدن مردگان و فرارسيدن رستاخيز با هم كشمكش داشتند.

سه ديدگاه

آن___ان در اي___ن م___ورد ب___ه س___ه گ_روه تقسي_م مى شدند:

1 _ گروهى رستاخيز و زنده شدن مردگان را نمى پذيرفت و آن را ممكن نمى پنداشت.

2 _ گروه ديگرى بر اين باور بود كه رستاخيز فرا مى رسد و اين وعده خداست، امّا روح و جان انسان ها در روز رستاخيز محشور مى گردند و بس، چرا كه جسم آنان

تفسير مردان (165)

متلاشى شده است و روح ماندگار است.

3 _ امّاگروهى ديگربراين باور پاى مى فشردكه درآستانه رستاخيز خداى توانا مردگان را زن__ده مى س__ازد و مردم با جسم و جان و كالبد و روان به صحراى محشر مى روند.

به باور «اِبن عَبّاس» منظور از اين كشمكش نه اختلاف در مورد رستاخيز، بلكه در مورد اصحاب كَهْف است، چرا كه شاه و مردم پس از آگاهى از جريان شگفت انگيز آنان، در مورد مدت طولانى خوابشان و نيز، در مورد شمار آنان و چگونگى گراميداشت ياد و نامشان و همچنين در مورد پناهگاهشان دستخوش بحث و گفتگو شدند، چرا كه پس از ورود شاه و مردم به آن غار و اطراف آن و آغاز پرس وجو از آنان، به حكمت خدا آنان روى زمين دراز كشيدند و جهان را به درود گفتند. و شاه و مردم با پيكر سرد و بى جان آنان روبه رو شدند.

شاه گفت: راستى ك__ه روي__داد شگفت__ى است! اين__ك چه بايد كرد؟ برخى گفتند: بايد

بناى يادبودى بر سر آنان بنياد كنيم تا سرگذشت شگفت انگيز آنان هماره اله__ام بخش عص__رها و نسل ها باش_د.

اما پاره اى بر آن بودند كه به جاى ساختن آرامگاه و مقبره براى آنان در آستانه غ__ار مسج__د و معب__دى س__اخت__ه ش__ود ت__ا پرستشگ__اه يكت__اپرست__ان گ__ردد.

و اي___ن بح___ث و گفتگ___و پس از م___رگ آن___ان پي__ش آم___د.

فَق___الُ___وا ابْنُ__وا عَلَيْهِ__مْ بُنْي___ان____ا

گروه شرك گرا پيشنهاد كرد كه: در برابر غار و پناهگاه آنان بنايى برپا داريد و آنان را ره__ا كني__د تا از چش__م انداز مردم نهان شوند و گفتگوها در مورد آنان فروكش كند.

رَبُّهُ______مْ اَعْلَ________مُ بِهِ_______________مْ

چرا كه خدا در مورد مدّت خواب، چگونگى بيدارى، هدف از اين رويداد و ديگر پ__رسش ه_ايى كه در اين سرگذشت شگف_ت انگيز مطرح است، داناتر و آگاه تر است.

به باور پاره اى اين فراز ادامه گفتار شرك گرايان نيست، بلكه گفتار پروردگار است و

(166) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

روشنگرى مى كند كه: پروردگارشان به حال آنان و اختلاف مردم در مورد پرسش هايى كه در م___ورد آن_ان مط_رح ش__ده، دان_ات_ر است.

اما به باور پاره اى ديگر، منظور اين است كه خدا بهتر مى داند كه آنان زنده هستند و دگرباره به خواب رفته اند، يا جهان را به درود گفته اند. چرا كه برخى بر اين باورند كه اصحاب كَهْف جهان را _ پس از بيدارى _ به درود گفتند و پاره اى بر اين عقيده اند كه تا روز رست__اخيز در خواب عميق و طولانى هستند.

قالَ الَّذينَ غَلَبُوا عَلى اَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدا.

فرمانرواى باايمان آن سرزمين و انبوهى از ياران و دوستان و طرفدارانش گفتند: در اينجا مسجدى بنياد مى كنيم تا پرستشگاه مردم توحيدگرا باشد و مردم از ياد و نام اصحاب كَهْف تا قيامت الهام گيرند و خداى يكتا

را بپرستند و به ارزش هاى خداپسن__دان__ه آراست__ه ش__ون__د و درون ج__ان را پ__الاي__ش و صف__ا بخشن__د...

به ب__اور پ___اره اى، آن__ان دوستان و ياران«اصحاب كَهْف» بودند كه اين طرح را پيشنه__اد دادن__د.

و به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، بزرگان آن شه_ر و آن سرزمين اين ايده را طرح كردند.

«حَسَن» در تفسير آيه مى گويد: منظور اين است كه آنان گفتند: در اينجا پرستشگاهى بسازيم تا هرگاه آنان از خواب گران خويشتن برخاستند، در آن نماز بخوانند...

و در روايت آمده است كه: وقتى فرستاده آن جوانان پرشور و باايمان كه براى آوردن موادّ غذايى رفته بود، از شهر بازگشت و دوستانش را از مدت خوابشان آگاه ساخت آنان از خدا خواستند كه از سر مهر آنان را به حال اوّل بازگرداند و اينجا بود كه خ__دا، آن__ان را به ح__ال نخستين باز گردانيد و ميان آنان و مردم شهر فاصله افكند، به گونه اى كه آنان نتوانستند به درون غار راه يابند.

تفسير مردان (167)

سَيَقُولُونَ ثَلثَةٌ رابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْما بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُلْ رَبّى اَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما يَعْلَمُهُمْ اِلاّ قَليلٌ فَلا تُمارِ فيهِ_مْ اِلاّ مِ_راءً ظاهِرا وَ لا تَسْتَفْتِ فيهِمْ مِنْهُمْ اَحَدا

گروهى خواهند گفت آن ها سه نفر بودند كه چهارمين شان سگ آن ها بود و گروهى مى گويند پنج نفر بودند كه ششمين آن ها سگشان بود، همه اين ها سخنانى بدون دليل است و گروهى مى گويند آن ها هفت نفر بودند و هشتمين شان سگ آن ها بود ، بگو پروردگار من از تعداد آن ها آگاه تر است ،جز گروه كمى تعداد آن هارا نمى داند، بنابراين درباره آن ها جز با دليل سخن مگوى و از هيچ كس پيرامون آن ها سؤال منما. (22 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«مِراء» به طورى كه

«راغب» در «مفردات» مى گويد: دراصل از «مَرَيْتُ النّاقَةَ» يعنى « پستان شتر را به دست گرفتن براى دوشيدن » گرفته شده است، سپس به بحث و گفتگو پيرامون چيزى كه مورد شك و ترديد است اطلاق گرديده است. و بسيار مى شود كه در گفتگوهاى لجاجت آميز و دفاع ازباطل به كار مى رود، ولى ريشه اصلى آن محدودبه اين معنى نيست، بلكه هرنوع بحث و گفتگو را درباره هر مطلبى كه محل ترديد است شامل مى شود. «ظاهِر» به معنى غالب و مسلط و پيروز است. « رَجْم » در اصل به معنى سنگ يا پراندن سنگ است ، سپس به هر نوع تيراندازى اطلاق شده است و گاه به معنى كنايى « متّهم ساختن » يا « قضاوت به ظن و گمان » استعمال مى شود و كلمه « بِالْغَيْبِ » تأكيدى بر اين معنا است، بنابراين تعبير « رَجْما بِالْغَيْبِ » يعنى غائبانه قضاوت بى مأخذ درباره چيزى كردن. اين تعبير شبيه همان چيزى است كه در فارسى مى گ__ويي__م « تي__ر در ت__اريك__ى ان__داخت__ن » از آن ج__ا كه انداختن تير در تاريكى غالبا به هدف اصابت نمى كند اين نوع قضاوت ها غ_الب_ا درست از آب درنمى آي___د .

(168) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

« واو » در جمله « وَ ثامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ »

در آيه فوق جمله « رابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ » و « سادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ » هر دو بدون واو آمده است درحالى كه جمله « وَ ثامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ » با « واو » شروع مى شود ، از آن جا كه تمام تعبيرات قرآن حتما داراى نكته اى است مفسران در معنى اين « واو » سخن فراوان گفته اند. شايد بهترين تفسير اين باشدكه اين « واو » اشاره به آخرين سخن و آخرين حرف است ، چنان كه در ادبيات امروز نيز

اخيرا اين تعبير معمول شده كه هنگام برشمردن چيزى ، تمام افراد آن بحث را بدون واو ذكر مى كنند ، اما آخرين آن ها حتما با واو خواهدبود ، مثلاًمى گوييم « زيد ، عمر ، حسن و محمّد آمدند » اين واو اشاره به پايان كلام و بيان آخرين مصداق و موضوع است. گرچه در جمله هاى فوق قرآن با صراحت تعداد آن ها را بيان نكرده است ، ولى از اشاراتى كه در آيه وجود دارد مى توان فهميد كه قول سوم همان قول صحيح و مطابق واقع است ، چراكه به دنبال قوم اوّل و دوّم كلمه « رَجْما بِالْغَيْبِ » ( تير در تاريكى ) كه اشاره به بى اساس بودن آن ها است آمده ، ولى درمورد قول سوّم نه تنها چنين تعبيرى نيست ، بلكه تعبير « بگو پروردگارم از تعداد آن ها آگاه تر است » و هم چنين « تعداد آن ها را تنها گروه كمى مى دانند » ذكر شده است كه اين خود دليلى است بر تاييد اين قول و در هرحال در پايان آيه اضافه مى كند « در مورد آن ها بحث مكن جر بحث مستدلّ و توأم با دليل و منطق : فَلا تُمارِ فيهِمْ اِلاّ مِراءً ظاهِرا...». جمله « فَلا تُمارِ فيهِمْ اِلاّ مِراءً ظاهِرا » مفهومش اين است كه آن چنان با آن ها منطقى و مستدل سخن بگو كه برترى منطق تو آشكار گردد. مفهوم سخن اين است كه تو بايد به اتكاء وحى الهى با آن ها سخن بگويى زيرا محكم ترين دليل در اين زمينه همين است .

تفسير مردان (169)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مِراء»: بح_____ث و گفتگ_________و.

«رَجْم»: در اصل به مفهوم سنگ و سنگ پرانى آمده و به

همين تناسب در «تي___ران___دازى» و «رگب___ار تهمت بست___ن به ديگ___ران» و نيز «داورى بر اساس پن_____دار و گم___ان» آم___ده اس___ت.

«ظ___اهِر»: چي_____ره و پي_______روز.

پايان آن رويداد و گفتگوى مردم

اينك در اين آيه شريفه، قرآن داستان آنان را به پايان مى برد و در مورد گفتگوى م___ردم و پن__داره__اى گ__ون__اگ__ون آن__ان درب__اره «اصح__اب كَهْ__ف» از جمل___ه در رابط__ه با شم_ار آن__ان مى ف_رمايد:

سَيَقُ__ولُ__ونَ ثَ__لاثَةٌ رابِعُهُ__مْ كَلْبُهُ__مْ

به زودى گروهى از مردم خواهند گفت:«اصحاب كَهْف» سه تن بودند و چهارمين آن____ان س____گ باوف__ايش__ان ب___ود.

وَ يَقُ__ولُ__ونَ خَمْسَ__ةٌ سادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ

و گ__روه__ى مى گ__وين__د آن__ان پن__ج ت__ن ب__ودن_د و ششمين آنان سگشان بود.

رَجْما بِالْغَيْبِ

اينان همه، از سر پن___دار و ب___دون آگ___اهى و دلي__ل ح__رف مى زنن__د و در ت__اريك__ى تي__ر مى افكنن__د و ه__رگ__ز در اي___ن م___ورد يقي___ن ن_دارن__د.

وَ يَقُ_ولُ_ونَ سَبْعَ_ةٌ وَ ث__امِنُهُ_مْ كَلْبُهُ_مْ

و گروهى هم مى گويند: آنان هفت تن هستند و هشتمين آنان سگشان بود.

برخى مى گويند: در آيه شريفه آفريدگار هستى روشنگرى مى كند كه به زودى در مورد شمار«اصحاب كَهْف» اختلاف پديدار مى گردد و اين پيشگويى و خبر، پس از آمدن هيئت نصاراى «نَجْران» به «مدينه» پديد آمد، چرا كه آنان هنگامى كه به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله شرفياب شدند،گروهى از آنان كه «يعقوبى» بودند گفتند: اصحاب كَهْف سه

(170) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

نفرند و چهارمين آنان سگشان مى باشد، اما «نصاراى نسطورى» گفتند: آنان پنج نفرند و ششمين آنان سگشان مى باشد و در برابر آن دو گروه، مردم مسلمان بودند كه گفتند: آن__ان هف___ت نف__رن_د و هشتمي__ن آن__ان سگش___ان مى ب__اشد.

قُلْ رَبّي اَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ

هان اى محمد صلى الله عليه و آله بگو پ_روردگار من به شمارآنان داناتر است.

م__ا يَعْلَمُهُ__مْ اِلاّ قَليلٌ

و ج__ز گ__روه ان__دكى از م_ردم، كس_ى شمار آنان را نمى داند.

«قَتادَه» مى گ__ويد: تنه__ا گروه ان___دكى شمار آنان را مى دانند.

و «عَط__اء»

مى گ__وي__د: منظ__ور اين است كه شم__ار كم__ى از پيروان كتاب هاى آسم_____انى، از شم____ار «اصح____اب كَهْ__ف» آگ_____اه اس__ت.

«اِبن عَبّاس» در اين مورد مى گويد: و من از هم__ان شم__ار ان__دك هستم؛ و به باور من «اصح__اب كَهْ__ف» هفت نف__ر و هشتمين آن__ان سگشان بود.

به نظ__ر مى رس__د كه ن__امب__رده اين ديدگاه را از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرا گرفته است.

«ضَحّاك» از «اِبن عَبّاس» آورده است كه ن__ام «اصح__اب كَهْف»، عبارت است از:

1 _ مكسلميسا. 2 _ تمليخا. 3 _ مرطولس. 4 _ نين_ونس.

5 _ سارينوس. 6 _ دربونس. 7 _ و«كشوطينونس»، ك___ه شبان بود.

فَلاتُمارِ فيهِمْ اِلاّ مِراءً ظاهِرا

در تفسي__ر اين ف__راز از آي__ه ش__ريف__ه دي__دگ__اه ه_ا متفاوت است:

1 _ به باور گروهى چون «اِبن عَبّاس»، «مُجاهِد» و «قَتادَه»، منظور اين است كه: هان اى پي__امبر! در مورد شم__ار «اصح__اب كَهْف» جز بر اساس دليل روشن و روشنگرى ك__ه از س__وى خ_____دا دري__اف_ت داشت__ه اى با آن___ان گفتگ__و مك__ن.

2 _ و به باور گروهى ديگر منظور اين است كه با آنان با شيوه اى روشن و در پرتو دليل هاى روشنگر بحث و گفتگو نما، به آنان بگو: شمار مورد نظر شما را همه

تفسير مردان (171)

نمى پ__ذي__رند و ديگ__ران شم__ار ديگ__رى را ارائ__ه مى دهند كه ممكن است آمار شما يا آنان درست باشد؛ با اين بيان بي__ايي__د تا اين م_وض__وع را از روى دليل و ب_ره_ان برايتان روشن سازم.

3 _ و از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: هان اى پيامبر! هرگونه بحث و گفتگو در اين مورد بايد در برابر ديدگان مردم و علنى باشد، چرا كه اگر در پشت درهاى بسته با آنان گفتگو شود، آنان حقايق را تحريف مى كنند و با دروغبافى

و دروغ پردازى سخنان تو را تغيير مى دهند و مردم را به اشتباه مى اندازند و چنين وانمود مى كنند كه آن___ان داراى دانش پيچي__ده اى هستن___د كه آگ__اهى از شم__ار اصح__اب كَهْف از آن س__رچشم___ه مى گي__رد.

وَ لا تَسْتَفْتِ فيهِمْ مِنْهُمْ اَحَدا.

و در اين مورد هرگز از اهل كتاب نظرخواهى مكن.

گروهى، از جمله «مُجاهِد»، «اِبن عَبّاس» و... ضمن بيان مطلب فوق برآنند كه در آيه شريفه، در حقيقت جامعه مورد خطاب است و به آنان هشدار مى دهد كه در مورد«اصحاب كَهْف»، از يهود چيزى نپرسند، چرا كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله با باور عميق و ايم__ان وصف ناپذيرش به خ___دا، به پي___ام آسم__انى اعتم__اد داش__ت و از كسى پ__رسش نم__ى ك__رد ت_ا ب_ه او هش___دار داده ش___ود.

(172) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در بيان كارهاى آينده از لفظ «انشاءاللّه» استفاده كنيد

وَ لا تَقُولَنَّ لِشَىْ ءٍ اِنّى ف_اعِ_لٌ ذلِكَ غَدا

و هرگز نگو من فردا ك_ارى انج__ام مى دهم. (23 / كهف)

اِلاّ اَنْ يَش__اءَ اللّ__هُ وَ اذْكُ__رْ رَبَّ__كَ اِذا نَسي__تَ وَ قُ__لْ عَس__ى اَنْ يَهْ__دِيَ__نِ رَبّ__ى لاَِقْ__رَبَ مِ___نْ ه__ذا رَشَ___دا

مگر اين كه خدا بخواهد و هرگاه فراموش كردى ( جبران نما )و پروردگارت رابه خاطر بياور و بگ__و امي__دوارم كه پ__روردگ__ارم م_را به راهى روشن تر از اين هدايت كند. (24 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

يعنى در رابطه با اخبار آينده و تصميم بر انجام كارها، حتما جمله « اِنْشاءَاللّه ُ » را اضافه كن ، چرا كه اولاً تو هرگز مستقل در تصميم گيرى نيستى و اگر خدا نخواهد هيچ كس توانايى بر هيچ كار را ندارد، بنابراين براى اين كه ثابت كنى نيروى تو از نيروى لايزال او است و قدرتت وابسته به قدرت او جمله « اِنْشاءَاللّه » ( اگر خدابخواهد ) راحتما به سخنت اضافه كن. ثانيا خبر دادن قطعى براى انسان كه

قدرتش محدود است و احتمال ظهور موانع مختلف مى رود صحيح و منطقى نيست و چه بسا دروغ از آب درآيد ، مگر اين كه با جمله « اِنْشاءَاللّه » همراه باشد. شأن نزولى كه در مورد اين آيات نقل شده است نيز تفسير فوق را تاييد مى كند ، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله بدون ذكر اِنْشاءَاللّه به كسانى كه پيرامون اصحاب كهف و مانند آن سؤال كرده بودند قول توضيح و جواب داد، به همين جهت مدتى وحى الهى به تأخير افتاد، تابه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين زمينه هشدار داده شود و سرمشقى براى همه م_ردم باشد . سپس در تعقيب اين جمله، قرآن مى گويد : « وَاذْكُرْ رَبَّكَ اِذا نَسيتَ ». اشاره به اين كه اگر به خاطر فراموشى جمله «انشاءاللّه» را به سخنانى كه از آينده خبر مى دهى نيفزايى هر موقع به يادت آمد فورا جبران كن و بگو انشاء اللّه ، كه اين كار گذشته را جبران خواهد كرد. از پاره اى از روايات استفاده مى شود كه اگر كسى سخنى را در ارتباط با آينده بدون انشاءاللّه بگويد

تفسير مردان (173)

خدا او را به خودش وامى گذارد و از زير چتر حمايتش بيرون مى برد .(1) در حديثى از امام صادق مى خوانيم : امام دستور داده بود نامه اى بنويسند ، هنگامى كه نامه پايان يافت و به خدمتش دادند ملاحظه كرد ، انشاءاللّه در آن نبود ، فرمود : « كَيْفَ رَجَوْتُمْ اَنْ يَتِمَّ هذا وَ لَيْسَ فيهِ اسْتِثْناءٌانْظُرُوا كُلَّ مَوْضِعٍ لايَكُونُ فيهِ اسْتِثْناءٌ فَاسْتَثْنُوا فيهِ : شما چگونه اميدوار بوديد كه اين نامه ( يا اين كار ) به پايان برسد درحالى كه انشاءاللّه در آن نيست ، نگاه كنيد درهرجاى آن نيست بگ_ذاريد ». در

آيه فوق خوانديم خداوند به پيامبرش مى گويد : « هنگامى كه خدا را فراموش كردى و بعد متذكر شدى ياد او كن » .(2) اشاره به اين كه اگر تكيه بر مشيّت او با جمله انشاءاللّه نكردى هرگاه به خاطرت آمد جبران نما. در احاديث و روايات متعددى كه در تفسير آيه فوق از اهل بيت عليهم السلام نقل شده ، نيز روى اين مسأله تأكيد گرديده است كه حتّى پس از گذشتن يك سال نيز به خاطرتان آمد كه ان شاء اللّه نگفته ايدگذشته را جبران نماييد.(3) اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه نسيان مگر براى پيامبر ممكن است درحالى كه اگر نسيان به فكر او راه يابد مردم به گفتار و اعمال او اعتمادكامل نمى توانندداشته باشند و همين است دليل معصوم بودن پيامبران و امامان ازخطا و نسيان حتّى در موضوعات. اما باتوجه به اين كه در بسيارى از آيات قرآن ديده ايم روى سخن به پيامبران است امامقصود و منظور توده مردم هستند ، پاسخ اين سؤال روشن مى شود و طبق ضرب المثل عرب از باب «اِيّاكَ اَعْنى وَ اسْمَعى ياجارَهُ» است يعنى «روى سخنم با تواست اى كسى كه نزد من هستى اما همسايه، توبشنو». (4)

1- « نورالثقلين » جلد 3 ، صفحه 254 .

2 و 3 _ « نورالثقلين » جلد 3 ، صفحه 253 و 254 .

2- مع__ادل آن در ف__ارس_ى ض___رب المث__ل مع__روفى اس__ت ك___ه مى گ__وي__د :

در به تو مى گويم ديوار تو بشنو .

(174) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث روى سخن را متوجه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله س__اخت__ه و مى ف_رمايد:

وَ لا تَقُ__ولَنَّ لِشَ__أْى ءٍ اِنّى ف__اعِ__لٌ ذلِ__كَ غَ_دا.

ه__ان اى پي__امب__ر! ه__رگ__ز نگ__و من اين ك__ار را ف__ردا انج__ام خ__واه_م داد...

اِلاّ اَنْ يَش______اءَ اللّ_______ه

مگر اينكه خدا بخواهد؛

در تفسير اين آيه ديدگاه ها

متفاوت است:

1 _ به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه، خدا به پيامبرش فرمان مى دهد كه هرگاه از انجام كارى در آينده خبرداد و گفت: فردا چنين كارى خواهم كرد، آن را به خواست خدا مقيد سازد و بگويد: به خواست خدا چنين خواهم كرد.

«اَخْفَش» مى گويد: تقرير آيه اين گونه بوده است: «اِلاّ اَنْ تَقُولَ اِنْ شاءَ اللّهُ»، كه «تَقُولَ» حذف شده و «شاءَ» به مضارع تبديل شده است و بدين وسيله آفريدگار هستى مردم را به ادب اسلامى و انسانى تربيت مى كند و به آنان مى آموزد كه هرگاه از انجام كارى در آينده خبر مى دهند و تصميم خود را بيان مى كنند، اين خبر را مقيد به اراده و خواست خ__دا س__ازن__د تا اگر انجام نگرفت نه دروغى گفته باشند و نه اگر بر انجام آن س__وگند ياد كرده اند، با سوگن__د خود مخ__الفت نم__وده باشن__د.

2 _ امّا به باور «فَرّاء»، «اِنْ يَشَإِ اللّهُ» به ظاهر جانشين مصدر مى باشد و منظور اين است كه: مگو فردا كارى را انجام خواهم داد مگر به خواست خدا؛ و روشن است كه خدا نيز جز فرمانبردارى بندگان و انجام كارهاى شايسته از آنان نمى خواهد. با اين بيان گويى مفهوم آيه اين است كه: مگو: من چنين و چنان خواهم كرد، بلكه بگو: من تنها آنچه را خ__دا مى خواهد و خ__داپسندانه است، به خواست او انجام خواهم داد.

گفتن__ى است كه اين دي__دگ__اه بهتر است، چرا كه افزون بر آنچه آمد به حذف و تق__دي__ر نيز نيازى نيست.

تفسير مردان (175)

اينك جاى اين پرسش است كه در اين صورت انسان به هنگام خبر از برنامه ها و كارهاى آينده خود

تنها مى تواند از انجام كارهاى شايسته كه فرمانبردارى خدا باشد، خبر دهد، ن__ه از ك__اره_اى مباح، بسان سفر تفريحى و كارهاى پسنديده ديگر كه جنب__ه عب___ادى ندارد.

امّا بايد به خاطر داشت كه اين نهى و هشدار براى حرمت نيست، بلكه براى ارشاد و راهنمايى است، چرا كه اگر كسى اين فرمان را اطاعت نكند، بدون ترديد مرتكب گن__اه نش____ده اس__ت.

3 _ به باور «جُبّائى» آيه شريفه به انسان هشدار مى دهد كه نگويد من فردا چنين و چنان خواهم كرد، چرا كه ممكن است پيش از انجام آن كار بميرد و يا به رويدادهاى ناگوارى چون بيمارى گرفتار گردد و نتواند آن كارى را كه آهنگ آن را داشت و وعده مى داد، انجام دهد؛ و يا ممكن است از تصميم خود بازگردد و انجام ندهد، كه در هر دو صورت دروغگو مى شود؛ با اين بيان بهتر است كار را به خواست خدا مقيّد سازد و بگويد: من فردا به خواست خدا چنين مى كن__م، ي__ا ب__ه مسج___د م__ى روم و... تا در ص____ورت انص__راف و يا ع__دم انج__ام كار از دروغ گفت__ن در ام__ان بم__ان__د.

به هر حال همان گونه كه پيشتر نيز اشاره رفت، شرك گرايان به راهنمايى و وسوسه يهود، از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در مورد سرنوشت «اصحاب كَهْف» و سرگذشت «ذوالقَرْنين» پرسش كردند و آن حضرت وعده داد كه فردا پاسخ دهد، امّا «اِنْ شاءَ اللّهُ» نگفت و كارش را به خواست خدا پيوند نزد، از اين رو فرشته وحى مدتى نيامد و پيامبر صلى الله عليه و آله به رنج و اندوه گرفتار گرديد و آنگاه كه فرشته وحى فرود آمد و پاسخ پرسش شرك گرايان را آورد اين آيه نيز

آمد و به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمان رسيد كه: هرگاه وع__ده مى دهد خواست خدا را ازياد نبرد و بگويد به خواست خداچنين خواهم كرد.

وَ اذْكُرْ رَبَّكَ اِذا نَسيتَ

در مورد مستق__ل ب__ودن اين ف__راز از آي__ه ش__ريف__ه و يا پيوند آن به پيش از

(176) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

خود، دو نظر آمده است:

الف: به باور گروهى اين فراز از آيه به جمله پيش پيوند مى خورد و در تفسير آن ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور «اِبن عَبّاس» منظور اين است كه: اگر در گفتارت ياد خدا و پيوندزدن كار به خواست او را فراموش كردى، هنگامى كه _ پس از مدتى خواه يك روز، يك ماه يا يك سال _ به يادت آمد، بى درنگ پروردگارت را به يادآور و بگو: به خواست او، اين ك_ار را انجام خواهم داد يا چنين خواهم گفت و يا از اينجا خواهم رفت.

يادآورى مى گردد كه از امامان نور نيز همين ديدگاه روايت شده است.

به نظر مى رسد كه اگر چنين كارى انجام دهد، پاداش از دست رفته نصيب او مى گردد، بى آنكه اين استثنا در سخن اثرى بگذارد.

و ني__ز ممك__ن است اگر سوگندى براى انجام آن كار خورده است، بدين وسيله كف_اره آن برداشته شود.

2 _ امّا به باور «حَسَن» و «مُجاهِد»، منظور اين است كه تا از آن محفل و مجلس بيرون نرفته اى خ__دا را به يادآور و ان شاء اللّه بگو.

3 _ پاره اى مى گويند: اگر هنوز گفتارت ادامه دارد و به يادت آمد كه خدا را ياد نك__رده اى، ان شاء اللّه بگ__و؛ چراكه هنوز فرصت از دست نرفته است. و اين ديدگاه بهت__ر به نظ__ر مى رسد.

4 _ و «اَصَمّ» مى گويد: هرگاه ان شاء

اللّه نگفتى و از گفتار خود پشيمان شدى، پ__روردگ_ارت را ياد كن.

ب: امّا به ب__اور ب__رخ__ى، فراز مورد بحث ارتباطى به گذشته ندارد و مستقل است و در تفسي__ر آن ني_ز س__ه نظ__ر آم__ده است:

1 _ «عِكْرِمَه» مى گ___وي__د: منظ__ور اين است كه: هرگ__اه خشمگين شدى، از خدا آم__رزش بخ__واه ت_ا آتش خشم__ت ف__رونشين__د.

تفسير مردان (177)

2_ و «جُبّائى» بر آن است كه: انسان به هنگام گفتار و تصميم بايد به ياد خدا باشد و مفه__وم آي__ه اين است كه: ه__رگ__اه چيزى را كه مورد نيازت مى باشد فراموش ك__ردى، خ___دا را به ي__ادآور تا ت__و را ب__ه خ___ود آورد.

3 _ و به باور «سُدى» و «ضَحّاك» منظور نماز مى باشد و مفهوم آيه اين است كه هرگاه نماز را فراموش كردى، آنگاه كه به يادت آمد بخوان.

وَ قُ___لْ عَس__ى اَنْ يَهْ__دِيَنِ رَبّى لاَِقْ__رَبَ مِنْ ه____ذا رَشَ___دا.

و بگ__و امي__د ك__ه پ__روردگ__ارم م__را ب__ه راهى روشن تر از اين راه نمايد و دليل ه__ا و معج___زه هايى براى اثبات رسالت و دعوت آسمانى ام به من ارزانى دارد ك__ه از داست__ان «اصح__اب كَهْف» ني__ز رس__اتر ب__اش__د.

«زَجّاج» در اين مورد مى گويد: آفريدگار هستى به پيامبرش دليل ها و معجزه هايى رساتر ارزانى داشت، چراكه او را از دانش هاى غيبى در مورد سرگذشت پيامبران آگاه گردانيد و اينه__ا دلايل__ى روشن ت__ر و رس__اتر از سرگ__ذشت «اصحاب كَهْف» بود.

و «جُبّائى» مى گويد: منظور اين است كه: از خدا بخواه تا هرگاه چيزى را فراموش كردى به يادت آورد و بگو: اگر پروردگارم آنچه را فراموش ساخته ام به يادم نياورد، به جاى آن، چيزى را به يادم خواهد آورد كه برايم سودبخش تر و سازنده تر خواهد افتاد.

(178) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

خ__واب اصح__اب كهف

وَ لَبِث_ُوا ف_ى

كَهْفِهِ__مْ ثَ_لاثَ مِ_ائَةٍ سِني_نَ وَازْدادُوا تِسْع___ا

آن ها درغار خود سيصدسال درنگ كردند و نه سال نيز بر آن افزودند. (25 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

بنابراين مجموع مدت توقف و خواب آن ها در غار سيصد و نه سال بود. جمعى معتقدند اين تعبير كه به جاى 309 سال، فرموده است 300 سال و نه سال برآن افزودند، اشاره به تفاوت سال هاى شمسى و قمرى است چرا كه آن ها به حساب سال هاى شمسى سيصد سال توقف كردند و با محاسبه سال هاى قمرى سيصد و نه سال و اين از لطائف تعبير است كه با يك تعبير جزيى در عبارت واقعيت ديگرى را كه ني__از ب__ه ش___رح دارد ب_ازگ_و كنن__د .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آخرين فراز از سرگذشت درس آموز «اصحاب كَهْف» اينك قرآن به ترسيم مدت خواب طولانى آنان پرداخته و مى فرمايد:

از روزى كه «اصحاب كَهْف» وارد آن غار شدند و در آنجا خفتند، تا آنگاه كه خدا آنان را بيدار كرد و مردم را از سرنوشت عجيب و خواب شگفت انگيزشان آگاه س_اخت، سيص_د و نه سال بر آنان گذشت.

در آيه شريفه براى واژه «تِسْعاً» تميز نياورده است، چرا كه با آمدن «سِنين» ديگر ني__ازى به تك__رار آن به عن__وان تمي__ز نيس__ت؛ و بس__ان اين جمل__ه است «عِندى مِأَةُ دِرْهَ__مٍ وَ خَمْ__سٌ» كه ني__از به تمي_ز ندارد.

1- تفاوت سال هاى شمسى و قمرى تقريبا يازده روز است ، كه اگر آن را در سيصد ضرب كنيم و سپس بر عدد روزهاى سال قمرى كه 354 روز است تقسيم كنيم نتيجه آن همان عدد نه مى شود ( البت_ه در اين ج_ا كس_ر مختص_رى مى ماند كه چون كمتر از يك سال

است قابل محاسبه نيست ).

تفسير مردان (179)

قُلِ اللّهُ اَعْلَمُ بِما لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ اَبْصِرْبِه وَ اَسْمِعْ ما لَهُمْ مِنْ دُونِ__ه مِنْ وَلِىٍّ وَ لا يُشْ__رِكُ ف__ى حُكْمِ__ه اَح__دا

بگ___و: خ__داون__د از م__دت ت__وقفش__ان آگ__اه ت__ر است، غيب آسمان ها و زمين از آن او است راست__ى چه بين__ا و چه شنوا است ؟آن ها هيچ ولى و سرپرستى جز او ندارند و هيچ كس در حكم او شريك نيست.(26 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

كسى كه از پنهان و آشكار ، در مجموعه جهان هستى با خبر است چگونه ممكن است از مدت توقف اصحاب كهف آگاه نباشد. به همين دليل ساكنان آسمان ها و زمين هيچ ولى و سرپرستى جز او ندارند « ما لَهُمْ مِنْ دُونِه مِنْ وَلِىٍّ ». و درپايان آيه اضافه مى كند «هيچ كس در حك__م خ__داون__د ش__ري__ك نيست: وَ لايُشْرِكَ فى حُكْمِه اَحدا ». در حقيقت اين تأكيدى است بر ولاي__ت مطلق__ه خ__داون__د كه نه شخص ديگرى بر جهانيان ولايت دارد و نه كسى شريك در ولايت او است ، يعن__ى نه ب__الاستق__لال و نه مشت__ركا شخص ديگرى در ولايت جهان نفوذ ندارد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادامه سخن مى افزايد:

قُ__لِ اللّهُ اَعْلَ__مُ بِم_ا لَبِثُ__وا

اى پيامبر! اگر پيروان كتاب هاى پيشين آسمانى با تو در اين مورد به گفتگو و كشمكش پ__رداختند، بگ_و: خ__دا به م__دت درن__گ آن___ان در غ__ار دان__اتر است.

گفتن__ى است كه اي__ن در پ__اس__خ مسيحي__ان «نَجْ__ران» بود كه مى گفتن__د: به ب__اور ما آن__ان سيص__د س__ال در غار خوابيدند و نه بيشتر و قرآن روشنگرى كرد كه نه بلك__ه سيص__د و ن_ه سال.

پاره اى برآنند كه منظور آيه شريفه اين است كه: خدا بهتر مى داند

كه آنان تا آن

(180) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

زمان كه جهان را به درود گفتند، چقدر در آن غار بودند.

از «قَتادَه» آورده اند كه آغاز آيه شريفه، گفتار يهود است و قرآن گفتار آنان را ترسيم مى كند و دليل اين نظر نيز ادامه آيه است كه مى فرمايد: خدا به مدت درنگ آن__ان در غ__ار دان__اتر است و تنه_ا او مى دان_د كه چه مدت را در آنجا سپرى كردند.

امّا اين دي__دگ__اه درست به نظ__ر نمى رس__د، چرا كه از آيه چنين دريافت مى گردد كه خدا از مدت خواب آنان خب__ر مى دهد و بدون دليل نمى توان از ظاهر آيه دست كشي__د و آن را به نكت__ه ديگ__رى س___وق داد.

افزون بر ظاهر آيه شريفه، هدف از بيان اين حقيقت، نشان دادن قدرت بى كران و شگفت انگيز خدا و علم بى پايان اوست و اين هنگامى درست مى شود كه مدت خواب آنان روشن شود. بنابراين خدا در آغاز آيه مدت خواب آنان را ترسيم مى كند و از پى آن پندارهاى اهل كتاب را كه در اين مورد دستخوش كشمكش بودند بى اساس اعلان مى نمايد و منظور اين است كه: هان اى پيامبر! بگو: خدا به مدت خواب آنان داناتر است؛ بر اين ب__اور هر آنچ__ه او خب__ر مى دهد، هم__ان را بپ__ذي__ريد و پندارهاى اه__ل كت__اب را واگذاريد...

لَهُ غَيْبُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ

واژه «غَيْب» به مفهوم نهان و چيزى است كه از قلمرو دريافت انسان فراتر است. با اين بيان منظور اين است كه آگاهى از نهان آسمان ها و زمين تنها از آن اوست و چيزى در ك__ران تا ك__ران هستى وجود ندارد كه خدا از آن بى خبر باشد. آرى هرآنچه در آسم__ان ها و زمين براى انسان نهان

است و دريافت آن ممكن نيست براى او كه آف__ري__دگار و تدبي__رگر هست__ى است عيان مى باشد.

اَبْصِ___رْ بِ____ه وَ اَسْمِ____عْ

راست__ى چ__ه آف__ري__دگ__ار بين____ا و شگف__ت چ___ه خ__داى شن___وايى است!

او هم__ه چي___ز را مى دان___د و مى بين__د و مى شنود و در كران تا كران هستى

تفسير مردان (181)

چي___زى بر او پ__وشي___ده نيس_ت.

اين جمله براى بيان شگفتى و تعجّب از شكوه و عظمت و دانايى و شنوايى خدا آم_ده و در مق__ام ست__ايش ذات پ__اك اوست.

در روايت است كه يكى از يهوديان از اميرمؤمنان عليه السلام در مورد مدت درنگ «اصحاب كَهْف» در غار پرسيد، كه آن حضرت فرمود سيصد و نه سال و آنگاه همين آي__ه را ب____راى او ت__لاوت ك__رد.

او گفت: در كتاب ما سيصد سال آمده است.

حضرت فرمود: آنچه در كتاب شما آمده، بر اساس سال هاى شمسى است و آنچه در قرآن آمده هماهنگ با سال هاى قمرى است.

مالَهُ___مْ مِ__نْ دُونِ__هِ مِ___نْ وَلِ___ىٍّ

همه كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند، جز ذات پاك او يار و سرپرستى ندارند ك_ه آن___ان را ي____ارى نم__اين__د.

وَ لا يُشْ____رِكُ ف___ي حُكْمِ___هِ اَحَدا.

و او هيچ كس را در فرمانروايى خود شريك نمى سازد و كسى را نرسد كه بر خلاف ف__رم__ان و داورى او حك__م كن_د.

به ب__اور ب__رخ__ى منظور اين است كه خدا هيچ كس را در آنچه از غيب خبر مى دهد، ش__ريك خ_ود نمى سازد.

و بنا به قرائت ديگر منظور اين است كه: هان اى انسان! كسى را در فرمانروايى و داورى شريك و همتاى خدا مساز.

(182) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اتْ__لُ ما اُوحِىَ اِلَيْ__كَ مِنْ كِتابِ رَبِّكَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِه مُلْتَحَدا

آن چه به تو از كتاب پروردگارت وحى شده تلاوت كن ،

هيچ چيز سخنان او را دگرگون نمى سازد و ملجاء و پناهگاهى جز او نمى يابى. (27 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُلْتَحَد » از ماده « لَحْد » به معنى حفره اى است كه از وسط به يكى از دو طرف مايل شده باشد ( همانند لحدى كه براى قبر مى سازند ) و به همين دليل جهت « مُلْتَحَد » به جايى گفته مى شود كه انسان تمايل به آن پيدا مى كند و سپس به معنى « ملجأ و پناهگاه » آمده است. دوآيه اخيراز چندين راه، احاطه علمى خداوندرا به همه موجودات عالم بيان كرده است: نخست مى گويد : « غيب آسمان ها و زمين از آن او است » و به همين دليل او ازهمه آن ها آگاه است. سپس اضافه مى كند: « او چه بينا و چه شنوا است ؟ » باز مى گويد : « تنها ولى و سرپرست او است و او از همه آگاه تر است »و نيز اضافه مى كند: « هيچ كس درحكم او شركت ندارد تاعلم و دانش او محدود شود». سپس مى فرمايد: «درعلم و كلام او تغيير و تبديلى پيدا نمى شود» تا از ارزش و ثبات آن بك__اه__د و در آخرين جمله مى گويد : « تنها پناهگاه در عالم او است و طبعا او از تم__ام پن__اهندگان خويش آگ__اه_ى دارد ».

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و در آي___ه م__ورد بحث مى ف__رم___اي_د:

وَ اتْ__لُ م__ا اُوحِ__ىَ اِلَيْ__كَ مِنْ كِت__ابِ رَبِّ___كَ

هان اى پيامبر! آنچه خدا در باره اصحاب كَهْف به سوى تو فرو فرستاده است همه را ب__راى م__ردم بخ__وان، چ__را ك__ه حقيقت س__رگ_ذش__ت آنان در اين آيات است.

به باور پاره اى منظور اين است كه: از قرآن و آيات آن پيروى كن و به مقررات آن احت___رام گ___ذار و در

پ__رت__و آن رفتار نما.

لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه

تفسير مردان (183)

براى مقررات خدا و پيشگويى هايى كه او مى كند و از آينده خبر مى دهد، تغيير دهنده و دگرگونسازى نيست و كسى نمى تواند سنت ها و قراين جاودانه و جهان شمول ح__اك__م بر رون__د ج__امعه و ت__اري__خ را كه او مق__رر فرموده است، دگرگون سازد.

وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدا.

به باور «مُجاهِد» منظور اين است كه: اگر از قرآن پيروى نكنى، جز ذات پاك خدا پن__اهگاهى نخواهى يافت.

امّابه باور«ابن عباس»،جايگاه وپناهگاه استوارى نخواهى يافت.

«قَت___ادَه» مى گ____وي__د: ب__ازگشتگ__اهى نخ__واه__ى يافت.

به ب__اور ما هم__ه اين دي__دگ_اه ها به ه_م ن_زديك هستند و تفاوت چندانى ندارند.

پ_رت__وى از آي__ات(1)

پ_رت__وى از آي__ات

در آيات 9 تا 27 كه سرگذشت شگفت انگيز «اصحاب كَهْف» يا آن جوانان توحيدگرا و آزاديخواه را به تابلو مى برد، از نظر شما خواننده قرآن پژوه گذشت؛ و بدين سان داستان درس آموز و پراسرار آنان در چندين فراز و چندين پرده ترسيم گ__ردي__د، اين__ك ب_ه پ__اره اى ديگ___ر از نك__ات درس آم__وز آن اش__اره م__ى رود:

1 _ به هي__چ انگ__اشت_ن افس_انه جب__ر محي__ط و ح__اكميت بي__داد

داستان شگفت انگيز اصحاب كَهْف، پيش از هر درس و هر پيام، اين درس را به انسان هاى آزاده و تاريخ ساز مى آموزد كه هرگز نبايد تن به ذلّت سپرد و به افسانه جبر محيط يا استبداد و اختناق و اسارت، سر فرود آورد؛ بلكه بايد از بهترين و مؤثرترين شيوه ها براى دگرگونى مطلوب جامعه و محيط و روزگار خويش بهره گرفت و آراست و درست كرد و تاريخ ساخت و اگر همه راه ها را هم بيدادگران به طور موقّت بستند بايد از محيط اختناق و تباهى و جامعه ذلت زده و زور پرست دورى گزيد و دست به

1 . مترجم .

(184) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هجرت زد و هجرت سازنده و هدفدار و حساب شده يكى از راه هاى مبارزه با بيداد و از مقدمات پيروزى بر ظلم است: وَ اِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ اِلاَّ اللّهَ فَأْوُوا اِلَى الْكَهْفِ ...(1)

2 _ از تو حركت، از او يارى بسيار

از جاى جاى اين سرگذشت، اين پيام اميدبخش و حركت آفرين به گوش جان طنين انداز است كه: هان اى بندگان خدا! اى انسان ها! از شما بيدارى و حركت و قيام و تلاش براى خودسازى، جهاد با نفس، پيكار با شيطان، رويارويى با ضد ارزش ها، ايستادگى در برابر ذلّت و اسارت و آنگاه يارى از آفريدگار تواناى هستى، اِنَّهُمْ فِتْيَةٌ امَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً.(2)

آنان جوانان و جوانمردانى بودند كه به پروردگار خويش ايمان آوردند وما نيز بر راهيابى و هدايت و رشد آنان افزوديم. وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ ...(3) و ما دل هاى آنان را استوارى بخشيديم آنگاه كه به پاخاستند و گفتند: پروردگار ما، پروردگار آسمان ها و زمين است و ما هرگز جز او را نخواهيم پرستيد...

وَ الَّ__ذينَ ج__اهَ__دُوا فين__ا لَنَهْ_دِيَنَّهُ_مْ سُبُلَنا...(4)

و

كس__انى كه در راه م__ا ك__وشي__ده اند، بى گمان ما راه هاى رستگارى و نجات خود را به آنان مى نماييم...

3 _ حركت، تنها در پرتو آگاهى و منطق نه پرخاشگرى

سومين درس داستان انسانساز جوانمردان آزادى خواه اين است كه حركت هاى فردى،خانوادگى،اجتماعى،اخلاقى، فرهنگى، سياسى و هنرى، همه جا بايد بر اساس آگاهى عميق و ژرف انديشى و منطق استوار و هدف مقدس و وسيله عادلانه باشد و نه به دنباله روى ناآگاهانه، حركت هاى كور و برخاسته از طوفانى كه

1 . سوره كَهْف، آيه 16.

2 . سوره كَهْف، آيه 13.

3 . سوره كَهْف، آيه 14.

4 . سوره عنكبوت، آيه 69.

تفسير مردان (185)

احساسات و تعصّبات وبدانديشى ها و غرض ها و مرض ها و پندارها... كه ره آوردى جز ندامت و نگونسارى نخواهد داشت.

وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ اِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ اِلها لَقَدْ قُلْن__ا اِذا شَطَط__ا. ه__ؤُلاءِ قَ__وْمُنَ__ا اتَّخَ__ذُوا مِنْ دُونِ__ه الِهَةً لَوْلا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطانٍ بَيِّنٍ فَمَ__نْ اَظْلَ__مُ مِمَّنِ افْتَ__رى عَلَ_ى اللّهِ كَذِبا...

جوانمردان آزادى خواه پايه و اساس حركت و قيام اصلاحى شان بر اين بنيان است____وار و خ__داپسن___دانه ب_ود ك_ه:

الف _ پروردگار ما همان پروردگار آسمان ها و زمين است و او ما را آزاد و سرفراز خواسته است و ما جز او معبود ديگرى نخواهيم گرفت و بندگى و بردگى هيچ بت چوبى و گوشتى و سنگى را نخواهيم پذيرفت، چرا كه در آن صورت به انحراف و كژى بافته هاى بى اساس در غلطيده و به نگونسارى افتاده ايم.

ب _ استبداد حاكم كه جز اين مى گويد، چرا دليل روشنى بر درستى پندار و كردارش نمى آورد؟ و ماهرگزكوركورانه وبدون دليل وبرهان چيزى را نخواهيم پذيرفت.

ج _ كسى كه بخواهد بافته هاى بى اساس خود را به زور و فريب به مردم تحميل كند و آنها را به خدا هم نسبت دهد

اين بيدادترين انسان هاست و ما با بهترين و ش__ايست__ه ترين شي__وه ها در ب_راب_ر او خواهيم ايستاد.

4 _ غ__ار و زن_____دان ب__ه از تحمّ__ل اختن__اق و استب__داد

چهارمين درس انسانساز و جامعه پرداز اين داستان اين نكته ژرف و بنيادى است كه زندگى در غار با سرفرازى و آزادى براى انسان _ اگرچه محروم از امكانات هم باشد _ به از اسارت و تحمل اختناق در كاخ هاى سر به آسمان كشيده و زندگى خفت آور با تجاوزكاران به حقوق و آزادى و امنيت انسان هاست. به همين جهت است كه جوانمردان آزادى خواه تاريكى و سرما و گرما و خطر حيوانات وحشى و جانوران

(186) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

م__وذى را به جان مى خرند تا با ددمنش__ان سي__اهك__ار نباشن__د فَأْوُوا اِلَى الْكَهْفِ ...(1)

و از همين زاوي__ه است كه قه__رمان بهترين داستان ها رو به بارگاه خدا مى آورد كه:

پروردگارا زندان با آن همه دردها و رنج هاى جانكاهش، از نظر من محبوب تر از اي__ن اس__ارت ها و آل__ودگى هايى است كه زورپ__رست__ان م__را بدانها مى خ__وانند...

رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَىَّ مِمّا يَدْعُونَني اِلَيْهِ...(2)

5 _ معي__ار و م__لاك شخصي__ت و ب__رت__رى

گروهى ملاك برترى و فروترى انسان ها را در گرو برخوردارى و يا محروميت آنان از ثروت و امكانات مادّى و نعمت هاى زندگى مى نگرند و بر اين اساس به زورداران بها مى دهند و به محرومان ارجى نمى گذارند؛ و گروهى ديگر برترى و فروترى را در گرو برخ__وردارى از زور و ق__درت و مق__ام و م__وقعيت ه__اى اجتم__اعى مى پن__دارند.

پاره اى اين را در گرو نژاد و تبار ارزيابى مى كنند و پاره اى ديگر در اين مورد موقعيت جغرافيايى و منطقه زندگى را بسيار كارساز مى دانند.

امّااين داستان نشانگر آن است كه ملاك برترى و كمال بزرگى، توسعه فكر و گسترش شخصيت معنوى و عقيدتى و فرهنگى و انسانى است نه امتيازهاى ظاهرى و برخوردارى از زر و زور؛ چراكه در اينجا فردى را كه به ظاهر چوپان و بيابان زاده است،

در صف گروهى از جوانان و جوانمردان آزادى خواه و برخوردار از امتيازات ظاهرى و معنوى مى نگريم كه بر سر دوراهى زندگى معنويت و كمال را برگزيده اند و آن چوپان مح__روم از امتي__ازات ظ__اهرى، به دليل بهره ورى از فكر و فهم و آگاهى و گزينش درست مسير زندگى، همرديف و همتا و همراه آنان مى شود؛ چراكه راه توحيد و تقوا، راه ب____رادرى و ب__راب__رى و راه زن__دگ__ى انس__انى اس__ت.

1 . سوره كَهْف، آيه 16.

2 . سوره يوسف، آيه 33.

تفسير مردان (187)

6 _ راز جاودانگى ها و ماندگارى ها

از دورترين كرانه هاى تاريخ انسان تا جهان معاصر سرگذشت ها و داستان ها و چهره ها و شخصيت هاى بسيارى ظهور نموده و هر كدام بر اساس ديدگاه خويش در مورد هستى و هستى بخش و انسان و زندگى در خور شأن انسان و به تناسب برنامه ها، هدف ها و آرمان هاى خويش اثرات گوناگونى در اين سراى فانى نهاده و گاه مسير تاريخ و راه جامعه اى را تغيير داده اند؛ امّاهمه آنهاسرانجام پس از پشت سرنهادن مراحل گوناگون زندگى، به تدريج رو به ضعف و پيرى نهاده وپس از پيمايش فرازونشيب هاى زندگى سرانجام به پايان خط رسيده و جاى خود را به چهره هاى جديد و رخدادها و داستان هاى نوين داده و خود به موزه ها و به بايگانى تاريخ پيوسته اند، چرا كه گذشت زمان و گردش روزگار بر چهره هر پديده جديد و رويداد تازه اى گرد كهنگى و غبار فرسودگى و فراموشى مى پراكند؛ و تنها راز ماندگ__ارى و ج__اودانگى، به نوعى پيوند با آفريدگار هستى و گرداننده جهان است.

آرى، اين راز جاودانه است كه جوانمردان آزادى خواه را جاودانگى مى بخشد و نه تنها آنان كه حتى سگ آنان نيز كه همراهى و نگهبانى آنان را به عهده مى گيرد، رنگ ماندگارى به خود مى گيرد؛

و اين درس ديگر اين سرگذشت عبرت آموز و عبرت انگيز است ك__ه راز صع__ودها و مان__دگارى ها پيوند با حق و عدالت و سرچشمه آنهاست.

7 _ نقش سازنده يا ويرانگر غذاهاى پاكيزه و يا ناپاك

درس ديگر اين سرگذشت پر راز و رمز، نمايش اهميّت تغذيه جسم و جان و تن و روان و نقش بهداشت جسم و روح و اثر سرنوشت ساز غذاهاى پاك و پاكيزه و يا آلوده و حرام، در سازمان وجود انسان هاست كه آن يكى انسان را به سلامت جسم و سلامت روان و قل__ب ح__ق پ__ذي__ر و گ__وش شن__واى ح__ق رهنمون و مجهّ__ز مى س__ازد و اي__ن ي__ك او را مسخ مى كند.

بر اين اساس است كه جوانمردان آزادى خواه درس بهره ورى از پاك ترين و

(188) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پاكيزه ترين غ__ذاه_ا را مى دهند.

فَلْيَنْظُ__ر اَيُّه__ا اَزْكى طَعاماً...(1)

و در آي__ه ديگ__رى از ق__رآن هم__ه انس__ان ها به نگرش و تعمّق در غ__ذاى جسم و روح ف__رم__ان م_ى ي___ابن__د:

فَلْيَنْظُرِ الإِْنْسانُ اِلى طَعامِهِ...(2)

امير مؤمنان عليه السلام در اين مورد به بهره ورى از غذاى حلال و پاكيزه و دورى گزيدن از غذاى حرام و ناپاك و غذايى كه در روا و حلال بودن آن ترديد و چون و چراست، سفارش مى كند و مى فرمايد: وَ ما ظَنَنْتُ اَنَّكَ تُجيبُ اِلى طَعامِ قَوْمٍ عائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَ__دْعُ__وٌّ فَ__انْظُ__رْ اِل__ى ما تَقْضِمُ__هُ مِ__نْ ه__ذَا الْمَقْضَ__مِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ عِلْمُهُ فَالْفُظْهُ وَ ما اَيْقنْ__تَ بِطي__بِ وَجْهِ_هِ فَنَلْ مِنْه.(3)

...من گم___ان نمى ب__ردم كه ت__و است__ان__دار و نماينده دولت من، دعوت كسانى را بپذيرى كه محرومان جامعه را از خود مى رانند و گرسنگان را سير نمى كنند و برخوردارانش__ان را گرامى مى دارند و پذيرايى مى نمايند.

هان اى فرزند «حَنيف»! هماره به آنچه مى خواهى بخورى، نيك بنگر كه حلال است يا حرام؟ روا و عادلانه و

پاكيزه است يا ناپاك...؟ آنگاه آنچه روا و شايسته بودنش براى تو روشن نبود و در آن جاى ترديد و چون و چرا بود، آن را دور بيفكن و آنچه پاكيزگى و روا بودنش روشن بود از آن بهره ور باش.

و سالار شايستگان حضرت حسين عليه السلام يكى از علل حق ستيزى و كوردلى و حق ناپذيرى سياه تبهكار يزيد را همين حرامخوارگى و بهره ورى از غذاهاى حرام و اثر منف__ى آن ارزي__ابى مى كن__د و مى ف__رم__ايد: ... وَ قَ__دْ مُلِئَ__تْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرامِ...(4)

آرى يك__ى از رازه__اى حق ستي__زى و حق ناپذيرى شما اين است كه شكم هاى

1 . سوره كَهْف، آيه 19.

2 . سوره عبس، آيه 24.

3 . نهج البلاغه، نامه 45.

4 . عاشورا غمبارترين روز تاريخ، از همين قلم.

تفسير مردان (189)

شم__ا از ح__رام آكن_____ده ش__ده است.

8 _ از شمار اندك حق طلبان نبايد دلسرد شد

انس__ان ه__ا در گ__زين__ش راه زن__دگ__ى به چن__د دست__ه ق__اب__ل تقسي__م ان__د:

1 _ گروهى كه در زندگى هرگز داراى انديشه و انتخاب نيستند و به حق و باطل و درس___ت و ن__ادرست نم__ى انديشن__د و بس__ان چه__ارپ__اي__ان زن___دگى را ب__ا دنب___ال___ه روى سپ_____رى مى كنن___د.

لَهُمْ قُلُوبٌ لايَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها اُولئِكَ كَالاَْنْعامِ بَ__لْ هُ_مْ اَضَ___لُّ اُولئِ__كَ هُ__مُ الْغ__افِلُ__ونَ.(1)

آنان دل هايى دارند كه با آن حقايق را دريافت نمى دارند و ديدگانى دارند كه به وسيله آنها واقعيت ها را نمى بينند و گوش هايى كه با آنها نداى حق و عدالت را نمى شن__ون__د؛ آنان بسان چارپايان، بلكه گمراه ترند؛ آرى آنان همان غفلت زدگانند.

2 _ گروه دوّم كسانى هستند كه توان تفكّر و ارزيابى و گزينش حق از باطل و داد از بيداد و درست از نادرست و ارزش ها از ضدارزش ها را دارند، امّا فرصت طلبان و دنياپرستان

و حقيرانى هستند كه براى منافع زودگذر، پا روى خرد و وجدان و انتخاب خود مى گذارند و استدلالشان اين است كه بايد همرنگ زمانه و همرنگ زورداران بود تا بهره ور زيست، خواه آنان درست باشند و يا نادرست...

امير مؤمنان عليه السلام در راز حقارت اين دنياپرستان مى فرمايد: لاَِنَّ النّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلى مائِدَةٍ شَبْعُها قَصيرٌ وَ جُوعُها طَويلٌ...(2)

راز اي_ن حق__ارت و فرصت طلب__ى اين اس__ت ك__ه م__ردم بر سر سفره دنيايى نشسته اند كه سيرى آن اندك و گرسنگى اش طولانى است.

3 _ و گروه سوّم انسان هايى آگاه و آزاده و هدفدارند كه با دو ويژگى آگاهى و

1 . سوره اَعْراف، آيه 179.

2 . نهج البلاغه، خطبه 201.

(190) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پاى بندى به حق و عدالت و شيفتگى به ارزش ها و والايى ها راه زندگى را برمى گزينند؛ و جوانمردان آزادى خواه كَهْف از آنان بودند؛ و آنان اين درس را به عصرها و نسل ها مى دهند كه بايد هم آگاهانه زيست و آگاهانه انتخاب كرد و هم درست و بر اساس حق و عدالت راه زندگى را گام سپرد و از شمار كم حق طلبان و شايستگان در راه حق نهراسيد.

امي__ر م__ؤمن__ان عليه السلام در اين مورد روشنگ__رى مى كن_د كه:

لا تَسْتَ____وْحِشُ____وا ف__ى طَ__ري__قِ الهُ____دى لِقِلَّ___ةِ اَهْلِ__هِ...(1)

مبادا در راه حق و هدايت از شمار كم حق پذيران و حق طلبان و حق پرستان به وحشت افتيد و به راه بيداد و باطل كه پرهياهوست درغلطيد...

9 _ برخورد روشنگرانه و انسانى با ديگران

مرام ها و مسلك هاى گوناگون بشرى و يا مذاهب تحريف شده آسمانى و نيز گروه هاى سلطه جو و جريان هاى قدرت طلب، هماره در برخورد با ديگران بدون تعمّق شايسته و تفكّر و آگاهى زيبنده، بافته و يافته ها و سليقه ها و برداشت هاى خود را درست و

مطابق با حقيقت جا مى زنند و ديگران را نادرست و ناروا و باطل عنوان مى دهند و بدين وسيله بر اصل نفى و طرد و حذف ديگران پاى مى فشارند و بدترين بيدادها را در راه هدف هاى جاه طلبانه خويش روا مى شمارند و حقوق و آزادى و امنيت ديگ__ران را بازيچه خودك__امگى هاى خويش مى سازند.

سرگذشت جوانمردان آزادى خواه يا اصحاب كَهْف اين درس را نيز مى دهد كه انسان شايسته كردار و درست انديش با وجود يقين به برداشت درست خويش از موضوعات و مفاهيم و مسائل گوناگون، بايد با ديگران بر اساس منطق و خرد و روشنگ__رى و است__دلال روب__ه رو ش__ود(2) و نه با طرد و حذف و فشار... چراكه شيوه

1 . نهج البلاغه، خطبه 201.

2 . سوره كَهْف، آيه 15 و 16.

تفسير مردان (191)

فش__ار و ط__رد و نف__ى، نش__ان بى محت__وايى و بى خردى و زورمدارى و پوكى و پ__وچى خط__وط و جري__ان ها و گ__روه ها و حك__ومت هاست.

آرى، آيات اين داستان، نشانگر توسعه شخصيت و گستردگى فكر و انديشه و برخورد شايسته و خردمندانه و انسانى آنان با ديگران بود، امّا در برابر آنان استبداد و اختن__اقى را نش__انگ__ر است كه ب__ر زورم_دارى تكيه دارد(1).

10 _ ق___درت بى ك_ران خ___دا

در سراسر اين داستان قدرت بى كران گرداننده هستى جلوه گر است و همه جا انسان را به شگفتى و حيرت وا مى دارد كه، چگونه گروهى ازانسان هافراترازسيصد سال به خواب عميق فرو مى روند؟!

چگونه در آن روزگار طولانى موادّ مورد نياز سازمان وجود آنان تأمين مى گرديد؟!

چگونه از انواع خطرها مصون و محفوظ مى ماندند و گرما و سرما، جانوران و درن__دگ__ان و ديگ__ر آفت هاى س__لامت و زن__دگى، به ح_ريم آنان راه نمى يافت؟!

چگ__ون__ه آف__ري__دگ__ار هست__ى وحشت و ه__راس از آنان را به عنوان سپر دفاعى براى آن

غار و خفتگان در آن غار، به خ__دمت گرفت؟!

و چگونه پس از سيصد و چند سال در همان شرايط و سن و سال از خواب بر خاستند و گذشت روزگار و عامل زمان در آنها كارساز نيفتاد؟!

اينها و دهها چرا و چگونه؟ و پرسش تفكّرانگيز ديگر، نشانگر قدرت بى كران گ__ردانن__ده هست__ى و اراده ت__وان_ايى است كه بر كران تا كران طبيعت و جامعه و ت__اريخ حك__ومت مى كن_د.

1 . سوره كَهْف، آيه 20.

(192) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

11 _ چرا مع___اد ممكن نباشد؟

و ديگر اين درس را مى دهد كه رستاخيز جهان و انسان امكان پذير است و اين بيدارى اصحاب كَهْف پس از يك خواب عميق چندصد ساله، نمونه اى كوچك از آن بي__دارى عم__ومى و رستاخيز انسان هاست.

وَ كَ___ذلِ__كَ اَعْثَ__رْن__ا عَلَيْهِ__مْ لِيَعْلَمُ__وا اَنَّ وَعْ__دَ اللّهِ حَ__قٌّ وَ اَنَّ السّاعَةَ لا رَيْبَ فيها ...(1)

و بدين سان مردم را بر حال آنان آگاه ساختيم تا بدانند كه وعده خدا حق است و در فرارسيدن رستاخيز هيچ ترديدى نيست...

1 . سوره كَهْف، آيه 21.

تفسير مردان (193)

همنشينى با پ_اكدلان پ_ابرهنه افتخار است

وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَوةِ وَالْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْن__اكَ عَنْهُ__مْ تُريدُ زينَ_ةَ الْحَي_وةِ ال__دُّنْي__ا وَ لا تُطِ__عْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْ__رِنا وَ اتَّبَ_عَ هَ__وي__هُ وَ ك__انَ اَمْ__رُهُ فُ__رُطا

باكسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند وتنها ذات او را مى طلبند، هرگز چشم هاى خود را ، به خاطرزينت هاى دنيا ، از آن ها برمگير و از كسانى كه قلبش_ان را از ي_اد خود غاف_ل ساختي_م اطاع_ت مك_ن ، همان ه_ا كه پي_روى هواى نف_س كردند و كارهايش_ان افراطى است. (28 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« لا تَعْدُ » از ماده « عَدايَعْدُو » به معنى تجاوزكردن است ، بنابراين مفهوم جمله اين است « چشم از آن ها برمگير تا به ديگران نگاه كنى ». «فُرُط» به معنى تجاوز از حد است و هر چيزى كه از حد خود خارج بشود و به اسراف متوجه گردد به آن « فُرُط» مى گويند. تعبير به « وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ : خود را شكيبا دار » اشاره به اين واقعيت است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله از ناحيه دشمنان مستكبر و اشراف آلوده در فشار بوده

كه گروه مؤمنان فقير را از خود براند ، لذا خداوند دستور مى دهد كه در برابر اين فشار فزاينده ، صبر و استقامت پيشه كن و هرگز تسليم آن ها مشو. تعبير به «صبح و شام» اشاره به اين است كه در همه حال و تمام عمر به ياد خدا هستند. و تعبير به « يُريدُونَ وَجْهَهُ : ذات او را مى طلبند » دليل بر اخلاص آن ها است و اشاره به اين كه آن ها از خداوند خود او را مى خواهند ، حتى به خاطر بهش_ت ( هرچند نعمت هايش بزرگ و پرارزش است )و به خاطر ترس از دوزخ و مجازات هايش (هرچند عذاب هايش دردناك است) بندگى خدا نمى كنن__د . سپس به عن__وان تأكي__د ادامه مى دهد : « وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَي__وةِ ال_دُّنْيا... » .

(194) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

روح طبقاتى مشكل بزرگ جامعه ها

نه تنها آيه فوق ، با تقسيم جامعه به دو گروه اشراف و فقراء مبارزه مى كند ، بلكه در بسيارى از آيات قرآن روى اين مطلب تأكيد شده است. اصولاً جامعه اى كه گروهى از آن ( كه طبعا اقلّيّتى خواهند بود ) مرفّه ترين زندگى را داشته باشند ، در ناز و نعمت غوطه ور و در اسراف و تبذير غرق باشند و به موازات آن آلوده انواع مفاسد گردند ، درحالى كه گروه ديگرى كه اكثريت را تشكيل مى دهند از ابتدايى ترين و ساده ترين وسيله زندگى انسانى محروم باشند چنين جامعه اى نه جامعه اى است كه اسلام آن را بپسندد و نه رنگ جامعه انسانى دارد. چنين مجتمعى هرگز روى آرامش نخواهد ديد ، ظلم و ستم ، خفقان و سلب آزادى ، استعمار و استكبار، حتما برآن سايه خواهد انداخت، جنگ هاى خونين

غالبا از جامعه هايى كه داراى چنين بافتى هستند برخاسته و ناآرامى ها در چنين جوامعى هرگز پايان نمى گيرد. در جامعه جاهلى زمان نوح نيز اشراف بت پرست به نوح همين ايراد را مى كردند كه چرا به تعبير آن ها «اَراذِل» از تو پيروى كرده اند ؟ ( اراذل به معنى پست ها ، چرا كه اين كوردلان مقياس بزرگى و پستى را درهم و دينار مى پنداشتند ) « فَقالَ الْمَلاَُ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَريكَ اِلاّ بَشَرا مِثْلَنا وَ ما نَريكَ اتَّبَعَكَ اِلاِّالَّذينَ هُمْ اَراذِلُنا » ( 27 / هود ). و ديديم كه چگونه گروهى از اين خودپرستان بى ايمان حتّى از نشستن در كنار تهيدستان باايمان، ولو براى چند لحظه، اباداشتند و نيز در تاريخ اسلام خوانده ايم كه چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله با كنار زدن گروه اول و ميدان دادن به گروه دوم جامعه اى ساخت به معنى واقعى كلمه ، « توحيدى » ، جامعه اى كه استعدادهاى نهفته در آن شكوفا گشت و ملاك ارزش و شخصيت، نبوغ ها و ارزش هاى انسانى و تقوا و دانش و ايمان و جهاد و عمل صالح بود.

تفسير مردان (195)

رابط_ه هواپرستى و غفلت از خدا

روح آدمى را يا خدا پر مى كند و يا هوا ، كه جمع ميان اين دو ممكن نيست ، هواپرستى سرچشمه غفلت ازخدا و خلق خدا است، هواپرستى عامل بيگانگى از همه اصول اخلاقى است و بالاخره هواپرستى انسان را در خويشتن فرو مى برد و از همه حقايق جهان دور مى سازد. يك انسان هواپرست جز به اشباع شهوات خويش نمى انديشد آگاهى ، گذشت ، ايثار ، فداكارى و معنويت براى او مفهومى ندارد. رابطه اين دو با هم در آيه فوق به خوبى بازگو شده است ، آن جا كه مى گويد :« تُطِعْ

مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَويهُ وَ كانَ اَمْرُهُ فُرُطا ». در اين جا نخست غفلت از خدا مطرح است و به دنبال آن پيروى از هوا و جالب اين كه نتيجه آن افراط كارى آن هم به طور مطلق ذكر شده است. چرا هواپرست هميشه گرفتار افراط است ، شايد يك دليلش اين باشد كه طبع آدمى در لذت هاى مادى هميشه گرفتار افراط است و رو به افزون طلبى مى رود كسى كه ديروز از فلان مقدار مواد مخدر نشئه مى شد امروز با آن مقدار نشئه نمى شود و بايد تدريجا بر مقدار آن بيفزايد ، كسى كه ديروز يك قصر مجهز چندهزار مترى او را سير مى كرد امروز براى او يك امر عادى است و به همين ترتيب در همه شاخه هاى ه__وا و ه__وس ، دايم__ا رو به اف__راط گام برمى دارند تا خود را هلاك و نابود كنند .

ن_زديك ش_دن به ث_روتمن_دان ب_ه خاطر ثروتشان

نكته ديگرى كه آيه فوق به ما مى آموزد اين است كه مانبايد از ارشاد و هدايت اين گروه و آن گروه به خاطر آن كه ثروتمندند ، يا زندگى مرفهى دارند پرهيز كنيم و به اصطلاح قلم سرخى دور آن ها بكشيم ، بلكه آن چه مذموم است آن است كه ما به خاطر بهره گيرى از دنياى مادى آن ها به سراغ آن ها برويم و به گفته قرآن مصداق «تُريدُ زينَةَ الْحَيوةِ الدُّنْيا» باشيم، اما اگر هدف هدايت و ارشاد آن ها و حتى بهره گيرى از امكاناتشان براى فعاليت هاى مثبت و ارزنده اجتماعى باشد تماس با آن ها نه تنها مذموم نيست بلكه لازم و واجب است .

(196) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«فُ__رُط»: تج__اوز، زي__اده روى، گ__زاف__ه كارى و بيرون رفتن از مرز مقررات

عادلانه و انسانى.

ش__أن ن_زول

در شأن نزول و فرود آيه مورد بحث آورده اند كه، اين آيه در باره گروهى از پاكدلان و شايسته كرداران عصر رسالت، همچون: «سَلْمان»، «اَبوذَر»، «عَمّار»، «خَبّاب»، «حَبيب» و... فرود آمد، چراكه گروهى از زرداران و زورمداران شرك گرا به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند: اى پيامبر خدا! اين محرومان و تهيدستان، چه كسانى هستند كه بر گرد خود راه داده و در محفل خويش پذيرفته اى؟ اگر اين بينوايانى را كه لباس هاى خشن و پشمينه بر تن دارند و بوى نامطبوع عرق از بدنشان به فضا برمى خيزد و از زر و زيور و قدرت و امكانات بى بهره اند، اگر اينان را از خود برانى و دور سازى، ما به همراه ديگر اشرافان و سردمداران مكّه بر گردت حلقه خواهيم زد و تو را در ص_در مجلس خواهيم نشاند و... امّا با بودن اينان هرگز...

درست در پاسخ اين تقاضاى بيجا و برترى جويى آنان بود كه اين آيه شريفه به قلب مصفاى پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آمد و آن بزرگوار فرمود: اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لَمْ يُمِتْنى حَتّى اَمَرنى اَنْ اُصَبِّرَ نَفْسى مَعَ رِجالٍ مِنْ اُمَّتى مَعَكُمُ الْمَحْيا وَ مَعَكُمُ الْمَماتُ.(1)

ست__ايش از آن خ__داون__دگارى است ك__ه م__را زن__ده نگ__اه داشت و با مردان درس__ت ان__ديش و ش__ايست__ه ك__ردارى هم__دم و همنشي__ن س__اخ__ت. آرى زندگى ب__ا شم__ا و م__رگ ه__م با شم__ا خ__وش و پسن__دي__ده اس___ت.

1 . اَسْبابُ النُّزول، «واحِدى»، ص 171.

تفسير مردان (197)

با محرومان شايسته كردار نه برخورداران بيدادگر

اين__ك در اين آي__ه روى سخن را به پي__امبر گرامى صلى الله عليه و آله نم__وده و مى ف__رم__ايد:

وَ اصْبِ__رْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدوةِ وَ الْعَشِىّ

هان اى پيامبر! با شكيبايى و بردبارى خويش همدم و همراه كسانى باش كه هماره

نماز مى گزارند و بامداد و شامگاه خداى را مى خوانند و هدفى جز خشنودى خدا ن__دارن__د؛ آرى اين__ان روز را با ياد خدا و با نيايش با او آغاز مى كنند و شامگاهان نيز ب__ا دع__ا و راز و ني__از با او روز را به پ_اي_ان مى ب___رند.

يُ_ري___دُونَ وَجْهَ___هُ

و از اي__ن ك__ار تنه_ا خشنودى خ____دا را مى جويند.

به باور برخى منظور آنان از اين كار بزرگداشت خدا و ستايش او و تقرّب به بارگاه اوست و آفت ريا و تظاهر و بازيگرى در كار آنان نيست.

وَ لا تَعْ__دُ عَيْن_اكَ عَنْهُ__مْ تُ__ري__دُ زينَ__ةَ الْحَي__وةِ ال_دُّنْيا

و هرگز ديدگان خود را از اين مردم با ايمان برمگير و به دنياداران و دنياپرستان ت__وجّه مك__ن، كه ب__دي__ن وسيل__ه بخ__واهى همراهى و همنشينى زرداران و زورمداران را برگزينى.

به باور مفسّران پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله علاقه بسيارى به حق پذيرى و ايمان شرك گرايان داشت، چراكه با ايمان آوردن آنان راه براى حق پذيرى و هدايت دنباله روها و پيروان آنان گشوده مى شد وگرنه آن بزرگوار به دنيا و دنياداران علاقه اى نداشت و اگر گاه و بيگاه به آنان روى خوش نشان مى داد و با آنان ملايمت مى كرد و آنان را به پيام خود دعوت مى نمود، همه اين گام ها بدان اميد بود كه آنان ايمان آورند. به همين دليل در اين آيه شريفه به آن حضرت دستور مى رسد كه از آنان روى برگرداند و به محرومان درست انديش و با ايمان روى آورد و با آنان همدم و همراه گردد و فكر همنشينى با زورمداران و زرپرستان را به مغز خويش راه ندهد كه آنان در ادّعاى خود صداقت

(198) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ن__دارن__د و در برابر ح__ق سر فرود نمى آورند.

وَ لا تُطِ__عْ مَ__نْ

اَغْفَلْن__ا قَلْبَ___هُ عَ___نْ ذِكْرِن___ا

در تفسير اين فراز ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور پاره اى منظوراين است كه: هان اى پيامبر! از كسانى كه قلب آنان را از ياد خود غافل ساختيم و به كيفر بدانديشى و گناهانشان پيرو هواى دل خويش هستند، پي__روى مك__ن.

آي__ه م__ورد بحث، بس__ان اين آي__ه ش__ريف__ه است كه مى ف__رم__ايد: «فَلَمّا زاغُوا اَزاغَ اللّهُ قُلُ___وبَهُ___مْ...»(1)

پس هنگامى كه از حق برگشتند، خدا دل هايشان را برگردانيد...

2 _ امّا به باور پاره اى ديگر، خدا نسبت غفلت به دل هاى آنان مى دهد و دل هاى آنان را غفلت زده مى خواند، درست همان گونه كه گفته مى شود: «اكفره»، «او را كفرگرا ناميد». با اين بيان مفهوم آيه اينچنين است كه: از كسانى كه: دل هايشان را غفلت زده نامي__ديم و نسبت غفل__ت به دل ه__اى آن__ان دادي_م، پيروى مكن.

3 _ از دي__دگ__اه ب__رخ__ى منظ__ور اين است كه: از كس__انى كه دل هاى آنان را از ي_اد خ_ود غفل__ت زده ي__افتي__م، پيروى مكن.

4 _ و از ديدگاه برخى ديگر تفسير آيه اين است كه، در دل آنان نشان ايمان كه در دل هاى مردم با ايمان است، قرار نداديم كه فرشتگان آنان را به اين نشان بشناسند.

5 _ و «حَسَن» مى گويد: آنان را به كيفر گناهانشان به حال خود رها كرديم و شيطان را بر آنان چيره ساختيم.

وَ اتَّبَ____عَ هَ____وي____هُ

از آنان كه از هواى نفس خود پيروى كردند؛

وَ ك___انَ اَمْ__رُهُ فُ__رُطا.

1 . سوره صَفّ، آيه 5.

تفسير مردان (199)

و آنان كه شيوه كارشان افراط كارى است و به آفت اسراف و زياده روى گرفتار شده اند، آرى از اينان پيروى مكن.

به ب___اور «اَخْفَش»، منظ__ور كسى است كه از م__رز خ__ود تج___اوز ك___رده است.

امّا ب__ه ب__اور «مُج__اهِد» و «جُبّ__ائى»، منظ__ور كس___ى اس__ت كه زندگى و سع__ادت

خ__ود را تب__اه مى سازد.

«زَجّاج» مى گويد: منظور كسى است كه در كار خود ناتوان است؛ با اين بيان منظور اين است كه از كسى كه ايمان و دل سپردن به آيات خدا را رها كرده و پيروى هواى نفس را برگزيده است، پيروى مكن.

(200) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

م_ال و فرزندان مايه آزمايش هستند

اَلْم__الُ وَ الْبَنُ___ونَ زينَ__ةُ الْحَي__وةِ ال__دُّنْي__ا وَ الْب__اقِي____اتُ الصّالِح___اتُ خَيْ__رٌ عِنْدَ رَبِّ__كَ ثَوابا وَ خَيْرٌ اَمَلاً

مال و فرزندان، زينت حيات دنيا هستند و باقيات صالحات( ارزش هاى پايدار و شايسته ) ثوابش نزد پروردگارت بهتر و اميدبخش تر است. (46 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اموال و فرزندان شكوفه ها و گل هايى مى باشند كه بر شاخه هاى اين درخت آشكار مى شوند ، زودگذر هستند ، كم دوام هستند و اگر از طريق قرار گرفتن در مسير « اللّه » رنگ جاودانگى نگيرند بسيار بى اعتبارند. در حقيقت در آن آيه انگشت روى دو قسمت از مهم ترين سرمايه هاى زندگى دنيا گذارده شده است كه بقيّه به آن وابسته است ، « نيروى اقتصادى » و « نيروى انسانى » چرا كه براى رسيدن به هر مقصودى از مقاصد مادّى حتما اين دو نيرو لازم است و به همين دليل آن ها كه بر تخت قدرت مى نشينند سعى در جمع آورى اين دو نيرو مى كنند ، مخصوصا در زمان هاى گذشته هركس فرزندان بيشترى داشت خود را نيرومندتر احساس مى كرد ، چرا كه آن ها يكى از دو ركن اصلى قدرت او را تشكيل مى دادند، در آيه 34 همين سوره نيز ديديم كه آن مرد ثروتمند بى ايمان اموال و نفرات خود را به رخ ديگران مى كشيد و مى گفت : « اَنَا اَكْثَرُ مِنْكَ مالاً وَ اَعَزُّ نَفَرا ». سپس اضافه

مى كند : « وَ الْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوابا وَ خَيْرٌ اَمَلاً ». مفهوم اين تعبير آن چنان وسيع و گسترده است كه هرفكر و ايده و گفتار و كردار صالح و شايسته اى كه طبعا باقى مى ماند و اثرات و بركاتش در اختيار افراد و جوامع قرارمى گيرد شامل مى شود. اگر مى بينيم در بعضى از روايات به نماز شب و يا مَوَدَّت اهل بيت عليهم السلام تفسير شده بدون شك منظور بيان مصداق هاى روشن است، نه منحصر ساختن مفهوم در اين امور ، به خصوص اين كه در پاره اى از اين روايات « مِنْ » كه دلالت بر تبعيض مى كند به كار رفته است. مثلاً در روايتى از امام صادق

تفسير مردان (201)

مى خوانيم كه فرمود : « لا تَسْتَصْغِرْ مَوَدَّتَنا فَاِنَّها مِنَ الْباقِياتِ الصّالِحاتِ : دوستى ما را كوچك مشمر كه از باقيات صالحات است ». و در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه فرمود : « از گفتن تسبيحات اربع مضايقه نكنيد كه آن ها از باقيات صالحات است ». حتى اگر همان اموال ناپايدار و فرزندانى كه گاهى فتنه و مايه آزمايش هستند درمسيراللّه قراربگيرند آن ها هم به رنگ باقيات صالحات درمى آيند ، چ___را كه ذات پ__اك خ__داون__د ج__اودانى است و هرچيزى براى او و در راه او ق__رارگيرد ج__اودانه خ__واه__د بود .

زرق و ب__رق ن_اپ_اي_دار دني__ا

بار ديگر در آيات فوق با نقش سازنده مثال در تجسم معانى روبرو مى شويم كه چگونه قرآن مجيد، حقايق عميق عقلى را كه شايد درك آن براى بسيارى از مردم به آسانى امكان پذير نيست با ذكر يك مثال زنده و روشن درآستانه حس آن ها قرارمى دهد. به انسان ها مى گويد آغاز و پايان زندگى شما همه سال دربرابر چشمانتان تكرارمى شود، اگر شصت

سال عمر كرده ايد شصت سال اين صحن__ه را تماشا نموده ايد. در بهاران گامى به صحرا بگذاريد و آن صحنه زيبا و دل انگيز راكه ازهر گوشه اش آثارحيات و زندگى نمايان است بنگريد ، در پاييز نيز به همان صحراى سرسبز فصل بهار گام بگذاريد و ببينيد چگونه آثار مرگ از هر گوشه اى نمايان است. آرى شما هم يك روز كودكى بوديد همچون غنچه نوشكوفه ، بعد جوانى مى شويد همچون گلى پرطراوت، سپس پير و ناتوان مى شويد، به مانند گل هاى پژمرده خشكيده و برگ هاى زرد و افسرده و سپس طوفان اجل، شمارا درومى كند و بعداز چندصباحى خاك هاى پوسيده شما به كمك طوفان ها به هرسو پراكنده مى گردد. ولى اين ماجرا گاهى به صورت غيرطبيعى است و در نيمه راه زندگى، صاعقه يا طوفانى آن را پايان مى دهد ، آن گونه كه درآيه 24 سوره يونس آمده است: « اِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَْرْضِ مِمّا يَأْكُلُ النّاسُ وَ الاَْنْعامُ حَتّى اِذا اَخَذَتِ الاَْرْضُ

(202) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ اَهْلُها اَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها اَتاها اَمْرُنا لَيْلاً اَوْ نَهارا وَ جَعَلْناها حَصيدا كَاَنْ لَّمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ: زندگى دنيا همانند آبى است كه از آسمان نازل كرده ايم كه بر اثر آن گياهان گوناگون كه مردم و چهارپايان از آن مى خورند مى رويد ، تا زمانى كه روى زمين زيبايى خود را از آن گرفته و اهل آن مطمئن مى شوند ، ناگه_ان فرمان ما شب هنگام يا در روز فرا مى رسد ( سرما يا صاعقه اى را بر آن مسلط مى سازيم ) و آن چنان آن را درو مى كنيم كه گويى هرگز نبوده است ». ولى بسيار مى شود كه حوادث نيمه راه زندگى باعث نابودى آن نمى گردد و مسير طبيعى خود را طى مى كند

ولى پايان آن نيز پژمردگى و پراكندگى و فنا و نيستى است ، همان گونه كه در آيه مورد بحث به آن اشاره شده است. بنابراين زندگى دنيا چه راه طبيعى خود را طى كند و چه نكند ، دير يا زود دست فن__ا دام_انش را خ__واه_د گرفت .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث به ارزيابى موقعيت ثروت و نيروى انسانى كه دو پايه اساسى زندگى مادى است پرداخته و مى فرمايد:

اَلْم__الُ وَ الْبَنُ__ونَ زينَ__ةُ الْحَي__وةِ الدُّنْيا

ثروتها و فرزندان انسان وسيله زينت و آراستگى دنيا و مايه فخر و مباهات مردم هستند و خود به خود براى سراى آخرت سودبخش نخواهند بود.

آرى، دارايى و فرزند در اين جهان مايه جمال و آراستگى انسان و نيروى دفاعى او هستند. از اين روى اين دو ركن حيات، زيور و زينت دنيا مى باشند و از آنجايى كه فناپذير هستند براى آخرت سودى نخواهند داشت، مگر اينكه به عنوان مقدّمه و وسيل__ه اى براى جه__ان ديگ__ر، مورد به__ره ب__ردارى قرار گيرند.

وَ الْب__اقِي__اتُ الصّالِح__اتُ خَيْ__رٌ عِنْ__دَ رَبِّ__كَ ثَ__واب__ا وَ خَيْ_رٌ اَمَلاً.

كارهاى شايسته و فرمانبردارى از خدا و هر كار نيكى، «باقيات صالحات» گفته مى شود، چراكه اين ارزش ها، به بيان «اِبن عَبّاس» و «قَتادَه» جاودانه و ماندگارند و پاداش آنها براى انسان از زر و زيور دنيا و فرزندان آن بهتر است. اين بدان دليل است

تفسير مردان (203)

كه پاره اى از ارزش ها و دلبستگى هاى انسان پندارى و دروغين هستند و بسيار ناپايدار؛ امّا ارزش ها و دلبستگى هاى سراى آخرت و آرمان هاى آن حقايقى راستين و پايدارند، چراكه هركسى كار شايسته اى را به اميد پ__اداش انج__ام ده__د، بى ترديد به پ____اداش در خ______ور و آرزوى ش__ايست____ه

خ____ود م__ى رس____د.

به باور پاره اى «باقيات صالحات» كارهاى شايسته اى است كه چهره هاى ارزشمندى چون: «بِلال»، «سَلْمان»، «حَبيب» و ديگر مسلمانان تهى دست انجام مى دادند و مى گفتند: «سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ...».

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه به پيروان خويش فرمود: هان اى بندگان خداجو! اى ت__وحي__دگ__رايان با اخ__لاص! سپ__ر خ__ويشت__ن را برگي__ري__د.

گفتند: اى پيامبر خدا براى چه؟ براى اينكه به وسيله آن از دشمن و هجوم آن از خ__ود دف__اع كني__م؟

ف__رم__ود: ه___ان اى م__ردم! سپ__ر خ__ود را برگيريد تا شما را از آتش دنيا و آخ__رت حف_ظ كن__د.

پرسيدند: چگونه؟

فرمود: بگوييد: «سُبْح__انَ اللّهِ وَ الْحَمْ_دُ لِلّهِ وَ لا اِل_هَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ».

خدا، پاك و منزه است و ستايش تنها از آن اوست و خدايى جز خداى يكتا نيست و او ب__زرگ ت_ر است.

آنگاه فرمود: هان بدانيد كه اين كلمات و عقيده به اينها و عمل بر اساس اينها وسيله پيشرفت انسان، باعث پذيرفته شدن او و دعايش در پيشگاه خدا، نگهبان انسان در ب__راب__ر ب__لاه__ا و آف__ت ها و «باقِي__ات ص_الِحات» او هستند.(1)

اي__ن رواي__ت را دانشمن__دان ما نيز از امامان نور و آنان از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده ان__د ك__ه اي__ن جمل__ه ني__ز ادام__ه آن اس__ت ك_ه:

«وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَرُ» و ياد خدا بزرگ تر و پرشكوه تر است.

گفتنى است كه ياد خدا آن است كه انسان در برخورد با هركار روا و حلال و يا ناروا

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 327.

(204) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و حرامى به ياد خ_دا باشد و خداپسندانه رفتار كند؛ قالَ: ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَما اَحَلَّ اَوْ حَرَّمَ.(1)

و نيز از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: اگر از شب

زنده دارى و عبادت خدا و جه__اد در روز نات__وان هستي__د از اين كار نات__وان نيستي_د كه با همه وجود بگوييد:

«سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ» و آنگاه يادآورى فرمود كه اينها «باقي__ات ص__الحات» هستن__د، پس ف_رام_وش نكنيد(2).

به باور گروهى از جمله «اِبن مَسْعود» و «سَعيد بن جُبَيْر»، نمازهاى پنجگانه انسان كارهاى ش__ايسته اى هستند كه ماندگ_ارند و براست_ى «باقِي_ات ص__الِح___ات» هستند.

از ام__ام ص__ادق عليه السلام نيز از نمازهاى شبانه روزى به ارزش هاى شايسته و ماندگار تعبي__ر ش___ده است.

و نيز از آن حضرت آورده اند كه: نمازهاى نافله شب كارهاى شايسته و ماندگارند.

پ__اره اى برآنن__د كه ت_ربي__ت دخت__ران شايسته كردار «باقيات صالحات» هستند.

و به باور ما آيه شريفه همه اينها را شامل مى گردد، چرا كه همه اينها در قلمرو فرمانبرداى خداست.

و نيز در كتاب «اِبن عُقْدَة» است كه حضرت صادق عليه السلام فرمود: هان اى «حُصَيْن»! دوست__ى ما خ__ان__دان رس_ال_ت را كوچك مپندار كه اين از ارزش هاى هماره جاودانه است: لا تَسْتَصْغِ__رْ مَ__وَدَّتَن__ا فَاِنَّه_ا مِنَ الْباقِياتِ الصّالِحاتِ.

او گفت: اى پسر پيامبر! من به آن مباهات مى كنم و خداى را بر اين نعمت گران مى ستايم.

ي__ادآورى مى گ__ردد كه ب__دان دلي__ل ف__رم__انب__ردارى خ___دا و انجام كارهاى شايسته را «صالحات» و يا ارزش ه__اى پايدار ناميده اند كه اينها شايسته ترين كارهايند، چراكه خدا به انجام آنها فرمان داده و در برابر آنها نويد پاداش و بهشت پر ط__راوت و زيب__ا داده و از ت__رك آنه__ا هش_دار مى دهد.

1 . تفسير عَيّاشى، ج 2، ص 327 و 32.

2 . همان مدرك.

تفسير مردان (205)

كوروش بزرگ مرد تاريخ ايران

وَ يَسْئَلُ__ونَ__كَ عَ_نْ ذِى الْقَ___رْنَيْ___نِ قُ___لْ سَ_اَتْل___ُوا عَلَيْكُ___مْ مِنْ__هُ ذِكْ___را

و از ت__و درب__اره « ذوالقرنين » سؤال مى كنند ، بگ__و ب__ه

زودى گوشه اى از سرگذشت او را ب__راى شم__ا ب_ازگو خواهم كرد. (83 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

ذوالق_رني_ن ك___ه ب____ود ؟

در اين كه ذوالقرنين كه در قرآن مجيد آمده از نظر تاريخى چه كسى بوده است و بر كدام يك از مردان معروف تاريخ منطبق مى شود ؟ در ميان مفسران گفتگو بسيار است، نظرات مختلفى در اين زمينه ابراز شده كه مهم ترين آن ها سه نظريه زير است .

اول : بعضى معتقدند او كسى جز « اسكندر مقدونى » نيست ، لذا بعضى او را به نام اسكن__در ذوالق_رنين مى خ__وانند.

دوم : جمعى از مورخين معتقدند ذوالقرنين يكى از پادشاهان « يمن » بوده ( پادشاهان يم__ن به نام « تُبَّع » خوانده مى ش_دن_د كه جمع آن « تَب__ابِعَ__ة » است ) .

سومين : نظريه كه ضمنا جديدترين آن ها محسوب مى شود همان است كه دانشمند معروف اسلامى « ابوالكلام آزاد » كه روزى وزير فرهنگ كشور هند بود ، در كتاب محققانه اى كه در اين زمينه نگاشته است آمده است .(1) طبق اين نظريه ذوالقرنين همان « كورش كبير » پادشاه هخامنشى است. از آن جا كه نظريه اوّل و دوّم تقريبا هيچ مدرك قابل ملاحظه تاريخى ندارد به همين دليل بحث را بيشتر روى نظريه سوّم متم__رك__ز مى كني__م و در اين ج__ا لازم مى داني_م به چن__د امر دقيق__ا ت__وجه شود:

الف : نخستين مطلبى كه در اين جا جلب توجه مى كند اين است كه « ذوالقرنين » ( صاحب دو قرن ) چ_را به اين ن__ام ن_امي__ده ش__ده است ؟

بعضى معتقدند اين نام گذارى به خاطر آن است كه او به شرق و غرب عالم رسيد

1- اي_ن كت_اب ب_ه ف_ارسى ت_رجم_ه ش_ده و

به نام « ذوالقرنين يا كورش كبير » انتشار يافته است .

(206) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كه عرب از آن تعبير به قَرْنَىِ الشَّمْسِ ( دو شاخ آفتاب ) مى كند. بعضى ديگر معتقدند كه اين نام به خاطر اين بود كه دو قرن زندگى يا حكومت كرد و در اين كه مقدار قرن چه اندازه است نيز نظرات متفاوتى دارند. بعضى مى گويند در دو طرف سر او برآمدگى مخص__وصى ب_ود و ب_ه خ__اط__ر آن به ذوالق__رنين معروف شد .

ب : از قرآن مجيد به خوبى استفاده مى شودكه ذوالقرنين داراى صفات ممتازى بود:

_ خ__داون__د اسب__اب پي__روزى ه_ا را در اختي__ار او قرار داد .

_ او سه لشگركشى مهم داشت : نخست به غرب ، سپس به شرق و سرانجام به منطقه اى كه در آن جا يك تنگه كوهستانى وجود داشته و در هريك از اين سفرها با اقوامى برخورد كرد كه شرح صفات آن ها در تفسير آيات مى آيد .

_ او مردمؤمن و موحّد و مهربانى بود و ازطريق عدل و داد منحرف نمى شد و به همين جهت مشمول لطف خاص پروردگار بود . او يار نيكوكاران و دشمن ظالمان و ستمگ__ران ب__ود و به م__ال و ث__روت دني__ا ع__لاقه اى ن_داشت .

_ او هم به خ__دا ايم__ان داش_ت و ه__م ب__ه روز رست__اخي__ز .

_ او سازنده يكى از مهم ترين و نيرومندترين سدها است ، سدى كه در آن به جاى آجر و سنگ از آهن و مس استفاده شد ( و اگر مصالح ديگر در ساختمان آن نيز به كار رفته باشد تحت الشعاع اين فلزات بود ) و هدف او از ساختن اين سد كمك به گروهى مستضع__ف در مق__اب__ل ظل__م و ست__م ق__وم ي_أج_وج و

م_أج_وج ب__وده اس__ت .

_ او كسى بوده كه قبل از نزول قرآن نامش درميان جمعى از مردم شهرت داشت و لذا قريش يا يهود از پيغمبر صلى الله عليه و آله درباره آن سؤال كردند ، چنان كه قرآن مى گويد : «يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِى الْقَرْنَيْنِ : از تو درباره ذوالقرنين سؤال مى كنند » .

اما از قرآن چيزى كه صريحا دلالت كند او پيامبر بوده استفاده نمى شود هرچند تعبيراتى در قرآن هست كه اشعار به اين معنى دارد چنان كه در تفسير آيات آينده مى آيد. از بسي__ارى از رواي__ات اس__لامى كه از پ__يامب__ر صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليهم السلام

تفسير مردان (207)

نق__ل ش__ده ني__ز مى خ__وانيم : « او پي__امب__ر نب_ود بلك__ه بن__ده ص_الحى بود » .(1)

ج _ اساس قول سوم ( ذوالقرنين كورش كبير بوده است ) به طور بسيار فش__رده بر دو اصل استوار است :

نخست اين كه : سؤال كنندگان درباره اين مطلب از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله طبق رواياتى كه در شأن نزول آيات نازل شده است يهود بوده اند و يا قريش به تحريك يهود ، بنابراين بايد ريشه اين مطلب را در كتب يهود پيدا كرد. از ميان كتب معروف يهود به كتاب دانيال فصل هشتم بازمى گرديم ، در آن جا چنين مى خوانيم : « در سال سلطنت " بَلْ شَصَّر " به من كه دانيالم رؤيايى مرئى شد بعد از رؤيايى كه اولاً به من مرئى شده بود و در رؤيا ديدم و هنگام ديدنم چنين شد كه من در قصر " شوشان " كه در كشور " عيلام " است بودم و در خواب ديدم كه درنزد نهر "اُولاى" هستم و چشمان خود را برداشته نگريستم و اينك قوچى

در برابر نهر بايستاد و صاحب دو شاخ بود و شاخ هايش بلند ... و آن قوچ را به سمت " مغربى " و " شمالى " و " جنوبى " شاخ زنان ديدم و هيچ حيوانى در مقابلش مقاومت نتوانست كرد و از اين كه احدى نبود كه از دستش رهايى بدهدلهذاموافق رأى خودعمل مى نمود و بزرگ مى شد...».(2) پس از آن در همين كتاب از « دانيال » چنين نقل شده : جبرئيل بر او آشكار گشت و خوابش را چنين تعبير نمود : قوچ صاحب دو شاخ كه ديدى ملوك مدائن و فارس است ( يا ملوك ماد و فارس ). يهود از بشارت رؤياى دانيال چنين دريافتند كه دوران اسارت آن ها با قيام يكى از پادشاهان ماد و فارس و پيروز شدنش بر شاهان بابل ، پايان مى گيرد و از چنگال بابليان آزاد خواهند شد. چيزى نگذشت كه « كورش » در صحنه حكومت ايران ظاهر شد و كشور ماد و فارس را يكى ساخت و سلطنتى بزرگ از آن دو پديد آورد و همان گونه كه رؤياى دانيال گفته بود كه آن قوچ شاخ هايش را به غرب و

1- « نورالثقلين » ، جلد 3 ، به صفحات 294 و 295 مراجعه شود .

2- كت__اب « داني__ال » ، فص__ل هشت__م ، جمل__ه ه__اى 1 _ 4 .

(208) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرق و جنوب مى زندكورش نيز در هر سه جهت فتوحات بزرگى انجام داد. يهود را آزاد ساخت و اجازه بازگشت به فلسطين به آن ها داد. جالب اين كه در تورات دركتاب « اشعيا » فصل 44 شماره 28 چنين مى خوانيم : « آنگاه در خصوص كورش مى فرمايد كه شبان من

اوست و تمامى مشيّتم را به اتمام رسانده به اورشليم خواهد گفت كه بنا كرده خواهى شد ». اين جمله نيز قابل توجه است كه در بعضى از تعبيرات تورات، از كورش تعبير به عقاب مشرق و مرد تدبير كه از مكان دور خوانده خواهد شد آمده است ( كتاب اشعيا، فصل 46، شماره 11 ).

دوم : اين كه در قرن نوزدهم ميلادى در نزديكى استخر در كنار نهر « مُرْغاب » مجسمه اى از كورش كشف شد كه تقريبا به قامت يك انسان است و كورش را در صورتى نشان مى دهد كه دو بال همانند بال عقاب از دو جانبش گشوده شد و تاجى به سردارد كه دو شاخ همانند شاخ هاى قوچ در آن دي_ده مى شود. اين مجسمه كه نمونه بسيار پرارزشى از فنّ حجّارى قديم است آن چنان جلب توجه دانشمندان را نمود كه گروهى از دانشمندان آلمانى فقط براى تماشاى آن به ايران سفركردند. از تطبيق مندرجات تورات با مشخصات اين مجسمه اين احتمال در نظر اين دانشمند كاملاً قوّت گرفت كه ناميدن « كورش » به « ذوالقرنين » ( صاحب دو شاخ ) از چه ريشه اى مايه مى گرفت و هم چنين چرا مجسمه سنگى كورش داراى بال هايى همچون بال عقاب است و به اين ترتيب بر گروهى از دانشمندان مسلّم شد كه شخصيت تاريخى ذوالقرنين از اين ط_ريق كاملاً آشكار شده است. آن چه اين نظريه را تأييدمى كند اوصاف اخلاقى است كه در تاريخ براى كورش نوشته اند. هِرُدُوت مورخ يونانى مى نويسد : « كورش » فرمان داد تا سپاهيانش جز به روى جنگجويان شمشير نكشند و هر سرباز دشمن كه نيزه خود را خم كند او را نكشند و

لشگر كورش فرمان او را اطاعت كردند به طورى كه توده ملت ، مصائب جنگ را احساس نكردند. و نيز « هِرُدُوت » درباره او مى نويسد : كورش پادشاهى كريم و سخى و بسيار ملايم و مهربان بود ،

تفسير مردان (209)

مانند ديگر پادشاهان به اندوختن مال حرص نداشت بلكه نسبت به كرم و عطا حريص بود ، ستم زدگان را از عدل و داد برخوردار مى ساخت و هرچه را متضمن خير بيشتر بود دوست مى داشت. و نيز موّرخ ديگر « ذى نوفن » مى نويسد : كورش پادشاه عاقل و مهربان بود و بزرگى ملوك با فضايل حكماء در او جمع بود ، همّتى فائق و جودى غالب داشت ، شعارش خدمت انسانيّت و خوى او بذل عدالت بود و تواضع و سماحت در وج__ود او جاى كبر و عجب را گرفته بود. جالب اين كه اين موّرخان كه كورش را اين چنين توصيف كرده اند از تاريخ نويسان بيگانه بودند نه از قوم يا ابناء وطن او ، بلكه اهل يونان بودند و مى دانيم مردم يونان به نظر دوستى به كورش نگاه نمى كردند ، زيرا با فتح « ليديا » به دست كورش شكست بزرگى براى ملت يونان فراهم گشت. طرفداران اين عقيده مى گويند اوصاف مذكور در قرآن مجيد درباره ذوالقرنين با اوصاف كورش تطبيق مى كند. ازهمه گذشته كورش سفرهايى به شرق ، غرب و شمال انجام داد كه درتاريخ زندگانيش به طور مشروح آمده است و با سفرهاى سه گانه اى كه در قرآن ذكر شده قابل انطباق مى باشد: نخستين لشگركشى كورش به كشور « ليديا » كه در قسمت شمال آسياى صغير قرار داشت صورت گرفت و اين كشور نسبت به

مركز حكومت كورش جنبه غربى داشت. هرگاه نقشه ساحل غربى آسياى صغير را جلو روى خود بگذاريم خواهيم ديد كه قسمت اعظم ساحل در خليجك هاى كوچك غرق مى شود ، مخصوصا درنزديكى « اِزْمير » كه خليج صورت چشمه اى به خود مى گيرد. قرآن مى گويد : ذوالقرنين در سفر غربيش احساس كرد خورشيد در چشمه گل آلودى فرومى رود. اين صحنه همان صحنه اى بود كه كورش به هنگام فرورفتن قرص آفتاب ( در نظر بيننده ) در خليجك هاى ساحلى مشاهده كرد. لشگركشى دوّم كورش به جانب شرق بود ، چنان كه « هِرُدُوت » مى گويد : اين هجوم شرقى كورش بعد از فتح « ليديا » صورت گرفت ، مخصوصا طغيان بعضى از قبايل وحشى بيابانى كورش را به اين حمله واداشت. تعبيرقرآن «حَتّى اِذابَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ

(210) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْرا» اشاره به سفر كورش به منتهاى شرق است كه مشاهده كرد خورشيد بر قومى طلوع مى كند كه در برابر تابش آن سايبانى ندارند اشاره به اين كه آن قوم بيابان گرد و صحرانورد بودند. كورش لشگركشى سومى داشت كه به سوى شمال ، به طرف كوه هاى قفقاز بود ، تا به تنگه ميان دو كوه رسيد و براى جلوگيرى از هجوم اقوام وحشى با درخواست مردمى كه در آن جا بودند در برابر تنگه سدّ محكمى بن_ا كرد. اين تنگه در عصر حاضر تنگه « داريال » ناميده مى شود كه در نقشه ه__اى موج__ود ميان « ولادى كيوك__ز » و « تِفْليس » نش__ان داده مى ش__ود ، در همان جا كه تاكنون دي__وار آهنى موجود است ، اين ديوار همان سدى است كه كورش بنا نموده زي__را

اوص__افى كه ق__رآن درب__اره س__دّ ذوالق__رنين بي__ان كرده كاملاً بر آن تطبيق مى كن__د. اين بود خ__لاص__ه آن چ__ه در تق__وي__ت نظريه سوم بيان شده است . (1)

گروهى از قريش به اين فكر افتادند كه پيامبر اسلام را به اصطلاح آزمايش كنند ، پس از مشاوره با يهود مدينه سه مسأله طرح كردند : يكى تاريخچه اصحاب كهف ، ديگرى مسأله روح و سوم سرگذشت ذوالقرنين كه پاسخ مسأله روح در سوره اِسْراء آمده و پاسخ دو سؤال ديگر در همين سوره كهف. اكنون نوبت داستان ذوالقرنين است: سوره كهف اشاره به سه داستان شده كه هرچند ظاهرا با هم مختلف هستند اما داراى يك قدر مشترك مى باشند ، ( داستان اصحاب كهف و موسى و خضر و ذوالقرنين ) اين هر سه مشتمل بر مسايلى است كه ما را از محدوده زندگى معمولى بيرون مى برد و نشان مى دهد كه عالم و حقايق آن منحصر به آن چه مى بينيم و به آن خو گرفته ايم نيست. داستان ذوالقرنين درباره كسى است كه افكار فلاسفه و محققان را از ديرزمان تاكنون به خود مشغول داشته و براى شناخت او تلاش فراوان كرده اند. ما

1- ب_ه كت___اب « ذوالق__رني__ن ي__ا ك_ورش كبي_ر » و « ف_رهن_گ قصص ق_رآن » م_راجع_ه ش__ود .

تفسير مردان (211)

نخست به تفسير آيات مربوط به ذوالقرنين ، كه مجموعا 16 آيه است مى پردازيم كه قطع نظر از شناخت تاريخى شخص او خود درسى است بسيار آموزنده و پر از نكته ها. سپس براى شناخت شخص او با استفاده از قراين موجود در اين آيات و روايات و گفتار مورخان وارد بحث مى شويم. و به تعبير ديگر ما نخست

از « شخصيت » او سخن مى گوييم و آن چه از نظر قرآن اهميت دارد همان موضوع اول است. نخستين آيه مى گويد : « وَ يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِى الْقَرْنَيْنِ ...». تعبير به « سَاَتْلُوا » با توجه به اين كه « سين » معمولاً براى آينده نزديك است ، درحالى كه در اين مورد پيامبر صلى الله عليه و آله بلافاصله از ذوالقرنين سخن مى گويد ممكن است براى رعايت ادب در سخن بوده باشد ، ادبى كه آميخته با ترك عجله و شتاب زدگى است ، ادبى كه مفهومش دريافت سخن از خ_دا و سپس بيان براى مردم است. آغاز اين آيه نشان مى دهد كه داستان ذوالقرنين در ميان مردم قبلاً مطرح بوده منتها اختلافات يا ابهاماتى آن را فراگرفته بود ، به همين دليل از پيامبر صلى الله عليه و آله توضيحات لازم را در اين زمينه خواستند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قَرْن»: ش__اخ گ__وسفن__د و ديگ__ر حي__وان___ات.

«ذِكْر»: به خ__اط_ر داشت__ن و ي__ا به زب__ان آوردن.

سرگذشت شگفت انگيز«ذوالقَرنَيْن»

در آيات 83 تا 92 قرآن شريف به داست__ان درس آم__وز و شگفت انگي__ز ديگرى پرداخته و در آيه مورد بحث مى فرمايد:

وَ يَسْئَلُ__ونَ__كَ عَ__نْ ذِى الْقَ_____رْنَيْ__نِ

و از تو اى پيامبر، در باره «ذو القَرنَيْن» مى پرسند.

در م__ورد «ذو القَرنَيْن» دي_دگ_اه ها متفاوت است.

1 _ به باور گروهى، از جمله «مُجاهِد» و «عبداللّه بن عُمَر»، نامبرده پيامبرى از پيامبران خ__دا بود كه جهان به دست او فت__ح شد و او هم___ه كش__ورها را زير پا نهاد.

(212) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

2 _ امّا به باور برخى او پادشاهى دادگر و شايسته كردار بود.

3 _ از امير مؤمنان عليه السلام آورده اند كه در مورد «ذو القَرنَيْن» فرمود: او بنده شايسته كردارى بود كه محبوب خدا و دوستدار خدا

بود و مردم را به پرواپيشگى و درستكارى راه مى نمود. مردم بدانديش شمشيرى بر بخشى از سر او فرود آوردند و او براى مدتى از ميان مردم ناپديد گرديد. پس از مدّتى بازگشت دگرباره دعوت خويش را به سوى توحيد و تقوا آغاز كرد. تبهكاران شمشير ديگرى به قسمت ديگر سرش زدن__د؛ و ب__ه همي___ن جه__ت «ذو القَ__رنَيْ___ن» ن_امي__ده شد.

و آنگ___اه اف____زود: در مي_ان شم_ا نيز همانند او هست.(1)

چرا «ذو القَرنَيْن»؟

در اين م__ورد كه چ__را او را «ذو القَ__رنَيْن» نامي__ده اند ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور «حَسَن» بدان دليل او را به اين نام مى خواندند، كه دو گيسو داشت و م__وه_اى خ__ود را بر دو بخش مرتب مى كرد.

2 _ و به باور «ابن عُبَيْد» بدان دليل كه در دو طرف سرش برآمدگى خاصى بسان دو شاخك بود كه آنها را زير كلاه نهان مى داشت.

3 _ «زُهَرى» و «زَجّاج» برآنند كه، بدان جهت او را به اين نام مى خواندند كه فرمانروايى او شرق و غرب جهان را فرا گرفت.

4 _ و «وَهَب» مى گويد: بدان سبب به اين نام خوانده شد كه در عالم رؤيا به گونه اى به خورشيد نزديك گرديد كه دو شاخ شرقى و غربى آن را فراگرفت؛ و هنگامى كه داستان خواب خود را براى ياران خود بازگفت، او را «ذو القَرنَيْن» يا كسى كه شرق و غ__رب گيت__ى را گ__رفت_ه اس_ت ن__امي__دن__د.

1. منظور، خود آن حضرت است كه بسان «ذو القَرنَيْن» مردم را به توحيد و تقوا فرا مى خواند و به سوى عدل و آزادى راه مى گشود و در اين راه رنج ها كشيد.

تفسير مردان (213)

به باور پاره اى از تاريخ نگاران، او به مدت دو قرن

زندگى كرد و از سوى پدر و مادر اصيل و بزرگ و ريشه دار بود.

و به ب__اور «مُع__اذ» او هم__ان «اسكندر رومى» است كه «اسكندريه» را بنياد كرد.

به هرحال در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:

قُلْ سَأَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْراً.

هان اى پيامبر! بگو: به زودى فشرده اى از داستان او را براى شما بازخواهم گفت.

سنجي_ده و حس_اب شده سخن گفتن(1)

بسيارند كه خود را در همه رشته ها و حرفه ها صاحب نظر مى پندارند و به هنگام گفتن، بدون تعمّق و احساس مسؤليّت در برابر خدا و خلق و تاريخ، رطب و يا بسى و لاف و گزاف و سخنان ناسنجيده و بدون سند و دليل مى بافند و به كسى نيز اجازه چون و چرا و يا دليل خواهى نمى دهند و اين از آفت هاى رشد فرد و جامعه و تمدن است و روسي__اهى رستاخيز به بار مى آورد.

اين داستان در نخستين آيه اش اين درس را مى دهد كه انسان بايد سنجيده بگويد و اگر نمى داند شكيبايى پيشه سازد تا از راهى مطمئن بداند و لب به گفت__ار بگش__ايد: وَ يَسْئَلُ__ونَكَ عَ_نْ ذِى الْقَ__رْنَيْنِ قُ__لْ سَ__أَتْلُ_و...

1. مترجم .

(214) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِنّامَكَّنّالَهُ فِى الاَْرْضِ وَاتَيْناهُ مِنْ كُلِ شَىْ ءٍسَبَبا

م__ا به او در روى زمين ق__درت و حك__ومت داديم و اسباب هرچيز را در اختيارش نهاديم.

(84 / كهف)

فَ__اَتْبَ__عَ سَبَب_ا

او از اي__ن اسب___اب پي_روى ( و استف_اده ) ك___رد. (85 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

گرچه بعضى از مفسران خواسته اند مفهوم « سَبَب » را كه در اصل به معنى طنابى است كه به وسيله آن از درختان نخل بالا مى روند و سپس به هرگونه وسيله اطلاق شده، در مفهوم خاصى محدود كنند ، ولى پيدا است كه آيه كاملاً مطلق است و مفهوم وسيعى دارد و نشان

مى دهد كه خداوند اسباب وصول به هرچيزى را دراختيار ذوالقرنين گذارده بود : عقل و درايت كافى ، مديريت صحيح ، قدرت و قوت ، لشگر و نيروى انسانى و امكانات مادى خلاصه آن چه از وسايل معنوى و مادى براى پيشرفت و رسيدن به هدف ها لازم بود در اختيار او نهاديم .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اِنّا مَكَّنّا لَ___هُ ف____ىِ الاَْرْضِ

ما در روى زمين به او قدرت و امكانات و حكومت و توانمندى بخشيديم و او نيز با بهره ورى شايسته از نعمت خ__دا، به س__ازندگى و آب__ادانى زمين و زمان و به سامان درآوردن ن__ا ب__ه س__ام__ان__ى ها پ__رداخ_____ت.

از امي___ر م__ؤمن__ان عليه السلام آورده ان____د ك_____ه در اي____ن م____ورد ف____رم____ود:

آفريدگار هستى «ابر» را براى او رام ساخت و او بر آن سوار گرديد؛ و افزون بر آن، همه وسايل و اسباب قدرت را به او ارزانى داشت؛ و همه جا را براى او روشن ساخت، به گ__ونه اى كه شب و روز براى او يكسان گرديد.

و اين مفه__وم اقت__دار و امكاناتى بود كه خ__دا در روى زمين به او ارزانى داشت.

وَ اتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ سَبَباً.

و به او دانشى ارزانى داشتيم كه در پرتو آن بتواند هر چيزى را از راه سبب آن بخ__واه__د و اسب__اب هر چيزى را در اختيارش نهاديم تا به هدف خود دست يابد.

تفسير مردان (215)

به باور پاره اى منظور اين است كه: هرآنچه را كه فرمانروايان بزرگ براى آفريدن پي__روزى و س__راف__رازى لازم دارن____د، هم____ه را در دست__رس او ق___رار دادي__م.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه، ما راه رسيدن به هرچيزى را به او نشان داديم؛ درست نظير پيام اين آيه كه مى فرمايد: لَعَلّى اَبْلُغُ الاَْسْبابَ

اَسْبابَ السَّماواتِ...(1)

و فرعون گفت: ه__ان اى ه__ام__ان! ب__راى من آسمانخراشى بساز تا شايد به آن راه ه__ا ب__رس__م؛ ي_ا به راه ه__اى دستي__ابى به آسمان ها...

فَ_____اَتْبَ____عَ سَبَب_________اً

و او نيز از اسباب و راه هايى كه به او آموخته بوديم براى رسيدن به هدف بهره گرفت و آنها را دنبال كرد و از آن جمله راه فرودگاه خورشيد و جايگاه غروب آن راپيش گ__رفت و ب_ه آنج__ا رف__ت.

هرج_ايى راه_ى و هر پيروزى وسيله اى مى طلبد(2)

اين دومين درس اين سرگذشت درس آموز است كه نظام اين جهان نظام حساب و كتاب است و هرجايى راهى دارد و هر موفقيت و پيروزى و سرفرازى در اين جهان و سراى آخرت، وسيله اى مى طلبد. وَ اتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ سَبَباً.

راز م_وفقي_ت و پيروزى

راز موفقيت «ذو القَرنَيْن» در بال گشودن به شرق و غرب گيتى و فتح سبز تاريخ، سازندگى گروهها و جامعه ها، ايجاد سدّ دفاعى عظيم و به ياد ماندنى، رسيدگى به خواسته ها و درمان دردهاى توده ها، تأمين امنيّت، استقلال، آزادى و آسايش واقعى براى مردم، در گرو اين حقيقت سرنوشت ساز بود كه او هر كارى را از راه شايسته و بايسته آن پى مى گرفت و خود و ديگران را با سخنان پرزرق و برق و ادعاى پرطمطراق سرگرم نمى ساخت. فَاَتْبَعَ سَبَباً. و شگفت اين است كه اين اصل و اين درس را بارها در اين سرگذشت تكرار مى كند.

1. سوره غافر، آيه 36 _ 37.

2. مترجم .

(216) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

حَتّى اِذابَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فى عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوْماقُلْنا يا ذَاالْقَرْنَيْنِ اِمّا اَنْ تُعَذِّبَ وَ اِمّا اَنْ تَتَّخِذَ فيهِمْ حُسْنا

تا به غروبگاه آفتاب رسيد ( درآن جا ) احساس كرد كه خورشيد در چشمه ( يا دريا )ى تيره و گل آلودى فرومى رود و درآن جا قومى را يافت، ما گفتيم اى ذوالقرنين ! آيامى خواهى مجازات كنى و يا پاداش نيكويى را درباره آن ها انتخاب نمايى؟ (86 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حَمِئَة » در اصل به معنى گل سياه بدبو و يا به تعبير ديگر « لجن » است و اين نشان مى دهد كه سرزمينى را كه ذوالقرنين به آن رسيده بود داراى لجنزارهاى فراوان بود ،

به طورى كه ذوالقرنين به هنگام غروب آفتاب احساس مى كرد خورشيد در آن لجنزارها فرومى رود ، همان گونه كه همه مسافران دريا و ساحل نشينان چنين احساسى را درباره خورشيد دارند كه در دريا غروب مى كند و يا از دريا سربرمى آورد. بعضى از مفس__ران از تعبير « قُلْنا » ( ما به ذوالقرنين گفتيم ) مى خواهند نبوت او را استفاده كنن_د، ول__ى اين احتم__ال ني__ز وجود دارد كه منظور از اين جمله الهام قلبى باشد كه در مورد غير پيامبران نيز وجود داشته اما نمى توان انكار كرد كه اين تعبير بيشتر نبوت را در نظ__ر انسان مجسم مى كند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حَمِئَة»: گل سياه يا لجن بدبو.

در آيه مورد بحث، در ادامه سرگذشت او مى افزايد:

حَتّى اِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فى عَيْنٍ حَمِئَةٍ

او در اين سير علمى و اكتشافى اش به جايى رسيد كه پايان آبادى ها و آبادانى ها ب__ود و پس از آن ج_اى آب__ادى به چش__م نمى خ_ورد.

با اين بي__ان منظ__ور از غ__روبگ__اه خ__ورشي__د، پ__اي__ان آبادى و آبادانى هاى روى زمي__ن است و نه جايگاه غ__روب خورشيد؛ چ__را كه كسى به آنج__ا نمى رسد.

تفسير مردان (217)

هنگامى كه به آنجا رسيد، چنين احساس كرد كه گويى خورشيد در چشمه اى گل آلود و تيره رنگ فرو مى رود؛ و اين در حالى بود كه خورشيد در حقيقت در پشت آن چيزى كه احساس مى كرد نهان مى شد و نه در چشمه اى فرو مى رفت؛ چرا كه خورشيد در آب غروب نمى كند و در آن فرو نمى رود، بلكه آن مشعل فروزان در آسمان است و انسان هنگامى كه در كنار دريا و يا در روى امواج آبها باشد چنين مى پندارد كه خورشيد در درون آبها غروب مى كند و زمانى

كه در خشكى باشد اين احس__اس ب__ه او دست مى ده__د كه خورشيد در خاك غروب مى نمايد، درحالى كه هي__چ ي__ك از اين دو احس__اس حقيق__ت ن__دارد.

منظور از «عَيْنٌ حَمِئَة»، چشمه اى گل آلود و سياه رنگ است؛ و اگر «عَيْنٌ حامِيَةٌ» خوانده شود به مفهوم چشمه اى از آب گرم مى باشد.

«كَعْب» در مورد اين داستان مى گويد: در تورات ديده ام كه مى گويد: در آنجا احس__اس كرد كه خورشيد در آب و گل مى نشست.

وَ وَجَدَ عِنْدَها قَوماً

و در آنج__ا به گ__روه__ى از انس__ان ه__ا ب__رخ__ورد و م__ردم__ى را يافت كه بر سر آن چشم__ه ب__ودند.

قُلْن____ا يا ذَا الْقَ___رْنَيْ_نِ اِمّا اَنْ تُعَ_____ذِّبَ وَ اِمّا اَنْ تَتَّخِ__ذَ فيهِ__مْ حُسْن__اً.

به او گفتيم: هان اى «ذو القَرنَيْن» تو در مورد آنان آزاد هستى، مى خواهى آنان را كيفر كن و يا راه و روشى نيكو در ميانشان قرار ده و آنان را تربيت نما.

از اين فراز اين نكته دريافت مى گردد كه آن مردم، كفرگرا و بيدادپيشه بودند، چرا كه خدا به او فرمان داد كه آنان را به كيفر كارشان كيفر كند و نابود سازد و يا به بند اس__ارت كش__د و آنان را بر اساس ادب و اخلاق انسانى تربيت نمايد و عدالت و آزادى و ارزش ه_____اى اله_____ى را در مي____انش__ان رواج بخش___د.

(218) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آيا او پيامبر بود؟

و در اين م__ورد پ__اس__خ ها يكس_ان نيست.

كسانى كه «ذو القَرنَيْن» را پيامبر مى دانند، به همين آيه استدلال مى كنند و بر آنند كه خدا به او اختيار داد كه آنان را به كيفر كفر و بيدادشان بكشد و يا ببخشايد و تربيت كند؛ و روشن است كه دريافت خواست خدا و فرمان ا و از راه وحى و رسالت ممكن است و

آن ه__م وي__ژه پي__امب___ران خ__داست.

«كَعْبى» برآن است كه خدا به او الهام فرمود.

«ابن اَنْبارى» مى گويد: ممكن است او پيامبر خدا باشد و خدا به او وحى نمايد و يا انسان شايسته كردارى باشد و به او الهام گردد؛ درست همان گونه كه به مام پرفضيلت م__وسى اله__ام گرديد: وَ اَوْحَيْنا اِلى اُمِّ مُوسى...(1) و ما به مادر موسى الهام نموديم كه...

و «قَتاده» مى گويد: سياست و تدبير «ذو القَرنَيْن» هماهنگ با خواست خدا و ف__رم__ان او ب___ود.

1. سوره قَصَص، آيه 7.

تفسير مردان (219)

قالَ اَمّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ اِلى رَبِّه فَيُعَذِّبُهُ عَذابا نُكْرا

گفت : اما كسانى كه ستم كرده اند آن ها را مجازات خواهيم كرد سپس ، به سوى پروردگارشان ب__ازمى گ__ردند و خ_دا آن ه__ا را مج__ازات ش__دي__دى خ__واه__د نمود. (87 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

«نُكْر» از ماده « مُنْكَرْ » به معنى ناشناخته است ، يعنى عذاب ناشناخته اى كه هرگز آن را باور نمى كرد. اين ظالمان و ستمگران هم مجازات اين دنيا را مى چشند و هم عذاب آخرت را .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«نُكْر»: از ماده «مُنْكَر» به مفهوم ناشناخته است كه در آيه شريفه منظور عذابى سخ___ت و ه____راس انگي_____ز اس__ت.

پس از دري__افت پي__ام خ__دا گفت:

ق__الَ اَمّا مَ__نْ ظَلَ__مَ فَسَ__وْفَ نُعَ__ذِّبُ_هُ

امّا آن كسانى را كه به خود و ديگران ستم روا داشته اند، آنان را كيفر خواهيم نمود.

«ابن عبّاس» مى گويد: منظور اين است كه هر كس شرك ورزد و راه بيداد در پيش گيرد، او را خواهيم كشت، مگر اينكه روى توبه به بارگاه خدا بياورد و توبه نمايد و راه و روشى عادلانه و انسانى در پيش گيرد.

ثُ__مَّ يُ__رَدُّ اِلى رَبِّ_ه فَيُعَ_ذِّبُ_هُ عَذاباً نُكْراً.

آنگاه به

سوى پروردگارش بازگردانيده مى شود و خدا نيز او را به عذابى سخت و ناشناخته كيفر خواهد كرد كه از عذاب و كيفر اين جهان سخت تر است.

(220) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

دو اص__ل تشويق و كيفر عادلانه و بجا(1)

تشويق درست و بجا و عادلانه زبانى و عملى، معجزه مى كند؛ از سويى فرد شايسته كردار را انرژى و همت بلند و توان ادامه راه مى بخشد و از دگرسو توانايى ها و توانمندى هاى خفته را برمى انگيزد، خوبان را در خوبى هايشان دلگرم و زشتكاران را در زشتكارى دلسرد مى سازد، همان گونه كه تشويق نادرست و نابجا و ظالمانه نيز فاجعه ها به بار مى آورد و عناصر و جريانات خمود و گمراه و نادان را در حماقت و شرارت و زشتكارى و بيداد جسارت مى دهد.

امي__ر مؤمنان عليه السلام مى ف_رماي_د: وَ لاتَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسىءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَواءٍ...(2)

هان اى مالك! مباد كه شايسته كردار و زشتكار در نظرگاه تو يكسان جلوه كنند و در تشويق اينان و كيفر آنان رسالت خود را وانهى كه در آن صورت شايسته كرداران ج__امع__ه در ك__ار خ__ويش بى انگي__زه و بى رغبت مى گردند و زشتكاران در زشتى و بي__داد خ__ود جس__ورت_ر و درن__ده خ__وت_ر.

و اي__ن درس ديگ__ر داست__ان «ذو القَ_رنَيْن» اس__ت: اَمّا مَ__نْ ظَلَ__مَ ... و اَمّا مَنْ آمَنَ...

1. مترجم .

2. نَهْجُ البَلاغَه، نامه 53.

تفسير مردان (221)

وَ اَمّا مَنْ امَ__نَ وَ عَمِلَ صالِح__ا فَلَ__هُ جَزاءً الْحُسْنى وَ سَنَقُولُ لَهُ مِنْ اَمْرِنا يُسْرا

و اما كسى كه ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد پاداش نيكو خواهد داشت و مادستور آسانى به او خواهيم داد. (88 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

هم با گفتار نيك با او برخورد خواهيم كرد و هم تكاليف سخت و سنگين بر دوش او نخواهيم گذارد و خراج و

ماليات سنگين نيز از او نخواهيم گرفت. گويا هدف ذوالقرنين از اين بيان اشاره به اين است كه مردم در برابر دعوت من به توحيد و ايمان و مبارزه با ظلم و شرك و فساد ، به دو گروه تقسيم خواهند شد : كسانى كه تسليم اين برنامه سازنده الهى شوند مطمئنا پاداش نيك خواهند داشت و در امنيت و آسودگى خاطر زندگى خواهند كرد. اما آن ها كه در برابر اين دعوت موضع گيرى خصمانه داشته باشن__د و به ش__رك و ظل__م و فس__اد ادامه دهند مجازات خواهند شد. ضمنا از مقابله «مَنْ ظَلَمَ» با « مَنْ امَنَ وَ عَمِلَ صالِحا » معلوم مى شود كه ظلم در اين جا به معنى ش__رك و عم__ل ناصالح است كه از مي__وه هاى تل__خ درخت ش__وم شرك مى باشد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اصل برخورد سهل و آسان با مردم(1)

راز ديگر سرفرازى و موفقيت آن جهانگشاى بزرگ و عدالت پيشه اين بود كه در اوج نظم و برنامه و دقّت و سنجيده بودن كارهايش با مردم بر اساس سهولت و آسانى برخورد مى كرد و از سختگيرى و بدبينى و بدرفتارى _ كه وجود او و حكومتش را ب___ارى گران احس__اس كنند _ سخت دورى م_ى جس_ت و با همه وجود يار آنان بود.

وَ سَنَقُ___ولُ لَ___هُ مِ__نْ اَمْ__رِن__ا يُسْ__راً.

1. مترجم .

(222) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبا

سپس ( بار ديگر ) از اسبابى كه در اختيار داشت بهره گرفت.(89 / كهف)

حَتّى اِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْرا

تا به خاستگاه خورشيد رسيد ( در آن جا ) مشاهده كرد كه خورشي_د بر جمعيتى طلوع مى كند كه ج__ز آفت__اب ب___راى آن ه___ا پ__وششى ق__رار نداده بوديم.(90 /

كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« ذوالقرنين » سفر خود را به غرب پايان داد سپس عزم شرق كرد. «درآن جامشاهده كردكه خورشيد برجمعيتى طلوع مى كندكه جزآفتاب براى آن ها پوششى قرار نداده بوديم». احتمالى كه در تفسير اين جمله گفته اند اين است كه س__رزمي__ن آن ها يك بي__اب__ان فاقد كوه و درخت بود و چيزى كه آن ها را از آفتاب بپ_وش__اند و ساي__ه دهد در آن بيابان وجود نداشت .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادام__ه سخ___ن در اي__ن م___ورد مى ف__رم___اي_د:

ثُ__مَّ اَتْبَ__عَ سَبَب_اً.

ذو القَرنَيْن سفر خود به غرب را پايان داد و آنگاه در راه ديگرى گام سپرد تا به مشرق بازگردد. و بدين سان راهى جديد در پيش گرفت و از اسباب و وسايل ديگرى ك_ه در اختي__ار داش__ت در راه__ى ديگ__ر به_ره گ__رف_ت.

حَتّى اِذا بَلَ__غَ مَطْلِ__عَ الشَّمْسِ وَجَ__دَها تَطْلُ__عُ عَل__ى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَ__لْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً.

و همچنان به راه خويش ادامه داد تا در خاور زمين به آخرين نقطه آبادى و آب__ادانى رسي__د؛ به ج__ايى كه ديگ__ر كوه و درخت و ساختمانى برروى زمين نبود.

1- « ف__ى ظ__لال » و « فخ___ر رازى » ذي____ل آي__ه م___ورد بح__ث .

تفسير مردان (223)

در آنجا به مردمى برخورد نمود كه جز نور خورشيد براى آنان پوششى قرار نداده بوديم. هنگامى كه خورشيد طلوع مى كرد، به درون آبها و پناهگاه ها پناه مى بردند تا از گ__رم__اى س__وزان آن ان__دكى بي__اس__ايند و از آب و سايه آرامش بخش بهره گيرند و زم__انى كه خ__ورشي__د غ__روب مى ك___رد از آبه__ا و پناهگاه ها بيرون مى آمدند و ب__ه ك__ار و ت__لاش مى پرداختند.

از حضرت باقر عليه السلام در اين مورد آورده اند كه فرمود: آنان به صنعت خانه سازى و ساختمان سازى آشنا نبودند؛ از اين رو

در برابر گرماى سوزان خورشيد به آبها و پناهگاه هاى طبيعى پناه مى بردند.

(224) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كَ__ذلِ__كَ وَ قَ__دْ اَحَطْن__ا بِم__ا لَ_____دَيْ_____هِ خُبْ_____را

( آرى ) اين چني__ن بود ( كار ذوالقرنين ) و ما به خوبى از امكاناتى كه نزد او بود آگاه بوديم.

(91 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

بعضى از مفسران اين احتمال را در تفسير آيه داده اند كه جمله فوق اش__اره اى است به هدايت الهى نسبت به ذوالقرنين در برن_امه ها و تلاشهايش .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ترسيم ادامه داستان در اين آيه ش__ريف__ه مى اف__زايد:

كَذلِكَ

آرى، اين__ان نيز بس__ان م__ردم__ى بودند كه در مغ__رب زمي__ن زندگى مى كردند.

به باور پاره اى منظور اين است كه، آرى، «ذو القَرنَيْن» همچنان كه راه ديار غرب را پيش گرفت و به آنجا رفت، پس از آن راهى ديار شرق گرديد و تا خاستگاه خ__ورشي__د پي__ش رف_ت.

وَ قَدْ اَحَطْنا بِما لَدَيْهِ خُبْراً.

و ما به خوبى مى دانيم كه چه نيرو و سلاح و سپاهى در اختيار ذو القَرنَيْن بود و ما به هم__ه اين ك__اره__ا و امك_ان_ات او آگ__اهى كامل داشتيم.

به باور پاره اى منظور اين است كه: ما از كارهاى او آگاه بوديم و پيش از آنكه او به جاى برسد و دست يابد به سرنوشت او دانا بوديم؛ درست همان گونه كه او را در كارهايش آموزش مى داديم و هماره راهنمايى اش مى نموديم.

و بدي__ن س__ان آف__ري__دگار هستى كارهاى او را مى ستايد و خشنودى خودش را از او و انديش___ه و عقي___ده و عملك__ردش اع__لان مى كن__د.

1- « المي___________زان » ، جل____________د 13 ، صفح_______ه 391 .

تفسير مردان (225)

ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبا

( باز ) از اسب__اب مهم__ى ( ك__ه در اختي__ار داش__ت ) استف_____اده ك____رد.(92 / كهف)

حَتّى

اِذا بَلَ_غَ بَيْ_نَ السَّ_دَّيْنِ وَجَ___دَ مِ_نْ دُونِهِم__ا قَوْما لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَ_وْلاً

( و همچنان به راه خود ادامه داد ) تا به ميان دو كوه رسيد و درآن جا گروهى غير از آن دو را ي__اف__ت ك__ه هي______چ سخن____ى را نم__ى فهمي___دن___د. (93 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اشاره به اين كه او به يك منطقه كوهستانى رسيد و در آن جا جمعيتى ( غير از دو جمعيتى كه در شرق و غرب يافته بود ) مشاهده كرد كه از نظرتمدن در سطح پايينى بودند ، چرا كه يكى از روشن ترين نشانه هاى تمدن انسانى ، همان سخ_ن گفت_ن او اس_ت. بعضى نيز اين احتمال را داده اند كه منظور از جمله « لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلاً » اين نيست كه آن ها به زبان هاى معروف آشنا نبودند ، بلكه آن ها محتواى سخن را درك نمى كردند ، يعنى از نظر فكرى بسيار عقب مانده بودند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و در آيه مورد بحث مى فرمايد:

ثُ__مَّ اَتْبَ__عَ سَبَب__اً

و آنگ__اه از راه ديگ__رى به ح__رك__ت درآمد و راه جديدى را در پيش گرفت تا بر منطق__ه اى ت__ازه دس__ت ي__اب__د.

از اين آيه شريفه چنين دريافت مى گردد كه زمين كروى شكل است، چرا كه مى فرمايد: او از هم__ان راه__ى كه آم__ده ب__ود باز نگش__ت، بلك__ه از هم__انج__ا راهىِ سمت و سوى ديگرى گرديد.

«سَدّ»: بستن؛ و مانعى بزرگ پديدآوردن ميان دو چيز.

(226) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و اينك داستان سدّ «ذو القَرنَيْن»

در آيات 93 تا 97 قرآن شريف به بخش ديگرى از سفر تاريخى و سازنده آن مرد خدا پس از بازگشت از شرق و غرب زمين پرداخته و روشنگرى مى كند كه او چگونه در ميان آن دو كوه بلند

كه گذرگاه و راه نفوذ تبهكاران بود سدّى استوار ايجاد كرد و چگونه درس توحيد و معاد داد و مردم را به سوى خداى يكتا فراخواند و با سپاس نعمت ه__ايى كه به او ارزان__ى داشته ب__ود، راه سپ__اس نعمت ه_ا را به آنان آموخت.

در نخستي__ن آي__ه م_ورد بحث مى فرمايد:

حَتّى اِذا بَلَ__غَ بَيْ__نَ السَّ__دَّيْ_نِ

تا آنگاه كه «ذو القَرنَيْن» ميان دو كوه رسيد.

گروهى از جمله «ابن عبّاس»، «قَتاده» و... بر آنند كه، اينك آفريدگار هستى به ترسيم جريان بازگشت او از شرق، حركت او از ميان دو كوه و پديد آوردن سدّى استوار در ميان آنها به منظور جلوگيرى از نفوذ يأجوج و مأجوج و دار و دسته تبهكار آن__ان پ__رداخت__ه و مى ف__رم__اي_د: حَتّى اِذا...

او راه خ___ود را هم__ان گ__ون__ه ادام__ه داد ت___ا ب__ه مي______ان دو ك__وه رسي__د.

وَجَ__دَ مِ_نْ دُونِهِما قَوْماً لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَولاً.

در آنج__ا به م__ردم__ى برخ__ورد كه زب__ان و لغتى را نمى فهميدند و خود به شيوه اى خاصّ سخن مى گفتند.

«ابن عبّاس» مى گويد: آنان به گونه اى بودند كه به سختى مطالب ديگران را مى فهميدند و ديگران نيز به دشوارى مى توانستند زبان و خواسته آنان را دريابند و با آنان همنشين و همسخن گردند.

تفسير مردان (227)

قالوُا يا ذَاالْقَرْنَيْ_نِ اِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِى الاَْرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَ_رْجا عَلى اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدّا

( آن گروه به او ) گفتند : اى ذوالقرنين يأجوج و مأجوج دراين سرزمين فساد مى كنند آياممكن است ما ه__زين__ه اى براى تو قرار دهيم كه ميان ما و آن ها سدى ايجاد كنى؟ (94 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

از اين جمله استفاده مى شود كه آن جمعيت از نظر امكانات اقتصادى وضع خوبى داشتند

، اما از نظر صنعت و فكر و نقشه ناتوان بودند ، لذا حاضر شدند هزينه اين سدّ مهم را بر عهده گيرند مشروط بر اين كه ذوالقرنين طرح و ساختمان آن را پذيرا گردد .

يأجوج و مأجوج چه كسانى بودند ؟

در قرآن مجيد در دو سوره از يأجوج و مأجوج سخن به ميان آمده ، يكى در آيه مورد بحث و ديگر در سوره انبياء آيه 96. آيات قرآن به خوبى گواهى مى دهد كه اين دو نام متعلق به دو قبيله وحشى خونخوار بوده است كه مزاحمت شديدى براى ساكنان اطراف مركز سكونت خود داشته اند. در تورات در كتاب « حِزْقيل » فصل سى و هشتم و فصل سى و نهم و در كتاب رؤياى « يُوحَنّا » فصل بيستم از آن ها به عنوان « گوگ » و « مأگوگ » ياد شده است كه معرّب آن يأجوج و مأجوج مى باشد. به گفته مفسر بزرگ ، علامه طباطبايى در « الميزان » از مجموع گفته هاى تورات استفاده مى شود كه مأجوج يا يأجوج ، گروه يا گروه هاى بزرگى بودند كه در دوردست ترين نقطه شمال آسيا زن_دگى داشتند مردمى جنگجو و غارت گر بودند .(1) دلايل فراوانى از تاريخ در دست است كه در منطقه شمال شرقى زمين در نواحى مغولستان در زمان هاى گذشته گويى چشمه جوشانى از انسان وجود داشته ، مردم اين منطقه به سرعت زاد و ولد مى كردند و پس از كثرت و فزونى به سمت شرق، يا جنوب سرازير

1- « الميزان » ، جلد 13 ، صفحه 411 .

(228) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى شدند و همچون سيل روانى اين سرزمين ها را زير پوشش خود قرار مى دادند و تدريجا درآن جا ساكن

مى گشتند. براى حركت سيل آساى اين اقوام ، دوران هاى مختلفى در تاريخ آمده است كه يكى از آن ها دوران هجوم اين قبايل وحشى در قرن چهارم ميلادى تحت زمامدارى « آتيلا » بود كه تمدن امپراطورى روم را از ميان بردند. و دوران ديگر كه ضمنا آخرين دوران هجوم آن ها محسوب مى شود در قرن دوازدهم ميلادى به سرپرستى چنگيزخان صورت گرفت كه بر ممالك اسلامى و عربى ، هجوم آوردند و بسيارى از شهرها از جمله بغداد را ويران نمودند. در عصر كورش نيز هجومى از ناحيه آن ها اتفاق افتاد كه در حدود سال پانصد قبل از ميلاد بود ، ولى در اين تاريخ ، حكومت متحد ماد و پارس به وجودآمد و اوضاع تغييركرد و آسياى غربى از حملات اين قبايل آسوده شد. به اين ترتيب نزديك به نظر مى رسد كه يأجوج و مأجوج از همين قبايل وحشى بوده اند كه مردم قفقاز به هنگام سفر كورش به آن منطق__ه تق__اض__اى جل__وگي__رى از آن ه__ا را از وى نمودند و او نيز اقدام به ساختن س_د معروف ذوالقرنين نمود .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آنان پس از آگاهى از اقتدار و امكانات و دانش وصف ناپذير «ذو القَرنَيْن»، به او ن__زدي__ك ش___دن__د و گفتن__د:

قالُوا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فىِ الاَْرْضِ

ه__ان اى «ذو القَرنَيْن»! «يَ__أج__وج» و «مَ_أجوج» در روى زمين تبهكارى مى كنند.

ممك__ن است خ__دا زب__ان آن__ان را ب__ه «ذو القَ__رنَيْن» اله__ام فرمود، درست هم__ان گ__ونه كه به «سليم__ان» زبان پرندگان را آموخت.

و نيز مى توان گفت كه فرد زبان شناس و زبان دانى حضور داشت و تقاضاى آنان را

1- براى توضيح بيشتر به كتاب «ذوالقرنين يا كورش كبير» و «فرهنگ

قصص قرآن» مراجعه نماييد.

تفسير مردان (229)

براى آن حضرت ترجمه كرد و روشن ساخت كه دار و دسته تبهكار و بيدادگر «يَأجوج» و «مَأجوج» به آنان يورش مى آورند و به كشتار آنان و تاراج دارايى و ث__روتش__ان مى پ__ردازن__د و آن__ان تق__اض__اى ي_ارى دارند.

«كَلْبى» در اين مورد مى گويد: آنان در بهاران هجوم مى آوردند و همه ذخاير و امكانات غذايى و كشت و زرع آنان را مى خوردند و مى بردند.

و به باور برخى منظور اين است كه آنان از «يأجوج» و «مأجوج» و دار و دسته آن دو، احساس خطر مى كردند و پيش بينى مى نمودند كه آنان در آينده دست به تبهكارى و تج__اوز خواهن_د زد.

يَأجوج و مَأجوج

در اين مورد كه ي_أج__وج و م__أج__وج چه كسانى بودند؟ ديدگاه ها يكسان نيست:

1 _ «حُذَيْفِه» از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه در پاسخ پرسش وى در مورد اين دو تن و دار و دسته آنان، فرمود: آنان هركدام مردمى هستند كه به چهارصد قبيله و تيره تقسيم مى گردند و مردان آنان در دوران زندگى هزار مرد پيكارگر از نسل خ____ود را مى بينن____د.

2 _ و «وَهَب» و «مُقاتِل» آورده اند كه آنان از نسل و تبار «يافث»، فرزند «نوح» بودند كه پ__در ت__رك ه_است.

3 _ به باور «سُدى» ترك ها گروهى از تيره هاى «يَأجوج» و «مَأجوج» بودند كه از منطقه جغرافيايى و سرزمين خود حركت كردند و ذو القَرنَيْن با ايجاد سدّى عظيم راه را بر آن_ان بست و ديگر نتوانستند به سرزمين خود بازگردند.

امّا به باور «قَتاده» آنان از سرزمين خويش حركت كردند و «ذو القَرنَيْن» با بستن سدّى عظيم بر سر راه آنان از حركت بيست و يك قبيله جلوگيرى كرد و تنها يك گروه از

آنان از سرزمين خود بيرون آمده بودند كه ديگر نتوانستند دگرباره بازگردند؛ و آنان همين ترك زبان هاهستند.

(230) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَهَلْ نَجْعَ__لُ لَكَ خَ_رْجاً عَلى اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدّاً.

پس آيا هزينه و بودجه اى از خود، بر اين اساس در اختيار شما قرار بدهيم كه ميان م____ا و آن_____ان س____دى عظي____م پ__دي__د آورى؟

در آيه شريفه به جاى واژه «خَرْج»، «خَراج» نيز آمده است؛ و تفاوت ميان اين دو واژه در اين است كه «خَراج» به مفهوم چيزى است كه از زمين خارج مى گردد، امّا «خَرْج» چيزى است كه از ثروت و دارايى جدا مى شود.

ب__رخ__ى بر آنن__د كه «خَراج» به «غلّه» گفته مى شود و «خرج» به مزد و اجرت كار.

امّا به باور برخى ديگر «خَراج» به مفهوم ماليات زمين است و خرج به ماليات سرانه گفته مى شود و پاره اى نيز بر اين عقيده اند كه خراج به مفهوم ماليات سالانه است و «خَرج» چي_زى است كه يك بار گرفته مى شود.

تفسير مردان (231)

قالَ ما مَكَّنّى فيهِ رَبّى خَيْرٌ فَاَعينُونى بِقُوَّةٍ اَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْما

( ذوالقرنين ) گفت : آن چه را خدا در اختيار من گذارده بهتراست ( از آن چه شما پيشنهادمى كنيد ) مرا با ني__رويى ي__ارى كنيد ،تا مي__ان شم__ا و آن ها سد محكمى ايجاد كنم. (95 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« رَدْم » دراصل به معنى پركردن شكاف به وسيله سنگ است ، ولى بعدا به معنى وسيع ترى كه ش_امل ه_رگونه سد و حتى شامل وصله كردن لباس مى شود گفته شده است. جمعى از مفسران معتقدند كه « رَدْم » به سد محكم و نيرومند گفته مى شود (1) و طبق اين تفسير ذوالقرنين به آن ها قول داد كه بيش

از آن چه انتظار دارند بنا كند. ضمنا بايد توجه داشت كه سَدّ و سُدّ به يك معنى است و آن حايلى است كه ميان دوچيز ايجاد مى كنند، ولى به گفته « راغب » در مفردات بعضى ميان اين دو فرق گذاشته اند ، اولى را مصن__وع انس__ان و دوم__ى را حاي__ل ه__اى طبيع__ى دانست__ه اند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«رَدْم»: ب__ه س__دّ ني__رومن__د گفت__ه مى ش___ود.

امّا «ذو القَرنَيْن» پس از شنيدن پيشنهاد آنان و تقاضاى ياريشان براى آزاد زيستن و تأمين امنيت و دفاع از حقوق و حدودشان، گفت:

قالَ ما مَكَّنّى فيهِ رَبّى خَيْرٌ

ثروت و قدرتى را كه خداى توانا به من ارزانى داشته است، از آنچه شما به من پيشنهاد مى كنيد و وامى گذاريد بهتر و بالاتر است.

فَاَعينُونى بِقُ__وَّةٍ اَجْعَلْ بَيْنَكُ___مْ وَ بَيْنَهُ___مْ رَدْم___اً.

شما مرا با تأمين نيروى انسانى و فراهم آوردن ابزار كار يارى كنيد تا به خواست خدا ميان شما و آنان سدّى عظيم پديد آورم تا ديگر آنان نتوانند دست تجاوز به سوى

1- « روح المعانى » ،« تفسيرصافى » و « تفسير كبير » .

(232) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شم__ا بگش__اين__د و از ده__ان__ه اين ك__وه عب_ور كنند.

تأمين حقوق و امنيّت مردم(1)

فلسفه وجودى دولت در جامعه هاى مترقّى و پيشرفته به منظور سامان دادن به نابسامانى ها، گشودن راه هاى تعالى و ترقى براى همه، توزيع امكانات مادّى و معنوى به صورت عادلانه و تأمين حقوق و آزادى و امنيّت انسان هاست؛ در غير اين صورت عدمش به ز وجود آن است، تا چه رسد كه خ__ود آن، آف__ت آزادى و امنيّ__ت و پايمال كننده حقوق انسان ها گردد.

هر چهره و تشكيلاتى در صورت اوّل ماندنى و شرافتمند و در نظرگاه افكار عمومى و مردم

روشن و آگاه، در خور احترام است و در صورت دوّم منفور و مردود، گرچه روزگارى با زور عريان و نيمه عريان خود را تحميل كند.

راز ديگر موفقيت «ذو القَرنَيْن» در بال گشودن به شرق و غرب گيتى يكى هم همين اص__ل ظ__ريف و دقي__ق و اس__اسى ب__ود؛ به همين جهت براى تأمين حقوق انسان ها و ارزانى داشتن امنيّت براى آنان تدابيرى مى انديشد و از آن جمله آن سدّ عظيم دف____اع__ى را پ__دي__د م__ى آورد.

و بدين سان اين درس را مى دهد كه نه خود حقوق و امنيّت شهروندانش را بازيچه خ__ودسرى ها و خ__ودك__امگى ها مى سازد و نه به ديگران اجازه اين كار را مى دهد. ...اَجْعَ__لْ بَيْنَكُ__مْ وَ بَيْنَهُ__مْ رَدْم_____اً.

اصل مشاركت ملّى

راز ديگر موفقيت ذو القَرنَيْن اين واقعيت است كه خود را برنامه ريز و طراح و مبتكر كارها مى نگرد و راه را نشان مى دهد و پيشتاز است و از خود مايه مى گذارد، امّا به راستى به اصل مشاركت ملّى در روند جامعه و اداره امور و پيشرفت كارها مى ان__ديش__د. فَاَعينُ__ونى بِقُ_وَّةٍ...

1. مترجم .

تفسير مردان (233)

اتُونى زُبَرَ الْحَديدِ حَتّى اِذا سَاوى بَيْنَ الصَّدَفَيْ_نِ قالَ انْفُخُوا حَتّى اِذا جَعَلَهُ نارا قالَ اتُونى اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرا

قطعات بزرگ آهن براى من بياوريد ( و آن ها رابه روى هم چيد ) تا كاملاً ميان دو كوه راپوشانيد ، سپس گفت : ( آتش در اطراف آن بيافروزيد و ) در آتش بدميد ، ( آن ها دميدند )تا قطعات آهن را سرخ و گداخته كرد، گفت: (اكنون) مس ذوب شده براى من بي_اوريد تا ب__ه روى آن بريزم.(96 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« زُبَر » جمع « زُبْرَة » به معنى قطعات بزرگ و ضخيم آهن است. « صَدَف

» در اين جا به معنى كناره كوه است و از اين تعبير روشن مى شود كه ميان دو كناره كوه شكافى بوده كه يأجوج و مأجوج از آن وارد مى شدند ، ذوالقرنين تصميم داشت آن را پر كند. هنگامى كه قطعات آهن آماده شد ، دستور چيدن آن ها را به روى يكديگر صادر كرد « تا كاملاً ميان دو كوه را پوشاند : حَتّى اِذا ساوى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ ». به هر حال سومين دستور ذوالقرنين اين بود كه به آن ها گفت مواد آتش زا ( هيزم و مانند آن ) بياوريد و آن را در دوطرف اين سد قرار دهيد و با وسايلى كه در اختيار داريد « در آن آتش بدميد تا قطعات آهن را ، سرخ و گداخته كرد : قالَ انْفُخُوا حَتّى اِذا جَعَلَهُ نارا ». در حقيقت او مى خواست ، از اين طريق قطعات آهن را به يكديگر پيوند دهد و سدّ يكپارچه اى بسازد و با اين طرح عجيب ، همان كارى را كه امروز به وسيله جوشكارى انجام مى دهند انجام داد ، يعنى به قدرى حرارت به آهن ها داده شد كه كمى نرم شدند و به هم ج__وش خوردند. سرانجام آخرين دستور را چنين صادر كرد : « گفت مس ذوب شده براى من بياوريد تا به روى اين سد بريزم: قالَ اتُونى اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرا ». و به اين ترتيب مجموعه آن سدّ آهنين را با لايه اى از مس پوشانيد و آن را از نفوذ هوا و پوسيدن حفظ كرد. بعضى از مفسران نيز گفته اند كه در دانش امروز به اثبات رسيده كه اگر مقدارى مس به آه__ن اض__افه كنند مقاومت آن را بسي__ار

زي_ادتر مى كند ،

(234) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ذوالقرنين چ__ون از حقيق_ت آگاه بود اقدام به چنين كارى كرد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«زُبَر»: قطعه هاى آه__ن و ي__ا مس. اين واژه جم_ع «زُبْرَه» بر وزن «غرفه» مى باشد.

«قِطْر»: آه_____ن و ي___ا م_____س گ____داخت___ه و م_____ذاب.

«صَدَف»: كن____اره ك_____وه.

آنگاه براى آغاز عمليات بزرگ سدسازى به آنان دستور داد:

اتُ____ونى زُبَ___رَ الْحَ____دي__دِ

اينك قطع__ات آه__ن را ن__زديك بي__اوري__د و به من ب__دهي__د تا كار را به يارى خ____دا آغ____از نم_____اي___م.

حَتّى اِذا ساوى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ

پس از آماده شدن قطعات بزرگ آهن، «ذو القَرنَيْن» ميان دو كوه را با چيدن آنها هموار گردانيد، به گون___ه اى ك_ه مي__ان دو ك_وه پوش___انده شد.

«اَزْهَرى» مى گويد:بدان دليل به دو سوى كوه «صَدَف» گفته مى شود كه از دو سو با هم ب__راب__رند و در يك خ__ط مستقي__م به يكديگر مى رسن__د.

و پس از چي__ده ش__دن قطع__ات آهن بود كه سومين دستور را صادر كرد و گفت:

ق____________الَ انْفُخُ__________وا

اين__ك به وسيله دم آهنگ__ران در آتش__ى كه بر روى آنه__ا اف_روخته بود، بدمند.

حَتّى اِذا جَعَلَ_______هُ ن______اراً

تا بر اثر آن دميدن پياپى و بسيار در آن آتش، قطعات آهن بسان آتش سرخ گداخته شد و همه آنها به هم جوش خوردند و به هم پيوستند.

ق__الَ اتُ_ونى اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً.

و سرانجام دستور داد كه: مس ذوب شده يا آهن مذاب بياوريد تا برروى آنها بريزم و روى آنها را بپوشانم. اين كار نيز انجام شد و

تفسير مردان (235)

همه روزنه ها مسدود گرديد و سدّ پولادين، بسان ديوارى استوار و تزلزل ناپذير كه مصالح ساختمانى آن به جاى آجر و گل از آهن و مس ذوب شده بود، راه را بر تج__اوزك__اران مس___دود س_اخت.

اص__ل استحك__ام در كارها(1)

اين آيات نشانگر اين نكته

است كه «ذو القَرنَيْن» كار خود را با تدبير و دقّت آغاز مى كرد و هماهنگ با دقيق ترين شيوه هاى مهندسى، آن را پيش مى برد و به بهترين صورت به انجام مى رسانيد و در همه مراحل، اصل استحكام در كارها و محكم كارى راه و رسم او بود. اتُونى زُبَرَ الْحَديدِ...

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است كه ضمن داستان درس آموزى فرمود: ...وَ لكِنَّ اللّهَ يُحِبُ عَبْ_____داً اِذا عَمِ__لَ عَمَ____لاً اَحْكَمَ__هُ.(2)

امّا خداى فرزانه بنده اى را دوست مى دارد كه وقتى انجام رساندن كارى را به عهده گ__رف__ت، آن را به بهت__ري__ن و ش__ايست__ه ترين ص__ورت ممك__ن به انج__ام رساند.

1. مترجم .

2. اَمالى صَدُوق، ص 443.

(236) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَمَا اسْط_اعُ__وا اَنْ يَظْهَ_رُوهُ وَ مَااسْتَطاعُوا لَهُ نَقْبا

( سرانجام آن چنان سد نيرومندى ساخت ) كه آن ها قادر نبودند ازآن بالا روند و نمى توانستند نقب__ى در آن ايجاد كنند.(97 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

سرانجام اين سد به قدرى نيرومند و مستحكم شد كه « آن گروه مفسد ، قادر نبودند از آن بالا بروند و نه قادر بودند در آن نقبى ايجاد كنند » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِسْتَطاع»: اين واژه به سه صورت آمده است: «اِسْتَطاعَ، يَسْتَطي_عُ» و «اِسْطاعَ ، يَسْطي_عُ» و «اِسْتاعَ ، يَسْتي_عُ».

در آيه مورد بحث در اشاره به پايان يافتن عمليات سدسازى و ترسيم پاره اى از ثم____رات آن مى ف__رم__ايد:

پس از ايجاد آن سدّ نيرومند و تسخيرناپذير، دارو دسته تبهكار «يأجوج» و «مأجوج»، ديگر نتوانستند از آن سدّ بالا روند و نتوانستند آن را سوراخ كنند و راه نفوذى پديد آورند، چرا كه آن سدّ، هم بسيار پولادين و نفوذناپذير ساخته شده بود و ه__م ارتف__اع زيادى داشت.

به باور برخى اين «سدّ»

در پشت درياى «روم» درميان دوكوه قرارداشت و اين دو كوه به اقيانوس امتداد مى يافت.

امّا به باور ب__رخى ديگر در پشت دربند و نزديكى هاى ارمنستان و آذربايجان بود.

و برخى نيز عرض آن را پنج__اه و ارتفاع آن را دويست متر خاطرنشان ساخته اند.

تفسير مردان (237)

ق__الَ هذا رَحْمَ__ةٌ مِنْ رَبّى فَ__اِذا جاءَ وَعْدُ رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ وَ كانَ وَعْدُ رَبّى حَقّا

گفت اين از رحمت پروردگار من است اما هنگامى كه وعده پروردگارم فرا رسد آن رادرهم مى ك__وب__د و وع____ده پ__روردگ__ارم ح___ق اس__ت. (98 / كهف)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين جا ذوالقرنين با اين كه كار بسيار مهمى انجام داده بود و طبق روش مستكبران مى بايست به آن مباهات كند و بر خود ببالد و يا منتى بر سر آن گروه بگذارد ، اما چون مرد خدا بود، با نهايت ادب چنين «اظهار داشت كه اين از رحمت پروردگار من است : قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبّى». اگر علم و آگاهى دارم و به وسيله آن مى توانم چنين گام مهمى بردارم از ناحيه خدا است و اگر قدرت و نفوذ سخن دارم آن هم از ناحيه او است . و اگر چنين مصالحى در اختيار من قرار گرفت آن هم از بركت رحمت واسعه پروردگار است ، من چيزى از خود ندارم كه بر خويشتن ببالم و كار مهمى نكرده ام كه بر گردن بندگان خدا منت گذارم. سپس اين جمله را اضافه كرد كه گمان نكنيد اين يك سد جاودانى و ابدى است نه « هنگامى كه فرمان پروردگارم ف__رارس__د آن را دره__م مى ك__وب__د و به ي__ك س__رزمين صاف و هموار مبدل مى س__ازد ». ذوالق__رنين در اي__ن گفت__ارش به مس__أل__ه فناء دنيا

و درهم ريختن س__ازم__ان آن در آست__انه رست_اخي_ز اش_اره مى كند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، قرآن ادب انسانى و مراتب حق شناسى و سپاس او به بارگاه خدا را به تابلو مى برد، كه در برابر قدردانى و ستايش مردم به خاطر كار بزرگ و ارزن__ده اش خاضع__انه گف_ت:

ق__الَ ه___ذا رَحْمَ__ةٌ مِ_نْ رَبّى

اين «سدّ» عظيم، رحمت و بخشايشى از پروردگار من است كه آن را براى دفع شرارت تبهكاران به بندگان خود ارزانى داشته است.

(238) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَاِذا جاءَ وَعْدُ رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ

و هنگامى كه وعده پروردگارم فرا رسد و نشانه هاى رستاخيز پديدار گردد، خدا اين «سدّ» و هر بناى استوارى همانند آن را نيز با زمين يكسان مى سازد؛ و اين پس از فرود «عيسى» و كشته شدن «دَجّال» به دست او خواهد بود.

وَ ك___انَ وَعْ____دُ رَبّى حَقّ___اً.

و وع__ده پ__روردگار م__ن درست و تخلّف ن_اپذير است.

پ_رتوى از آيات(1)

ه_دف هاى تربيتى و اخ_لاقى داستان «ذو القَرنَيْن»

قرآن را نبايد يك كتاب تاريخى پنداشت كه در پى ترسيم رويدادها، رخدادها، جريانات، حوادث و فراز و نشيب هاى زندگى و جامعه ها و يا در انديشه وقايع نگارى است، بلكه يك كتاب فكرى، فرهنگى، عقيدتى، خانوادگى، معنوى، حقوقى، تربيتى و كتاب نويد و هشدار است كه انسان را به زندگى پرافتخار انسانى و خداپسندانه فرامى خواند؛ و در اين راه و اين هدف بزرگ است كه به ترسيم سرگذشت پيامبران، شايسته كرداران، آزاديخواهان، تعالى جويان و انسان ها و جامعه هاى مترقّى و بلندهمت مى پردازد و گاه فرازهاى شگفت انگيز و درس آموزى به تابلو مى برد تا بدين وسيله پيروانش را به انديشيدن و انديشاندن برانگيزد و ترسيم فرازهايى از سرگذشت ذوالق__َرنَيْن ب__ا نك__ات آم__وزن__ده تربيتى و اخ__لاق__ى اش ب__اي__د در اين راستا مورد نگ__رش ق_____رار گي__رد.

هشدار از آفت غرور و خودكامگى

«ذو القَرنَيْن» با اينكه خاور و باختر گيتى را مى گشايد و همه جا را زير پا مى نهد و همه قدرت ها در برابرش سر تسليم فرود مى آورند، نه به آفت غرور گرفتار مى شود و نه

1. مترجم .

تفسير مردان (239)

به بلاى خودسرى و خودكامگى و بدمستى. و شگفت انگيز است كه هماره به قدرت بى كران خدا توكّل و اعتماد مى كند و هرچه دارد همه را پرتوى از رحمت و بخشايش او عن___وان مى س__ازد. ه__ذا رَحْمَ__ةٌ مِ____نْ رَبّى.

فن_اپذيرى دني_ا

درس ديگر اين داستان آن است كه هشدار مى دهد كه در غوغاى زندگى و در اوج ساختن و آراستن و آباد كردن زمين و زمان و آراستن چهره زندگى، اين جهان، زودگذر و فناپذير است تا مباد انسان ها آن را به جاى سراى ماندگار برگيرند...فَاِذا جاءَ وَعْدُ رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ...

و ديگر معادشناسى و ايمان به جهان ديگر

و در فرجام داستان نيز همين فرمانرواى پراقتدار و همين فاتح سبز تاريخ درس معادشناسى مى دهد و روشنگرى مى كند كه رستاخيز فرا مى رسد و وعده خدا تخلف ناپ__ذير است.(1) وَ ك__انَ وَعْ_دُ رَبّ_ى حَقّاً.

و بدين سان مى نگريم كه قرآن در ترسيم سرگذشت شايسته كرداران هدف هاى تربيتى را پى مى گيرد.

درس يكت__اپ__رست__ى و توحيدگرايى

درس ديگر اين سرگذشت انسانساز اين است كه از آغاز تا فرجام، آفريدگار هستى را ح__اكم بر ك__ران تا كران هست__ى و ح__اك__م بر ج__امع__ه و ت__اري__خ مى نگ__رد.

در آغاز داستان روشنگرى مى كند كه، همه قدرت ها و عزّت ها و اقتدارها و امك_انات و نعمت ها، از اوست و او سرچشمه همه اينهاست، اِنّا مَكَّنّا لَ__هُ فِى الاَْرْضِ...

و در ادامه سرگذشت، اين واقعيت را ترسيم مى كند كه بايد بر اساس مقررات و

1. دريافت از تفسير نمونه _ نگارنده.

(240) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ق___واني__ن خ__دا تدبي__ر ام__ور ك__رد، نه ب___ه دلخ__واه: قُلْن__ا يا ذَا الْقَ__رْنَيْنِ اِمّا اَنْ تُعَ_____ذِّبَ وَ اِمّا اَنْ تَتَّخِ_____ذَ فيهِ___مْ حُسْن____اً.

در گام سوّم يادآورى مى كند كه خدا بر همه رويدادها آگاه است و بر همه چيز احاطه دارد؛ كَذلِكَ وَ قَدْ اَحَطْنا بِما لَدَيْهِ خُبْراً.

و در مراح__ل بعد نش__ان مى دهد ك_ه، آنچه پروردگار انسان به او ارزانى دارد، بهتر و ماندگارتر است. ما مَكَّنّى في_هِ رَبّى خَيْرٌ ...

و در پ__اي__ان داست__ان نيز همه دل هاى حق پذير را متوجه

رحمت و بخشايش خ__دا مى س__ازد. ه__ذا رَحْمَ__ةٌ مِ_نْ رَبّى...

تفسير مردان (241)

تذكر پسر به پدر

وَ اذْكُ__رْ فِى الْكِت__ابِ اِبْ__راهيمَ اِنَّهُ ك_انَ صِ_دّيق__ا نَبِيّ__ا

در اين كتاب از ابراهيم ياد كن كه او بسيار راستگو و پيامبر خدا بود. (41 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

كلمه «صِدّيق» صيغه مبالغه از صدق و به معنى كسى است كه بسيار راستگواست، بعضى گفته اند به معنى كسى است كه هرگز دروغ نمى گويد. اين صفت به قدرى اهميت دارد كه در آيه فوق حتى قبل از صفت « نبوت » بيان شده ، گويى زمينه ساز ش__ايستگى برا?پ_ذيرش نبوت است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«صِدّيق»: كس__ى كه در حق پ__ذي__رى و گ_واهى به حق بسيار جدّى و پرشور است.

پ_رت_وى از سرگ_ذشت اب_راهي_م

در آيات 41 تا 50 پرتوى از سرگذشت انسانساز ابراهيم، پدر توحيدگرايان به تابلو مى رود. نخست در اين مورد مى فرمايد:

وَ اذْكُ____رْ فِ___ى الْكِت____ابِ اِبْ__رهي____مَ

هان اى پيامبر! در اين كتاب از ابراهيم قهرمان توحيد و تقوا ياد كن...

روشن است كه اين يادكِرد و گراميداشت به خاطر ويژگى هاى اخلاقى و انسانى او ب__ود كه مى ف_رمايد: اِنَّهُ كانَ صِدّيقاً نَبِيّاً.

چرا كه او پيامبرى بزرگ و بسيار تصديق كننده دين و مفاهيم و مقررات آن بود. اين ديدگاه «جُبّائى» در تفسير آيه است.

امّا به باور «ابو مُسْلِم»، او مردى بسيار راستگو و پيامبرى بزرگ بود.

(242) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ويژگى راستگويى و راستى پيشگى(1)

ويژگى ارجدار راستگويى و راستى پيشگى از صفات ارزشمند اخلاقى و انسانى است؛ و آف__ري__دگار هست__ى آن را با س__رشت انس__ان ه__ا هم_اهنگ ساخته است.

بر اين اساس است كه آدميان دوست مى دارند هماره در شرايطى باشند كه راست بگويند و سخن درست بشنوند و دروغگويى و دروغبافى را انحراف از سرشت و ناهماهنگ با وجدان و خرد و بيگانه روى از راه فطرت و شريعت مى نگرند و هنگامى

كه بر اثر فشار و خشونت در محيط خانه و يا حاكميت استبداد در جامعه و يا به خاطر عدم انجام وظيفه يا هر انگيزه و بهانه ديگرى به دروغ پناه مى برند، بى درنگ ح__ركت ه__اى نام__وزون چش__م ها،

ل__رزش ناخ__واست__ه ان__دام ه_ا،

به خشك__ى گ__راييدن آب دهان،

ض__رب__ان تن__د و نامنظم قل__ب،

صداى بريده بريده و غير طبيعى،

و ديگر علائم و نشانه هاى انحراف از جاده راستى و راستى پيشگى، زنگ هاى خط____ر را ب___ه ص__دا درم__ى آورد.

و گويى به همين دليل است كه در سرگذشت ابراهيم دو بار و در دو آيه درس راستى مى دهد و از او و خاندانش با اين ويژگى ياد مى شود...(2) وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ اِبْ__رهي__مَ اِنَّ__هُ ك__انَ صِ_دّيق__اً نَّبِيّ__اً...

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در اين مورد مى فرمايد:

اَقْرَبُكُمْ مِنّى غَداً فِى الْمَوْقِفِ اَصْدَقُكُمْ فِى الْحَديثِ وَ اَدّاكُمْ لِلاْءمانَةِ وَ اَوْفاكُمْ بِالْعَهْدِ وَ اَحْسَنُكُمْ

1. مترجم .

2. سوره مريم، آيه 41 و 50.

تفسير مردان (243)

خَلْق__اً وَ اَقْ_رَبُكُ__مْ مِنَ النّاسِ.(1)

در روز رست__اخي__ز اين چن_د گ__روه به م_ن نزديك تر خواهند بود:

1 _ كسانى كه در زندگى راستگوترين ها باشند؛

2 _ در اداى ام__انت ها بيشت__ر درستك__ارى و ج_ديّت نشان دهند؛

3 _ در پيم__انهاى خ__ويش باوف__ات__ر باشند؛

4 _ در اخلاق و رفتار انسانى به ارزش هاى اخلاقى آراسته تر باشند؛

5 _ و با درست انديشى، درست گويى و رفتار عادلانه و انسانى، به مردم نزديك تر و پرمهر و دگر دوست تر باشند.

1. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 60.

(244) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِذْ قالَ لاَِبي__هِ يا اَبَ_تِ لِ_مَ تَعْبُ_دُ م_ا لا يَسْمَ__عُ وَ لا يُبْصِ__رُ وَ لا يُغْنى عَنْكَ شَيْئا

هنگامى كه به پدرش گفت : اى پدر چرا چيزى را پرستش مى كن_ى كه نمى شنود ونم_ى بيند و هي_چ مشكلى را از تو حل نمى كند؟ (42 / مريم)

شرح

آيه از تفسير نمونه

منطق گيرا و كوبنده ابراهيم

«اَب» در لغت عرب گاهى به معنى پدر و گاه به معنى عمو آمده است. اين بيان كوتاه و كوبنده يكى ازبهترين دلايل نفى شرك و بت پرستى است، چرا كه يكى از انگيزه هاى انسان در مورد شناخت پروردگار انگيزه سود و زيان است كه علماى عقايد از آن تعبير به مسأله « دفع ضرر محتمل » كرده اند. او به عمويش آزر مى گويد: «چرا تو به سراغ معبودى مى روى كه نه تنها مشكلى از كار تو نمى گشايد ، بلكه اصلاً قدرت شنوايى و بين__ايى ن__دارد». درحقيقت ابراهيم دراين جا دعوتش را از عمويش شروع مى كند ، به اين دلي__ل كه نف__وذ در نزديك__ان لازم تر است ، همان گونه كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نخست م__أم__ور ش__د كه اق__وام نزديك خود را به اسلام دعوت كند ، همان گونه كه در آي____ه 214 س__وره شع____راء مى خ__واني__م : « وَ اَنْ__ذِرْ عَشي__رَتَ__كَ الاَْقْ__رَبي__نَ »

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بح_ث مى ف_رمايد:

اِذْ قالَ لاَِبيهِ يا اَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ

آنگاه كه «ابراهيم» به پدرش «آزر» گفت: پدرجان! چرا كسى و يا چيزى را مى پ__رست__ى كه ن_دايى را نمى شنود؟

وَ لا يُبْصِرُ

و پ__رستشگران خود را نمى بيند...

وَ لا يُغْن_______ى عَنْ_______كَ شَيْئ______اً.

و در زن__دگى اين جهان سود و زيانى به حال تو ندارد و تو را از چيزى بى نياز نمى سازد، چ__را چني__ن چي__زى را مى پ__رستى؟!

تفسير مردان (245)

ي__ا اَبَ_تِ اِنّ_ى قَ_دْ ج__اءَنى مِنَ الْعِلْ__مِ ما لَ__مْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنى اَهْدِكَ صِراطا سَوِيّا

اى پدر علم و دانشى نصيب من شده است كه نصيب تونشده ، بنابراين از من پيروى ك_ن ت_ا ت_و را ب___ه راه راس_ت ه___داي__ت كن__م. (43 / مريم)

شرح آيه از تفسير

نمونه

دليل پيروى از ع_الِم

ابراهيم آزر را به پيروى از خود دعوت مى كند ، با اين كه قاعدتا عمويش از نظر سن از او بسيار بزرگ تر بوده و در آن جامعه سرشناس تر و دليل آن را چنين ذكر مى كند « كه من علمى دارم كه نزد تو نيست » ( قَدْ جاءَنى مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ ). اين يك قانون كلى است درباره همه كه در آن چه آگاه نيستند از آن ها كه آگاهند پيروى كنند و اين در واقع برنامه رجوع به متخصصان هر فن و از جمله مسأله تقليد از مجتهد را در فروع احكام اسلامى مشخص مى سازد ، البته بحث ابراهيم در مسائل مربوط به فروع دين نبود ، بلكه از اساسى ترين مسأله اصول دين سخن مى گفت ، ولى حتى در اين گونه مسائل نيز بايد از راهنمايى هاى دانشمند استفاده كرد ، تا هدايت به صراط سَوِىّ كه همان « ص__راط مستقيم » اس_ت ، ح__اص__ل گ__ردد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، به ترسيم منطق روشن ابراهيم در دعوت به يكتاآفريدگار هستى و هشدار از شرك ادامه مى دهد كه گفت:

ي__ا اَبَتِ اِنّى قَ__دْ ج__اءَنى مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَ__أْتِكَ

پدرجان! من به خاطر لطف خدا و دريافت پيام او به شناخت و معرفت روشنى از ذات پ__اك و صف__ات او ن__اي__ل آمده ام كه چنين دانش و بينشى براى تو حاصل ني__امده است، پس بي_ا و از م__ن پيروى نما...

فَ___اتَّبِعْن__ى اَهْ____دِكَ صِ__راط____اً سَ__وِيّ____ا.

تا به خواست خدا و در پرتو لطف او تو را به راه راست و بى انحراف كه هرگز تو را از ح_ق دور نسازد و گمراه نكند، رهبرى نمايم.

(246) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ي__ا اَبَ__تِ لا تَعْبُ____دِ الشَّيْط____انَ اِنَّ الشَّيْط__انَ ك_____انَ لِل__رَّحْم__نِ عَصِيّ__ا

اى پ__در شيط__ان را پ__رست__ش مك__ن كه شيط__ان نسبت به خداوند رحمن عصي__انگر بود.

(44 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

البته پيدا است كه منظور از عبادت در اين جا عبادت به معنى سجده كردن و نماز و روزه براى شيطان به جا آوردن نيست ، بلكه به معنى اطاعت و پيروى فرمان است كه اين خود يك نوع از عبادت محسوب مى شود. معنى عبادت و پرستش آن قدر وسيع است كه حتى گوش دادن به سخن كسى به قصد عمل كردن به آن را نيز شامل مى گردد و نيز قانون كسى را به رسميت شناختن يك نوع عبادت و پرستش او محسوب مى شود. از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نقل شده : « مَنْ اَصْغى اِلى ناطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ ، فَاِنْ كانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ اِنْ كانَ النّاطِقُ عَنْ اِبْليسَ فَقَدْ عَبَدَ اِبْليسَ : كسى كه به سخن سخن گويى گوش فرا دهد ( گوش دادن از روى تسليم و رضا ) او را پرستش كرده ، اگر اين سخن گو از سوى خدا سخن مى گويد خدا را پرستيده است و اگر از سوى ابليس سخن مى گويد ابليس را عبادت كرده » .(1) به هر حال ابراهيم مى خواهد اين واقعيت را به عمويش تعليم كند كه انسان در زندگى بدون خط نمى تواند باشد يا خط اللّه و صراط مستقيم است و يا خط شيطان عصيانگر و گمراه ، او بايد در اين ميان درست بينديشد و براى خويش تصميم گيرى كند و خير و صلاح خودرا دور از تعصب ها و تقليدهاى كوركورانه در نظ_ر بگي_رد.

1- «

سفينة البحار » ، جلد 2 ، صفحه 115 ( ماده عبد ) .

تفسير مردان (247)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

هش__دار از پرستش شيطان!

و در ادامه سخن او را از پرستش و پيروى شيطان هشدار داد و گفت:

ي__ا اَبَ__تِ لا تَعْبُ__دِ الشَّيْط____انَ

پدرجان! شيط__ان را ف__رم__انبردارى مك__ن، كه بس__ان پرستشگر او خواهى بود.

روشن است كه انسان كفرگرا شيطان را نمى پرستد، بلكه وسوسه او را پيروى م__ى كن__د و ف__رم__انب__ردارى و پي__روى، در نگ__رش ق__رآنى بس____ان پ__رست___ش و م__رحل___ه اى از آن اس______ت.

اِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيّا.

چ__را كه شيط_ان عصيانگر و نافرمان بارگاه خداى بخشاينده است.

(248) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ي__ا اَبَتِ اِنّ_ى اَخ_افُ اَنْ يَمَسَّ_كَ عَ__ذابٌ مِ__نَ ال__رَّحْم__نِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطانِ وَلِيّا

اى پ__در ، من از اين مى ترسم كه عذابى از ناحي__ه خ__داون___د رحم__ن به ت__و رس___د در نتيج___ه از دوست__ان شيط__ان باش__ى. (45 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

تعبير ابراهيم در برابر عمويش آزر در اين جا بسيار جالب است از يك سو مرتبا او را با خطاب يا ابت ( پدرم ) كه نشانه ادب و احترام است، مخاطب مى سازد و از سوى ديگر جمله « اَنْ يَمَسَّكَ » نشان مى دهد كه ابراهيم از رسيدن كوچك ترين ناراحتى به آزر ناراحت و نگران است و از سوى سوم تعبير به « عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ » اشاره به اين نكته مى كند كار تو به واسطه اين شرك و بت پرستى به جايى رسيده كه خداوندى كه رحمت عام او همگان را در برگرفته به تو خشم مى گيرد و مجازاتت مى كند ، ببين چه كار وحشتناكى انجام مى دهى. و از سوى چهارم اين كار تو كارى است كه سرانجامش ، قرار گرفتن زير چتر ولايت شيطان

است .

راه نفوذ در ديگران

كيفيت گفتگوى ابراهيم با آزر كه طبق روايات مردى بت پرست و بت تراش و بت فروش بوده و يك عامل بزرگ فساد در محيط محسوب مى شده ، به ما نشان مى دهد كه براى نفوذ در افراد منحرف ، قبل از توسل به خشونت بايد از طريق منطق ، منطقى آميخته با احترام ، محبت ، دلسوزى و در عين حال توأم با قاطعيت استفاده كرد ، چراكه گروه زيادى از اين طريق تسليم حق خواهند شد ، هر چند عده اى در برابر اي__ن روش ب__از هم مق__اومت نش__ان مى دهن__د كه البته حساب آن ها جدا است و باي__د برخ__ورد ديگرى با آن ها داشت .

تفسير مردان (249)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ابراهي__م به روشنگ__رى خ__ود ادام_ه مى ده_د كه:

ي__ا اَبَ_تِ اِنّى اَخ__افُ اَنْ يَمَسَّكَ عَ__ذابٌ مِ__نَ الَّرحْم___انِ

پدرجان! من نگران آن هستم كه مباد از سوى خداى بخشاينده عذابى به سراغ تو بيايد، چرا كه تو بر كفرگرايى خويش اصرار مى ورزى.

فَتَكُ___ونَ للِشَّيْط____انِ وَلِيّ___ا.

به باور «جُبّائى» منظور اين است كه: در نتيجه به شيطان وانهاده مى شوى و او نيز برايت سودبخش نخواهد افتاد.

امّا به ب__اور «مُسْلِم» منظ__ور اي__ن است كه: در آن ص__ورت، در خوارى و لعنت پي__رو شيط__ان خ__واه_ى شد.

از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: آنگاه است كه در آتش شعله ور دوزخ، همدم و همنشين شيطان خ_واهى شد.

و از ديدگاه پاره اى ديگر، آنگاه است كه به ولايت و سرپرستى شيطان وانهاده شده و او بر ت_و ولايت خ__واهد كرد.

اين تعبير كه در آيه شريفه او را دوست و همنشين شيطان مى خواند و نه شيطان را همنشين او، به خاطر آن است كه او را بيشتر سرزنش نموده باشد

و رسوايى اش را بيشتر سازد و منظور اين است كه: در آن صورت به عذاب خدا گرفتار مى گردى و شيط__ان ني__ز ت__و را ي__ارى نخ__واه__د ك__رد و خ__وار و نگ__ونس__ار خ__واهى شد.

(250) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ق__الَ اَراغِبٌ اَنْ__تَ عَنْ ءَالِهَت__ى يا اِبْراهيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لاََرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنى مَلِيّا

گفت: اى ابراهيم آيا تو ازخدايان من روى گردانى؟ اگر ( ازاين كار ) دست برندارى تو را سنگسار مى كنم ، از من براى مدتى طولانى دورشو. (46 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

كلمه « مَلِيّا » به گفته « راغب » در « مفردات » از ماده اِمْلاء به معنى مهلت دادن طولانى آمده است و در اين جا مفهومش آن است كه براى مدت طولانى يا هميشه از من دور شو. نه تنها دلسوزى هاى ابراهيم و بيان پربارش به قلب آزر ننشست بلكه او از شنيدن اين سخنان ، سخت برآشفت. جالب اين كه اولاً « آزر » حتى مايل نبود تعبير انكار بت ها و يا مخالفت و بدگويى نسبت به آن ها را بر زبان آورد ، بلكه به همين اندازه گفت : « آيا تو روى گردان از بت ها هستى » مبادا به بت ها جسارت شود ، ثانيا : به هنگام تهديد ابراهيم ، او را به سنگسار كردن تهديد نمود ، آن هم با تأكيدى كه از « لام » و « نون تأكيد ثقليه » در « لاََرْجُمَنَّكَ » استفاده مى شود و مى دانيم سنگسار كردن يكى از بدترين انواع كشتن است . ثالثا : به اين تهديد مشروط قناعت نكرد ، بلكه در همان حال ابراهيم را وجودى غير قابل تحمل شمرد و به او گفت

: براى هميشه از نظرم دور شو. اين تعبير بسيار توهين آميزى است كه افراد خشن نسبت به مخالفين خود به كار مى برند و در فارسى گاهى به جاى آن « گورت را گم كن » مى گوييم ، يعنى نه تنها خ__ودت براى هميشه از من پنه__ان ش__و ، بلكه جايى برو كه حتى قبرت را هم نبينم .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَلرَّغْبَةُ عَنِ الشَّىْ ء»: به مفه__وم روى گ__رداني__دن از چي__زى آم__ده اس_ت.

«اِنْتِه___________اء»: خ_______وددارى.

«رَجْم»: سنگباران ساختن؛ و به مفهوم بدگويى و ناسزا گفتن نيز آمده است.

«مَلِىّ»: روزگارى طولانى؛ ديرزمان.

پدر ابراهيم كه بود؟

همان گونه كه پيشتر اشاره رفت، «آزر» پدر «ابراهيم» نبود، بلكه نياى مادرى او بود و نام پدر ابراهيم «تارخ» بود، چرا كه به باور دانشوران شيعه، پيامبر گرامى اسلام از ريشه و تبارى پاك و پاكيزه برخاسته و همه پدران او تا آدم مسلمان و توحيدگرا بودند.

تفسير مردان (251)

از خ____ود پي__امبر گ__رامى صلى الله عليه و آله آورده ان__د ك___ه ف___رم___ود:

لَ__مْ يَ__زَلْ يَنْقُلُنِ__ى اللّهُ مِ__نْ اَصْلابِ الطّاهِريِنَ اِلى اَرْحامِ الْمُطَهَّراتِ حَتّى أَخْرَجَنى في ع__الَمِكُ__مْ ه______ذا...(1)

خداى پرمهر هماره مرا از راه پدران و مادران پاك و پاكيزه و درست انديش، پيش آورد تا به دني__اى شما و در عص__ر و زم__ان شم__ا به دني_ا آورد.

و مى دانيم كه قرآن شريف كفرگرايان را به پاكى وصف نمى كند و مى فرمايد: اِنَّما الْمُشْ__رِك__وُن نَجِ__سٌ...

ج_ز اين نيست كه ش_رك گرايان ناپاكند.

امّا آزر در برابر خيرخواهى و دعوت توحيدى او واكنش نابخردانه اى نشان داد و باخشونت و تندى به تهديد او پرداخت كه:

ق__الَ اَراغِ__بٌ اَنْ__تَ عَ_نْ الِهَت__ى يا اِبْرهيمُ

هان اى ابراهيم! آياتو از پرستش خدايان من روى برتافته اى؟

لَئنْ لَمْ تَنْتَهِ لاََرْجُمَنَّكَ

اگ_ر دست از اي__ن ان__ديش__ه و رفت__ارت برن__دارى ت__و را

سنگباران خواهم كرد.

به باورپاره اى منظوراين است كه:اگردست ازتوحيدگرايى واعلان بيزارى از شرك و كفر برندارى باران ناسزا را بر تو مى بارانم.

و به باور پاره اى ديگر تورا خواهم كشت.

وَ اهْجُ__رْنى مَلِيّ___ا.

در م___ورد اين ف__راز ني_ز دو نظر است:

1 _ به باور گروهى از جمله «حَسَن»، «مُجاهِد»، «سعيد بن جُبَير» و... منظور اين است كه براى مدتى طولانى از من دورشو.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر از جمله «ابن عباس» منظور اين است كه: از من دور شو تااز كيفرم درامان باشى و به سلامت بمانى، چرا كه واژه «مَلِىّ» به مفهوم «سالم» است.

1. اعتقادات صَدُوق، ص 110.

(252) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّى اِنَّهُ كانَ بى حَفِيّا

(اب__راهي__م) گفت: سلام بر تو، من به زودى برايت از پروردگارم تقاضاى عفو مى كنم ، چرا كه او نسبت به من مه_ربان است. (47 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين سلام ممكن است توديع و خداحافظى باشد كه با گفتن آن و چند جمله بعد ، ابراهيم ، « آزر » را ترك گفت. در واقع ، ابراهيم در مقابل خشونت و تهديد آزر ، مقابله به ضد نمود ، وعده استغفار و تقاضاى بخشش پروردگار به او داد. در اين جا سؤالى مطرح مى شود كه چرا ابراهيم به او وعده استغفار داد ، با اين كه مى دانيم آزر ، هرگز ايمان نياورد و استغفار براى مشركان، طبق صريح آيه 113 سوره توبه ممنوع است. پاس__خ اين س__ؤال به ط__ور مش__روح ذيل همان آيه سوره توبه ذكر شده است (تفسير نمونه ، جلد 8 صفحه 106) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«حَفِىّ»: پر مه__ر و لطف__ى كه هم__ه نعمت ه__ا را به بن__دگ__ان ارزان__ى م__ى دارد.

امّا اب__راهي__م در ب__راب__ر

آن تن__دى و خش__ون__ت بسي__ار «آزر» ب__ا منط__ق ق__انع كنن__ده و مه__ر بسي__ار به او ن__زدي__ك ش__د و گف__ت: س__لام ب__ر ت__و ب__اد!

قَ_______الَ سَ_________لاَمٌ عَلَيْ________كَ

به باور «جُبّائى» و «اب_و مُسْلم»، اين درود و سلام، نشان فراق و خداحافظى است.

امّا به باور پاره اى، درود و سلام احترام و نيكى است و منظور اين است كه: پدرجان! با اينكه من درست مى گويم و شما خوب نمى انديشى، با اين وصف به منظور اداى حقوق پدرى و بزرگى به گفتارت بها مى دهم و تو را نافرمانى نمى كنم و از ن__زدت مى روم، چش__م خداحاف__ظ.

آنگ__اه اف__زود: سَاَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبّى

م__ن ب__ه زودى از پ__روردگ__ارم ب__راى ت_و آمرزش و هدايت خواهم خواست...

تفسير مردان (253)

در تفسي__ر اين جمل__ه دي__دگ__اه ها متف__اوت است:

1 _ به باور پاره اى «ابراهيم» به حكم خرد و انديشه خويش و تشويق او به تفكّر، به او نويد آمرزش خواستن از بارگاه خدا داد، چرا كه تا آن زمان پيامى از سوى خدا در م__ورد زشت__ى و ن__ادرست__ى آم__رزش خ__واهى ب__راى كافران دريافت نداشته بود.

2 _ امّا به باور «جُبّائى» منظور اين است كه اگر پرستش هاى ذلت بار را وانهى، من نيز براى تو از بارگاه پروردگارم آمرزش خواهم خواست.

3 _ و از ديدگاه «اَصَمّ» منظور اين است كه: اگر دست از شرك بردارى و به راه توحيدگرايى گام سپارى، از پروردگارم خواهم خواست كه در دنيا گرفتار ع___ذاب نگ__ردى.

اِنَّهُ كانَ بى حَفِيّا.

به باور «ابن عبّاس» و «مُقاتِل»، منظور اين است كه: چرا كه خدا نسبت به من هماره پ__رمه___ر اس_ت.

امّا به ب___اور پاره اى، خ__دا هم__اره به من نيك__ى نم___وده و نيكى خواهد نمود.

و ب__ه ب__اور پ___اره اى ديگ___ر منظور اين است كه:

چرا كه خدا به گفتگوى من و تو آگاه و داناست.

(254) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ اَدْعُوا رَبّى عَسى اَلاّ اَكُونَ بِدُعاءِ رَبّى شَقِيّا

و از شما و آن چه غير از خدا مى خوانيد كناره گيرى مى كنم و پروردگارم را مى خوانم و اميدوارم دع__اي__م در پيشگ__اه پ__روردگ__ارم بى پ__اس__خ نم__اند. (48 / مريم)

فَلَمَّا اعْتَ__زَلَهُ__مْ وَ م__ا يَعْبُ__دُونَ مِ__نْ دُونِ اللّهِ وَهَبْن__ا لَ__هُ اِسْح__قَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّا

هنگامى كه از آن ها و از آن چه غير خدا مى پرستيدند، كناره گيرى كرد، ما اسحاق و يعقوب را ب__ه او بخشي__ديم و ه__ر يك را پيامبر بزرگى قرار داديم.(49 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

ابراهيم به گفته خود وفا كرد و بر سر عقيده خويش با استقامت هر چه تمام تر باقى ماند ، همواره منادى توحيد بود ، هر چند تمام اجتماع فاسد آن روز بر ضد او قيام كردند ، اما او سرانجام تنها نماند ، پيروان فراوانى در تمام قرون و اعصار پيدا كرد ، به طورى كه همه خداپرستان جهان به وجودش افتخار مى كنند. گرچه مدت زيادى طول كشيد كه خداوند اسحاق و سپس يعقوب ( فرزند اسحاق ) را به ابراهيم داد ولى به هر حال اين موهبت بزرگ ، فرزندى همچون اسحاق و نوه اى همچون يعقوب كه هر يك پيامبرى عالى مقام بودند ، نتيجه آن استقامتى بود كه ابراهيم در راه مبارزه با بت ها و كناره گيرى از آن آيين باطل از خ_ود نشان داد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اب__راهي__م پ__س از اي__ن روشنگ__رى و ادب آم___وزى و امي__دبخش__ى اف___زود:

وَ اَعْتَ____زِلُكُ____مْ وَ م___ا تَ_____دْعُ___ونَ مِ___نْ دُونِ اللّ___هِ

و من از پرستش هاى ذلت بارى

كه در ميان شما رواج دارد باز هم كناره گيرى مى كنم.

وَ اَدْعُ_______وا رَبّ____ي

و يكت_ا پروردگار خويشتن را مى خوانم و مى پرستم.

عَس________ى اَلاّ اَكُ______ونَ بِ______دُع_____اءِ رَبّى شَقِيّ____ا.

تفسير مردان (255)

اميد كه در خواندن پروردگارم _ بسان شما بت پرستان تيره بخت _ بى بهره و نگون بخت نباشم.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اميدوارم كه خدا پرستش و فرمانبرداريم را بپ__ذي__رد و با نپذيرفتن آن تي__ره بخت__م نسازد، چرا كه انسان با ايمان هماره ميان بيم و امي____د اس__ت.

و در آيه مورد بحث، قرآن در گواهى بر توحيدگرايى و استوارى او در دعوتش، ب__ه پ__رت__وى از پ__اداش پ__رشك__وه خ__دا به او اش__اره نم__وده و مى ف__رم__اي__د:

فَلَمَّا اعْتَ__زَلَهُ__مْ وَ م__ا يَعْبُ__دُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ اِسْحقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّا.

پس هنگامى كه او از آنان و آنچه جز خداى يكتا مى پرستيدند كناره گيرى كرد و به سوى بيت المقدس رفت، ما نيز فرزندى بسان «اسحاق» و فرزند زاده اى چون «يعقوب» به او ارزانى داشتيم و بدين وسيله سوز جدايى و فراق خويشاوندان را با ارزانى داشتن فرزندانى شايسته كردار به او، آرامش بخشيديم؛ و فرزندانش را نيز به افتخار رسالت مفتخ__ر ساختيم.

(256) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيّا

و از رحم__ت خ__ود ب__ه آن ها ارزان__ى داشتي__م و ب__راى آن ه__ا ن___ام ني__ك و مقام مقبول و ب__رجست____ه ( در مي__ان هم____ه ام__ت ه_ا ) ق___رار دادي__م. (50 / مريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين در حقيقت پاسخى است به تقاضاى ابراهيم كه در سوره شعراء آيه 84 آمده است : « وَاجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الاْخَرينَ : خدايا براى من لسان صدق در امت هاى آينده قرار ده » در

واقع آن ها مى خواستند آن چنان ابراهيم و دودمانش از جامعه انسانى طرد شوند كه كمترين اثر و خبرى از آنان باقى نماند و براى هميشه فراموش شوند ، امّا بر عكس ، خداوند به خاطر ايثارها و فداكارى ها و استقامتشان در اداى رسالتى كه بر عهده داشتند ، آن چنان آن ها را بلند آوازه ساخت كه همواره بر زبان هاى مردم جهان قرار داشته و دارند و به عنوان اسوه و الگويى از خداشناسى و جهاد و پاكى و تقوا و مبارزه و جهاد شناخته مى شوند. « لِسان » در اين گونه موارد به معنى يادى است كه از انسان در ميان مردم مى شود و هنگامى كه آن را اضافه به « صِدْق » كنيم و لِسانَ صِدْقٍ بگوييم معنى ياد خير و نام نيك و خاطره خوب در ميان مردم است و هنگامى كه باكلمه «عَلِيّا» كه به معنى عالى و برجسته است ضميمه شود ، مفهومش اين خواهد بود كه خاطره بسيار خوب از كسى در ميان مردم بماند. ناگفته پيدا است ابراهيم نمى خواهد با اين تقاضا ، خواهش دل خويش را برآورد ، بلكه هدفش اين است كه دشمنان نتوانند تاريخ زندگى او را كه فوق العاده انسان ساز بود به بوته فراموشى بيفكنند و او را كه مى تواند الگويى براى مردم جهان باشد ، براى هميشه از خاطره ها محو كنند. در روايتى از امير مؤمنان على مى خوانيم : « لِسانُ الصِّدْقِ لِلْمَرْءِ يَجْعَلُهُ اللّهُ فِى النّاسِ خَيْرٌ مِنَ الْمالِ يَأَكُلُهُ وَ يُورِثُهُ : خاطره خوب و نام نيكى كه خداوند براى كسى در ميان مردم قرار دهد از ثروت فراوانى كه هم خودش بهره

تفسير مردان (257)

مى گيرد و هم به ارث مى گذارد

، بهتر و برتر است » .(1) اصولاً قطع نظر از جنبه هاى معنوى گاهى حسن شهرت در ميان مردم ، مى تواند براى انسان و فرزندانش سرمايه عظيمى گردد كه نمونه هاى آن را فراوان ديده ايم. در اين جا سؤالى پيش مى آيد كه چگونه در اين آيه موهبت وجود اسماعيل ، نخستين فرزند بزرگوار ابراهيم اصلاً مطرح نشده ، با اين كه نام يعقوب كه نوه ابراهيم است ، صريحا آمده است ؟ و در جاى ديگر از قرآن وجود اسماعيل ، ضمن مواهب ابراهيم بيان شده ، آن جا كه از زبان ابراهيم مى گويد : « اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى وَهَبَ لى عَلَى الْكِبَرِ اِسْماعيلَ وَ اِسْحاقَ : شكر خدايى را كه در پيرى اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد » ( 39 / ابراهيم ). پاسخ اين سؤال چنين است كه : علاوه بر اين كه در دو سه آيه بعد نام اسماعيل و بخشى از صفات برجسته او مستقلاً آمده است ، منظور از آيه فوق آن است كه ادامه و تسلسل نبوت را در دودمان ابراهيم بيان كند و نشان دهد چگونه اين حسن شهرت و نام نيك و تاريخ بزرگ او به وسيله پيامبرانى كه از دودمان او يكى بعد از ديگرى به وجود آمدند ، تحقق يافت و مى دانيم كه بسيارى از پيامبران از دودمان اسحاق و يعقوب در اعصار و قرون به وجود آمده اند، هرچنداز دودمان اسماعيل نيز بزرگ ترين پيامبران يعنى پيامبراسلام صلى الله عليه و آله قدم به عرصه هستى گذارد ، ول_ى تسلسل و تداوم در فرزندان اسح__اق ب___ود. لذا در آيه 27 سوره عنكبوت مى خوانيم : « وَ وَهَبْنا لَهُ اِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فى ذُرِّيَّتِهِ

النُّبُوَّةَ وَالْكِتابَ: ما به او اسحاق و يعقوب را بخشيديم و در دودمان او نبوت و كتاب آسمانى قرارداديم ».

1- « نور الثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 339 .

(258) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لِسان»: زب_ان ستايش و نكوهش.

و در آي_ه مورد بح_ث مى فرمايد:

وَ وَهَبْن____ا لَهُ____مْ مِ__نْ رَحْمَتِن____ا

و فراتر از فرزند و افزون بر مقام والاى رسالت، نعمت هاى ديگرى نيز به آنان ارزانى داشتيم كه از آن جمله رحمت ويژه است كه تنها از آن بندگان خالص و ب_زرگم_ردان مج__اهد فداكار است.

وَ جَعَلْن__ا لَهُ__مْ لِس__انَ صِدْقٍ عَلِيّا.

و آنان را در ميان عصرها و نسل ها بلندآوازه و پرشكوه گردانيديم و برايشان نام نيك و جاودانه ارزانى داشتيم، به گونه اى كه همگان او و فرزندانش را دوست مى دارند و مى ست__ايند و آن__ان را از خ__ود و راه و رس__م خ__ود و خ__ود را از آن_ان مى دانند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: ما نام آنان را جاودانه و بلند آوازه ساختيم، چرا كه محمد صلى الله عليه و آله و پيروانش تا روز رستاخيز از آنان به عظمت ياد مى كنند و در نماز و تشهد نماز به آنان درود و سلام نثار مى كنند و مى گويند: خداوندا به محمد و خاندانش درود فرست، همان گونه كه بر ابراهيم و خاندانش درود فرستادى... كَما صَلَّيْتَ عَل__ى اِبْراهي_مَ وَ آلِ اِبْ_راهيمَ...

پرتوى از آيات(1)

پرتوى از آيات

از آيات 40 تا 50 كه پرتوى از سرگذشت درس آموز ابراهيم پدر توحيدگرايان را به تابل_و مى برد، اين نكات ارجدار و ارزشمند نيز، بسيار در خور تعمّق و تفكر است:

1. مترجم .

تفسير مردان (259)

از خ__ود و ن_زديكانمان آغاز كنيم

دومّين درس انسانسازى كه از اين آيات دريافت مى گردد اين است كه مربيان و اصلاحگران و آموزگاران ارزش ها و والايى ها بايد از خود و نزديكانشان اصلاح و سازندگى و آراستگى را آغاز كنند؛ درست همان گونه كه ابراهيم از خاندان خويش روشنگرى و اصلاح را شروع كرد... اِذْ قالَ لأَِبيهِ وَ قَوْمِهِ...(1)

و خدا به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز همين فرمان را مى دهد:

وَ اَنْ__ذِرْ عَشي__رَتَ_____كَ الاَْقْ__رَبي_نَ. (2)

ه___ان اى پي___امب__ر! نخست بستگ__ان و نزديكانت را هشدار ده و پيام آسم__انى ات را ب__ه آن__ان ب___رس___ان.

و امي__ر م__ؤمنان عليه السلام مى ف__رم__ود:

مَنْ نَصَّ__بَ نَفْسَ__هُ لِلنّاسِ اِم__اماً فَلْيَبْدَءْ بِتَعْليمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْليمِ غَيرِهِ وَلْيَكُنْ تَأْديبُهُ بِسي__رَتِ___هِ قَبْ__لَ تَ__أديبِ___هِ بِلِس__انِهِ...(3)

دعوت تنها بر اساس آگاهى و بينش

چه__ارمين درس__ى كه پ__در توحيدگ__راي__ان به فرزندان فراموشكارش مى دهد اين است كه او تنها در پرتو دانش و آگاهى و بينش و يقين دعوت مى كند و لب به سخ__ن مى گش__ايد، نه بر اساس پندارها، اوه__ام، خ__راف__ات، بافت___ه هاى ميان ته____ى و وع____ده ه__اى غي__ر عمل___ى.

از اين رو بايد دعوت ها و فراخوان ها به راستى بر اساس آگاهى و يقين باشد و اظه__ار نظ__رها مسئ__ولانه انج__ام گي__رد تا حق__وق و ك_رام_ت ها پ_اس داشته شود.

1. سوره شُعَراء، آيه 70.

2. سوره شُعَراء، آيه 214.

3. نَهْجُ البَلاغَه، قصار 73.

(260) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

واكنش ها

از دگرسو بايد پذيرش ها و حركت ها و نفى و اثبات ها و واكنش ها نيز بر اساس دانش و آگاهى و بينش و انديشورى صورت گيرد، درست همان گونه كه ابراهيم مى گويد و مى خواهد.

و درست هم__ان گ__ون__ه كه ق__رآن در آي__ه ديگ__رى بر چني__ن حركت و پذيرش و گ__زينش و انتخ__ابى درود مى ف__رست__د و ن__وي__د نج__ات و س_رف_رازى مى دهد.

فَبَشِّ__رْ عِب__ادِ الَّ___ذي__نَ يَسْتَمِعُ__ونَ الْقَ__وْلَ فَيَتَّبِعُ__ونَ اَحْسَنَ__هُ اُولئِ__كَ الَّ__ذي__نَ هَ____ديهُ__مُ اللّ____هُ...(1)

1. سوره زمر، آيه 18.

تفسير مردان (261)

گمراهى پدران جواز گمراهى پسران نيست

وَ لَقَ______دْ اتَيْن____ا اِبْ___راهي____مَ رُشْ___دَهُ مِ__نْ قَبْ__لُ وَ كُنّا بِ__ه ع__الِمي___نَ

م__ا وسيل__ه رش__د اب__راهي__م را از قب__ل به او داديم و از ( ش__ايستگ__ى ) او آگ__اه ب__وديم.

(51 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« رُشْدَ » در اصل به معنى راه يافتن به مقصد است و در اين جا ممكن است اشاره به حقيقت توحيد باشد كه ابراهيم از سنين كودكى از آن آگاه شده بود و ممكن است اشاره به هرگونه خير و صلاح به معنى وسيع كلمه بوده باشد. تعبير ب_ه « مِنْ قَبْلُ » اشاره به قبل از موسى و هارون است. جمله « كُنّا بِه عالِمينَ » اشاره به شايستگى هاى ابراهيم براى كسب اين مواهب است ، درحقيقت خدا هيچ موهبتى را به كسى بدون دليل نمى ده__د، اين شايستگى ها است كه آمادگى براى پذيرش مواهب الهى است ، ه_رچن_د مق_ام نبوت يك مقام موهبتى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پدر توحيدگ_رايان و رشد و برازندگى او

پس از ترسيم پرتوى از داستان «موسى» و «هارون»، در آيات 51 تا 60 به ترسيم پرتوى از سرگذشت «ابراهيم»، پدر توحيدگرايان و تدبير او در مبارزه با پرستش هاى ذلّت ب__ار و ارتج__اعى پ_رداخته و مى فرمايد:

وَ لَقَ___دْ آتَيْن__ا اِبْ__راهي__مَ رُشْ___دَهُ مِ__نْ قَبْ__لُ

و به يقين ما پيشتر به پيامبرمان ابراهيم رشد فكرى شايسته و زيبنده او را ارزانى داشتيم.

در م_ورد «پيشتر» دي_دگاه ها متفاوت است:

(262) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ به باور پ__اره اى منظ__ور پيش از رس__الت «م__وس_ى» مى باشد.

2 _ اما به باور پاره اى ديگر منظور پيش از رسالت محمد صلى الله عليه و آله است.

3 _ و از ديدگاه برخى منظ__ور پيش از رسيدن خود «ابراهيم» به سن بلوغ مى باشد.

با اين بيان منظور اين است كه:

ما پيشتر به پيامبرمان ابراهيم، دليل و برهان شناخت خ__دا و توحي__دگرايى و يكت__اپرست__ى را _ ك__ه راه رشد و تكامل است _ ارزان______ى داشتي____م.

وَ كُنّا بِ___هِ ع__الِمي_نَ.

و ما مى دانستيم كه او براى رشد و رساندن پيام خدا در پرتو گفتار و كردار، بسيار شايسته و برازنده است.

تفسير مردان (263)

اِذْ قالَ لاَِبيهِ وَ قَوْمِه ما هذِهِ التَّماثيلُ الَّتى اَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ

آن هنگام كه به پدرش (آزر) و قوم او گفت اين مجسمه هاى بى روحى را كه شما همواره پرستش مى كنيد چيست؟ (52 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

« ابراهيم » با اين تعبير بت هايى را كه در نظر آن ها فوق العاده عظمت داشت شديدا تحقير كرد . اولاً : با تعبير « ما هذِهِ » ( اين ها چيست؟ ) ثانيا : با تعبير به « تَماثيل » زيرا « تَماثيل » جمع « تِمْثال » به معنى عكس يا مجسمه بى روح است ( تاريخچه بت پرستى مى گويد : اين مجسمه ها و عكس ها در آغاز جنبه يادبود پيامبران و علماء داشته ، ولى تدريجا صورت قداست به خود گرفته و معبود واقع شده است ). جمله «اَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ» با توجه به معنى « عُكُوف » كه به معنى ملازمت توأم با احترام است نشان مى دهد كه آن ها آن چنان دلبستگى به اين بت ها پيدا كرده بودند و سر برآستانش مى ساييدند و بر گردنشان مى چرخيدند كه گويى همواره ملازم آن ها بودند. اين گفتار ابراهيم در حقيقت استدلال روشنى است براى ابطال بت پرستى ، زيرا آن چه از بت ها مى بينيم همين مجسمه و تمثال است ، بقيه تخيل است و توهم و پندار است ، كدام انسان عاقل به خود

اجازه مى دهد ، كه براى مشتى سنگ و چوب اين همه عظمت و احترام و قدرت قائل باشد ؟ چرا انسانى كه خود اشرف مخلوقات است ، در برابر مصنوع خويش، اين چنين خضوع و كرنش كند و حل مشكلات خود را از آن بخواهد؟

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث به يكى از فرازهاى درس آموز و الهام بخش زندگى او پرداخته و مى فرمايد: اين رشادت و برازندگى ابراهيم هنگامى جلوه كرد كه به پدر و جامعه اش گف__ت: اين پيك__ره هايى كه آنه__ا را مى پ__رستي__د، چيس__ت؟

واژه «تِمْثال» به مفهوم چيزمصنوعى مى باشد كه به يكى از مخلوقات شباهت دارد.

و پاره اى برآنند كه بت ها پيكره دانشمندان و علماى گذشته بود. اما پاره اى بر اين ب__اورن__د ك___ه آنه__ا پيك__ره و مجسّمه پديده هاى كيه__انى ب_ودن__د و نه زمين__ى.

(264) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ق__الُ__وا وَجَ__دْن__ا اب__اءَن__ا لَه__ا عابِ_7دينَ

گفتند : ما پ__دران خود را دي_ديم كه آن ها را عبادت مى كنند. (53 / انبياء)

قالَ لَقَدْ كُنْتُمْ اَنْتُمْ وَ اباؤُكُمْ فى ضَلالٍ مُبينٍ

گفت: مسلماشما و هم پدرانتان در گمراهى آشكارى بوده ايد.(54 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

كثرت طرفداران و دوام يك فكر

از آن جا كه تنها سنت و روش نياكان بودن هيچ مشكلى را حل نمى كند و هيچ دليلى نداريم كه نياكان عاقل تر و عالم تر از نسل هاى بعد باشند ، بلكه غالبا قضيه به عكس است چون باگذشت زمان علم و دانش ها گسترده تر مى شود ، ابراهيم بلافاصله به آن ها « پاسخ گفت : هم شما و هم پدرانتان به طور قطع در گمراهى آشكار بوديد ». جالب اين كه بت پرستان درجواب ابراهيم، هم روى كثرت نفرات تكيه كردند و هم طول زمان ، گفتند : « ما پدران خود را بر اين

آيين و رسم يافتيم ». ابراهيم هم در هر دو قسمت به آن ها پاسخ گفت، كه هم شما و هم پدرانتان، هميشه درضلال مبين بوديد. يعنى انسان عاقل كه داراى استقلال فكرى است هرگز خود را پايبند اين اوهام نمى كند، نه كثرت طرفداران طرح وسنتى را دليل اصالت آن مى داند و نه دوام وريشه داربودن آن را .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

بت پرستان و شرك گرايان به جاى پاسخ درست به دنباله روى از پدران و نياكان خويش چسبيدند و گفتند: ما پدران خويشتن را پرستشگر آنها يافتيم و به راه آنان گام سپرديم. و بدين سان هم نشان دادند كه بر اين راه و رسم ذلت بار واپسگرايانه كه در پيش گرفته اند، دليل و برهان ندارند و كارشان تنها دنباله روى است و هم نشان دادند كه دنباله روى و تقليد كوركورانه يكى از آفت هاى جامعه ها و رشد و شكوفايى تمدّن ها و سدّ راه اصلاح و اصلاحگران عصرها و نسل هاست.

«ابراهيم» شجاعانه و خيرخواهانه به روشنگرى پرداخت و آنان را سرزنش كرد كه:

واقعيت اين است كه هم خودتان و هم پدرانتان در گمراهى آشكارى هستيد كه بت ه__ا را به ج__اى آف__ريدگار هست__ى مى پرستيد.

تفسير مردان (265)

قالُوا اَجِئْتَنا بِالْحَقِّ اَمْ اَنْتَ مِنَ اللاّعِبي_نَ

گفتند: تو مطل__ب حق__ى ب__راى ما آورده اى ي_ا ش_وخ_ى مى كن_ى؟ (55 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

زيرا آن ها كه به پرستش بت ها عادت كرده بودند و آن را يك واقعيت قطعى مى پنداشتند، ب__اور نمى ك__ردن__د كسى ج__دا با بت پرستى مخالفت كند ، لذا از روى تعج__ب اين سؤال را از اب__راهيم كردند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آنان با شنيدن منطق توحيدگرايانه «ابراهيم» و سخن قاطعانه و روشنگرانه و جدى او گفتند: آيا تو به راستى حق را براى ما آورده اى

و دعوتت به يكتاپرستى و نكوهش بت ها حقيقت دارد يا از بازيگرانى و به شوخى چنين مى گويى؟

آن__ان ب___دان دلي__ل اين پ__رسش را از آن حض__رت ك__ردن__د كه انكار بت و بتكده و بت پ__رست__ى را از او بسي__ار دور مى پن__داشتن__د، چ__را ك__ه او را انس___انى ش__ايسته و ح__ق ج__و مى پن__داشتن__د و چون خود به بت پرستى خو گرفته ب__ودن__د، آن را شيوه درستى مى پن__داشتن_د.

(266) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ الَّذى فَطَرَهُنَّ وَ اَنَا عَلى ذلِكُمْ مِنَ الشّاهِدينَ

گفت : ( كاملاً حق آورده ام ) پروردگار شما همان پروردگارآسمان ها و زمين است كه آن ها را ايجاد كرده و من از گواهان اين م_وض_وع هست_م. (56 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

ابراهيم با اين گفتار قاطعش نشان داد آن كس شايسته پرستش است كه آفريدگار آن ها و زمين و همه موجودات است ، اما قطعات سنگ و چوب كه خود مخلوق ناچيزى هستند ، ارزش پرستش را ندارند ، مخصوصا با جمله « وَ اَنَا عَلى ذلِكُمْ مِنَ الشّاهِدينَ » اثبات كرد تنها من نيستم كه گواه بر اين حقيقتم ، بلكه همه آگاهان و فهميده ها همان ها كه رشته هاى تقليد كوركورانه را پاره كرده اند گواه بر اين حقيقتند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اب__راهي__م در ب__راب__ر پ__رسش آن_ان گف_ت:

قالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ الَّذى فَطَرَهُنَّ

نه، من از بازيگران نيستم و به شوخى سخن نمى گويم، بلكه پروردگارتان، همان پروردگار آسمان ها و زمين است و بايد او را از راه نگرش بر كران تا كران هستى و پ__دي__ده ه__اى گ__ون__اگ__ون و نظ__ام حي___رت انگي____ز آف__رين__ش شن___اخ__ت.

وَ اَنَ______ا عَل_____ى ذلِكُ____مْ مِ___نَ الشّاهِ__دي___نَ

واژه «شاهِد» به مفهوم دليل و راهنماست و

بر اين اساس «ابراهيم» خود را گواه معرفى مى كند، چرا كه با گفتار و عملكرد خود مردم را راه مى نمايد و به گواهى و ارشاد خود اطمينان دارد و مى گويد: من بر اين گفتار و دعوت خويش گواه مى باشم.

تفسير مردان (267)

وَ زَكَرِيّا اِذْ نادى رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنى فَرْدا وَ اَنْتَ خَيْرُ الْوارِثينَ

و زكريا را (به يادآور) در آن هنگام كه پروردگارش را خواند (و عرض كرد) پروردگار من! مرا تنها مگ__ذار ( و فرزند برومندى به من عطا كن ) و تو بهترين وارثانى. (89 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

سال ها بر عمر زكريا گذشت و برف پيرى بر سرش نشست ، اما هنوز فرزندى ن__داش__ت و از س__وى ديگ__ر همس__رى عقي__م و ن_ازا داشت .

او در آرزوى فرزندى بود كه بتواند برنامه هاى الهى او را تعقيب كند و كارهاى تبليغيش نيمه تمام نماند و فرصت طلبان بعد از او بر معبد بنى اسرائيل و اموال و ه__داياى آن كه ب__اي__د ص__رف راه خ__دا مى شد ، پنجه نيفكنند. در اين هنگام با تمام قلب به درگاه خدا روى آورد ، تقاضاى فرزند صالح و برومندى كرد و با دعايى كه توأم با نهايت ادب بود خدا را خواند ، نخست از « رَبّ » شروع كرد ، همان پروردگارى كه از نخستين لحظات زن__دگى لطفش شامل انسان مى شود ، سپس با تعبير « لا تَذَرْنى » كه از ماده « وَذْر » به معنى ترك كردن چيزى به خاطر كمى و بى اعتنايى آمده ، اين حقيقت را بازگو كرد كه اگر تنها بمانم فراموش خواهم شد ، نه من كه برنامه هاى من نيز به دست فراموشى

سپرده مى شود و سرانجام با جمله « وَ اَنْتَ خَيْرُ الْوارِثينَ » اين حقيقت را بازگ_و ك_رد كه من مى دانم اين دنيا دار بقاء نيست و نيز مى دانم تو بهترين وارثانى ، ولى از نظر عالَم اسباب دنبال سببى مى گردم كه مرا به هدفم رهنمون گردد .

(268) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تذرنى»: اين واژه از ريشه «وذر» به مفهوم واگذاردن چيزى به خاطر بى اعتنايى به آن آمده است.

پ_رت_وى از سرگذشت «زَكَ_رِيّ_ا»

پ_رت_وى از سرگذشت «زَكَ_رِيّ_ا»

در آي__ه 89 س_وره انبياء ضم_ن اش__اره به پ_رتوى از سرگذشت «زكريّا» مى فرمايد:

وَ زَكَرِيّا اِذْ نادى رَبَّهُ رَبِّ لاتَذَرْنى فَرْداً

و «زكريّا» را به ياد آور آن گاه كه پروردگارش را در تنهايى ندا داد كه: پروردگارا! مرا بى وارث، بى فرزند و تنها مگذار و به من فرزندى ارزانى دار تا در كارهاى دين و دنيا ي__اورم و پس از م__رگ وارث__م گ_ردد.

وَ اَنْ_____تَ خَيْ_________رُ الْ___وارِثي____نَ

و م__ن ب__ر اين عقي__ده ام كه تو بهت__رين ارث ب__ران__ى، اما از بارگاه تو فرزند ش__ايست____ه ك____ردار م_ى خ__واه__م.

و بدين سان او، هم دعا مى كند و هم پروردگارش را با همه وجود و به زيبايى مى ستايد و روشنگرى مى كند كه او تنها زنده و پاينده است، او بهترين بازمانده مردگان است و جز او همه خواهند مرد.

تفسير مردان (269)

فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْن__ا لَ__هُ يَحْي__ى وَ اَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ اِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنارَغَبا وَ رَهَبا وَكانُوا لَناخاشِعينَ

ما دعاى او را مستجاب كرديم و «يحيى» را به او بخشيديم و همسرش را براى او اصلاح كرديم ، چراكه آن ها در نيكى ها سرعت مى كردند و به خاطر عشق ( به رحمت ) و ترس (ازعذاب) مارامى خواندند و براى ما خاشع بودند (خضوعى توأم با ادب و ترس

از مسؤوليت). (90 / انبياء)

شرح آيه از تفسير نمونه

نجات زكريا از تنهايى

« رَغَبا » به معنى رغبت و ميل و علاقه است و « رَهَبا » به معنى ترس است. خداوند اين دعاى خالص و سرشار از عشق به حقيقت را اجابت كرد و خواسته او را تحقق بخشيد . سپس اشاره به سه قسمت از صفات برجسته اين خانواده كرده. ذكر اين صفات سه گانه ممكن است اشاره به اين باشد كه آن ها به هنگام رسيدن به نعمت گرفتار غفلت ها و غرورهايى كه دامن افراد كم ظرفيت و ضعيف الايمان را به هنگام وصول به نعمت مى گيرد نمى شدند ، آن ها در همه حال نيازمندان را فراموش نمى كردند و در خيرات ، سرعت داشتند ، آن ها در حال نياز و بى نيازى ، فقر و غناء ، بيمارى و سلامت ، همواره متوجه خدا بودند و بالاخره آن ها به خاطر اقبال نعمت گرفتار كبر و غ__رور نمى ش__دن__د ، بلكه هم__واره خاشع و خاضع بودند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«رَغَباً»: به مفهوم ش__ور و ش__وق و تم__ايل آم__ده است.

«رَهَباً»: به مفهوم بي_م و ترس است.

در آي___ه م__ورد بح_ث مى ف_رمايد:

فَ__اسْتَجَبْن___ا لَ_هُ

و ما نيز دع__اى او را پذيرفتيم و خواسته اش را برآورديم.

وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيى

(270) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و فرزند ارجمندى چون «يحيى» را به او ارزانى داشتيم.

وَ اَصْلَحْن_____ا لَ_____هُ زَوْجَ_____هُ

و ما همسر «زكريّا» را كه زنى نازا و سالخورده بود به جوانى و شايستگى بارورى و آوردن ف__رزن_د بازگرداني__ديم و ك_ارش را اص_لاح كرديم.

پ__اره اى بر آنن__د كه منظ__ور اين است كه: ما همسر او را از سالخوردگى به جوانى، از نابارورى به بارورى و از تندخويى و بداخلاقى به خوش اخلاقى دگرگون س_اختي__م و

اص__لاح ك__ردي__م.

اِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ

چ__را كه خ__ان__دان «زك__ريّا» مردمى بودند كه به سوى انجام كارهاى نيك و ش__ايست__ه شتاب مى گرفتند و به بن__دگى خ__دا و پ__رستش و ف__رم__انب__ردارى او ش__ور و ش__وق نش__ان مى دادند.

وَ يَ__دْعُ_ونَن__ا رَغَب__اً وَ رَهَب___اً

و ما را به امي__د پ__اداش و از بي_م كيفر، خالصانه مى خواندند و عبادت مى كردند.

وَ ك___انُوا لَن___ا خ__اشِعي_____نَ

و در ب_ارگ___اه م__ا ف___روت___ن و بيمن___اك ب__ودن__د.

برخى آورده اند كه آنان در اوج بهره ورى و نعمت نيايشگرانه مى گفتند: پروردگارا! ما را غافلگير مساز؛ و در حال محروميت و گرفتارى مى گفتند: خداوندا! مباد كه اين گرفت__ارى كيف_ر گن__اه ما باشد.

از آيه شريفه دريافت مى گردد كه شتاب در فرمانبردارى خدا و نيايش و نماز پسن_ديده ت__ر و شايسته تر است.

تفسير مردان (271)

صفات برجسته مردان شايسته

قَ___دْ اَفْلَ___حَ الْمُؤْمِنُ__ونَ

م__ؤمن__ان رستگ__ار ش__دن__د. (1 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

انتخاب نام « مُؤْمِنُونَ » براى اين سوره ، به خاطر آيات آغاز اين سوره است كه ويژگى هاى مؤمنان را در عباراتى كوتاه ، زنده و پرمحتوا تشريح مى كند. « اَفْلَحَ » از ماده « فَلَح » و « فَلاح » در اصل به معنى شكافتن و بريدن است ، سپس به هر نوع پيروزى و رسيدن به مقصد و خوشبختى اطلاق شده است. در حقيقت افراد پيروزمند و رستگار و خوشبخت موانع را از سر راه برمى دارند و راه خود را به سوى مقصد مى شكافند و پيش م_ى روند. البته فلاح و رستگارى معنى وسيعى دارد كه هم پيروزى هاى مادى را شامل مى شود و هم معنوى را و در مورد مؤمنان هر دو بُعْد منظور اس_ت. پيروزى و رستگارى دنيوى در آن است كه انسان آزاد و سربلند و عزيز و

بى نياز زندگى كند و اين امور جز در سايه ايمان امكان پذير نيست و رستگارى آخرت در اين است كه در ج__وار رحمت پ__روردگ__ار در مي__ان نعمت هاى ج__اوي__دان در كنار دوست____ان ش__ايست__ه و پ____اك و در كم__ال ع____زت و سربلن__دى به س___ر ب__رد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

سرنوشت شوق آفرين و دوست داشتنى مردم با ايمان

در آغازين آيات اين سوره، آفريدگار هستى سخن را با سرنوشت شوق آفرين و پرشكوه مردم با ايمان آغاز مى كند و در پى آن اساسى ترين ويژگيهاى ايمان آوردگان راستي__ن را به ت__ابل__و مى ب__رد و روشنگ___رى مى كن__د كه ف__رد و خانواده و تشكي__لات و ج__امعه با ايمان، فراتر از قلمرو گفتار و ادّعا و نوشتار، در ميدان انديشه و عقيده و عملكرد چگونه است.

(272) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در آي__ه مورد بحث مى فرمايد:

قَ_____دْ اَفْلَ_____حَ الْمُ_____وءمِنُ___وْنَ

راستى كه مردم با ايمان به اوج فلاح و رستگارى پر كشيدند؛ چرا كه آنان به خدا و پيامبران و برنامه هاى آسمانى شان ايمان آورده و آنها را راه و رسم زندگى ساختند و در نتيج_____ه رستگ___ار ش__دن_د.

و پ___اره اى ني__ز بر آنن___د كه منظ___ور اين است ك__ه: ك__ارهاى شايست__ه م__ردم ب__ا ايم____ان م__ان__دگ___ار است.

و به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه مردم با ايمان نيكبخت و شاهد سعادتند.

«فَ___رّاء» مى گ__وي__د: واژه «قَ__دْ» در آغ__از آيه ممكن است به خ__اط__ر يكى از دو جه____ت آم____ده ب__اش____د:

1 _ يا به خ__اطر تأكيد بر رستگارى و فلاح مردم با ايمان كه كسى در آن ترديد روا ن___دارد و ت__ردي__دافكن__ى نكند.

2 _ و يا به خ__اط__ر نزديك ساخت__ن گذشته به ح_ال، چرا كه وقتى گفته مى شود:

«قَ__دْ ق__امَ__تِ الصَّل__وةُ» نش__انگر آن است كه ه__م اكن__ون نم__از برپ__ا مى گردد.

با اين بيان مفهوم آيه شريفه اين

است كه: ايمان آوردگان راستين در گذشته زندگى خويش به بركت درست انديشى و ايمان و عملكرد شايسته رستگار شدند و اين رستگارى آنان همچنان ادامه دارد.

تفسير مردان (273)

نويد رستگارى و نجات(1)

آيه موردبحث ، قرآن شريف اين نويد و اين مژده را مى دهد كه: مردم توحيدگرا و با ايمان رستگارند؛ و در همه ابعاد و راهها به فلاح و نجات و رستگارى پر كشيده و به ه__دفه__اى دني__وى و اخروى، مادى و معنوى و الهى و انسانى خويش نايل آمده و ش__اه__د ني_ك بختى را در آغ__وش كشي_ده اند.

اينان در زندگى، در پرتو ايمان آگاهانه و خالصانه و راستين، از همه اسارتها آزاد، از هم__ه خ__راف__ه ها بركنار و از همه ذلّتها رها و به اوج عزّت و سرفرازى، آزادى و استقلال و پ__اكى و ع__دالت اوج گ__رفت_ه اند؛

و در س__راى آخ__رت ني__ز به بهش__ت پ__رط__راوت و زيبا و نعمتهاى بى شمار خدا و خشنودى او و همنشينىِ پيامبران و امامان ن__ور نائل آمده اند و چه رستگارى ب__رت__ر و بهت___ر از اينه__ا!

1 . مترجم .

(274) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اَلَّذينَ هُمْ فى صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ

آن ه_ا كه در نم_ازش_ان خش_وع دارند. (2 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

از اين آيه تا آيه 9 ، صفات برجسته مؤمنان تشريح شده است. « خاشِعُونَ » از ماده « خُشُوع » به معنى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمى در انسان پيدا مى شود و آثارش در بدن ظاهر مى گردد. اين جا قرآن « اِقامَه صَلوة » ( خواندن نماز ) را نشانه مؤمنان نمى شمارد، بلكه خشوع در نماز را از ويژگى هاى آنان مى شمارد، اشاره به اين كه نماز آن ها الفاظ و

حركاتى بى روح و فاقد معنى نيست ، بلكه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آن ها پيدا مى شود كه از غير او جدامى گردند و به او مى پيوندند ، چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى شوند كه برتمام ذرات وجودشان اثر مى گذارد، خود را ذره اى مى بينند در برابر وجودى بى پايان و قطره اى در برابر اقيانوسى بى كران. در حديثى مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى كند ، فرمود : « اَمّا اَنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ : اگر در قلبش خشوع بود ، اعض_اى بدنش نيز خ_اشع مى شد » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

مردم با ايمان و شايسته كردار كسانى هستند كه در نماز خويش خاشع و فروتن هستند و دي__ده بر سجده گاه خود دارند و به اين سو و آن سو نمى نگرند و دلشان در گ__رو مه___ر و عش__ق ب__ه خ__داست.

در روايت است كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله بنده خدايى را در حال نماز نگريست كه با ريش خود ب__ازى مى كرد؛ آن حضرت فرمود: اَما اِنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ.(2)

اگر اين بنده خدا در نماز خويش دل و قلبى فروتن و ترسان داشت، ديگر اعضا و

1- « مجم____ع البي___ان » ، ذي____ل آي____ه م____ورد بح__ث .

2 . مَعالِم التّنزيل، بَغَوى، ج 4، ص 138؛ كَشّاف، 3، ص 25.

تفسير مردان (275)

اندامهاى بدنش نيز فروتن بود.

از اين بيان ارزنده چنين دريافت مى گردد كه ويژگى خشوع در نماز و نيايش با خدا بايد از قلب سرچشمه گيرد و كران تا كران سازمان وجود انسان و از آن جمله اعضا و

اندامها را فرا گيرد. و خشوع راستين دل نيز آن است كه انسان از همه چيز روى گرداند و با همه وجود به بارگاه آن گرداننده فرزانه هستى روى آورد و آنگونه با او به نيايش بپ____ردازد و او را بپ__رست____د.

فروتنى و خشوع اعضا و اندامها نيز اين گونه است كه ديده را فرو نهد و با پرهيز از بيه___وده ك__ارى و بيه__وده انديشى، جز به ذات پاك و بى همتاى خدا به هيچ چيز و هي__چ ك__س ت___وج__ه نكن___د.

«ابن عبّاس» مى گويد: مفهوم خشوع دل اين است كه انسان به گونه اى دل به خدا ده__د كه در اي__ن س__و و آن س__وى او، كس_انى را كه ايست_اده اند نشناسد.

در م___ورد پيش___واى گ__رانق___در ت__وحي__د آورده ان___د ك___ه: «كانَ يَرْفَعُ بَصَرَهُ اِلَى السَّم__اءِ ف__ى صَل___وتِ__هِ»(1)

آن حضرت به هنگام نماز خويش چشم به سوى آسمان مى دوخت و ديگر جز به خدا، به هيچ چيز و هيچ كس و هيچ رويدادى فكر نمى كرد؛ امّا پس از فرود اين آيه شريفه، ديگر در نمازها سر را به حالت فروتنى و خضوع پايين مى افكند و ديدگان را بر سج__ده گاه مى دوخت و دل به خدا مى سپرد و زبان به نيايش مى گشود.

1 . تفسير طَبَرى، ج 18، ص 3؛ الوسيط واحدى، ج 3، ص 284؛ تفسير ماوَرْدى، ج 4، ص 46؛ مُسْتَدْرَك حاكم، ج 2، ص 393.

(276) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ___ذينَ هُ__مْ عَ__نِ اللَّغْ__وِ مُعْ__رِض__ُونَ

و آن ها كه از لغو و بيهودگى روى گ__ردان هستن__د. (3 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

در واق__ع تم__ام ح__رك__ات و خط__وط زندگى آنان هدفى را دنبال مى كند ، هدفى مفيد و سازنده چرا كه « لَغْو » به معنى ك__اره__اى بى ه__دف و

ب__دون نتيجه مفيد است. در حقيقت لغو همان گونه كه بعضى از مفسران بزرگ گفته اند ، هر گفتار و عملى است كه فايده قابل ملاحظه اى نداشته باشد و اگر مى بينيم بعضى از مفسران آن را به ب__اط__ل ، بعض__ى به معنى همه معاصى ، بعضى به معنى دروغ ، بعضى به معنى دشنام يا مقابله دشنام به دشنام ، بعضى به معنى غنا و لهو و لعب و بالاخره بعضى به معنى شرك ، تفسير كرده اند ، همه اين ها مصداق هاى آن مفهوم جامع و كلى است. البته لغو تنها شامل سخنان و افعال بيهوده نمى شود ، بلكه افكار بيهوده و بى پايه اى كه انس__ان را از ياد خ__دا غ__اف__ل و از تفكر در آن چه مفيد و سازنده است ، به خود مشغ__ول مى دارد ، همه در مفهوم لغو جمع است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث مى فرمايد:

مردم با ايمان كسانى هستند كه از هر گفتار و نوشتار و عملكرد بيهوده و بى ثمر و بى اهميت روى مى گ__ردانند؛ چ__را ك__ه به باور آنان چنين گفتار و كردار بيهوده اى، زشت و ناپسن_د است و ب_ايد از آن دورى جست .

در م__ورد مفه__وم «لَغْ__و» و بيهوده كارى و بيهوده گويى، ديدگاهها متفاوت است:

1 _ به باور «ابن عبّاس» منظ__ور از «لَغْو» هر كار باط__ل و ظ__المانه و بى ثمر است؛

2 _ امّا به باور «حَسَن» منظور، هرگونه گناه و نافرمانى خداست؛

3 _ از ديدگاه «سُدى» منظور، پرهيز از دروغ و دروغگويى است؛

4 _ امّا از ديدگاه «مُقاتِل» منظور، رويگردانى از بدگويى و فحّاشى است؛ چرا كه

تفسير مردان (277)

كفرگرايان و ظالمانِ حاكم بر مكّه به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و يارانش ناسزا مى گفتند؛ از اين رو

قرآن به مردم با ايمان دستور مى دهد كه از پاسخ گويى به ياوه سراييهاى آنان بپرهيزند.

5 _ از پنجمي__ن ام__ام ن__ور آورده اند ك__ه در تفسي__ر آي__ه ف__رم__ود:

هُوَ اَنْ يَتَقَوَّلَ الرَّجُلُ عَلَيْكَ بِالْباطِلِ، اَوْ يَأْتِيَكَ بِما لَيْسَ فيكَ فَتُعْرِضَ عَنْهُ لِلّهِ.(1)

كار لغو و بيهوده آن است كه فردى در مورد تو به ناروا سخن گويد و يا به تو نسبت بى اس__اسى ده__د و تو براى خ__دا و خشن__ودى او، با ك__رام__ت و سعه صدر از او روى بگردانى.

و در رواي__ت ديگ__رى از آن حض__رت آورده اند كه ف__رم__ود: اِنَّهُ الْغِناءُ وَالْمَ___لاهى.(2)

منظ__ور از بيه__وده گويى، غنا و گفتار و كردار بيهوده و بى فايده است.

1 . بِحار الاَنوار، ج 69، ص 40.

2 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 88.

(278) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ_ذينَ هُمْ لِل__زَّكوةِ فاعِلُونَ

و آن ها كه زكات را انجام مى دهند. (4 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

« زكات » منحصرا به معنى زكات واجب نيست ، بلكه زكات هاى مستحب در شرع اسلام فراوان است ، آن چه در مدينه نازل شد ، زكات واجب بود ولى زكات مستحب قبلاً نيز بوده است. بعضى از مفسران نيز اين احتمال را داده اندكه زكات به صورت يك حكم وجوبى اما بدون حد و حدود در « مكه » بوده است ، يعنى مسلمانان موظف بودند مقدارى از اموال خود را به نيازمندان بپردازند ، ولى بعد از تشكيل حكومت اسلامى و تأسيس بيت المال زكات تحت برنامه مشخصى قرار گرفت و نصاب ها و مق__دارهاى معينى براى آن قرار داده شد و مأمورين جمع زكات از طرف پيامبر صلى الله عليه و آله به هرسو اعزام شدند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، به جاى پرداخت و اداى

زكات و حقوق مالى، واژه «فاعِلُون» به كار رفته چرا كه آمده: آنان كسانى هستند كه زكات را انجام مى دهند؛ و اين تعبير بدان دليل است كه پرداخت زكات و اداى حقوق مالى، در حقيقت، انجام كار است؛ و اين شيوه سخن در نثر و شعر عرب رواج دارد؛ چنانكه در مورد گروهى گفته اند: «اَلْمُطْعِمُونَ الطَّعامَ فى سَنَةِ الاَْزْمَةِ وَ الْفاعِلُونَ لِلزَّكَواتِ»؛ آنان كسانى هستند كه در سال قحطى و خشكس__الى، گ__رسنگ__ان و مح__رومان را تغذيه مى كنند و زكات و حقوق مالى خ__ود را مى پ__ردازند.

تفسير مردان (279)

وَ الَّذينَ هُمْ لِفُروُجِهِمْ حافِظُونَ

و آن ه_ا كه دامان خود را از آلودگى به بى عفت_ى حف_ظ مى كنند. (5 / مؤمنون)

اِلاّ عَلى اَزْواجِهِمْ اَوْ م_ا مَلَكَتْ اَيْمانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومينَ

تنه__ا آمي__زش جنسى با همسران و كنيزانشان دارند كه در بهره گيرى از آن ها ملامت نمى شوند.

(6 / مؤمنون)

فَمَنِ ابْتَغ__ى وَراءَ ذلِ__كَ فَاوُلئِ_كَ هُمُ الْعادوُنَ

و هركس غير اين طريق را طلب كند ، تجاوزگر است. (7 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فُروُج » جمع « فَرْج » كنايه از دستگاه تناسلى است. چهارمين ويژگى مؤمنان را مسأله پاكدامنى و عفت به طوركامل و پرهيز از هرگونه آلودگى جنسى قرار داده است. تعبير به « محافظت فروج » گويا اشاره به اين است كه اگر مراقبت مستمر و پى گير در اين زمين_ه نباشد ، بيم آلودگى فراوان است. تعبير به « همسران » شامل همسران دائم و موقت هردو مى شود. تعبير به « غَيْرُ مَلُومينَ » ( آن ها مورد ملامت قرار نمى گيرند ) ممكن است اشاره به طرز فكر غلطى باشد كه براى مسيحيت انحرافى پيدا شده است كه آن ها هرگونه آميزش جنسى

را خلاف شأن انسان مى پندارند و ترك مطلق آن را فضيلت مى دانند تا آن جا كه كشيشان كاتوليك و همچنين زنان و مردان تارك دنيا ، در تمام عمر مجرد زندگى مى كنند و هرگونه ازدواج را مخالف اين مقام روحانى تصور مى كنند ( هرچند اين مسأله بيشتر جنبه ظاهرى دارد اما در خفا بعضى از آن ها طرقى براى اشباع غريزه جنسى خود انتخاب مى كنند و كتاب هاى نويسندگان خودشان پر است از داستان هايى كه در اين زمينه نوشته اند ) .(1) به هرحال امكان ندارد خداوند غريزه اى را به عنوان بخشى از نظام احسن در انسان بيافريند و بعد آن را به كلى تحريم

1- « تاريخ ويل دورانت » .

(280) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يا مخالف مقام انسانى بداند. اين نكته چندان نياز به يادآورى نداردكه حلال بودن همسران مخالف با بعضى از موارد استثنايى نيست ، مانند حالت عادت ماهيانه و امثال آن. همچنين حلال بودن كنيزان ( زنان برده ) مشروط بر شرايط متعددى است كه دركتب فقهى آمده و چنان نيست كه هركنيزى به صاحب آن حلال باشد و در واقع در بسي__ارى از جه__ات و ش__راي__ط ، هم__ان ش__رايط همس__ران را دارد .

همسر دائم و موقت

اشاره

از آيات فوق استفاده مى شودكه تنها دوگروه از زنان بر مردان حلال هستند؛ نخست همسران و ديگر كنيزان ( باشرايط خاص ) و به همين جهت اين آيه در كتب فقهيه در بحث هاى نكاح در موارد بسيارى مورد استناد قرار گرفته است. جمعى از مفسران و فقهاى اهل سنت خواسته اند از اين آيه شاهدى براى نفى ازدواج موقت بياورند و بگويند آن هم در حكم زنا است. اما باتوجه به اين حقيقت كه « ازدواج موقت » ( متعه ) به طور

مسلم در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله حلال بوده است و اَحدى از مسلمانان آن را انكار نمى كنند ، منتها بعضى مى گويند در آغاز اسلام بوده و بسيارى از صحابه نيز به آن عمل كرده اند ، سپس نسخ شده و بعضى مى گويند : عمر بن خطاب از آن جلوگيرى به عمل آورد. باتوجه به اين واقعيت ها مفهوم سخن اين دسته از دانشمندان اهل تسنن اين خواهد بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله العياذ باللّه زنا را حداقل براى مدتى مجاز شمرده و اين غيرممكن است. از اين گذشته متعه برخلاف پندار اين گروه يك نوع ازدواج است ، ازدواجى است موقت و داراى شرايط ازدواج دائم، بنابراين قطعا در جمله « اِلاّ عَلى اَزْواجِهِمْ » داخل است و به همين دليل به هنگام خواندن صيغه ازدواج موقت ، از همان صيغه هاى ازدواج دائم (اَنْكَحْتُ و زَوَّجْتُ) با قيدمدت استفاده مى شود و اين بهترين دليل بر ازدواج بودن آن است. درباره ازدواج موقت و دلايل مشروعيت آن در اسلام و عدم نسخ اين حكم و همچنين فلسفه اجتماعى آن و پاسخ به ايرادات مختلف در جلد سوم تفسير نمونه ، ذيل آيه 24 سوره نس__اء مشروحا بحث شده است .

تفسير مردان (281)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

منظور از حفظ دامان خويش، اين است كه رابطه جنسى آنان تنها در قلمرو خانه و خانواده و در چارچوب مقررات شرعى و اخلاقى و انسانى است و هرگز خود را به پستى و زشتى گناه آلوده نساخته و دامان به حرام و گناه نمى آلايند و چشم و دل و جسم از حرام حفظ مى كنند.

اگر جز اين باشد و دامان عفت از حرام حفظ نكنند، در خور نكوهش بوده

و مورد سرزنش قرار مى گيرند؛ آرى آنان تنها با همسران و كنيزان خويش رابطه قانونى جنسى دارن___د ك__ه در اين م__ورد هي__چ س__رزن__ش و نك__وهش__ى بر آن__ان نخواهد بود.

منظور از «ما مَلَكَتْ اَيْمانُهُمْ»، «كنيز» است؛ چرا كه به باور همه مفسران، رابطه جنسى با كنيز حلال و رواست؛ امّا با «غلام» حرام است و بايد در مورد او دامان را پاك و پ__اكي___زه نگ___اه داش__ت.

چرا از «كنيز» به «مِلْكِ يَمين» تعبير شده است

در اين مورد گفته اند: «مِلْكِ يَمين» تنها در مورد «كنيز» كاربرد دارد امّا در مورد خانه و ديگر چيزها نمى توان اين اصطلاح را به كار برد زيرا اينها را مى توان به ديگران به عن___وان ع__اري__ه داد، امّ_ا كني__ز را نمى توان براى بهره بردارى جنسى عاريه داد.

نكته ديگر اين است كه در آيه شريفه اگرچه روا و حلال بودن رابطه جنسى با همسر و كنيز خود، بدون قيد و مطلق آمده است امّا روشن است كه منظور، شرايط عادى و حلالِ آن است و چون آيه شريفه در مقام بيان همه حالات نيست، از اين رو به ممنوع بودن آن درحال حيض وياعدّه كنيزى _ كه درعدّه ديگرى است _ اشاره نرفته است.

كس__ان__ى ك__ه ج__ز اي__ن راه درست و ق__ان__ونى، راه__ى ديگ_ر در رابطه جنسى پيش گيرند و جز همسران و كنيزان خود را بج__وين__د، آنان تجاوزكار و بيداد پيشه اند و از مرز مقررات خدا گذشته و به سوى حرام مى روند.

(282) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّذينَ هُمْ لاَِم_ان_اتِهِمْ وَ عَهْ_دِهِمْ راع__ُونَ

و آن ها كه امانت ها و عهد خود را مراعات مى كنند. (8 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

حفظ و اداى امانت به معنى وسيع كلمه و نيز پايبند بودن به عهد و پيمان در برابر خالق و خلق ، از

صفات بارز مؤمنان است. در مفهوم وسيع امانت ، امانت هاى خدا و پيامبران الهى و همچنين امانت هاى مردم جمع است ، نعمت هاى مختلف خدا هريك امانتى از امانات او هستند ، آيين حق ، كتب آسمانى، دستورالعمل هاى پيشوايان راه حق و همچنين اموال و فرزندان و پست ها و مقام ها، همه امانت هاى او هستند كه مؤمنان در حفظ و اداى حق آن ها مى كوشند ، تا در حياتند ، از آن پاسدارى مى كنند و به هنگام ترك دنيا آن ها را به نسل هاى برومند آينده خودمى سپارند و چنين نسلى را براى پاسدارى آن تربيت مى كنند. دليل بر عموميت مفهوم امانت در اين جا علاوه بر گستردگى و اطلاق لفظ ، روايات متعددى اس_ت كه در تفسير امانت وارد شده ، گاهى امانت به معنى "امامت امامان معصوم" كه هر امام آن را به امام بعد از خود مى سپارد ، تفسير شده (1) و گاه به مطلق ولايت و حكومت. جالب اين كه « زراره » كه از شاگردان بزرگ امام باقر و امام صادق عليهماالسلام است ، چنين مى گويد : « منظور از جمله " اَنْ تُؤَدُّوا الاَْماناتِ اِلى اَهْلِها " (58/نساء) اين است كه ولايت و حكومت را به اهلش واگذاريد » .(2) و اين نشان مى دهد كه حكومت از مهم ترين وديعه هاى الهى است كه بايد آن را به اهلش سپرد. به هرحال مسلّم است كه پايبند بودن به تعهدات و حفظ و اداى امانات از مهم ترين پايه هاى نظام اجتماعى بشر است و بدون آن ها هرج و مرج در سراسر جامعه به وجود خواهد آمد ، به همين دليل حتى افراد و ملت هايى كه اعتقاد الهى و مذهبى ندارند ، براى مصون ماندن

از اين هرج و مرج اجتماعى ناشى از خيانت در عهد و امانت ، خود را موظف به انجام اين دو برنامه حداقل در مسائل كلى اجتماعى مى دانند. در زمينه اهميت امانت در جلد سوم تفسير نمونه ذيل آيه 58 سوره نساء و در جلد هفتم تفسير نمونه ذيل آيه 12 سوره انفال و در زمينه وفاء به عهد در جلد چهارم

1- « تفسي__ر ب_ره_ان » ، جل_د 1 ، صفح_ه 380 .

2- « تفسي__ر ب_ره_ان » ، جل__د 1 ، صفحه 380 .

تفسير مردان (283)

تفسيرنمونه ذيل آيه 1 سوره مائده و جلد 11 تفسير نمونه ذيل آيه 91 سوره نحل مشروحا بحث شده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

امانتهاى خدا و مردم

امانتهايى كه آيه شريفه به آنها اشاره دارد و مردم با ايمان را بدين وسيله به رعايت آنه__ا بر مى انگي_زد، بر دو بخش قابل تقسيمند:

1 _ امانته__اى خ__دا

2 _ امانته__اى م_ردم

منظور از امانتهاى خدا، عبارت از كارهاى عبادى است كه در راه پرستش او و در جهت به دست آوردن خشنودى او انجام مى شود كه از جمله آنها نمازهاى گوناگون، روزه ها، غسلها و رعايت ديگر مقررات خداست.

و امانتهاى مردم نيز آن كارهايى است كه در درجه نخست، انسان با آنها و حقوق و حدودش__ان روب__روس__ت؛ كاره__ايى چ___ون:

ام__انته__ا، عاري__ه ه__ا، گواه___ى ه__ا، ت__وزي__ن كالاها،كيل اجناس، روابط تجارى و داد و ست__دها،

و انواع قراردادها، كه رعايت حرمت آنها بر انسان توحيدگرا و شايسته كردار كارى لازم و ب_ايست___ه اس__ت.

اقسام پيمانها

امّا پيمانهايى كه آيه شريفه، مردم را به رعايت آنها برمى انگيزد و وفادارى و رعايت آنها را از ويژگيهاى مردم با ايمان عنوان مى سازد، بر سه بخش قابل تقسيم اند:

1 _ ف___رم___انه__ا و مق___رّرات خ_______دا.

2 _ ق__رارداده__ا و پيم__انهايى كه مي__ان مردم در ابعاد گوناگون به امضا مى رسد.

3 _ ديگ__ر ن__ذرهاى گوناگونى كه انسان انج__ام آنه__ا را بر خ__ود لازم مى س__ازد.

همه اينها امانتها و پيمانهايى هستند كه انسان توحيدگرا و با ايمان بايد آنها را رع__ايت نم__اي__د؛ چ__را كه رع__اي__ت آنه__ا از وي__ژگيهاى م__ردم با ايم__ان است.

(284) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ

و آن ها كه از نمازها م__واظبت مى نم_اين_د. (9 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

بالاخره نهمين آيه ، آخرين ويژگى مؤمنان را كه محافظت بر نمازها مى باشد ، بيان كرده است. جالب اين كه نخستين ويژگى مؤمنان را « خشوع در نماز » و آخرين صفت آن ها را

« محافظت بر نماز » شمرده است ، از نماز شروع مى شود و به نماز ختم مى گ__ردد ، چ__را كه نم__از ، مه___م ترين رابطه خالق و خلق است. نماز برترين مكتب عالى تربيت است ، نماز وسيل__ه بي__دارى روح و جان و بيمه كننده انسان در برابر گناهان است ، خلاصه نماز هرگاه با آدابش انجام گيرد ، زمينه مطمئنى براى همه خ__وب__ى ه_ا و نيك__ى ها خ__واه__د بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث، به ويژگى ديگر مردم با ايمان كه پيوند ناگسستنى و ارتباط شورانگيز و خالصانه با آفريدگار هستى است پرداخته و مى فرمايد:

آنان كسانى هستند كه در حفظ حرمت نمازهاى خويش و درست و به هنگام خواندن آنها مى كوشند و مراقبت مى نمايند و آن را تباه نمى سازند.

قرآن شريف در اين آيات كه مردم با ايمان را وصف مى كند، از بزرگداشت نماز و رعايت حرمت آن و انجام شايسته و بايسته اش دوبار سخن به ميان آورده است تا شك__وه و عظمت آن را بيشتر روشن سازد.

ويژگيهاى ايمان آوردگان(1)

در آيات 2 تا 9 قرآن كريم به ترسيم اساسيترين ويژگيهاى آنان پرداخته و روشنگرى مى كند كه فرد و جامعه و خانواده و حكومت و نظام و تمدّن با ايمان، آن فرد و نظام و جامعه و تمدّنى است كه رابطه اش با خدا، خالصانه و دوستانه و راستين،

رابطه اش بامردم بر اساس رعايت حقوق و حرمت آزادى آنان،

رابط_____ه اش ب__ا خ_____ودش بر اس___اس پ__اكى و راست__ى،

1 . مترجم .

تفسير مردان (285)

و رابطه اش با هستى بر اساس هدفدارى باشد؛

و آنگ_اه اين ويژگيهاى را براى آنان مى شمارد:

1 _ خش___وع در نم__از ي__ا پي__وند ب_ا خ___دا

2 _ دورى گزيدن از انديشه، گفتار و

عملكرد بيهوده و ظالمانه،

3 _ اداى حق__وق همه مردم بوي__ژه مح__رومان و نات__وان__ان؛

4 _ ويژگى امانت و امانتدارى در همه ابع_اد گوناگون حي__ات،

5 _ پ__اكى و پ__اك_دامنى و ق_داس_ت و عفّت،

6 _ وف__ادارى و پ__اى بندى به تعهّدات ف__ردى و اجتم__اعى،

7 _ و ديگ__ر م__راقب__ت و مح__افظ__ت از نم__از و ياد خ__دا.

(286) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اوُلئِ__كَ هُ__مُ الْ_وارِث__ُونَ

( آرى ) آن ها وارث__ان هستند. (10 / مؤمنون)

اَلَّ__ذينَ يَ__رِثُ__ونَ الْفِ__رْدَوْسَ هُ__مْ فيه__ا خ__الِدوُنَ

كه بهشت برين را ارث مى برند و جاودانه در آن خواهند ماند. (11 / مؤمنون)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فِرْدَوْس » در اصل به گفته بعضى يك لغت رومى است و بعضى آن را عربى و بعضى اصل آن را فارسى مى دانند و به معنى "باغ" است ، يا باغ مخصوصى كه تمام نعمت ها و مواهب الهى در آن جم__ع است و لذا مى توان آن را به عنوان « بهشت برين » ( بهترين و برترين باغ هاى بهشت ) ناميد. تعبير به « ارث بردن » ممكن است اشاره به اين باشد كه مؤمنان بدون زحمت به آن مى رسند ، همانند ارث كه انسان زحمتى براى آن نكشيده است ، درست است كه نايل شدن به مقامات عالى بهشت ، بسيار تلاش و كوشش و پاكى و خودسازى مى خواهد ولى آن پاداش عظيم در مقابل اين اعمال ناچي__ز به ق__درى زي__اد است كه گ__ويى انس__ان بى زحم__ت ب_ه آن رسي__ده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آرى! كسانى كه به اين ويژگيها آراسته و از اين صفات ارزشمند بهره ور باشند، س_راها و جايگاه هاى دوزخي__ان را در بهشت پرط__راوت و زيب__ا به ارث مى ب__رن__د.

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند

كه فرمود: ما مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ اِلاّ لَهُ مَنْزِلانِ: مَنْزِلٌ فِى الْجَنَّةِ وَ مَنْ__زِلٌ فِى النّارِ، فَاِنْ ماتَ وَ دَخَلَ النّارَ وَرِثَ اَهْلُ الْجَنَّةِ مَنْزِلَهُ.(1)

هر كدام از شما داراى دو سرا و دو جايگاه است كه يكى از آنها در بهشت پرطراوت و زيباست و ديگرى در آتش شعله ور و سوزان دوزخ؛ از اين رو هر كس جهان را بدرود گ__وي__د و به خ__اط__ر بدانديشى و بي__داد به دوزخ رود، سراى او را در بهشت،

1 . سُنَن ابن ماجَه، ج2، 1453/4341 كتاب الزُّهْد؛ تفسير طَبَرى، ج 18، ص 5.

تفسير مردان (287)

بهشتي__ان ب__ه مي__راث مى ب___رند.

امّا به باور پاره اى، منظور اين است كه كسانى كه داراى اين صفات برجسته و ويژگيهاى ارزشمند باشند، سرانجام _ بسان وارثى كه به ارث مى رسد _ به بهشت پرطراوت و پرنعمت خواهند رسيد.

واژه «فِ__رْدَوس» يك_____ى از ن_امه__اى دل انگي__ز بهشت است.

به ب_اور پاره اى، نام يكى از بوستانهاى پرط_راوت بهشت است.

و پ__اره اى بر آنند كه منظ__ور، بوست__ان و باغ وي__ژه اى از بهشت زيباى خداست.

اصل واژه «فِرْدَوس» به باور پاره اى، يك واژه «رومى» است كه به فرهنگ قرآن و عرب وارد شده است؛ امّا به باور پاره اى ديگر، يك واژه عربى بوده و به مفهوم تاكست__ان و بوست__ان انگور است.

«جُبّائى» در مورد اين ميراث برى و ارث پرشكوه و گرانبها مى گويد: منظور اين است كه بهشت پرطراوت و پرنعمت خدا، به خاطر آراستگى آنان به صفات برجسته اى كه گذشت، بدون رنج و زحمت نصيب آنان خواهد شد.

(288) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مجازات مردان زناكار

اَلزّانِيَةُ وَ الزّانى فَاجْلِدوُا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لاتَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فى دينِ اللّهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما

طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ

زن و مرد زناكار را هريك صد تازيانه بزنيد و هرگز در دين خدا رأفت ( و محبت كاذب ) شما را نگيرد، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد، و بايد گروهى از مؤمنان مجازات آن ها را مش___اه____ده كنن__د.(2 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در واقع اين آيه مشتمل بر سه دست_ور است ؛

1 _ حكم مجازات زنان ومردان آلوده به فحشاء (منظور از زنا،آميزش جنسى مرد و زن غي__ر همسر و ب__دون مجوّز شرعى است ) .

2 _ تأكيد براين كه در اجراى اين حد الهى گرفتار محبت ها و احساسات بى مورد نشويد، احساسات و محبتى كه نتيجه اى جز فساد و آلودگى اجتماع ندارد، منتها براى خنثى كردن انگيزه هاى اين گونه احساسات ، مسأله ايمان به خدا و روز جزا را پيش مى كشد ، چراكه نشانه ايمان به مبدأ و معاد ، تسليم مطلق در برابر فرمان او است ، ايمان به خداوند عالِم حكيم سبب مى شود كه انسان بداند هرحكمى فلسفه و حكمتى دارد و بى دليل تشريع نشده و ايمان به معاد سبب مى شود كه انسان در برابر تخلف ها احساس مسؤوليت كند. در اين جا حديث جالبى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه توجه به آن لازم است : « روز قيامت بعضى از زمامداران را كه يك تازيانه از حد الهى كم كرده اند ، در صحنه محشر مى آورند و به او گفته مى شود : چرا چنين كردى ؟ مى گويد: براى رحمت به بندگان تو ، پروردگار به او مى گويد : آيا تو نسبت به آن ها از من مهربان تر بودى ؟ و دستور داده مى شود او را به آتش بيفكنيد ، ديگرى را مى آورند كه يك

تازيانه بر حد الهى افزوده ، به او گفته مى شود : چرا چنين كردى ؟ در پاسخ مى گويد : تا بندگانت از معصيت تو خوددارى كنند ، خداوند مى فرمايد : تو از من

تفسير مردان (289)

آگاه تر و حكيم تر بودى؟ سپس دستور داده مى شود: او را هم به آتش دوزخ ببرند » .(1)

3 _ دستور حضورجمعى از مؤمنان درصحنه مجازات است،چراكه هدف تنها اين نيست كه گنهكار عبرت گيرد، بلكه هدف آن است كه مجازات او سبب عبرت ديگران هم شود و به تعبير ديگر ؛ باتوجه به بافت زندگى اجتماعى بشر ، آلودگى هاى اخلاقى در يك فرد ثابت نمى ماند و به جامعه سرايت مى كند ، براى پاكسازى بايد همان گونه كه گناه برملا شده ، مجازات نيز برملا گردد. و به اين ترتيب اساس پاسخ اين سؤال كه چرا اسلام اجازه مى دهد آبروى انسانى درجمع بريزد، روشن مى شود، زيرا مادام كه گناه آشكار نگرديده و به دادگاه اسلامى كشيده نشده است ، خداوند ستّار العيوب ، راضى به پرده درى نيست ، اما بعد از ثبوت جرم و بيرون افتادن راز از پرده استتار و آلوده شدن جامعه و كم شدن اهميت گناه ، بايد به گونه اى مجازات صورت گيرد كه اثرات منفى گناه خنثى شود و عظمت گناه به حال نخستين بازگردد. اصولاً در يك جامعه سالم بايد « تخلف از قانون » بااهميت تلقى شود ، مسلما اگر تخلف تكرار گردد، آن اهميت شكسته مى شود و تجديد آن تنها با علنى شدن كيفر متخلفان است. اين واقعيت را نيز نبايد از نظر دور داشت كه بسيارى از مردم براى حيثيت و آبروى خ__ود بيش از مس__أل__ه تنبيهات ب__دنى اهميت قائلن__د و

همي__ن علنى شدن كيفر، ت__رم__ز نيرومندى بر روى هوس هاى سركش آن ها است .

چرا زن زناكار بر مرد زناكار مقدم ذكر شده است؟

بدون شك اين عمل منافى عفت ، از همه كس قبيح است ولى از زنان زشت تر و قبيح تر است ، چ_را كه آن ها از حجب و حياى بيشتر برخوردارند و شكستن آن دليل بر تمرد شديدترى است. از اين گذشته عواقب شوم اين امر گرچه دامنگير هردو مى شود ، اما در مورد زن_ان ، عواقب شومش بيشتر است. اين احتمال نيز هست كه سرچشمه وسوسه اين كار بيشتر از سوى آن ها صورت مى گيرد و در بسيارى از موارد

1- « تفسير فخر رازى » ، جلد 23 ، صفحه 148 .

(290) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ع__ام__ل اصلى هستند. مجموع اين جهات سبب شده كه زن آلوده بر مردآلوده درآيه ف__وق مق__دّم داشت__ه ش__ده است. ول__ى زن__ان و م__ردان پاكدامن و باايمان از همه اي__ن مس__ائ_ل بركن__ار هستن_د .

مجازات در حضور جمع چرا؟

آيه فوق كه به صورت « امر » است ، وجوب حضور گروهى از مؤمنان را به هنگام اجراى حد زنا مى رساند ، ولى ناگفته پيدا است كه قرآن شرط نكرده حتما در ملأ عام اين حكم اجرا شود ، بلكه برحسب شرايط و مصالح متفاوت مى گردد ، حضور سه نفر و بيشتر كافى اس_ت ، مه_م آن است كه قاضى تشخيص دهد حضور چه مقدار از مردم لازم است. فلسفه اين حكم نيز روشن است ، زيرا همان گونه كه گفتيم ، اولاً درس عبرتى براى همگان است و سبب پاكسازى اجتماع ، ثانيا شرمسارى مجرم مانع ارتكاب جرم در آينده خواهد شد ، ثالثا هرگاه اجراى حد در حضور جمعى انجام شود، قاضى و مجريان حد متهم

به سازش يا اخذ رشوه يا تبعيض و يا شكنجه دادن و مانند آن نخواهند شد. رابعا حضور جمعيت مانع از خودكامگى و افراط و زياده روى در اجراى حد مى گردد. خامسا ممكن است مجرم بعد از اجراى حد ، به ساختن شايعات و اتهاماتى در مورد قاضى و مجرى حد بپردازد كه حضور جمعيت موضع او را روشن ساخته و جلوى فعاليت هاى تخريبى او در آين_ده را مى گيرد و فوايد ديگر .

حد زانى قبلاً چه بوده است؟

از آيه 15 و 16 سوره نساء چنين برمى آيد كه قبل از نزول حكم سوره نور درباره زناكاران و زنان بدكار ، اگر محصنه بوده اند ، مجازات آن ها زندان ابد تعيين شده است ( فَاَمْسِكُوهُنَّ فِى الْبُيُوتِ حَتّى يَتَوَفّاهُنَّ الْمَوْتُ ) و در صورتى كه غير محصن بوده اند ، مجازات آن ها ايذاء و آزار بوده است (فَاذوُهُما). ولى مقدار اين آزار تعيين نشده است ، اما آيه مورد بحث آن رادر يك صد تازيانه محدود و معين نموده ، بنابراين حكم اعدام

تفسير مردان (291)

در مورد محصنه ، جايگزين زندان ابد و حكم يك صد تازيانه حد و حدودى براى حكم آزار است ( براى كسب اطلاعات بيشتر ب_ه جلد سوم « تفسير نمونه » ذيل آيات 15 و 16 سوره نساء مراجعه فرماييد ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«جَلْد»: ن_واختن تازيانه.

«رَأْفَة»: مهر و دلسوزى.

در آيه مورد بحث، به بيان اين آيات پرداخته و پيش از هر چيزى در مورد كيفر بى عفّتى و زشتكارى جنسى مى فرمايد:

ال__زَّانِيَ__ةُ وَ ال__زّانِى فَاجْلِدُوا كُ__لَّ وَاحِ__دٍ مِنْهُمَ__ا مِئَ__ةَ جَلْ__دَةٍ

زن و مردى را كه دست به بى عفّتى يازند، در صورتى كه آزاد و مجرد باشند، به هر يك از آن دو

يك صد تازيانه بزنيد؛ امّا اگر هر دو تن يا يكى از آن دو داراى همسر باشد، آن كه با داشتن همسر به اين زشتى دست يازيده است برابر مقرّرات و با در نظر گرفتن همه شرايط حقوقى و قانونى بايد سنگسار گردد و اين ديدگاه همه مفسّران و ك__ارشن__اسان فق__ه اس___لام__ى است.

در مورد بردگان نيزدر صورتى كه همسر نداشته باشند، آن يك صد تازيانه به نصف كاهش مى يابد؛ چرا كه قرآن مى فرمايد:

فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ.(1)

و اگ__ر آن__ان دست به بى عفّت__ى ي__ازن__د، بر آنان نيمى از كيفر زنان آزاد است...

1 . سوره نِساء آيه 25؛ لازم به يادآورى است كه آيه شريفه درباره كنيزان داراى همسر است؛ امّا به باور همه مفسّران، در مورد آنان ميان همسردار و بى همسر، از نظر كيفر بى عفّتى تفاوتى نيست.

(292) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

چ__را نخست كيف__ر زن__ان؟

آيه شريفه بدان دليل نخست به بيان كيفر زنان _ در صورتى كه دست به كار زشت و بى عفّتى ي_ازن__د _ مى پ__ردازد كه بى عفّت__ى بر آن__ان زشت تر و ناهنجارتر و به خاطر ب_اردار ش__دنش__ان زي__انبارتر و ف__اجع__ه آميزتر و به باور برخى، نيروى سركش جنس_ى در آنان نيرومندتر است.

آرى! به خاطر همين نكات سه گانه است كه نخست كيفر آنان را بيان مى كند و از پى آن به ترسيم كيف__ر م__ردان آلوده دامان مى پردازد.

اجراى حدّ زنا بر عهده امام يا نماينده اوست

به باور مفسّران و كارشناسان فقه، زدن اين تازيانه و پياده كردن مقرّرات كيفرى وظيف__ه دو نف__ر است و ديگ__ران نمى توانن__د دست به چنين كار خطي__رى ب__زنند:

1 _ اين كار وظيف_ه امام راستين و پيشواى بر حق جامعه است.

2 _

و ديگر كسى كه از سوى او براى اين كار گمارده شده است.

ي__ادآورى مى گ__ردد كه در اين م__ورد نظر ديگرى نيامده و همه بر اين عقيده اند.

در ادامه آيه شريفه مى فرمايد:

وَ لاتَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِى دِينِ اللّهِ اِن كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَومِ الاْآخِرِ

و اگر شمايان به خدا و روز بازپسين ايمان آورده ايد، در انجام فرمان خدا نسبت به آن تبهكاران دلسوزى بى جا و بى مورد نشان ندهيد؛ و كيفر را با قدرت اجرا كنيد و تازيانه را سخت بزنيد و از م__رزه__اى ع__دل و داد به ه__ر ص__ورت فراتر نرويد و از وانه__ادن مقرّرات خ__دا بت_رسيد.

منظور از «دين خدا» در آيه شريفه، به باور پاره اى، فرمانبردارى خدا و به باور پ__اره اى ديگ__ر، فرمان خداست؛ درست بسان مفه__وم اين آيه شريفه كه مى فرمايد:

ماكانَ لِيَأْخُذَ اَخاهُ فىدينِ الْمَلَكِ...(1)

... اين گونه به يوسف اين تدبير را آموختيم؛ چرا كه او در دين و آيين و طبق فرمان ش__اه نمى توانست ب__رادرش را ب__ازداشت نم__اي__د.

1 . سوره يوسف، آيه 76.

تفسير مردان (293)

وَلْيَشْهَ___دْ عَ__ذَابَهُمَ___ا طَ__ائِفَ___ةٌ مِ__نَ الْمُ___ؤْمِنِي___نَ

و به هنگام اجراى «حدّ» و كيفر آنان، بايد گروهى از مردم با ايمان حضور يابند و چشيدن طعم تلخ كيفر كار زشت آن دو تن را بنگرند.

به باور برخى، منظور از گروهى كه بايد حضور يابند، اين است كه شمارشان فراتر از سه نف__ر باشد.امّا ب__ه ب__اور ب__رخ__ى ديگ__ر، دو نف__ر و سه نفر نيز بسنده است.

و پاره اى حض__ور يك ت_ن را ني_ز كافى دانسته اند.

از حضرت باقر عليه السلام نيز همين نكت__ه رواي__ت ش__ده است، چرا كه قرآن در آيه ديگرى مى فرمايد:

و اگر دو گروه از مردم با ايمان با هم به پيك__ار برخاستند، ميان آن دو صلح

و آشتى پديد آوريد؛

وَ اِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَيْنَهُما...(1)

و ما مى دانيم كه اگر دو تن از ايمان آوردگان نيز با هم به جنگ برخاستند حكم خدا همان است كه در اين آيه شريفه آمده و اين دستور هم براى فرد مى باشد و هم براى گ__روه و ج_امع_ه.

ديدگ__اه ديگر در اين مورد اين است كه اين گ__روه نبايد كمت__ر از چهار نفر باشد.

امّا ديدگاه ديگرى بيانگر آن است كه براى اين كار شمار ويژه اى در نظر گرفته نشده و تصمي___م در اي__ن م_____ورد با ام__ام ع__ادل و پيش__واى راستي___ن ام__ت اس__ت.

فلسفه حضور تماشاگران در اجراى حدّ زنا

آيه شريفه نشانگر آن است كه مرد و يا زن زشت كردار بايد كيفر كارش را در حضور شمارى چند و يا گروهى از ايمان آوردگان بچشد و فلسفه اين كار از جمله آن است كه اين تماشاگران و حاضران موضوع را سربسته و درس آموز به ديگران برسانند و ديگ__ران را ان__درز و هش__دار دهن__د تا همگان عبرت گيرند و گرد بى عفّتى نگردند.

1 . سوره حجرات، آيه 9.

(294) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مرد زناكار فقط مى تواند با زن زناكار يا مشرك ازدواج كند

اَلزّانى لا يَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّانِيَةُ لا يَنْكِحُها اِلاّ زانٍ اَوْ مُشْرِكٌ وَ حُ_رِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ

مرد زناكار جز با زن زناكار يا مشرك ازدواج نمى كند ، و زن زناكار را جز مرد زناكار يا مشرك ب_ه ازدواج خ_ود درنم_ى آورد و اين ك_ار ب_ر مؤمن_ان تح_ريم شده است. (3 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين جمله بيان يك حكم شرعى و الهى است مخصوصا مى خواهد مسلمانان را از ازدواج با افراد زناكار بازدارد ، چراكه بيمارى هاى اخلاقى همچون بيمارى هاى جسمى غالبا واگيردار است. و از

اين گذشته اين كار يك نوع ننگ و عار براى افراد پاك محسوب مى شود. به علاوه فرزندانى كه در چنين دامان هاى لكه دار يا مشكوكى پرورش مى يابند ، سرنوشت مبهمى دارند. روى اين جهات اسلام اين كار را منع كرده است. شاهد اين تفسير جمله « وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ » است كه در آن تعبير به تحريم شده است. و شاهد ديگر روايات فراوانى است كه از پيامبراسلام صلى الله عليه و آله و ساير پيشوايان معصوم عليهم السلام در اين زمينه به ما رسيده و آن را به صورت يك حكم تفسير كرده اند. حتى بعضى ازمفسران بزرگ درشأن نزول آيه چنين نوشته اند: « مردى از مسلمانان از پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه خواست كه با " اُمّ مهزول" زنى كه در عصر جاهليت به آلودگى معروف بود و حتى پرچمى براى شناسايى ب_ر درِ خانه خود نصب كرده بود ، ازدواج كند ، آيه فوق نازل شد و به آن ها پاسخ گفت » .(1) در حديث ديگرى از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام مى خواني__م : « اين آي__ه در م__ورد م__ردان و زن__انى اس__ت ك__ه در عص__ر رسول خدا صلى الله عليه و آله آلوده زنا بودند ، خداوند مسلمانان را از ازدواج با آن ها نهى كرد و هم اكنون نيز مردم مشمول اين حكمند ، هركس مشهور به اين عمل شود و حد

1 - « مجمع البيان » ، ذيل آيه مورد بحث .

تفسير مردان (295)

اله_ى بر او جارى گردد ، با او ازدواج نكنيد تا توبه اش ثابت شود » .(1) ضمنا بايد توجه داشت كه عطف « مشركان » بر « زانيان » درواقع براى بيان اهميت مطلب است ، يعنى گناه « زنا » هم طراز گناه « شرك » است

، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « لا يَزْنِ الزّانى حينَ يَزْنى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لا يَسْرِقُ السّارِقُ حينَ يَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاِنَّهُ اِذا فَعَلَ ذلِكَ خُلِعَ عَنْهُ الاْيمانُ كَخَلْعِ الْقَميصِ : شخص زناكار به هنگامى كه مرتكب اين عمل مى شود ، مؤمن نيست و همچنين سارق به هنگامى كه مشغ_ول دزدى است ايم_ان ندارد ، چ_راكه به هنگام ارتك__اب اين عمل ، ايمان را از او بيرون مى آورند ، همان گونه كه پيراهن رااز تن » .(2)

ش_رايط تحريم ازدواج با زان_ى و زانية

اشاره

ظاهر آيه فوق تحريم ازدواج با زانى و زانيه است ، البته اين حكم در روايات اسلامى مقيّد به مردان و زنانى شده است كه مشهور به اين عمل بوده و توبه نكرده اند ، بنابراين اگر مشهور به اين عمل نباشند ، يا از اعمال گذشته خود كناره گيرى كرده و تصميم بر پاكى و عفت گرفته و اثر توبه خود را نيز عملاً نشان داده اند ، ازدواج با آن ها شرع_ا بى مان_ع است. در حديث معتبرى از امام صادق مى خوانيم كه : فقيه معروف « زراره » از آن حضرت پرسيد : « تفسير آيه " اَلزّانى لا يَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً ..." چيست »؟ امام فرمود : « اين آيه اشاره به زنان و مردانى است كه مشهور به زنا بوده و به اين عمل زشت شناخته شده بودند و امروز نيز چنين است، كسى كه حد زنا بر او اجرا شود ، يا مشهور به اين عمل شنيع گردد ، سزاوار نيست احدى با او ازدواج كن_د، تا توبه او ظ__اهر و شناخته شود » .(3)

1 - « مجم___ع البي____ان » ، ذي___ل آي__ه م__ورد بحث.

1- « ن____ور الثقلي___ن »

، جل____د 3 ، صفح____ه 26 .

2- « وس_ائ_ل الشيع__ه » ، جل__د 14 ، صفح__ه 335 .

(296) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مواردى كه حكم زنا اعدام است

آن چه در آيه فوق در مورد حد زنا آمده ، يك حكم عمومى است كه موارد استثنايى هم دارد از جمله « زناى مُحْصِ_ن و مُحْصِنَة » است كه حد آن با تحقق شرايط، اعدام است. منظور از « مُحْصِن » مردى است كه همسرى دارد و همسرش در اختيار او است و « مُحْصِنه » به زنى مى گويند كه شوهر دارد و شوهرش نزد او است ، هرگاه كسى با داشتن چنين راه مشروعى باز هم مرتكب زنا شود ، حد او اعدام مى باشد ، شرايط و كيفيت اجراى اين حكم در كتب فقهى مشروحا آمده است. و نيز حكم زنا با محارم ، اعدام است. و همچنين حكم زنا به عنف و جبر نيز اعدام است. البته در بعضى از موارد علاوه بر مسأله تازيانه ، تبعيد و پاره اى ديگر از مجازات ها نيز وجود دارد كه ش_رح آن را بايد در كتب فقهى خواند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه م__ورد بحث مى ف__رم_ايد:

ال__زَّانِى لاَ يَنْكِحُ اِلاّ زَانِيَ__ةً اَوْ مُشْرِكَةً

مرد آلوده دامان جز با زنى بسان خود و يا زنى شرك گرا و بى ايمان، پيمان زندگى مشت__رك نمى بندد و جز آنه__ا را به همسرى نمى برد.

وَ الزَّانِيَةُ لاَ يَنْكِحُهَا اِلاّ زَانٍ اَوْ مُشْ__رِكٌ

و زن آل__وده دام__ان را، ج__ز م__رد آل__وده و ي__ا ش_رك گ_را به همسرى نمى گيرد.

آنچه آم__د ترجم__ه ظ__اهرى آي__ه است و در تفسير آن ديدگاهها يكسان نيست:

1 _ به باور گروهى از جمله «ابن عبّاس»، «مُجاهِد»، «قَتادَه» و...، منظور از واژه «نِكاح» در اين

آيه، عقد است و نه آميزش؛ با اين بيان منظور اين است كه: مرد آلوده به بى عفّتى تنها مى تواند زنى بسان خويش و يا زنى شرك گرا را به عقد خود درآورد.

و برآنند كه يكى از مسلمانان ازپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله اجازه خواست تا با زنى كه آلوده دامان بود ازدواج كند كه در آن هنگام اين آيه شريفه بر قلب مصفّاى پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آم__د و او را از اين ك__ار ب__ازداش_ت.

تفسير مردان (297)

با اين بي__ان منظ__ور، تح__ريم عقد است گرچ__ه به ص__ورت خب__ر آمده است.

روايتى از حضرت باقر عليه السلام و فرزند گرانقدرش امام صادق عليه السلام در اين مورد رسيده است كه اين ديدگاه را تأييد مى كند؛ آن دو بزرگوار مى فرمايند: در روزگار پيامبر صلى الله عليه و آله زنان و مردانى بودند كه بقاياى خلق و خوى جاهليت و زنگارهاى آن هنوز بر دلهايشان حاكم بود و به بى عفّتى شناخته شده بودند؛ و خداى فرزانه بدين وسيله از ازدواج با چنين عن__اصر آلوده اى هشدار داد تا آنان به خود آيند و راه پاكى پويند.

از اين رو اگر كسى به بى عفّتى شناخته شد و در يك داورى و دادگاه عادلانه و شايسته بر او كيفر مقرّر شد بايد از ازدواج با او خوددارى گردد تا توبه و تجديدنظر او در رفت____ارش پ__دي__دار گ___ردد.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر همانند «ضحّاك»، «ابن زيد»، «سعيد بن جُبَير» و «ابن عبّاس» در روايتى ديگر، منظور از واژه «نِكاح» در آيه مورد بحث، «آميزش» است؛ و تفسير آيه اين است كه: زن و مرد زناكار، هردو در اين كار زشت و كيفر و عذاب آن شريك و مسؤولند؛ چراكه بيشتر زنان و مردان

آلوده دامان با توافق همديگر به اين گناه و به اين كار ننگبار دست مى يازند.

3 _ گروهى از جمله «سعيد بن مُسَيِّب» بر آنند كه: آيه شريفه، در حقيقت ازدواج مردم با ايمان با چنين زنان و مردان آلوده اى را تحريم مى كند؛ امّا اين حكم به وسيله آيه ديگرى نسخ شده است كه مى فرمايد: وَ اَنْكِحُوا اَلاَْيامى مِنْكُمْ...(1)

بى همس__ران خ__ود و بردگان درستك__ارتان را همسر بدهيد...

4 _ و از دي___دگ___اه گ___روه__ى از صح__اب__ه ني__ز منظ__ور از واژه «نكاح» در آيه مورد بحث، «عقد» مى باشد و تفسير آيه اين است كه: اگر م__ردى با زن__ى زن__ا كرد ديگ__ر نب__اي__د با او ازدواج نمايد.

گفتنى است كه آيه شريفه بدان دليل مرد و يا زن آلوده دامان را در كنار زن و مرد

1 . سوره نور، آيه 32.

(298) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرك گرا قرار داده است كه بدين وسيله زشتى و پليدى بى عفّتى را به نمايش نهد و مردم را از اين گن__اه كه گويى همسن__گ و هم__وزن ش__رك و كفر است هشدار دهد.

و به باور مفسران، آيه شريفه در مقام بيان يك خبر و گزارش نيست كه زن و مرد آلوده دامان و يا شرك گرا، باهم ازدواج مى كنند؛ بلكه منظور نهى مردم با ايمان از ازدواج با چنين عناصر آلوده اى است گرچه به صورت خبر آمده است؛

و واژه «نِكاح» نيز اگرچه در فرهنگ واژه شناسان به مفهوم آميزش است، امّا در آيه ش__ريف__ه منظ__ور، نف____ى و تح__ري__م «عق___د» و آمي___زش اس__ت.

وَ حُ___رِّمَ ذلِ___كَ عَلَ___ى الْمُ___ؤْمِنِي__نَ.

و ازدواج با عن__اص__ر بى عف_ت، بر مردم با ايمان تحريم شده است.

ب__ه ب___اور گ__روه__ى منظ__ور اي__ن اس__ت كه: و ك__ار زش__ت و ننگين بى عفّتى بر م__ردم با ايم__ان

ح_رام ش_ده است.

با اين بيان مردان با ايمان نبايد با زنان آلوده ازدواج كنند و يا با آنان طرح دوستى ناروا بريزند و تن به زشتى دهند و تنها مردان آلوده يا شرك گرا هستند كه با چنين زنان بى عفّتى ازدواج مى كنن__د و يا به گن__اه و زشت___ى دست مى ي___ازن_د.

تدابيرى براى پاكى و پاكدامنى(1)

اگر اسلام را دين پاكى و پاكدامنى و عفّت نام نهيم و قرآن را كتاب پاكدامنى و امانتدارى و پرواپيشگى و شايسته كردارى و كتاب عدالت و آزادگى بخوانيم سخنى درست و به حق گفته ايم؛ چراكه اين دين و اين كتاب يكى از ويژگيهاى اساسى مردم توحي__دگ__را و با ايم__ان را عف__ت و پاك__دامنى مى نگرد و مى فرمايد:

وَ الَّ__ذينَ هُ__مْ لِفُ_رُوجِهِمْ حافِظُونَ...(2)

مردم با ايم__ان و توحي__دگرا آنانى هستند كه دامان خويش را از بى عفّتى و حرام

1 . مترجم .

2 . سوره مؤمنون، آيه 5.

تفسير مردان (299)

پ_____اك و پ_اكي____زه نگ___اه دارن_____د...

و نيز يكى از سوره هاى قرآن به گونه اى در انديشه پاسدارى شايسته و بايسته و عمل به عفت عمومى و گوهر نجابت و پاكدامنى است كه آن را سوره عفت و پاكدامنى و پيك_ار شايست_ه با آفتهاى عفّت مى توان نام نهاد.(1)

در اين سوره مباركه قرآن، براى ايجاد حال و هوا و فضاى درستى كه در آن گل ها و گل بوته هاى شرافت و عفّت پرورش يافته و شكوفا گردد و همه آفت هاى پاكدامنى و خارهاى بى مقدار آن محو و راههاى آلودگى مسدود شوند تدابيرى سازنده و عملى به ت___ابل__و رفت__ه است كه اه__م آنه___ا عب__ارتن____د از:

1 _ دست____ور تشكي___ل خ___ان____واده.

2 _ موظّف س__اخت__ن جامع__ه و حك__ومت به آسان و هموار ساختن راه ازدواج.

3 _ تحريم چش__م چ__رانى و ه___رزگى.

4 _

تحريم آفت برهنگى و بى بند و بارى در پوشش.

5 _ هش_____دار از جل______وه گ____ريه_ا.

6 _ تح__ريم بى عفّت__ى و آل__وده دامنى.

7 _ مق_________رّرات كيف______________رى.

8 _ هش_________دار از س___وء ظ_______نّ.

9 _ كيفر دردناك اخروى براى بى عفّتى.

10 _ تح__ري__م اش__اع__ه فحش____اء...

آرى! اينه__ا تدابيرى است كه اگر به درست__ى به كار بسته شود عفّت عمومى تضمي__ن و راه تب__اهى مس___دود مى گردد.

1 . سوره نور را مى توان به اين نام خواند.

(300) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

م_جازات تهمت اخلاقى مرد به همسر

وَالّذينَ يَرْمُونَ اَزْواجَهُمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ اِلاّاَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ اَحَدِهِمْ اَرْبَعُ شَهاداتٍ بِاللّهِ اِنَّهُ لَمِ_نَ الصّادِقينَ

كسانى كه همسران خود را متهم به (عمل منافى عفت) مى كنندو گواهانى جز خودشان ندارند، هر يك از آن ها بايد چهار مرتبه به نام خدا شهادت دهد كه از راستگويان است. (6 / نور)

وَ الْخ_امِسَ_ةُ اَنَّ لَعْنَ_تَ اللّ_هِ عَلَيْ_هِ اِنْ ك_انَ مِ_نَ الْك__اذِبينَ

و در پنجمين ب_ار بگويد: لعنت خدا براوباد اگر ازدروغگويان باشد. (7 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

آي__ات 6 ت__ا 10 از س__وره ن__ور در حكم استثناء و تبصره اى بر حكم قذف است ، به اين معنى كه اگر شوهرى همسر خود را متهم به عمل منافى عفت كند و بگويد : او را در ح__ال انج__ام اين كار خ__لاف با م__رد بيگ___انه اى دي__دم ، حد قذف ( هشتاد تازيانه ) در مورد او اجرا نمى شود و از سوى ديگر ادعاى او ب__دون دليل و شاهد نيز در مورد زن پذيرفته نخواهد شد ، چراكه ممكن است راست بگويد و نيز ممكن است دروغ بگويد. در اين جا قرآن راه حلى پيشنهاد مى كند كه مسأله به بهترين صورت و ع__ادلان__ه ترين طريق حل مى گردد. و آن اين كه نخست بايد شوهر چهار بار شهادت ده__د ك_ه

در اي__ن ادع_ا راستگ__و است .

به اين ترتيب شوهر براى اثبات ادعاى خود از يك سو و دفع حد قذف از سوى ديگر ، چهار بار اين جمله را تكرار مى كند ؛ « اُشْهِدُ بِاللّهِ اِنّى لَمِنَ الصّادِقينَ فيما رَمَيْتُها بِهِ مِنَ الزِّنا » ( من به خدا شهادت مى دهم كه در اين نسبت زنا كه به اين زن دادم ، راست مى گويم ). و سپس در مرتبه پنجم مى گويد : « لَعْنَتُ اللّهِ عَلَىَّ اِنْ كُنْتُ مِنَ الْكاذِبينَ » ( لعنت خدا بر من باد اگر دروغگو باشم )

تفسير مردان (301)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

شأن نزول

در مورد شأن نزول و داستان فرود آيات 6 تا 10 دو روايت آمده است:

1 _ گ__روه__ى از مفسّ__ران از «ابن عبّاس» در اين م__ورد آورده ان_د كه:

پس از دو آيه پيش، در تحريم تهمت به زنان پاكدامن و شوهردار و مقرّر شدن كيفر شديد براى كسانى كه نتوانند چهار گواه بر ادّعاى خويش بياورند، يكى از مسلمانان به ن__ام «عاصم بن عُ__دَىّ» به حض__ور پي__امبر صلى الله عليه و آله ش_رفياب گرديد و گفت:

اى پيامبر خدا! اينك پس از فرود اين آيات، براستى اگر كسى همسر خويش را با مردى بيگانه يافت و از خيانت او خبر داد و به شما شكايت آورد و نتوانست چهارگواه براى خود حاضر سازد، بايد تازيانه بخورد؟!

آنگاه افزود: اى پيامبر خدا! شما خود بفرماييد كه اگر كسى به خيانت همسر خويش آگاه گرديد و او را با بيگانه اى يافت، در آن حال از كجا چهار گواه پيدا كند؟ آيا نه اين است كه تا او در انديشه يافتن گواه باشد، آنچه نبايد رخ دهد، رخ داده و آن

بيگ__انه ني__ز پ___ى ك__ار خ__ود رفت__ه است!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:آنچه من آورده ام وحى الهى است وخدا اين گونه فروفرستاده است.

«عاصم» پس از شنيدن سخن پيامبر صلى الله عليه و آله ديگر چيزى نگفت و راه خانه خود را در پيش گرفت؛ امّا در ميان راه به مردى به نام «هِلال بن اُمَيّه» برخورد كرد كه با خشم و ناراحتى به او گفت: خود با چشم خويشتن مردنمايى پليد به نام «شريك بن سمحا» را ن__زد همس___ر خ__ود دي__ده و به خي__ان__ت آن دو يقي__ن ك__رده اس___ت!

«عاصم» از همانجا نزد پيامبر صلى الله عليه و آله بازگشت و جريان «هِلال» را به آن حضرت گزارش كرد.

پيامبر گرامى همسر «هِلال» را خواست و موضوع را از او جويا شد؛ امّا او جريان را انكار كرد و گفت: «شريك» با آگاهى شوهرم «هِلال» براى آموزش قرآن به خانه ما

(302) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى آمد و گاه مى شد كه حتّى «هِلال» او را با من تنها مى گذاشت و از پى كار خود مى رفت و او نيز پس از آموزش قرآن به من از پى كارش مى رفت و هيچ موضوعى در مورد بدبينى همسرم نبود.

امّا در اين روزها نمى دانم چرا او بدبين شده و غيرت كاذب او به هيجانش افكنده و ي__ا اينك__ه از پ__رداخ__ت ه__زين__ه زندگى وام__انده و اين اتّه__ام را ساز كرده است.

درست در اين شرايط پيچيده بود كه فرشته وحى فرود آمد و با آوردن آيات مورد بحث، برپيامبر خدا صلى الله عليه و آله راه حلّ آورد و پيامبر صلى الله عليه و آله به تلاوت آيات اين پرداخت كه:

وَ الَّ__ذِي__نَ يَ__رْمُ__ونَ أَزْوَاجَهُ__مْ وَ لَ__مْ يَكُ__ن لَهُ__مْ شُهَ__دَاءُ إِلاَّ أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَ__ادَاتٍ بِ__اللّ__هِ...(1)

2 _ امّ_ا «حَسَ__ن» در اي__ن م__ورد آورده اس___ت ك__ه:

پس از فرود دو آيه گذشته(2) و تحريم

شديد تهمت به زنان پاكدامن و شوهردار، «سَعْد بن عُبادَه» به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفت: اى پيامبر عزيز! با اين وصف اگر مرد تيره بختى، بيگانه اى را با همسر خود يافت و او را به كيفر خيانت نابود كرد، شما او را به عنوان قصاص خواهيد كشت؟ و اگر نزد شما آمد و از آن خيانت شكايت كرد و چهار گ__واه نداشت شما او را هشتاد تازيانه خواهيد زد؟!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: من به حكم خدا عمل خواهم نمود.

نامبرده افزود: اى پيامبر خدا! اگر كسى مردنمايى بيگانه را بر روى ران همسرش ديد و به ناگزير از پى چهار گواه رفت و آن خيانتكار، كار خود را انجام داد و رفت و آنگ__اه آن بن__ده خ__دا از آن خي__انت به شم__ا خب__ر آورد و شكايت كرد، بايد هشت__اد ش_لاق بخ_ورد؟

پيامبر گرامى گويى از اين سخن «سَعْد» بوى اعتراض احساس كرد، از اين رو خط__اب ب_ه انصار فرمود:

1 . سوره نور، آيه 6.

2 . سوره نور، آيه 4 _ 5.

تفسير مردان (303)

شم___ا درباره گفتار بزرگ و سرور قبيله خود چه مى گ__وييد؟

آنان با نهايت ادب گفتند: اى پيامبر خدا! شما او را _ كه مردى غيرتمند و در اين م_ورد بسي___ار حسّ__اس و سختگي__ر است _ س_رزنش نف__رماييد.

او در اين مورد چنان است كه هرگز جز با دوشيزه اى ازدواج نكرده و زنى را طلاق نگفت__ه اس___ت ك__ه كس__ى پ__س از وى ب_ا او ازدواج نم__اي___د.

خود «سَعْد» گفت: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم فدايت باد! من يقين دارم كه آنچه شم__ا آورده اى از س__وى خ__دا و قانون اوست، امّا من در مورد اين ق__ان__ون خ__دا در بهت و حيرتم!

پي__امبر صلى الله عليه و آله فرمود: حكم خ___دا در اين م__ورد همي__ن است.

او

گفت: صَ__دَقَ اللّهُ وَ رَسُ_ولُهُ.

از اين گف__ت و شن__ود چيزى نگذشته بود كه عموزاده او «هلال بن اميّه» شب هنگ__ام از بوستان خويش به خانه اش وارد شد و در آن ساعت شب، مرد بيگانه اى را در كنار همسرش ديد.

فرداى آن روز، او نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و جريان را باز گفت. امّا پيامبر صلى الله عليه و آله از شنيدن خبر آن خيانت خانوادگى كه براى يك مسلمان پيش آمده بود سخت آزرده خاطر شد.

«هِلال» با ديدن آثار ناراحتى در سيماى پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: اى پيامبر خدا! مى دانم شما از شنيدن اين موضوع اندوه زده و ناراحت شديد، امّا به خداى سوگند كه من راست مى گويم و اميدوارم خداى پرمهر برايم گشايشى پديد آورد.

پيامبر صلى الله عليه و آله بدان دليل كه او گواهانى بر ادعاى خويش نداشت تصميم گرفت او را ش___لاّق ب__زن__د.

«انصار» با شنيدن اين جريان گرد آمدند و گفتند: سرانجام به همان چيزى گرفتار آمديم كه «سَعْد» پيش بينى مى كرد و اينك «هِلال» نه تنها شكايت و گواهى اش بر خيانت همسرش پذيرفته نيست كه هشتاد تازيانه نيز خواهد خورد...

(304) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

درست در اين شرايط بحرانى و سخت بود كه فرشته وحى فرود آمد و اين آيات را ب__ر پي___امب__ر گ__رام__ى صلى الله عليه و آله آورد كه:

وَ الَّ___ذِي___نَ يَ____رْمُ___ونَ أَزْوَاجَهُ____مْ...

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از دريافت وحى رو به «هلال» نمود و در ميان حاضران فرمود: «هلال»! م___ژده ات ب__اد كه خداى فرزانه در كارت گشايشى پيش آورد: اَبْشِرْ يا هِلالُ فَ_اِنَّ اللّهَ تَع____الى قَ___دْ جَعَ__لَ فَ__رَج___اً...

«هِلال» سپاس خدا را گفت و پس از سپاس به بارگاه او، گفت: اى پيامبر خدا! من ب___ه ب__ارگ___اه او امي____دوار ب____ودم:

فَقالَ قَدْكُنْتُ اَرْجُو ذلِكَ مِنَ اللّهِ تَعالى.(1)

آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله زن او را احضار

فرمود و پس از انكار او، پيامبر صلى الله عليه و آله مراسم «لِعان»(2) را ميان آن دو پياده كرد و آن دو بدين وسيله از يكديگر جدا شدند وپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله ضمن سخنانى فرمود: پس از اين عمل منافى با عفّت اگر فرزندى به دنيا آمد و اين نشانه ها را داشت، آن فرزند از آن شوهر اين زن مى باشد و اگر شباهت به آن م__رد خي__انتك_ار داشت، از آن اوست.

كيفر تهمت به همسر

در آيات گذشته، كيفر كسى كه به انسان پاكدامن و درستكارى نسبت بى عفّتى دهد بيان گرديد؛اينك درباره كسى كه به همسرخويش چنين نسبت نارواوزشتى دهد مى فرمايد:

آن كسانى كه به همسران خويش نسبت بى عفّتى مى دهند و جز خويشتن گواهانى ندارند كه گفتارشان را گواهى نمايد هر كدام از آنان بايد چهار بار خداى را به گواهى گيرد و به نام او سوگند ياد كند كه در گفتار خود از راستگويان است و همسر خود را به

1 . تفسير طَبَرى، ج 18، ص 65؛ اَسباب النُّزول واحدى، ص 181؛ مَعالِم التّنزيل، ج 4، ص 171.

2 . منظور، راه حل ظريف و دقيقى است كه در تفسير آيات مورد بحث، خواهدآمد.

تفسير مردان (305)

ناروا تهمت نمى زند و واقعيت دردناكى را به زبان مى آورد.

و نيز مى افزايد:

وَ الْخَ__امِسَ__ةُ أَنَّ لَعْنَ__ةَ اللّهِ عَلَيْ__هِ إِنْ كَ__انَ مِ_نَ الْكَ_اذِبِي_نَ.

و در گواه گرفتن خدا براى پنجمين بار به راستگويى خويش در نسبتى كه به همسرشان داده اند، هر يك بايد بگويد: لعنت خدا بر او باد اگر دروغ مى گويد و از دروغگ__وي__ان است و اين نسب__ت را، ب__ه دروغ به همس__ر خ__ويش داده اس__ت.

با اين بيان، مردى كه خيانت همسرش را ديده است، براى اثبات گفتار خويش از يك سو و براى نجات از كيفر «قذف» يا نسبت بى عفّتى

دادن به همسرش از سوى ديگر، نخست چهار بار سوگند ياد مى كند كه: من خداى را به گواهى مى گيرم كه در اين نسبت ن__اروايى كه ب__ه اي_ن زن داده ام راست مى گويم.

«اِنّى اَشْهَدُ بِاللّهِ اَنّى لَمِ_نَ الصّادِقينَ فيما رَمَيْتُها بِهِ مِنَ الزِّنا».

و بار پنجم مى افزايد: لعنت و نفرين خدا بر من باد اگر در اين مورد دروغ بگويم و در اين نسبت دادن از دروغگ__وي__ان باشم. «لَعْنَ__ةُ اللّهِ عَلَ__ىَّ اِنْ كُنْ__تُ مِنَ الْك__اذِبينَ».

و ب__دي__ن وسيل__ه هم شكايت خود را طرح نموده و ه__م با اينك__ه گ__واهان لازم را ن___دارد، از ح__د «قَ___ذْف» نج___ات ي__افت___ه اس__ت.

(306) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ اَنْ تَشْهَدَ اَرْبَعَ شَهاداتٍ بِاللّهِ اِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبينَ

آن زن نيز مى تواند كيفر (زنا) را ازخود دور كند، به اين طريق كه چهار بار خدا را به شهادت طلب__د كه آن م__رد ( در اين نسبت_ى كه به او مى ده_د ) از دروغگويان است. (8 / نور)

وَ الْخ___امِسَةَ اَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَيْه_____ا اِنْ ك__انَ مِ__نَ الصّادِقي__نَ

و در مرتبه پنجم بگويد : غضب خ_دا بر او باد اگ_ر آن م_رد از راستگويان باشد.(9 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين جا زن بر سر دو راهى قرار دارد ، اگر سخنان مرد را تصديق كند و يا حاضر به نفى اتهام از خود ( به ترتيبى كه در آيات بعد مى آيد ) نشود ، مجازات و حد زنا در مورد او ثابت مى گردد. اما « او نيز مى تواند مجازات ( زنا ) را از خود به اين ترتيب دفع كند كه چهار بار خدا را به شهادت طلبد كه آن مرد در اين نسبتى كه به او

مى دهد ، از دروغگويان است » .

و به اين ترتيب زن در برابر پنج بار گواهى مرد داير به آلودگى او ، پنج بار گواهى بر نفى اين اتهام مى دهد ، به اين نحو كه چهاربار اين عبارت را مى گويد؛ « اُشْهِدُ بِاللّهِ اِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبينَ فيما رَمانى بِهِ مِنَ الزِّنا » ( خدا را به شهادت مى طلبم كه او در اين نسبتى كه به من داده است ، دروغ مى گويد ). و سپس در مرتبه پنجم مى گويد : « اِنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَىَّ اِنْ كانَ مِنَ الصّادِقينَ » ( غضب خدا بر من باد اگر او راست مى گويد ). انجام اين برنامه كه در فقه اسلامى به مناسبت كلمه « لعن » در عبارات فوق « لِعان » ناميده شده، چهار حكم قطعى براى اين دو همسر در پى خواهد داشت ؛ اول اين كه بدون نياز به صيغه طلاق فورا از هم جدا مى شوند. ديگر اين كه براى هميشه اين زن و مرد بر هم حرام مى گردند يعنى امكان بازگشتشان به ازدواج مجدد با يكديگر وجود ندارد. سوم اين كه حد قذف از مرد و حد زنا از زن برداشته مى شود ( اما اگر يكى از آن ها از اجراى اين برنامه سر باز زند، اگر مرد باشد، حد قذف و اگر زن باشد، حد زنا در مورد او اجرا مى گردد ). چهارم اين كه فرزندى كه در اين ماجرا به وجود آمده ، از مرد منتفى است،

تفسير مردان (307)

يعن__ى با او نسبتى نخ__واه__د داش__ت ، اما نسبتش با زن محف__وظ خ__واه__د بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آنگ__اه نوبت دف__اع زن مى رس__د و او ممكن است يكى

از اين سه راه را برگزيند:

1 _ ممكن است زبان به اق__رار بگش__ايد و اتهام شوهر را بى كم و كاست بپذيرد.

2 _ ممكن است زبان به اقرار نگشايد، امّا سكوت كند و حاضر نشود به گونه اى كه خواهد آمد از خود دفاع و كيفر بى عفّتى را كه به او نسبت داده شده است، از خود دور س___ازد و خويشتن را نج__ات دهد، كه در اين دو صورت گناهكار و در خور كيفر شن__اخته خ_واه_د ش_د.

3 _ امّا راه سوم اين است كه او مى تواند كيفر بى عفّتى را از خود دور سازد همان گونه كه قرآن مى فرمايد:

و كيفر بى عفّتى از آن زن برداشته مى شود در صورتى كه چهار بار به طور پياپى بگويد: من خدا را به گواهى مى خوانم كه شوهرم در اين نسبت ناروايى كه به من مى ده__د دروغگ__وست.

و ني___ز مى اف__زاي__د:

وَ الْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَيْهَ__ا إِنْ كَ_انَ مِنَ الصَّادِقِينَ.

در پنجمين مرحله از گفتار خويش، مى گويد: خشم خدا بر من باد اگر شوهرم در اين نسبت نادرستى كه به من مى دهد از راستگويانست.

بدين سان زن، در برابر پنج مرتبه به گواهى گرفتن خدا به وسيله شوهرش كه بمنزله گواهان مورد نياز به حساب آمده، مى تواند پنج بار با نام و ياد خدا و به گواهى گرفتن او، نسبت داده ش__ده را نف__ى كن__د و م_ردود شمارد.

او نخس______ت چه______ار ب______ار مى گ______ويد:

اُشْهِدُ بِاللّهِ اَنَّهُ لَمِ__نَ الْك_اذِبينَ فيما رَمانى بِهِ مِنَ الزِّنا.

من خ__داى را به گ__واهى مى خ__وانم كه شوهرم در نسبت ناروايى كه به من

(308) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى ده__د دروغگ_وست.

و بار پنجم مى گويد:

اَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَىَّ اِن كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ.

خش___م خ__دا بر م_ن ب__اد، اگر ش__وه__رم راست مى گ__وي__د.

و با اين

برنامه كه به تناسب آيات مورد بحث و واژه «لعنت» در آنها «لِعان» ناميده ش__ده است، ه__م م__رد مى ت__واند شكايت خود را طرح نمايد و دادخواهى كند و هم زن مى ت___وان___د از خود دف___اع نمايد.

پس از اين برنامه، حاكم شرع بدون نياز به اجراى صيغه طلاق، ميان آنان اعلام جدايى و گسيختن پيوند خانوادگى مى كند و آن زن و مرد براى هميشه بر يكديگر حرام مى گردند و زن بايد پس از انجام برنامه «لِعان»، عده نگاه دارد.

تفسير مردان (309)

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ اَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَكي_مٌ

و اگ_ر فض_ل و رحمت خ__دا شامل حال شما نبود و اين كه او توبه پذير و حكيم است ( بسي__ارى از شما گ__رفت__ار مج__ازات سخ_ت الهى مى شديد ). (10 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در واقع اين آيه اشاره اجمالى براى تأكيد احكام فوق است ، زيرا نشان مى دهد كه برنامه « لِعان » يك فضل الهى است و مشكل مناسبات دو همسر را در اين زمينه به نحو صحيحى حل مى كند. از يك سو مرد را مجبور نمى كند كه اگر كار خلافى در مورد همسرش ديد، سكوت كند و براى دادخواهى نزد حاكم شرع نيايد. از سوى ديگر زن را هم به مجرد اتهام در معرض مجازات حد زناى محصنه قرار نمى دهد و حق دف_اع به او عطا مى كند. از سوى سوم شوهر را ملزم نمى كند كه اگر با چنين صحنه اى روبرو شد، به دنبال چهار شاهد برود و اين راز دردناك را برملا سازد. از سوى چهارم اين مرد و زن را كه قادر به ادامه زندگى مشترك زناشويى نيستند ، از هم جدا

مى سازد و حتى اجازه نمى دهد كه در آينده باهم ازدواج كنند ، چراكه اگر اين نسبت راست باشد، آن ها از نظر روانى قادر به ادامه زندگى زناشويى نيستند و اگر هم دروغ باشد ، عواطف زن آن چنان جريحه دار شده كه بازگشت به زندگى مجدد را مشكل مى سازد ، چراكه نه سردى بلكه عداوت و دشمنى محص_ول چنين امرى است. و از سوى پنجم تكليف فرزند را هم روشن مى سازد. اين است فضل و رحمت خداوند و توّاب و حكيم بودنش نسبت به بندگان كه با اين راه حل ظريف و حساب شده و عادلانه مشكل را گشوده است و اگر درست بينديشيم ، حكم اصلى يعنى لزوم چهار شاهد نيز به كلى شكسته نش__ده ، بلك__ه هر ي__ك از اين چه__ار « شه__ادت » را در م__ورد زن و شوهر ، ج__انشي__ن يك « شاهد » ك__رده و بخشى از احكام آن را براى اين قائل شده است .

(310) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

چرا حكم قذف در مورد دو همسر تخصيص خورده است ؟

نخستين سؤالى كه در اين جا مطرح مى شود ، همين است كه دو همسر چه خصوصيتى دارند كه اين حكم استثنايى درمورد اتهام آن ها صادر شده است؟ پاسخ اين سؤال را از يك سو مى توان در شأن نزول آيه پيدا كرد و آن اين كه هرگاه مردى همسرش را با بيگانه اى ببيند ، اگر بخواهد سكوت كند ، براى او امكان پذير نيست ، چگونه غيرتش اجازه مى دهد هيچ گونه عكس العملى در برابر تجاوز به حريم ناموسش نشان ندهد ؟ اگر بخواهد نزد قاضى برود و فرياد بكشد كه فورا حد قذف درباره او اجرا مى شود ، زيرا قاضى چه مى داند كه او راست مى گويد ، شايد دروغ باشد

و اگر بخواهد چهار شاهد بطلبد ، اين نيز با حيثيت و آبروى او نمى سازد ، به علاوه ممكن است ماجرا در اين ميان پايان گيرد. از سوى ديگر افراد بيگانه زود يكديگر را متهم مى سازند ولى مرد و زن كمتر يكديگر را به اين مسائل متهم مى كنند و به همين دليل در مورد بيگانگان ، آوردن چهار شاهد لازم است وگرنه حد قذف اجرا مى گردد ولى در مورد دو همسر چنين نيست و به اين دليل حكم مزبور از ويژگى هاى آن ها است .

ب_رن_امه مخصوص « لِع__ان »

از توضيحاتى كه در تفسير آيات بيان شد ، به اين جا رسيديم كه براى دفع حدقذف از مردى كه زن خود را متهم به زنا ساخته ، لازم است چهار مرتبه خدا را گواه گيرد كه راست مى گويد كه درحقيقت هريك از اين چهار شهادت در اين مورد خاص جانشين شاهدى شده است و در مرتبه پنجم براى تأكيد بيشتر ، لعنت خدا را به جان مى خرد ، اگر دروغگو باشد. باتوجه به اين كه اجراى اين مقررات ، معمولاً در يك محيط اسلامى و توأم با تعهدات مذهبى است ، چنين قاطعانه خدا را به گواهى بطلبد و لعن بر خود بفرستد ، غالبا از اقدام به چنين خلافى خوددارى مى كند و همين سدى بر سر راه او و اتهامات دروغين مى گردد ، اين در مورد مرد. اما اين كه زن براى دفاع از خود بايد چهار بار خدا را به گواهى طلبد كه اين نسبت دروغ است ، به خاطر اين

تفسير مردان (311)

مى باشد كه تعادل ميان شهادت مرد و زن برقرار شود و چون زن در معرض اتهام قرار گرفته ، در پنجمين

مرحله با عبارتى شديدتر از عبارت مرد ، از خود دفاع مى كند و غضب خدا را بر خود مى خرد اگر مرد راست گفته باشد ، مى دانيم « لعنت » ، دورى از رحمت است اما « غضب » چيزى بالاتر از دورى از رحمت مى باشد ، زيرا غضب مستلزم كيفر و مجازاتى است بيش از دور ساختن از رحمت و لذا در تفسير سوره حمد گفته شده است ؛ « مَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ » از « ضالّين » ( گمراهان ) بدترند با اين كه « ضالّين » مسلما دور از رحمت خدا مى باشند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه م__ورد بحث مى فرمايد:

وَلَولا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ.

اگر فزونبخشى و بخشايش و مهر خدا بر شما نبود و اگر اين نبود كه خدا توبه پذير و ف__رزان__ه است و شم__ا را از بى عفّتى و زشتك__ارى نه__ى نمى فرمود و براى آن كيفرى عادلانه و در خور مقرّر نمى داشت، هم مردم به تباهى مى افتادند و هم نسلها تب__اه و نسبه__ا گسست__ه مى ش___د.

به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر، منظ__ور اين است كه: اگر بخشايش و رحمت خدا بر شما نبود و توبه توبه كاران را نمى پذيرفت، به كسى كه دروغ مى گفت بى درنگ عذاب مى فرستاد و با معرّفى او به مردم، او را كيفر مى كرد.

و از دي___دگ___اه ب__رخ__ى، منظ__ور اي__ن است كه: اگ__ر بخش__ايش و مهر خدا و ت__وب__ه پذيرى و ف__رزانگى ذات پاك و بى همتاى او نبود، در كيفر شما شتاب مى كرد و شم_____ا را رس___وا مى س___اخ_ت.

(312) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

تعلّق مردان و زنان ناپاك به يكديگر

اَلْخَبيثاتُ لِلْخَبيثينَ وَالْخَبيثُونَ لِلْخَبيثاتِ وَالطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّباتِ اُولئِ__كَ مُبَ__رَّؤُنَ مِمّا يَقُ_ولُ_ونَ لَهُ__مْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَريمٌ

زنان خبيث و ناپاك از آنِ مردان خبيث و ناپاكند

و مردان ناپاك نيز تعلق به زنان ناپاك دارند و زنان پاك از آنِ مردان پاك و مردان پاك از آنِ زنان پاكند ، اينان از نسبت هاى ناروايى كه به آن ه__ا داده مى ش__ود ، مبرّا هستند و براى آن ه__ا آمرزش ( الهى ) و روزى پ__رارزش است.

(26 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

« خبيثات » و « خبيثون » اشاره به زنان و مردان آلوده دامان است ، به عكس « طيّبات » و « طيّبون » كه به زنان و مردان پاكدامن اشاره مى كند .

در حديثى از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل شده كه : « اين آيه همانند " اَلزّانى لايَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً " مى باشد ، زيرا گروهى بودندكه تصميم گرفتند بازنان آلوده ازدواج كنند ، خداوند آن ها را از اين كار نهى كرد و اين عمل را ناپسند شمرد » .(1) در روايات كتاب نكاح نيز مى خوانيم كه : ياران امامان ، گاه سؤال از ازدواج با زنان « خبيثه » مى كردند كه با جواب منفى روبرو مى شدند ، اين خود نشان مى دهد كه « خبيثه » اشاره به زنان ناپاك است نه سخنان و نه اعمال ناپاك .(2) در اين جا سؤالى مطرح است و آن اين كه در طول تاريخ يا در محيط زندگى خود گاه مواردى را مى بينيم كه با اين قانون هماهنگ نيست ، به عنوان مثال در خود قرآن آمده كه ؛ « همسر نوح و همسر لوط زنان بدى بودند و به آن ها خيانت كردند » ( 10 / تحريم ) و در مقابل « همسر فرعون از زنان باايمان و پاكدامنى بود كه گرفتار چنگال آن طاغوت

1- « مجم______ع

البي______ان » ، ذي__ل آي__ات م__ورد بح__ث .

2- « وسائل الشيعه » ، جلد 14 ، صفحه 337 ، باب 14.

تفسير مردان (313)

بى ايمان گشته بود » ( 11 / تحريم ). در مورد پيشوايان بزرگ اسلام نيز كم و بيش نمونه هايى از اين قبيل ديده شده است كه تاريخ اسلام گواه آن مى باشد. در پاسخ ع__لاوه بر اين ك__ه هر ق__ان__ون كلى استثناهايى دارد ، بايد به دو نكته توجه داشت ؛

1 _ درتفسيرآيه گفتيم كه منظوراصلى از «خبائث» همان آلودگى به اعمال منافى عفت است و « طيّب » بودن نقطه مقابل آن مى باشد ، به اين ترتيب پاسخ سؤال روش_ن مى شود ، زيرا هيچ يك از همسران پيامبران و امامان به طور قطع انحراف و آلودگى جنسى نداشتند و منظور از "خيانت" در داستان نوح و لوط ، جاسوسى كردن به نفع كفار است نه خيانت ناموسى. اصولاً اين عيب از عيوب تنفرآميز محسوب مى شود و مى دانيم محيط زندگى شخصى پيامبران بايد از اوصافى كه موجب نفرت مردم است، پ__اك باش__د تا ه__دف نبوت كه جذب مردم به آيين خدا است، عقيم نماند .

2 _ ازاين گذشته همسران پيامبران و امامان در آغاز كار حتى كافر و بى ايمان هم نبودند و گاه بعد از نبوت به گمراهى كشيده مى شدند كه مسلما آن ها نيز روابط خود را مانند سابق با آن ها ادامه نمى دادند ، همان گونه كه همسر فرعون در آغاز كه با فرعون ازدواج كرد ، به موسى ايمان نياورده بود ، اصولاً موسى هنوز متولد نشده بود ، بعدا كه موسى مبع__وث ش__د ، ايمان آورد و چ__اره اى ج__ز ادام__ه زن__دگى توأم با مبارزه ن__داش__ت ، مب__ارزه اى كه س__رانج__امش شه__ادت

اي__ن زن باايم___ان بود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«خَبيث»: پليد و ناپاك، كه در آيه شريفه منظور، ناپاكى و پليدى درقلمرو انديشه، عقيده، گفتار و عملكرد است.

«طَيِّب»: پاك و پاكيزه؛كه منظور، پاكى در رفتاروگفتار ياپاكى معنوى و اخلاقى است.

كبوتر با كبوتر ...

در آيات پيش، قرآن شريف، تهمت تراشى و نارواگويى در مورد زنان و مردان پاكدامن را در چندين آيه و در قالبهاى گوناگون، گناهى زشت و نابخشودنى خواند و براى آن كيفر دردناك دنيوى و اخروى مقرّر فرمود؛ اينك در بيان يكى از سنّتهاى

(314) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

طبيع_____ى و تش_____ريع__ى مى ف__رم____اي__د:

الْخَبِيثَ__اتُ لِلْخبَيِثِي__نَ وَ الْخَبِيثُ__ونَ لِلْخَبِيثَاتِ

زن__ان پليد و ناپ__اك براى مردان پليدند و مردان پليد و زشتكار نيز براى زنان پليد.

در تفسير اين فراز، ديدگاهها يكسان نيست:

1 _ به باور گروهى منظور اين است كه سخنان زشت و پليد از آن مردان پليد است و آنان نيز براى سخنان زشت و ناروا؛ و گفتار شايسته و زيبا و نيكو براى مردان نيكوكردار و درستكار است و مردان نيك انديش و شايسته كردار براى سخنان نيك و شايسته و اين همان است كه انسان وقتى از مرد بزرگ و درست انديشى سخنان شايسته مى شنود بر او دعا مى كند و مى گويد خدايش او را بيامرزد كه اين گفتار، با سبك و راه و رس__م و خل__ق و خ__وى او هم__اهنگ است.

2 _ امّا به باور گروهى ديگر، منظور اين است كه گناهان زشت از آن مردان پليد و مردان پليد براى گناهان زشت و ناشايسته اند؛ و كارهاى شايسته و خداپسندانه از آن مردان نيك__وك___ردار و م__ردان نيك__وك___ردار و روشنفك__ر و آگاه نيز براى انجام ك___اره__اى ش__ايست__ه و خ__داپسن__دان_ه اند.

3 _ از ديدگاه پاره اى، منظور

اين است كه زنان پليد براى مردان پليدند و مردان پليد براى زنان پليد و در برابر آنها زنان پاك و پاكدامن از آن مردان پاك و امانتدارند و م___ردان پ___اك ب__راى زن___ان پاك و پاكيزه.

ديدگاه سوم از دو امام راستين حضرت باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است؛ و اين دو ب__زرگ__وار برآنند كه آيه مورد بحث بسان اين آيه است كه مى فرمايد:

اَلزّانى لايَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّانِيَةُ لايَنْكِحُها اِلاّ زانٍ اَوْ مُشْرِكٌ...(1)

مرد زشتكار جز زن زشت كردار و يا شرك گرا را به همسرى نمى گيرد

و زن زشتك__ار و بى عفّ_ت را نيز جز مرد زشتكار و شرك گرا به همسرى نمى گيرد...

1 . سوره نور، آيه 3.

تفسير مردان (315)

آرى! آيه مورد بحث، نظير آيه اى است كه ترسيم گرديد و اين آيه هنگامى فرود آمد كه گروهى بر آن شدند كه با زنان آلوده دامان پيمان زندگى مشترك ببندند و خدا با فروفرستادن آيه مورد بحث، آنان را از اين كار هشدار داد و اين را كارى ناپسند شمرد.

وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ

و در برابر آنها، زنان پاك و پاكدامن نيز از آن مردان پاك و مردان پاك و درستكار ب_____راى زن__ان پ__اك__دامن هستن___د.

اُولئِ___كَ مُبَ__رَّءُونَ مِمَّا يَقُ____ولُ_____ونَ

اي___ن زن__ان و م___ردان پ___اك و پ___اك__دام__ن از نسبته__اى ن__ارواي__ى كه پلي___دان به آنها مى دهن___د بركن__ارند.

به باور «فَرّاء»، اين فراز اشاره به جريان «اِفْك» دارد و بدين وسيله «عايشه» و «صَفْوان» را از تهمت رسواى دروغسازان، پاك و بركنار اعلان مى كند.

لَهُ______مْ مَغْفِ____رَةٌ وَرِزْقٌ كَ___رِي____مٌ.

اين___ان از س__وى پ__روردگ_ارشان آمرزش و رزق و روزى ارزشمندى خواهند داشت و در بهشت پرط___راوت و زيب___ا از آن به___ره ور خواهند شد.

(316) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مردها مواظب چشمان خود باشند

مردها مواظب چشمان خود باشند

قُ__لْ لِلْمُ__ؤْمِنينَ يَغُضُّ__وا مِ__نْ اَبْص__ارِهِمْ وَ يَحْفَظُوافُروُجَهُمْ ذلِكَ اَزْكى لَهُ__مْ اِنَّ اللّ___هَ خَبي__رٌ بِما يَصْنَعُونَ

به مؤمنان بگو : چشم هاى خود را ( از نگاه به نامحرمان ) فروگيرند و فروج خود را حفظ كنند ، اين براى آن ها پاكيزه تر است ، خداوند از آن چه انجام مى دهيد ، آگاه است. (30 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

«يَغُضُّوا» از ماده « غَضّ » در اصل به معنى كم كردن و نقصان است و در بسيارى از موارد در كوتاه كردن صدا يا كم كردن نگاه گفته مى شود ، بنابراين آيه نمى گويد : مؤمنان بايد چشم هايشان را فروبندند ، بلكه مى گويد : بايد نگاه خود را كم و كوتاه كنند و اين تعبير لطيفى است به اين منظور كه اگر انسان به راستى هنگامى كه با زن نامحرمى روبرو مى شود ، بخواهد چشم خود را به كلى ببندد ، ادامه راه رفتن و مانند آن براى او ممكن نيست ، اما اگر نگاه را از صورت و اندام او برگيرد و چشم خود را پايين اندازد ، گويى از نگاه خويش كاسته است و آن صحنه اى را كه ممنوع است ، از منطقه ديد خود به كلى حذف نموده است. از آن چه گفتيم ، اين نكته روشن مى شود كه مفهوم آيه فوق اين نيست كه مردان در صورت زنان خيره نشوند تا اين كه بعضى چنين استفاده كنندكه نگاه هاى غيرخيره مجاز است ، بلكه منظور اين است كه انسان به هنگام نگاه كردن معمولاً منطقه وسيعى را زيرنظر مى گيرد، هرگاه زن نامحرمى در حوزه ديد او قرار گرف_ت ، چشم را چن_ان گيرد كه آن زن از منطقه ديد او خارج شود ،

يعنى به او نگاه نكند اما راه و چاه خود را ببيند و اين كه « غَضّ » را به معنى كاهش گفته اند ، منظور همين است. دومين دستور در آيه فوق همان مسأله حفظ « فروج » است. « فَرْج » در اصل به معنى شكاف و فاصله ميان دو چيز است ، ولى در اين گونه موارد كنايه از عورت مى باشد و ما براى حفظ معنى كنايى آن در فارسى كلمه « دامان » را به جاى آن مى گذاريم. منظور از « حفظ فرج » به طورى كه در روايات وارد شده است ،

تفسير مردان (317)

پوشانيدن آن از نگاه كردن ديگران است ، در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « هر آيه اى در قرآن كه سخن از حفظ فروج مى گويد ، منظور حفظ كردن از زنا است ، جز اين آيه كه منظور از آن حفظ كردن از نگاه ديگران است » .(1) و از آن جا كه گاه به نظر مى رسد كه چرا اسلام از اين كار كه با شهوت و خواست دل بسيارى هماهنگ است ، نهى كرده ، در پايان آيه مى فرمايد : « اين براى آن ها بهتر و پاكيزه تر مى باشد » (ذلِكَ اَزْكى لَهُمْ). سپس به عنوان اخطاربراى كسانى كه نگاه هوس آلود و آگاهانه به زنان نامحرم مى افكنند و گاه آن را غيراختيارى قلمداد مى كنند ، مى گويد : « خداوند از آن چ__ه انج__ام مى دهن__د ، مسلم__ا آگ__اه اس__ت » ( اِنَّ اللّهَ خَبي__رٌ بِم__ا يَصْنَعُ__ونَ ) .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«غَضّ»: اين واژه در اص__ل به مفه__وم كم و كوتاه كردن ص__دا و نگاه آمده است.

«فَرْج»: در اصل به مفهوم «شكاف» و فاصله ميان دو چيز است؛ امّا

در آيه شريفه، كنايه از «عورت» آمده است.

شأن نزول

در ش___أن ن__زول و داست___ان ف__رود آي__ه م_ورد بحث، از پنجمين امام نور حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه:

اين آيه شريفه، در مورد جوانى از انصار فرود آمد؛ چراكه او روزى در سر راه خويش با زنى زيبا و خوش سيما روبه رو گرديد كه از كوچه مى گذشت؛ و چون در آن روزگاران زنان روسرى خويش را پشت گوشهاى خويش قرار مى دادند و چهره و گردن و گلو و بخشى از سينه آنان به طور طبيعى نمايان مى گرديد، اين جوان با ديدن چهره زيبا و گردن و گلوى آن زن، به تماشاى او ايستاد و پس از گذشتن آن زن از برابرش، با ديدگان خويش به بدرقه او پرداخت؛ درست در همان لحظاتِ چشم چرانى و بدرقه زن بود كه صورتش به استخوانى كه در ديوارى قرار داده شده بود، خورد و خون

1- «نورالثقلين»، جلد3،صفحه 587و588 .

(318) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

س__رازي__ر ش__د؛ و او پس از رفتن زن، ت__ازه متوجّه بلايى شد كه به سرش آمده بود.

با همان چهره شكافته و خون آلود به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله برخورد و گفت بايد جري__ان را آن گ__ونه كه ب__وده است به پيامبر خ__دا صلى الله عليه و آله بگ_ويم.

پس از بيان داستان به پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه فرشته وحى فرود آمد و اين آيه را آورد كه:

قُ__لْ لِلْمُؤْمِنِينَ...(1)

پ_دي_ده برهنگى و چشم چرانى

در آيات 30 تا 31 قرآن شريف بر آن است كه مردم را از دو آفت برهنگى و نگاه هاى ناروا باز دارد و بدين وسيله از پاكى و عفّت عمومى پاس دارد؛ از اين رو در بي__ان احكام نگ_اه ك___ردن زن و م_رد به يك__ديگ__ر مى فرم_ايد:

قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِن أَبْصَارِهِمْ

ه___ان اى پي__امب__ر! به م__ردان با ايم__ان بگ__و، ديدگان خويشتن را از

نگاه هاى ه__وس آل__ود و از دي__دن آنچ__ه بر آن__ان روا نيست، فرو بن_دند.

وَ يَحْفَظُ_وا فُرُوجَهُمْ

و هماره پاكدامنى و پاكى ورزند و هرگز به بى عفّتى نينديشند.

«ابن زيد» مى گويد:در قرآن شريف هركجا به پاكدامنى ورزيدن يا «نگاهداشتن عورتها» سفارش شده، منظور پاكدامنى و دورى گزيدن از بى عفّتى است؛ و تنها در اين آي__ه ش__ريف__ه است كه منظور از اين تعبير، پوشيدن اعضا و اندامهاى جنسى است.

از حضرت صادق عليه السلام نيز در اين مورد آورده اند كه فرمود: براى مرد روا نيست كه به ع__ورت ب__رادر خويش بنگ__رد و زن__ان با ايم__ان نيز نبايد به يكديگر نگاه كنند.

ذلِ___كَ أَزْك__ى لَهُ__مْ

اي__ن شي__وه براى دي__ن و دني__اى آن__ان س__ودمن__دتر و بهتر و براى پاك ماندن از اتّه__ام__ات گ__ون__اگ__ون م__ؤثّ_رتر و به پ__روا نزديكتر است.

إِنَّ اللّ__هَ خَبِي__رٌ بِمَ__ا يَصْنَعُ__ونَ.

و بى گم__ان خ__دا از آنچ_ه آن__ان انج_ام مى دهند آگاه است.

1 . وَسائل الشّيعه، ج 14، ص 139 و تفاسير ذيل آيه شريفه. (از نگارنده)

تفسير مردان (319)

توصيه قرآن براى ازدواج آقا پسرها با تضمين رفع فقر از سوى خدا

وَ اَنْكِحُوا الاَْيامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَاِمائِكُمْ اِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَليمٌ

م__ردان و زن__ان بى همس__ر را همس__ر دهي__د و همچنين غلامان وكنيزان صالح و درستكارتان را اگ__ر فقي___ر و تنگ__دست باشن__د، خ__داون__د آن__ان را از فضل خود بى نياز مى سازد، خ__داون__د واس___ع و آگ____اه است. (32 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اَنْكِحُوا » ( آن ها را همسر دهيد ) با اين كه ازدواج يك امر اختيارى و بسته به ميل طرفين است ، مفهومش اين است كه مقدمات ازدواج آن ها را فراهم سازيد، ازطريق كمك هاى مالى در صورت نياز ، پيدا كردن همسر مناسب ، تشويق به مسأله ازدواج و بالاخره پادرميانى

براى حل مشكلاتى كه معمولاً در اين موارد بدون وساطت ديگران انجام پذير نيست ، خلاصه مفهوم آيه به قدرى وسيع است كه هرگونه قدمى و سخنى و درهمى در اين راه را شامل مى شود. « اَيامى » جمع « اَيِّم » در اصل به معنى زنى است كه شوهر ندارد ، سپس به مردى كه همسر ندارد ، نيز گفته شده است و به اين ترتيب تمام زنان و مردان مجرّد در مفهوم اين آيه داخل هستند ، خواه بكر باشند يا بيوه. در حديثى از امير مؤمنان على مى خوانيم : « اَفْضَلُ الشَّفاعاتِ اَنْ تَشْفَعَ بَيْنَ اثْنَيْنِ فى نِكاحٍ حَتّى يَجْمَعَ اللّهُ بَيْنَهُما : بهترين شفاعت آن است كه ميان دو نفر براى امر ازدواج ميانجى گرى كنى تا اين امر به سامان برسد » .(1) در حديث ديگرى از امام كاظم مى خوانيم : « ثَلاثَةٌ يَسْتَظِلُّونَ بِظِلِّ عَرْشِ اللّهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ ، يَوْمَ لا ظِلَّ اِلاّ ظِلُّهُ رَجُلٌ زَوَّجَ اَخاهُ الْمُسْلِمَ اَوْ اَخْدَمَهُ اَوْ كَتَمَ لَهُ سِرّا : سه طايفه هستند كه در روز قيامت در سايه عرش خدا قرار دارند ، روزى كه سايه اى جز سايه او نيست ؛ كسى كه وسايل تزويج برادر مسلمانش را فراهم سازد و كسى كه به هنگام نياز به خدمت، خدمت كننده اى براى او

1 - « وسائل الشيعه » ، جلد 14 ، صفحه 27 .

(320) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ف__راه__م كند و كسى كه اسرار برادر مسلمانش را پنهان دارد » .(1)

و بالاخره در ح__ديثى از پي__امبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « انسان هر گامى در اين راه بردارد و هر كلمه اى بگويد ، ث_واب يك سال عبادت در نامه عمل او مى نويسند » ( كانَ لَهُ بِكُلِّ

خُطْوَةٍ خَطَاَها اَوْ بِكُلِّ كَلِمَةٍ تَكَلَّمَ بِه_ا ف_ى ذلِكَ عَمَلُ سَنَةٍ قِيامُ لَيْلِها وَ صِيامُ نَهارِه_ا ) .(2)

منظوراز جمله «وَالصّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ اِمائِكُمْ» چيست؟

قابل توجه اين كه در آيات مورد بحث به هنگامى كه سخن از ازدواج مردان و زنان بى همسر به ميان مى آيد ، به طوركلى دستور مى دهد براى ازدواج آنان اقدام كنيد ، اما هنگامى كه نوبت به بردگان مى رسد ، آن را مقيّد به « صالح بودن » مى كن_د. جمعى از مفسران ( مانند نويسنده عالى قدر « تفسير الميزان » و همچنين « تفسير صافى » ) آن را به معنى صلاحيت براى ازدواج تفسير كرده اند ، درحالى كه اگر چنين باشد ، اين قيد در مورد مردان و زنان آزاد نيز لازم است. بعضى ديگر گفته اند كه : منظور صالح بودن از نظر اخلاق و اعتقاد است ، چراكه صالحان از اهميت ويژه اى در اين امر برخوردار هستند ولى باز جاى اين سؤال باقى است كه چرا در غيربردگان اين قيد نيامده است؟ احتمال مى دهيم منظور چيز ديگرى باشد و آن اين كه ؛ در شرايط زندگى آن روز بسيارى از بردگان در سطح پايينى از فرهنگ و اخلاق قرار داشتند ، به طورى كه هيچ گونه مسؤوليتى در زندگى مشترك احساس نمى كردند ، اگر با اين حال اقدام به تزويج آن ها مى شد ، همسر خود را به آسانى رها نموده و او را بدبخت مى كردند ، لذا دستور داده شده است ؛ در مورد آن ها كه صلاحيت اخلاقى دارند ، اقدام به ازدواج كني__د و مفه__ومش اين است ك__ه نخست ك__وشش براى ص__لاحي__ت اخلاقيشان ش__ود ت__ا آم__اده زن__دگى زن__اش__ويى ش__وند ، سپس اق__دام به ازدواجشان گردد .

1 - « وسائل الشيعه »

، جلد 14 ، صفحه 27 .

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 14 ، صف__ح______ه 27 .

تفسير مردان (321)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَيِّم»: اين واژه در اص__ل به مفه__وم زن بى ش__وه__ر آم__ده و آنگاه به تناسب، به هر بى همس__رى از زن گ_رفت__ه تا م__رد گفت__ه مى شود و جمع آن «اي__امى» مى باشد.

«اَنْكِحُوا»: آنان را همسر دهيد.

«إِماء»: كنيزان.

ف__رم__ان تشكيل خانواده و تشويق به ازدواج

در آيات 32 و 33 و 34 آفريدگار هستى براى پاكى و پاكدامنى مردان و زنان با ايمان و مبارزه با هر نوع زشتكارى و گناه، از سويى فرمان تشكيل خانواده و ازدواج سهل و آسان مى دهد و از دگر سو پدران و مادران و بزرگان جامعه را موظّف مى دارد كه وس__اي__ل و امك__ان__ات تشكي__ل خ__ان__واده را ب__راى نس__ل ج__وان فراهم آورند.

در آيه مورد بحث مى فرمايد:

وَ أَنْكِحُوا الاْءَيَامى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ

هان اى مردم با ايمان! مردان و زنان بى همسر خويش را همسر دهيد؛ و نيز بردگان شايسته كردار و پاكدامن خ__ويش را در راه ازدواج با يكديگر يارى كنيد و وسيله ازدواج آن__ان را فراهم آوري___د.

اين دستورى كه در آيه شريفه آمده است يك دستور پسنديده و تشويق و ترغيب ب__ه ك__ارى شايسته است امّا ي_ك دست__ور واج__ب و بايسته نيست.

از پي__امب___ر گ__رام__ى صلى الله عليه و آله آورده ان_د كه ف_رمود:

مَنْ اَحَبَّ فِطْرَتى فَلْيَسْتَنَّ بِسُنَّت_ى وَ مِنْ سُنَّتِى النِّكاحُ(1)

ص هر كس راه و رسم طبيعى و هماهنگ با فطرت انسانى مرا دوست بدارد، به سنّت و روش من مى گرايد و ازدواج و تشكيل خانواده از راه و رسم من است.

1 . سُنَن كُبرى، بيهقى، ج7، ص78 ؛ الوسيط، واحدى، ج3، ص318 ؛ كافى، ج5، ص329.

(322) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و ني_ز ف_رم_ود:

يا

مَعْشَرَ الشَّبابِ مَنِ اسْتَطاعَ مِنْكُمُ الْباهَ فَلْيَتَ__زَوَّجْ فَ__اِنَّ__هُ اَغْض_ى لِلْبَصَرِ وَ اَحْسَنُ لِلْفَرْجِ وَ مَ___نْ لَ__مْ يَسْتَطِ____عْ فَعَلَيْ____هِ بِ__الصَّ____وْمِ(1)

ص هان اى جوانان! هر كدام از شما از شرايط لازم براى ازدواج بهره ور است، تشكيل خانواده دهد؛ چراكه ازدواج براى پاكى چشم و دامان بهتر است؛ و هر كس توانايى و امكانات مالى اين كار را ندارد و در فشار غريزه جنسى است براى چيره شدن بر آن، روزه ب__دارد؛ چ__را ك__ه روزه، شكنن__ده ني__روى جنس__ى و آرام بخ__ش آن اس_ت.

از «سعيد بن جُبَير» آورده اند كه در سفر حج به «ابن عبّاس» برخورد نمودم و ضمن گفتگ__و از من پ___رسي___د ازدواج ك__رده اى؟

پ__اس__خ دادم: ن___ه؛

گفت: برو ازدواج كن.

سال بعد دگرباره به او برخورد كردم و از من جويا شد آيا تشكيل خانواده داده ام؟

پ__اسخ دادم: ن_____ه؛

گفت: «سعيد»! برو ازدواج كن چراكه بهترين و والاترين انسانهاى عصرها و نسلهاپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است كه ازدواج كرد...

و در ادام__ه آي__ه شريف__ه م_ى اف__زاي___د:

وَ الصَّالِحِي___نَ مِ__نْ عِبَ_____ادِكُ___مْ وَ إِمَائِ_كُ__مْ

و نيز به بردگان شايسته كردار و پاكدامن خويش همسر دهيد.

ب__ه ب__اور پ__اره اى، منظ___ور، غ__لام__ان و كني__زان با ايمان است كه ب__اي__د وسيل___ه ازدواج آن__ان را ف__راه___م آورن___د.

1 . صحيح بُخارى، ج 7، ص 2 ؛ صحيح مُسلِم، ج 2، ص 1018 ؛ سُنَن تِرْمِذى، ج3، 392، 1081.

تفسير مردان (323)

آنگ_اه در مورد انسانهاى آزاد مى ف_رم_ايد:

إِنْ يَكُ_ونُ_وا فُقَ__رَاءَ يُغْنِهِ__مُ اللّهُ مِ__ن فَضْلِ___هِ

اگر اين جوانانى كه تشكيل خانواده مى دهند مردمى تنگدست و بينوا باشند، خداى بخشاينده از فزونبخشى خويش آنان را بى نياز خواهد ساخت.

وَ اللّ__هُ وَاسِ_______عٌ عَلِي_____مٌ.

و خدا گشايشگر و داناست.

هم بخشايش و كرامت او بسيار است و هم به حال و روز و مصلحت بندگانش آگاه ب__وده و

بر اس__اس حكم__ت و مصلح_ت ب_ا آن__ان رفت__ار مى كن__د.

ششمين امام نور حضرت صادق عليه السلام در اين مورد فرمود: كسى كه از بيم تنگدستى و ني___ازمن__دى تشكي__ل خ__ان__واده ندهد دچار پندار بد و سوء ظنّ است؛ چراكه قرآن مى فرمايد: به بى همسران جامعه خود همسر دهيد؛ اگر آنان تهيدست باشند خدا آن___ان را از ف__زونبخش__ى خ__ود بى ني__از خ__واه__د س__اخ__ت...

(324) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

تج_ارت و كسب و كار مردان خ_دا را از انجام وظايف دينى غافل نمى سازد

رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ اِقامِ الصَّلوةِ وَ ايت_اءِ الزَّكوةِ يَخافُونَ يَوْما تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الاَْبْصارُ

مردانى كه نه تجارت و نه معامله، آن ها را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و اداى زكات غافل نمى كند، آن ها از روزى مى ترسند كه دل ها و چشم ها در آن زير و رو مى شود. (37 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين ويژگى ها نشان مى دهد كه اين بيوت ، همان مراكزى است كه به فرمان پروردگار استحكام يافته و مركز ياد خدا است و حقايق اسلام و احكام خدا از آن نشر مى يابد و در اين معنى وسيع و گسترده ، مساجد ، خانه هاى انبياء و اولياء ، مخصوصا خانه پيامبر صلى الله عليه و آله و خانه على جمع است. و اين كه برخى مفسران آن را منحصرا به مساجد و يابيوت انبياء و مانند آن تفسير كرده اند ، دليلى بر اين انحصار نيست و اگر مى بينيم در بعضى از روايات مانند روايتى از امام باقر نقل شده كه فرمود : « هِىَ بُيُوتُ الاَْنْبِياءِ وَ بَيْتُ عَلِىٍّ مِنْها: اين آيه اشاره به خانه پيامبران است و خانه على نيز از اين زمره محسوب مى شود » (1)

، يا در حديث ديگرى

از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه به هنگام تلاوت اين آيه از آن حضرت پرسيدند : « منظور چه بيوتى است » ؟ فرمود : «بُيُوتُ الاَْنْبِياء» است ، ابوبكر پرسيد : « اين خانه ( اشاره به خانه فاطمه و على كرد ) نيز از آن جمله است » ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « نَعَمْ مِنْ اَفاضِلِها : آرى اين از برترين آن ها است » .(2)

همه اين ها اشاره به مصداق هاى روشن است ، زيرا مى دانيم معمول روايات اين است كه به هنگام تفسير ، مصاديق روشن را بيان مى كند. آرى هر كانونى كه به فرمان خدا برپا شده و نام خدا در آن برده

1- « نور الثقلين » ، جلد 3 ، صفحه 607 .

2- « مجمع البيان » ، ذيل آيه مورد بحث .

تفسير مردان (325)

مى شود و هر صبح و شام مردان باايمانى كه زندگى مادى آن ها را به خود مشغول و از ياد خدا غافل نمى كند ، به تسبيح و تقديس در آن مشغولند ، چنين خانه هايى مركز مشكات انوار الهى و ايمان و هدايت است. در اين آيه هم « تجارت » آمده است و هم « بيع » با اين كه به نظر مى رسد هر دو يك معنى داشته باشد ولى ممكن است تفاوت اين دو از اين نظر باشد كه تجارت اشاره به يك كار مستمر و مداوم است ، ولى بيع براى يك مرحله و به صورت گذرا است. توجه به اين امر نيز ضرورى است كه نمى فرمايد : آن ها مردانى هستندكه به سوى تجارت و بي__ع نمى رون__د، بلك__ه مى گ__وي__د: تجارت و بيع آن ها را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و اداى زكات

غافل نمى كند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث مى افزايد:

رِجَ__الٌ لا تُلْهِيهِ__مْ تِجَ__ارَةٌ وَ لا بَيْ__عٌ عَ__نْ ذِكْ__رِ اللّهِ وَإِقَ__امِ الصَّلاةِ وَ إِيْتَ__اءِ ال__زَّك__وةِ

در اين خانه ها مردانى خدا را به پاكى و شكوه مى ستايند كه نه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپاداشتن نماز و فرهنگ انسانساز آن بازمى دارد و نه خريد و ف__روش و ت_لاشهاى اقتصادى.

منظور از تسبيح خدا در آيه شريفه، خواندن نماز است؛ چراكه هر تسبيحى در ق_رآن به مفهوم نماز آمده است.

امّا به باور پاره اى، منظور، منزّه و پاك شمردن ذات بى همتاى او از هر عيب و ك_است__ى در قلم__رو اوصاف و تدبير امور است.

از دو ام__ام راستي__ن حض__رت ص__ادق و پ__درگرانق___درش عليهماالسلام آورده ان__د كه:

«اِنَّهُمْ قَ__وْمٌ اِذا حَضَ__رَتِ الصَّل__وةُ تَ___رَكُ__وا التِّج___اراتَ وَ انْطَلَقُوا اِلَى الصَّلوةِ وَ هُمْ اَعْظَ___مُ اَجْ__راً مِمَّ__نْ يَتَّجِ____رُ»(1)

1 . تِبْيان، ج 7، ص 441.

(326) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اينان مردان توحيدگرا و شايسته كردارى هستند كه به هنگام فرارسيدن وقت نماز، تجارت و داد و ستد را وانهاده و به سوى نم__از مى رون__د و روشن است كه پاداش آنان از كسى كه تجارت مى كند پرشكوه تر است.

يَخَافُونَ يَ__وْم__اً تَتَقَلَّ__بُ فِي__هِ الْقُلُوبُ وَالاْءَبْصَارُ.

آنان مردمى هستند كه از روز رستاخيز كه روز دگرگونى دلها و ديدگان و روز س__وختن و پخت__ه ش__دن اعض__ا و ان__دامه__است، مى ت_رسند.

امّا به باور برخى، منظور اين است كه: آنان از روزى مى ترسند كه دلها در بيم و اميد است و چشمها گاه به سوى راست توجّه مى يابند و گاه به طرف چپ؛ تا بنگرند كه نامه عمل انسانها از كدامين سمت به دست آنان داده مى شود، سمت راست يا چپ؟

ديدگاه سوّم در تفسير

آيه بر آن است كه: آنان مردمى هستند كه از روز رستاخيز _ كه دلها جابه جا گرديده و به گلوگاه ها مى رسند و ديدگان نابينا مى گردند _ مى ترسند.

و ديدگاه ديگرى بر آن است كه: آنان مردمى هستند كه از روز رستاخيز _ كه دلها از ترديد به ايمان و يقين مى گرايند و ديدگان از بهت و حيرت به رشد و هدايت مى رسند و كسانى كه در دنيا در ترديد بودند به اوج يقين مى رسند و بر دانش و بينش آنان افزوده مى شود _ مى ترسند؛ درست همان گونه كه قرآن مى فرمايد:

«فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطائَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديدٌ(1)

»براستى كه تو از اين حال در غفلت بودى امّا ما پرده ات را از برابر ديدگانت ب__رداشتي__م و دي__ده ات ام__روز تي___ز است.

1 . سوره ق، آيه 22.

تفسير مردان (327)

پ_اداش ويژه مردان خ_دا

پ_اداش ويژه مردان خ_دا

لِيَجْ__زِيَهُ__مُ اللّهُ اَحْسَ__نَ م__ا عَمِلُ__وا وَ يَ__زي__دَهُ__مْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ يَ__رْزُقُ مَنْ يَش__اءُ بِغَيْ_رِ حِسابٍ

هدف اين است كه خداوند آن ها را به بهترين اعمالى كه انجام داده اند ، پاداش دهد و از فضلش بر پاداش آن ها بيفزايد و خداوند هر كس را بخواهد ، بى حساب روزى مى دهد ( و از مواهب بى انتهاى خويش بهره مند مى سازد ). (38 / نور)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه به پاداش بزرگ اين پاسداران نور هدايت و عاشقان حق و حقيقت اشاره مى كند. در اين كه منظور از « اَحْسَنَ ما عَمِلُوا » در اين آيه چيست ؟ بعضى معتقدند كه اشاره به اين است كه خداوند كار خير را ده برابر و گاه هفتصد برابر يا بيشتر پاداش مى دهد ، چنان كه درآيه 160 سوره انعام مى خوانيم: « مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها: كسى كه كار نيك كند ،

ده برابر پاداش مى گيرد » و در آيه 261 سوره بقره در مورد انفاق كنندگان پاداشى معادل هفتصد برابر و يا مضاعف آن ذكر شده است. اين احتمال نيز در تفسير جمله فوق وجود دارد كه منظور اين است كه خداوند تمام اعمال آن ها را بر معيار و مقياس بهترين اعمالشان پاداش مى دهد ، حتى اعمال كم اهميت و مت__وسطش__ان ه__م ردي__ف بهت__رين اعم__الش__ان در پ__اداش خ___واه__د ب____ود.

و اين از فضل خداوند دور نيست ، چراكه در مقام عدالت و مجازات برابرى ضرورى است ، اما هنگامى كه به مقام فضل و كرم مى رسد ، مواهب و بخشش ها ب__ى حس__اب اس__ت ، چ_را ك__ه ذات پ__اكش ن__امح__دود است و « نعمت__ش نامتن__اهى و كرمش بى پايان » .

(328) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث مى ف__رم_ايد:

لِيَجْ__زِيَهُ__مُ اللّهُ أَحْسَ__نَ مَ_ا عَمِلُوا

آنان در زندگى، اين كارهاى شايسته را بدان جهت انجام مى دهند كه خدا آنان را نيكوتر و پرشكوه تر از كارهايى كه انجام داده اند پاداش دهد.

وَ يَ___زِي___دَهُ___مْ مِ___نْ فَضْلِ_____هِ

و از ف__زونبخش_ى خ__ويش بر پ__اداش آن__ان بيف___زايد.

وَاللّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ.

و اين شگفت انگيز هم نيست؛ چراكه پاداش به حساب و حسابرسى است و بخشايش و كرامت بدون حساب است و خ__دا هر كس__ى را بخواهد و شايسته بداند از راه فزونبخشى و كرامت خويش بى حساب روزى مى بخشد و از نعمتها و موهبتهاى خ____ود به____ره ورش م__ى س__ازد.

تفسير مردان (329)

صفات دوازده گانه مردان شايسته

وَ عِب__ادُ الرَّحْم__نِ الَّ__ذينَ يَمْشُ__ونَ عَلَ__ى الاَْرْضِ هَ__وْن__ا وَ اِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما

بندگان خاص خداوند رحمن آن ها هستند كه با آرامش وبى تكبر بر زمين راه مى روند و هنگامى كه جاهلان آن ها را مخاطب سازند به آن ها سلام مى گويند ( و

با بى اعتنايى و ب__زرگ__وارى مى گذرند ).(63 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« هَوْنَ » مصدر است و به معنى نرمش و آرامش و عدم تكبر مى باشد. آيات 63 تا 74 دوازده صفت از صفات ويژه بندگان خاص خدا آنان را بيان مى كند كه بعضى به جنبه هاى اعتقادى ارتباط دارند و برخى اخلاقى و پاره اى اجتماعى ، قسمتى جنبه فردى دارد و بخش ديگرى جمعى است و روى هم رفته مجموعه اى است از والاترين ارزش هاى انسانى. نخستين توصيفى كه از « عِبادُ الرَّحْمنِ » شده است ، نفى كبر و غرور و خودخواهى است كه درتمام اعمال انسان و حتى در كيفيت راه رفتن او آشكار مى شود زيرا ملكات اخلاقى هميشه خود را در لابلاى اعمال و گفتار و حركات انسان نشان مى دهند، تا آن جا كه از چگونگى راه رفتن يك انسان مى توان با دقت و موشكافى به قسمت قابل توجهى از اخلاق او پى برد. در حديث جالبى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه روزى از كوچه اى عبور مى كردند جمعى از مردم را در يك نقطه مجتمع ديدند ازعلت آن سؤال كردند عرض كردند ديوانه اى است كه اعمال جنون آميز و خنده آورش مردم را متوجه خود ساخته آن هارا به سوى خود فراخواند و فرمود : مى خواهيد ديوانه واقعى را به شما معرفى كنم ؟ همه خاموش بودند و با تمام وجودشان گوش مى دادند. فرمود : « اَلْمُتَبَخْتِرُ فى مَشْيِه ، اَلنّاظِرُ فى عِطْفَيْهِ ، اَلْمُحِرِّكُ جَنْبَيْهِ بِمِنْكَبَيْهِ الَّذى لايُرْجى خَيْرُهُ وَ لا يُؤْمَنُ شَرُّهُ ، فَذلِكَ الْمَجْنُونُ وَ هذا مُبْتَلًى : كسى كه با تكبر و غرور راه مى رود و پيوسته به دوطرف خود نگاه مى كند ، پهلوهاى

خود را با شانه خودحركت مى دهد ( غير از خود نمى بيند و انديشه اش از خودش فراتر نمى رود )

(330) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كسى كه مردم به خير او اميد ندارند و از شر او درامان نيستند ديوانه واقعى او است اما اين را كه ديديد تنها يك بيمار است ». دومين وصف آن ها حلم و بردبارى است چنانكه قرآن در ادامه همين آيه مى گويد : « وَ اِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما ». سلامى كه نشانه بى اعتنايى تؤام با بزرگوارى است ، نه ناشى از ضعف ، سلامى كه دليل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان و سبك مغزان است ، سلام وداع گفتن با سخنان بى رويه آن ها است ، نه سلام تحيت كه نشانه محبت و پيوند دوستى است ، خلاصه سلامى كه نشانه حلم و بردبارى و بزرگوارى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«هَوْن»: وق___ار و ف_روتنى و در برابر تكبّر است.

در آيه شريفه از اين انسان هاى شريف و فروتن به بندگان خدا تعبير مى كند و اين بيان به منظور گراميداشت آنان است؛ بدين صورت خدا آنان را در راه شايسته و شيوه درست و انسانى خودشان تشويق مى كند و روشن مى سازد كه او از بندگان، جز اين شيوه و عملكرد انتظارى ن_دارد و بايد چنين باشند.

اين تعبير تشويق آميز بسان بيان پدرى پر مهر و خردمند است كه در تشويق فرزند شايسته كردارش مى گويد: فرزند من، آن كسى است كه در زندگى به گونه اى بينديشد و رفتارى درپيش گيردكه من از او خشنودگردم ورفتارى درست و خداپسندانه داشته باشد.

او بدين صورت فرزند درست كردار و خردمند خويش را تشويق مى كند و به ف__رزن__دان وظيف__ه ناشن_اس نيز هشدار

مى دهد كه بخود آيند.

از حض____رت ص__ادق عليه السلام آورده ان__د ك____ه ف____رم____ود:

هُوَ الرَّجُلُ يَمْشى بِسَجِيَّتِهِ الَّتي جُبِلَ عَلَيْها لايَتَكَلَّفُ وَ لايَتَبَخْتَرُ.(1)

ص1 . بِحار الانوار، ج 24، ص 132؛ و ج 69، ص 260.

تفسير مردان (331)

منظور از اين انسان شايسته كردار آن كسى است كه بر اساس فطرت انسانى و وج__دان اخ__لاق خ__وي__ش زن__دگى كن__د و از خ__ود ب__زرگى بين__ى و تكب__ر و خودكامگى بپرهيزد.

پ__اره اى مى گ__وين__د: منظور آيه شريفه آن انسان هاى فروتن و شايسته كردارى مى باشند كه به بردب__ارى و آگاهى آراسته اند و در برابر نادانى و خيره سرى و گست__اخى ديگ__ران وق__ار و شك__وه معن__وى خ__ويشت__ن را از دست نم_ى دهن__د.

وَ اِذا خَ__اطَبَهُ__مُ الْجَ__اهِلُ__ونَ قَ__الُ__وا سَ_لاماً.

و هنگ__امى ك__ه كه عن__اص__ر و ج__ري__ان هاى نادان و گمراه و تاريك انديش به آن__ان سخن ناپسن__دى نث__ار كنند، پ__اسخ آنان را به زشتى نمى دهند و دهان به سخنان ناروا نمى آلاين__د و به گن__اه نمى افتند، بلكه خ__دا پسندانه و انسانى به روشنگ__رى و پ__اسخگ___ويى مى پ___ردازن__د.

به ب__اور پ__اره اى منظ__ور اي__ن است كه در ب__راب__ر نادانى و گستاخى نادانان، به آنان سلام مى گويند.

قرآن در آيه ديگرى در اين مورد مى فرمايد:

وَ اِذا سَمِعُ__وا اللَّغْوَ اَعْ__رَضُ__وا عَنْ__هُ وَ ق__الُ__وا لَنا اَعْمالُنا وَ لَكُمْ اَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ.(1)

و هنگ__امى كه سخ__ن بيه__وده اى بشن__ون__د از آن روى ب__ر مى ت__ابن__د و مى گويند: عملكرد ما از آن ما و عملكرد شما از آن شماست! سلام بر شما، ما جوياى مع__اش__رت و درگي__رى با ن_ادان__ان نيستي__م.

«قُت__ادَة» در اي__ن م__ورد آورده است ك__ه: شي__وه اخ__لاقى مردم توحيدگرا اين ب__ود كه با عن__اصر نادان كشمكش نمى كردن_د.

و «اِبْن عَبّاس» مى گويد: آنان در برابر كسانى كه نادانى مى ورزيدند، پافشارى نمى ك__ردند و بس__ان آنان رفت__ار نمى نم_ودند.

1 . سوره قَصَص،

آيه 55.

(332) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدا وَ قِياما

آن ه__ا كس__انى هستن__د كه شب__انگ__اه ب__راى پ__روردگ__ارشان سج__ده و قي__ام مى كنن__د.

(64 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« سُجَّد » جمع « ساجِد » و « قِيام » جمع « قائِم » است. در اين آيه به سومين ويژگى آن ها يعنى عبادت خالصانه پروردگار پرداخته است. در ظلمت شب كه چشم غافلان در خواب است و جايى براى تظاهر و ريا وجود ندارد خواب خوش را بر خود حرام ك__رده و به خ__وش تر از آن كه ذك__ر خ__دا و قيام و سجود در پيشگاه با عظمت او است مى پردازند ، پاسى از شب را به مناجات با محبوب مى گذرانند و قلب و جان خ__ود را با ي__اد و ن__ام او روشن مى كنند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آن__ان كس__انى هستن__د كه شب ها بيدار مى مانند و در پيشگاه پروردگار خويش گ__اه در ح__ال قي__ام هستند و گ__اه در حال سج__ده و او را خالصانه و عاشقانه عب__ادت مى كنن__د و از ب__ارگ__اه با عظمت او پاداش مى خواهند و يارى مى جويند.

تفسير مردان (333)

وَ الَّ__ذي_نَ يَقُ__ولُ__ونَ رَبَّنَ__ا اصْ__رِفْ عَنّا عَ__ذابَ جَهَنَّمَ اِنَّ عَذابَها كانَ غَ__راما

آن ها كسانى هستند كه مى گ__ويند پ__روردگ__ارا عذاب جهنم را از ما برطرف گردان كه ع__ذاب_ش سخ__ت و پ__ردوام است. (65 / فرقان)

اِنَّها س_اءَتْ مُسْتَقَ__رّا وَ مُق_اما

آن بدجايگاه و بدمحل اقامتى است. (66 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

واژه «غَرام» در اصل به معنى مصيبت و ناراحتى شديدى است كه دست از سرانسان برندارد، اطلاق اي_ن واژه بر جهنم به خاطر آن است كه عذابش شديد ، پى گير و پردوام است. چهارمين صفت ويژه آنان

خوف و ترس از مجازات و كيفر الهى است. با اين كه آن ها شب ها به ياد خدا هستند و به عبادتش مشغول و روزها در مسير انجام وظيفه گام برمى دارند باز هم قلوبشان مملو از ترس مسؤوليت ها است ، همان ترسى كه عامل نيرومندى براى حركت به سوى انجام وظيفه بيشتر و بهتر است ، همان ترسى كه به سان يك پليس نيرومند از درون ، انسان را كنترل مى كند و بى آن كه مأمور و مراقبى داشته باشد وظايف خود را به نحو احسن انجام مى دهد و در عين حال خود را در پيشگ__اه خ___دا مقصّ__ر مى شم__رد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و آنان كسانى هستند كه نيايشگرانه دست به سوى خدا برداشته و هماره مى گويند: پروردگارا! عذاب دوزخ و آتش شعله ور آن را از ما برطرف سازد كه عذاب آن سخت و پ__اين__ده و ج__داي__ى ناپذي__ر است .

چ__را ك_ه دوزخ ب__راى ماندن ب__د ج__ايگ__اه و زش__ت و ب__د ق__رارگ__اهى است.

(334) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ__ذينَ اِذا اَنْفَقُ__وا لَمْ يُسْ__رِفُ__وا وَ لَ__مْ يَقْتُ__رُوا وَ ك__انَ بَيْ__نَ ذلِ__كَ قَواما

آن ه__ا كس__انى هستن__د كه هرگاه انفاق كنند نه اسراف مى كنند و نه سخت گيرى ، بلكه در مي__ان اي__ن دو ح__د اعت__دالى دارن__د. (67 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

واژه «قَوام» در لغت به معنى عدالت و استقامت و حد وسط ميان دو چيز است و «قِوام» ( بر وزن كتاب ) به معن_ى چي__زى است كه م__اي_ه قيام و استق__رار بوده باشد.

در تفسير « اِسْراف » و « اِقْتار » كه نقطه مقابل يكديگرند مفسران سخنان گوناگونى دارن___د ك___ه روح هم___ه به ي___ك امر بازمى گردد و آن اين

كه « اسراف » آن است كه بيش از حد و در غي__ر ح__ق و بيج__ا مص__رف گ__ردد و « اقتار » آن است كه كمتر از ح___ق و مق___دار لازم ب___وده ب___اش__د.

در يكى از روايات اسلامى تشبيه جالبى براى « اسراف » و « اقتار » و حد اعتدال شده است و آن اين كه هنگامى كه امام صادق اين آيه را تلاوت فرمود مشتى سنگ ريزه از زمين برداشت و محكم در دست گرفت و فرمود اين همان « اقتار » و سخت گيرى است ، سپس مشت ديگرى برداشت و چنان دست خود را گشود كه همه آن به روى زمين ريخت و فرموداين«اسراف»است، بارسوم مشت ديگرى برداشت وكمى دست خود راگشود به گونه اى كه مقدارى فروريخت و مقدارى در دستش بازماند و فرمود اين همان « قَوام » است.(1)

ص

1- « تفسي_ر ن_ورالثقلين » ، جل____د 4 ، صفح__ه 29 .

تفسير مردان (335)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به ب___اور پ__اره اى «اِسْ__راف» به مفه__وم هزينه كردن مال و ثروت در راه گناه و نافرمانى خداست و واژه «اِقْتار» به معن__اى خ__وددارى از ه__زين__ه درست و شايسته در راه ح__ق و ع__دال_ت اس__ت.

با اين بيان تفسير آيه اين است كه: بندگان خاصّ خدا كسانى هستند كه دارايى و ثروت خود را نه در راه گناه و بيداد مصرف مى كنند و نه از هزينه آن در راه حق و ع__دالت خ__وددارى مى ورزن__د، بلك___ه آن را در راه ح__ق ه__زين__ه مى نم__اين__د.

و پاره اى بر آنند كه، واژه «اِسْراف» به مفهوم زياده روى و «اِقْتار» به معناى خوددارى از اداى حق خداست كه در اين صورت تفسير آيه اين است كه:

و بندگان خاص خدا، كسانى هستند كه در هزينه كردن مال خود، نه زياده روى مى كنند و نه سخت گي__رى، بلكه به ط__ور درست و بج__ا ه__زينه مى نم__ايند و از آن بهره مى برند.

«مُع______اذ» در اي_____ن م_____ورد آورده اس____ت ك____ه:

سَ__أَلْتُ رَسُ__ولَ اللّهِ عَ__نْ ذلِكَ

از پي__امبر گ__رامى صلى الله عليه و آله در تفسي_ر آيه پرسيدم، كه فرمود:

مَنْ اَعْطى في غَيْرِ حَقٍّ فَقَدْاَسْرَفَ، وَ مَنْ مَنَعَ عَنْ حَقٍّ فَقَدْ قَتَرَ.(1)

ص هر كس داراي__ى خ__ود را در راه ست__م و نافرمانى خ__دا ه__زين__ه كند، راه اسراف را پيم__وده است و هر كس از ه__زين__ه آن در راه ح__ق و ع__دالت خود دارى ورزد، راه «بخ__ل» و تن____گ نظ__رى در پي____ش گ__رفت___ه اس__ت.

و از امي___رم___ؤمن_____ان آورده ان___د ك___ه ف____رم___ود:

لَيْ__سَ فِ__ى الْمَ__أْكُ__ولِ وَ الْمَشْ____رُوبِ سَ___رَفٌ و اِنْ كَثُ__ر.(2)

ص1 . تفسير ماوَرْدى، ج 4، ص 156.

2 . تفسير تِبْيان، ج 7، ص 506.

(336) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هزينه نمودن مال در راه خوردنى ها و نوشيدنى هاى حلال و روا، _ گرچه زياد هم باشد _ اسراف به شمار نمى رود.

وَ ك_____انَ بَيْ____نَ ذلِ____كَ قَ____وام____اً.

و شي__وه ه__زين__ه م__ال و ث__روت، شي__وه اى ميانه اين دو روش ناپسند مى باشد.

با اين بيان شيوه پسنديده، نه اسراف كارى و ولخرجى است و نه سخت گيرى و تن__گ چشم__ى، بلك__ه روش اعت__دال و مي__ان_ه و پسن__ديده است.

و منظور از واژه «قوام» در آيه شريفه آن شيوه اى است كه انسان را در زندگى از ديگ__ران بى ني__از ساخت__ه و به ط__ور خودكف_ا استوار و سر پا دارد.

از حضرت صادق عليه السلام آورده اند كه «قَوام» به فتح قاف، به معناى روشن ميانه است.

اَلْقَ______وامُ هُ_____وَ الْ__وَسَ_______طُ.(1)

ص از آن حض__رت آورده اند كه فرمود:

اَرْبَعَ___ةٌ لايُسْتَج__ابُ لَهُ__مْ دَعْ_____وَةٌ:

رَجُ__لٌ فاتِ__حٌ ف__اهُ، جَ__الِسٌ ف__ي بَيْتِهِ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ ارْزُقْنى، فَيَقُولُ

لَهُ: أَ لَمْ آمُرُكَ بِالطَّلَبِ؟

وَ رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ يَدْعُوا عَلَيْهَا، يقولُ: يَا رَبِّ اَرِحْنى مِنْهَا، فَيَقُولُ: أَ لَمْ أَجْعَلْ اَمْرَها بِيَدِكَ؟

وَ رَجُ__لٌ ك__انَ لَهُ مالٌ فَأَفْسَ__دَهُ، فَيَقُ__ولُ: يَا رَبِّ ارْزُقْن__ى، فَيَقُ__ولُ: أ لَمْ آمُ__رُكَ بِالاِْقْتِصَادِ؟

وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَ__الٌ فَ__أَدَانَهُ بِغَيْ__رِ بَيِّنَةٍ فَيَقُولُ: أَ لَمْ آمُرُكَ بِالشَّهَ__ادَةِ؟(2)

ص دع__اى چه__ار نيايشگ__ر و دع__ا كنن__ده پ__ذي__رفت__ه نمى شود:

1 _ نخست آن مردى كه در خانه بنشيند و دهان بگشايد و بگويد:

پروردگارا، مرا روزى بخش! چرا كه در پاسخ او پروردگارش مى فرمايد: آيا به تو

1 . تفسير عَيّاشى، ج 1، ص 106، ج 315.

2 . كافى، ج 2، ص 37، ح 2، كتاب الدعا؛ دَعَوات راوندى، ص 33، ح 75.

تفسير مردان (337)

دست__ور ت__لاش و كوشش براى به دست آوردن رزق و روزى ندادم؟

2 _ و مردى كه درباره زن ناسازگار و ستمكار خويش نفرين كند و بگويد: پروردگارا، مرا از دست اين زن نجات بده! به او نيز پاسخ داده مى شود كه: آيا كار او را به دست ت__و نسپ__ردم و امك__ان گسست_ن پيوند با او را به تو ندادم؟

3 _ و نيز دعاى مردى پذيرفته نمى شود كه خدا به او ثروت و امكاناتى بدهد و او آن را تباه سازد و آن گاه دست به دعا بر دارد كه پروردگارا، روزيم را بده! چرا كه خدا ب__ه او مى ف__رم__ايد: آيا به تو ثروت نداده و فرمان اعتدال و ميانه روى در هزينه كردن آن نفرستادم؟

4 _ و ديگر مردى كه مال خود را بدون دليل و گواه به عنوان وام، به ديگرى بدهد و آن گاه كه وام گيرنده نداد، دست به س__وى آسم__ان ب__ردارد كه خدايا ياريم كن! خدا ب__ه او مى ف__رم__اي_د: آيا به ت__و دست__ور ندادم كه به هنگام وام دادن

به ديگرى سند و گواه بگيرى؟

(338) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَالَّذينَ لايَدْعُونَ مَعَ اللّهِ اِلهااخَرَ وَ لايَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ وَ لا يَ_زْنُ_ونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ اَثاما

آن ها كسانى هستند كه معبود ديگرى را با خداوند نمى خوانند و انسانى را كه خداوند خونش را ح__رام شم__رده ج__ز به ح__ق ب__ه قت__ل نمى رس__انن__د و زن___ا نمى كنن__د و ه__رك__س چنين كن__د مج___ازات_ش را خ__واه__د دي__د.(68 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« اِثْم » و « اَثام » در اصل به معنى اعمالى است كه انسان را از رسيدن به ثواب دور مى سازد ، سپس به هرگونه گناه اطلاق شده است ، ولى در اين جا به معنى جزاى گناه است. ششمين ويژگى « عِبادُ الرَّحْمنِ » كه در آيه مورد بحث آمده توحيد خالص است كه آن ها را از هرگونه شرك و دوگانه و يا چندگانه پرستى دور مى سازد. هفتمين صفت، پاكى آن ها از آلودگى به خون بى گناهان است : « وَ لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ ». از آيه ف__وق به خ__وبى استف__اده مى شود كه تمام نفوس انسانى دراصل محترمند و ريختن خ__ون آن ه__ا ممن__وع است ، مگ__ر ع__وامل__ى پيش آي__د ك__ه اي__ن احت__رام ذات__ى را تحت الشعاع ق__رار ده__د و مج__وز ريخت__ن خ__ون گ__ردد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي__ه مورد بح_ث در اشاره به ششمين ويژگى «بندگان شايسته خدا» مى فرمايد:

وَ الَّ__ذينَ لا يَ__دْعُ__ونَ مَ_عَ اللّ_هِ اِلهاً آخَرَ

بندگان شايسته خدا كسانى هستند كه با خداى يكتا و بى همتا خدايى نمى گيرند و نمى خوانند، بلكه تنه_ا او را مى پرستند.

وَلايَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللَّهُ اِلاّبِالْحَقِّ

و هرگز انسانى را كه خدا خون و جانش را محترم شمرده و

كشتن او را تحريم كرده است، نمى كشند؛

چرا كه مى دانند ريختن خون مسلمان و پايمال ساختن حق زندگى او و نيز كشتن

تفسير مردان (339)

اهل كتاب كه با مردم مسلمان هم پيمان هستند، حرام است؛ و نيك باور دارند كه جز كافر حربى و كسى كه ديگرى را به طور عمد و نا روا كشته و يا مرتكب زناى محصنه شده و يا به راستى راه ارتداد و پيكار با دين خدا را در پيش گرفته و يا در روى زمين به راستى و بر طبق معيارها و ملاك هاى دقيق و عادلانه به تبهكارى برخاسته است، هيچ كسِ ديگرى را نمى توان كشت، چرا كه حق حيات از طبيعى ترين و ابتدايى ترين و اس__اسى ترين حق__وق انس__انهاست و ب_اي_د تضمين و تأمين گردد.

به همين جهت است كه در وصف بندگان شايسته و درست انديش و درستكار خدا در ادامه آيه شريفه به نشان ويژگى ديگر آنان پرداخته و مى فرمايد:

وَ لا يَ__زْنُ__ونَ

بندگان خاصّ خدا دامان خود را پاك نگاه مى دارند و هرگز به بى عفتى و آلودگى روى نمى آورند.

از اين آيه شريفه چنين دريافت مى گردد كه بزرگ ترين گناهان پس از شرك گرايى و آدم كش____ى، آل__وده دامن____ى اس___ت.

«ابن مسعود» در اين مورد آورده است كه ازپيامبر گرامى صلى الله عليه و آله پرسيدم: كدامين گناه از همه گناهان بزرگ تر و سهگين تر است؟

سَأَلْتُ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَىُّ ال_ذَّنْبِ أَعْظَمُ؟

قالَ: أنْ تَجْعَ__لَ لِلّهِ نِ__دّاً وَ هُ__وَ خَلَق___كَ،

ق_________الَ: قُلْ________تُ: ثُ___________مَّ اَىُّ؟

قالَ: تَقتُلُ وَلَدكَ مَخ__افَةَ أنْ يَطْعَ__مَ مَعَكَ،

ق_______الَ: قُلْ___________تُ: ثُ_________مَّ اَىُّ؟

ق___الَ: أَنْ تَ___زْنِ__ىَ حَليلَ__ةَ ج___ارِكَ، فَ__اَنْ__زَلَ اللّهُ تَصْ__ديقَه___ا وَ الَّ__ذينَ لا يَ__دْعُ___ونَ مَ__عَ اللّ___هِ اِله___اً آخَ___رَ وَ لا يَقْتُلُ___ونَ النَّفْسَ الَّت___ى حَ___رَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَ___قِّ وَ لايَزْنُونَ...(1)

1 . صَحيح بُخارى، ج

6، ص 137؛ صَحيح مُسْلم، ج 1، ص 90، ح 141.

(340) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ص آن حضرت فرمود: اين گناه بزرگ كه براى خدا همتا و نظيرى بپندارى و در حالى كه او ت_و را آفريده است بر او شرك ورزى.

گفتم: پس از شرك گرايى كدامين گناه؟

فرمود: اين گناه بزرگ كه از ترس اين كه مباد فرزندت با تو هم غذا شود، او را بكش__ى و حق حي_ات او را پايمال سازى.

پرسيدم: پس از اي__ن، ك__دامي_ن گناه؟

ف__رم__ود: اين كه به همس__ر همس__ايه يا ه__ر آشن__ا و بيگانه اى دست خيانت دراز كن____ى و دام____ان آل__وده س___ازى.

درست در اين هنگ__ام بود كه خ__داى فرزانه درستى گفتار پيامبرش را با فروفرستادن اين آيه شريفه گواهى كرد كه:

وَ الَّ___ذي__نَ لا يَ___دْعُ___ونَ مَ____عَ اللّ___هِ...

در ادام___ه آي___ه ش__ريف_ه مى فرمايد:

وَ مَ__نْ يَفْعَ__لْ ذلِ__كَ يَلْ___قَ اَث_____ام____اً.

و كس___ى ك___ه دست به اي__ن ك__اره__اى زش__ت و ظ__الم__انه ي___ازد با كيفرى سخ__ت رو ب___ه رو خ____واه____د ش___د.

واژه «اَثام» به باور پاره اى به مفهوم كيفر است، امّا پاره اى بر آنند كه نام جايگاه بسي____ار ب___دى در دوزخ مى ب___اش___د.

تفسير مردان (341)

يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَ يَخْلُدْ فيهِ مُهانا

چني__ن كسى ع__ذاب او در قي__امت مض_اعف مى گردد و باخ__وارى هميشه درآن خواهد ماند.

(69 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين جا دو سؤال پيش مى آيد: نخست اين كه چرا عذاب اين گونه اشخ_اص مضاع_ف مى گردد ؟ چرا به اندازه گناهشان مجازات نشوند ؟ آيا اين با اصول عدال_ت سازگار است؟ ديگر اين كه در اين جا سخن از خلود و عذاب جاويدان است ، در حالى كه مى دانيم خلود تنها مربوط به كفار است و از سه گناهى كه در اين آيه ذكر

شده تنها گناه اول كفر مى باشد و اما قتل نفس و زنا نمى تواند سبب خلود گردد؟ مفسران در پاسخ سؤال اول گفته اند : منظور از مضاعف شدن عذاب اين است كه بر هريك از اين گناهان سه گانه كه دراين آيه مذكور است مجازات جداگانه اى خواهد شد كه مجموعا ع__ذاب مض__اع__ف است .

از اين گذشته گاه يك گناه سرچشمه گناهان ديگر مى شود ، مانند كفر كه سبب ترك واجبات و انجام محرمات مى گردد و اين خود موجب مضاعف شدن مجازات الهى است. و اما درپاسخ سؤال دوم مى توان گفت كه بعضى از گناهان به قدرى شديد است كه سبب بى ايمان ازدنيا رفتن مى شود، همان گونه كه درباره قت__ل نف__س در ذيل 93 سوره نس__اء گفته ايم .(1)

درمورد زنا مخصوصا اگر زناى محصن___ه ب__اش__د نيز ممك___ن است چنين باش_د .

1- « تفسي_____ر نم_____ون__ه » ، جل______د 4 ، صفح____ه 68 .

(342) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه شريفه روشنگرى مى كند كه كيفر چنين كسى چند برابر مى شود و نه اينكه استحقاق او را چند برابر مى سازد، چرا كه خداى عادل كسى را بيشتر از استحقاقش كيف___ر نمى ده__د.

وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً.

و ب_راى هميشه در دوزخ با خفت و خوارى گرفتار خواهد شد.

اين جمله نشانگر آن است كه اين گروه در دوزخ طعم تلخ عذاب و كيفر را با خوارى و خفت مى چشند، نه اينكه تنها گرفتار عذاب گردند، چرا كه گاه برخى دردها و گ__رفت__ارى ها به پ__اره اى از انس__ان ها مى رس__د كه منظ___ور اه___ان__ت به آنان نيست و اي__ن با آن چ__ه آي__ه شريفه بيان مى كند متفاوت است.

تفسير مردان (343)

اِلاّ مَ__نْ ت__ابَ وَ امَ__نَ وَ عَمِ__لَ عَمَ__لاً ص__الِح__ا فَ__اُولئِ__كَ

يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَن_____اتٍ وَ ك_____انَ اللّ_هُ غَفُ____ورا رَحيم___ا

مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد كه خداوند گناهان اين گروه را به حسنات تبديل مى كند و خداوند آمرزنده و مهربان است. (70 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

تب__ديل سيئ__ات به حسن_ات

خداوند به لطف و كرمش و فضل و انعامش بعد از توبه كردن سيئات اعمال او را محومى كند و به جاى آن حسنات مى نشاند ، چنان كه در روايتى از ابوذر از پيامبراسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم: « روز قيامت كه مى شود بعضى از افراد را حاضر مى كنند خداوند دستور مى دهد گناهان صغيره او را به او عرضه كنيد و كبيره ها را بپوشانيد ، به او گفته مى شود گناهان صغيره او را به او عرضه كنيد و كبيره ها را بپوشانيد ، به او گفته مى شود تو در فلان روز فلان گناه صغيره را انجام دادى و او به آن اعتراف مى كند، ولى قلبش از كبائر ترسان و لرزان است .

در اين ج__ا هرگاه خ___دا بخ__واه__د به او لطفى كن___د دستور مى دهد به جاى هر سيئه حسنه اى به او بدهيد ، ع__رض مى كن__د پروردگارا ! من گناهان مهمى داشتم كه آن ها را در اين جا نمى بينم ». ابوذر مى گويد : در اين هنگام پيامبر صلى الله عليه و آله تبسم كرد كه دن__دان ه___ايش آشك__ار گشت سپ__س اين آي__ه را ت__لاوت ف__رم__ود : «فَ__اُولئِكَ يُبَ__دِّلُ اللّهُ سَيِّئ__اتِهِ__مْ حَسَن__اتٍ» .(1)

1- «نورالثقلين»، جلد4،صفحه33 .

(344) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث توبه كاران راستين را جدا مى سازد و مى فرمايد:

اِلاّ مَ_نْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَاُولئِكَ يُبَدِّلَ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ

مگركسانى كه از زشتكارى خويش توبه نموده وبه خدا ايمان آورده و به انجام كارهاى شايسته همت

گمارند، آرى اينان كسانى هستند كه خدا توفيق بازگشت به سوى حق و دورى گزيدن از گناه و نافرمانى، پس از انحراف و لغزش، به آنان ارزانى داشته و پس از فراموش ساختن خدا، به ياد او زندگى را آغاز كرده و پس از بدى و گناه نيكى كرده اند.

امّا به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: خدا پس از توبه اينان گناهان شان را مى بخش__د و به جاى آنه__ا ث_واب و كارهاى نيك برايشان مى نويسد.

دليل اين ديدگاه روايتى است ازپيامبرگرامى صلى الله عليه و آله كه فرمود: يُؤْتى بِالرَّجُلِ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَيُقالُ:اِعْرِضُواعَلَيْهِ صِغارَ ذُنُوبِهِ وَنَحُّوا عَنْهُ كِبارَها،فَيُقالُ:عَمِلْتَ يَوْمَ كَذا... وَ هُوَ مُقِرٌّ لايُنْكِرُوَ هُوَ مُشْفِقٌ مِنَ الْكَبائِرِ فَيُقالُ: اَعْطُوهُ مَكانَ كُلِّ سَيِّئَةٍ عَمَلَها حَسَنَةً فَيَقُولُ:اِنَ ليذُنُوباًمااَرَاهَا هَاهُنَا...(1)

در روز رستاخيز فردى را مى آورند و مى گويند: گناهان كوچك او را برايش نمايش دهيد و گناهان بزرگش را از او دور سازيد.

آن گاه است كه فرشتگان يك يك گناهان كوچك او را به او مى نمايانند و مى گويند در فلان روز و در كدامين مكان چنين كردى...، او مى پذيرد در حالى كه دلش از ترس گن__اهان ب__زرگ آكن__ده از هراس است.

سپس گفته مى شود، اينك به جاى هر بدى و گناه او، يك پاداش و ثواب به حساب او بگذاريد، او شادمان مى گردد مى گويد: خدايا، تو را سپاس! من گناهان بزرگى داشت__م ك___ه گ__وي___ى بخشي__ده اى و اث___رى از آنه___ا نم_ى بين___م.

اين روايت را از «اَبوذَر» آورده و افزوده اند كه: پيامبر صلى الله عليه و آله هنگامى كه گفتارش به اينجا رسيد، از شادمانى به گونه اى خنديد كه دندانهايش هويدا گرديد.

وَكانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً. و خدا هماره آمرزنده گناه بندگان توبه كار است و در پرتو بخش__اي___ش و مه___ر خ__ويش ب__ه آن__ان نعمت ارزان__ى م___ى دارد.

1 . صَحيح مُسْلم، ج 1، ص 177، ح 314.

تفسير

مردان (345)

وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحا فَاِنَّهُ يَتُوبُ اِلَى اللّهِ مَتابا

و كس__ى ك__ه ت__وب__ه كن__د و عم__ل صالح بج__ا آورد به سوى خدا بازگشت مى كند ( و پاداش خود را از او مى گيرد ). (71 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مَتاب » مصدر ميمى به معنى توبه است و چون در اين جا مفعول مطلق است تأكيد را بيان مى كند. يعنى توبه و ترك گناه بايد تنها به خاطر زشتى گناه نباشد بلكه علاوه بر آن انگيزه اش خلوص نيت و بازگشت به سوى پروردگار باشد. بنابراين فى المثل ترك شراب يا دروغ به خاطر ضررهايى كه دارد هرچند خوب است ولى ارزش اصلى اين ك__ار در صورتى است كه از انگيزه الهى سرچشمه گيرد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«علىّ بن عيسى» در تفسير آيه شريفه ميان بازگشت از گناه و زشتى و بازگشت به سوى خدا فرق گذاشته و بر آن است كه بازگشت به سوى خدا كارى است كه در خور پ__اداش است، امّا ب__ازگشت از زشت__ى و گناه به خودى خود اين خاصيت را ندارد.

بنابراين منظور آيه اين است كه: هركس از گناهان خويش بازگشت، بايد به سوى خ__دا ب__از گ__ردد و ه__دفش از ت__وب__ه به دست آوردن پاداش و خشنودى او باشد.

و به باور پاره اى ديگر، منظور از توبه و انجام كارهاى شايسته كه در آيه آمده، گسست__ن و ب__ري__دن از هم__ه چي____ز و هم__ه ك__س و پي__وست__ن به خ__داس__ت.

يك انسان هنگامى كه تن به خدمت يكى از فرمانروايان گيتى مى سپارد، در برابر اين تصميم و عملكردش گرامى مى گردد، حال بايد ديد كه اگر كسى از همه چيز و همه كس

بگسلد و به خدا روى آورد و به راستى فرمان او را گردن گزارد و هشدارهايش ر ا ب__ه ج__ان بپذيرد، چگونه عزّت يافته و در پرتو لطف آفريدگار و فرمانرواى واقعى دني__ا و آخ__رت به اوج س_رفرارى و عظمت پر مى كشد.

(346) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ضرورت فرار از بيهودگى

وَ الَّذينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ اِذا مَرُّوا بِالَّلغْوِ مَرُّواكِراما

آن ها كسانى هستند كه شهادت به باطل نمى دهند ( و در مجالس باطل شركت نمى كنند ) و هنگامى كه با لغ__و و بيهودگى برخورد كنند بزرگوارانه از آن مى گذرند. (72 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

مفسران بزرگ اين آيه را دوگونه تفسيركرده اند: بعضى همان گونه كه در بالا گفتيم ، شهادت « زُور » را به معنى « شهادت به باطل » دانسته ، زيرا « زُور » در لغت به معنى تم__اي__ل و انح__راف است و از آن جا كه دروغ و باطل و ظلم از امور انحرافى است ، ب__ه آن «زُور» گفته مى شود .

تفسير ديگراين كه : منظور از « شهود » همان « حضور » است ، يعنى بندگان خاص خداوند در مجالس باطل ، حضور پيدا نمى كنند. و در بعضى از روايات كه از طرق ائمه اهل بيت عليهم السلام رسيده است به مجلس « غِناء » تفسير شده، همان مجالسى كه در آن ها خوانندگى لهوى توأم با نواختن آلات موسيقى يا بدون آن انجام مى گيرد. بدون شك منظوراز اين گونه روايات اين نيست كه مفهوم وسيع « زُور » را محدود به « غنا » كند بلكه غنا يكى از مصاديق روشن آن است و ساير مجالس لهو و لعب و شرب خمر و دروغ و غيبت و امثال آن را نيز

دربرمى گيرد. به اين ترتيب عباد الرحمان و بندگان خاص خدا نه شهادت دروغ مى دهند و نه درمجالس لهو و باطل و گناه حضور مى يابند، چرا كه حضور دراين مجالس علاوه بر امضاى گناه ، مقدمه آلودگى قلب و روح است. سپس در ذيل آيه به نهمين صفت برجسته آنان كه داشتن هدف مثبت در زندگى است اشاره كرده مى گويد : « وَ اِذا مَرُّوا بِالّلَغْوِ مَرُّوا كِراما ». در حقيقت آن ها نه در مجلس باطل حضور پيدا مى كنند و نه آلوده لغو و بيهودگى مى شوند. و با توجه به اين كه «لَغْو» شامل هركارى كه هدف عاقلانه اى در آن نباشد مى گردد ، نشان مى دهد كه آن ها در زندگى هميشه هدف معقول و مفيد و سازنده اى را تعقيب مى كنند و از

تفسير مردان (347)

بيهوده گرايان و بيهوده كاران متنفرند و اگراين گونه كارها در مسير زندگى آنان قرار گيرد، چنان از كنار آن مى گذرند كه بى اعتنايى آن ها خود دليل عدم رضاى باطنيشان به اين اعمال است و آن چنان بزرگوارند كه هرگز محيط هاى آلوده درآنان اثرنمى گذارد و رنگ نمى پذيرند. بدون شك بى اعتنايى به اين صحنه ها در صورتى است كه راهى ب__راى مب__ارزه با فس__اد و نه__ى از منك__ر ، بهت__ر از آن ن__داشت__ه باشن__د وگرنه بدون شك آن ها مى ايستند و وظيفه خود را تا آخ__رين م__رحل_ه انج_ام مى دهن_د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«زُور»: اين واژه در اصل به مفهوم انحراف از حق و عدالت است و به همين مناسبت ب__ه دروغ _ كه انح_راف از راه راست و گفت__ار درس__ت است _ «زُور» گفت__ه مى ش__ود.

«لَغْو»: به ه__ر ك__ارى كه از دي__دگ__اه خ__رد، ه__دف و ره آورد شايسته اى ندارد، گفته مى شود.

در آي__ه م__ورد بحث، در

ت__رسي__م نهمي_ن وي_ژگى بندگان خاصّ خدا مى فرمايد:

وَ الَّ_______ذِي____نَ لا يَشْهَ_________دُونَ ال___________زُّورَ

و بندگان خاصّ خدا آن كسانى هستند كه در مجالس باطل و بيهوده حضور نمى يابند. مج__الس باطل، شام__ل مج_الس غن_ا و بيهوده گويى و فحش نيز مى گردد.

به باور پاره اى واژه «زُور» به مفهوم شرك است.

امّا به باور پاره اى ديگر به معناى دروغ است و م?دانيم كه دروغى زشت تر از شرك وج_ود ندارد.

و برخى بر آنند كه «زُور» به معناى گواهى دروغ مى باشد. با اين بيان منظور آيه ش__ريف__ه اين است كه: بندگان خاص خدا كسانى هستند كه گواهى دروغ نمى دهند.

در اين مورد آورده اند كه: «عُمَر» گواهى دهنده دروغ را چهل تازيانه مى زد و چهره اش را سياه مى كرد و او را در بازار مى گرداند.

يادآورى مى گ__ردد ك__ه «زُور» به مفه__وم ت__زوي__ر و جل__وه دادن ب__اط_ل و بيداد

(348) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ب__ه ص__ورت ح__ق و ع__دالت است.

وَاِذا مَ__رُّوا بِالْلَغْ__وِ مَ__رُّوا كِ___رام__اً.

و هنگامى كه بر كار بيهوده اى عبورشان افتد و از گناهان و زشتى ها بگذرند، بزرگوارانه مى گذرند و به روشنى نشان مى دهند كه از اين كارها خشنود نيستند؛ چرا كه آنان خود را برتر از اين مى دانند كه در اين كارها وارد شوند و يا با مردمى كه به اين كارها دست مى زنند معاشرت نمايند.

روشن است كه بزرگوارى و بزرگ منشى اين بندگان شايسته خدا، به آنان اجازه نمى ده__د كه مق__ررات و شئ__ون دين__ى و انسانى خود را زير پا گذارند و با هر كس و ن__اكس نشس__ت و برخ__است كنن__د.

به باور پاره اى منظور از برخورد بزگوارانه و بزرگ منشانه اين است كه وقتى به كسانى مى رسن__د كه به آن__ان زشت و ناروا مى گويند، چشم پوشى مى كنند و هنگامى ك_ه به كسانى

مى رسند كه از آنان ي__ارى مى خواهن__د، آن___ان را ي__ارى مى نمايند.

از حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه، منظور آيه شريفه اين است كه: آنان نام اعضا و اندام هاى جنسى را به اشاره و كنايه ياد مى كنند و بطور تحريك آميز سخن نمى گويند.

به ب___اور م___ا «لَغْ__و» در اص__ل به كارهاى بيهوده و بى فايده گفته مى شود خواه ب__اط__ل و ناپسن__د باشن__د يا نه، به همين جهت به كار آدم غافل و فراموشكار نيز كار لغو و بيهوده گفته مى ش__ود در حالى كه كار چنين انسانى نه پسنديده است و نه ناپسند، مگر اينكه زيان آن به ديگرى برسد كه در آن صورت مورد بحث است كه آيا پسن__دي__ده اس__ت و ي__ا ن__اپسن__د؟

تفسير مردان (349)

وَ الَّ__ذي__نَ اِذا ذُكِّ__رُوا بِاي__اتِ رَبِّهِ__مْ لَ__مْ يَخِ__رُّوا عَلَيْه__ا صُمّ___ا وَ عُمْي__ان_ا

آن ها كسانى هستند كه هرگاه آيات پروردگارشان به آن ها گوشزد شود كر و كور روى آن نمى افتند.(73 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

راه خدا را با چشم وگوش بسته نمى توان پيمود

دهمين توصيف اين گروه از بندگان خاص خدا ، داشتن چشم بينا و گوش شنوا به هنگام برخورد با آيات پروردگار است. راه خدا را باچشم و گوش بسته نمى توان پيمود، قبل از هرچيز گوش شنوا و چشم بينا براى پيمودن اين راه لازم است ، چشمى باطن نگر و ژرف بين و گوشى حساس و نكته شناس. و اگر درست بينديشيم زيان اين گروه كه چشم و گوش بسته به گمان خود دنبال آيات الهى مى روند كمتر از زيان دشمنانى كه آگاهانه ضربه بر پايه آيين حق مى زنند نيست بلكه گاه به مراتب بيشتر است. در حديثى از امام صادق مى خوانيم هنگامى كه از تفسير اين آيه از محضرش سؤال كردند فرمود : « مُسْتَبْصِرينَ لَيْسُوا بِشَكّاكٍ:

منظور اين است كه آن ها از روى آگاهى گام برمى دارند نه از روى شك و ترديد » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و بن__دگ__ان خ__اص خ___دا آن كس__انى هستن__د كه چون به آيات و دليل هاى يكت__ايى پ__روردگ__ار خ__ويش پن__د و ان__درز داده شوند، كر و كور بر روى آن ها نمى افتند، بلكه با چشم بينا و گوش شنوا و دل حق ناپذير به سوى آن ها روى مى آورند و بهره معنوى مى برند و راه مى يابند.

«حسن» در اين مورد مى گويد: چه بسيار كسانى كه قرآن را مى خوانند، اما در آن نمى انديشند و ك__ور و ك__ر مى مانند.

1- « نور الثقلين » ، جلد 4 ، صفحه 43 .

(350) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

درخواست همسر و فرزند صالح، و مديريت بر مؤمنين

وَ الَّ__ذينَ يَقُ__ولُ__ونَ رَبَّنا هَ__بْ لَن__ا مِنْ اَزْواجِن__ا وَ ذُرِّيّاتِن__ا قَرَّةَ اَعْيُنٍ وَاجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ اِماما

آن ها هستند كه مى گويند پروردگارا از همسران و فرزندان ما، مايه روشنى چشم ما قرار ده و ما را پيشواى پرهيزكاران بنما. (74 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« قَرَّةَ عَيْنٍ » معادل نور چشم است كه در فارسى مى گوييم ، كنايه از كسى كه مايه سرور و خوشحالى است اين تعبير در اصل از كلمه « قُرّ » گرفته شده كه به معنى سردى و خنكى است و از آن جاكه معروف است ( و بسيارى از مفسران به آن تصريح كرده اند ) اشك شوق همواره خنك و اشك هاى غم و اندوه داغ و سوزان است ، لذا قرة عين به معنى چيزى است كه مايه خنك شدن چشم انسان مى شود ، يعنى اشك شوق از ديدگان او فرومى ريزد و اين كنايه زيبايى است از سرور و شادمانى. يازدهمين ويژگى اين مؤمنان راستين آن

است كه توجه خاصى به تربيت فرزند و خانواده خويش دارن__د و ب__راى خ__ود در ب__راب__ر آن ها مس__ؤوليت فوق العاده اى قايلند. بديهى است منظور اين نيست كه تنها در گوشه اى بنشينند و دع__ا كنند ، بلكه دعا دليل شوق و عش__ق درونيشان بر اين ام__ر است و رم_ز تلاش و كوشش.

و بالاخره دوازدهمين وصف برجسته اين بندگان خالص خدا كه از يك نظر مهم ترين اين اوصاف است اين كه آن ها هرگز به اين قانع نيستند كه خود راه حق را بسپرند بلكه همتشان آن چنان والا است كه مى خواهند امام و پيشواى جمعيت مؤمنان ب__اشن__د و ديگ__ران را ني__ز به اين راه دع__وت كنند. لذا در پايان آيه مى ف__رم__ايد: « وَ اجْعَلْن__ا لِلْمُتَّقي_نَ اِم_ام_ا » .

تفسير مردان (351)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«قُرَّة عَيْن»: مايه چشم روشنى، چرا كه واژه «قُرَّة» به مفهوم آرامش و قرار و خنكى چشم به هنگام شادى و شادمانى آمده است.

«حَسَن» در اي__ن م__ورد مى گ_ويد: چه بسيار كسانى كه قرآن را مى خوانند، امّا در آن نمى ان__ديشن__د و ك__ور و ك_ر مى م__انند.

و م___ى اف____زاي____د:

وَ الَّ__ذِي__نَ يَقُ____ولُ____ونَ رَبَّن__ا هَ____بْ لَن__ا مِ__نْ اَزْواجِن____ا وَ ذُرِّي__اتِنَ__ا قُ__رَّةَ اَعْيُ___نٍ

يازدهمين وصف ويژگى اين بندگان شايسته كردار خدا اين است كه با احساس مسئوليت در برابر خانه و خانواده و نسل و تبار خويش، افزون بر انجام وظايف، به بارگاه خدا روى مى آورند كه: پروردگارا، از همسران و فرزندان ما، مايه روشنى ديدگانى به ما ارزانى دار كه با پرستش شايسته و بايسته تو و انجام كارهاى شايسته در اين س___را م___ا را دل خوش و شادمان سازند و در سراى آخرت نيز به بهشت پرطراوت و زيبا در آيند.

وَ

اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِي_نَ اِمَاماً.

و ما را پيشواى پرواپيشگان قرار ده تا آنان به ما اقتدا نمايند و ما را الگو و سرمشق خ__ويش ق___رار دهن__د.

(352) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اُولئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فيها تَحِيَّةً وَ سَلاما

آن ها هستند كه درجات عالى بهشت در برابر شكيبايى شان به آنان پاداش داده مى شود و در آن ب__ا تحي__ت و س__لام روب__رو مى ش___وند.(75 / فرقان)

خالِدينَ فيها حَسُنَتْ مُسْتَقَرّا وَ مُقاما

جاودانه در آن خواهند ماند ، چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت جالبى.(76 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

پ_اداش عِب_ادُال_رَّحْم_ان ( بن_دگ_ان ويژه خ__دا )

« غُرْفَه » از ماده « غَرْف » به معنى برداشتن چيزى و تناول آن است و غُرْفَة به چيزى مى گويند كه بر مى دارند و تناول مى كند ( مانند آبى كه انسان از چشمه براى نوشيدن برمى گيرد ) سپس به قسمت هاى فوقانى ساختمان و طبقات بالاى منازل اطلاق شده است و در اين جا كنايه از برترين منزلگاه هاى بهشت است. و از آن جا كه « عِبادُ الرَّحْمنِ » با داشتن اين اوصاف در صف اول مؤمنان قرار دارند درجه بهشتى آنان نيز بايد برترين درجات باشد. قابل توجه اين كه مى گويد : اين مقام عالى به خاطر اين به آن ها داده مى شود كه در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند ، ممكن است چنين تصور شودكه اين وصف ديگرى از اوصاف آنان است ، ولى در حقيقت اين وصف تازه اى نيست بلكه ضامن اجراى تمام اوصاف گذشته است ، مگر بندگى پروردگار ، مبارزه با طغيان شهوات ، ترك شهادت زور ، قبول تواضع و فروتنى و غير از اين صفات بدون صبر و استقامت ، امكان پذير اس_ت؟ بنابراين صبر

در اين جا مفهوم وسيعى دارد كه شكيبايى و استقامت در برابر مشكلات راه اطاعت پروردگار و جهاد و مبارزه با هوس هاى سركش و ايستادگى در مقابل عوامل گناه هم_ه در آن جم_ع است. سپس اضافه مى كند : « وَ يُلَقَّوْنَ فيها تَحِيَّةً وَ سَلاما ». بهشتيان به يكديگر تحيت و سلام مى گويند و فرشتگان به آن ها واز همه بالاتر خداوند به آن ها سلام و تحيت مى گويد ، چنان كه در آيه 58 سوره يس مى خوانيم : « سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحيمٍ : براى آن ها سلامى

تفسير مردان (353)

است از سوى پروردگار رحيم » و در آيه 23 و 24 سوره يونس مى خوانيم: «وَالْمَلاْئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلاْمٌ عَلَيْكُمْ: فرشتگان از هر درى بر آن ها وارد مى شوند و به آن ها مى گويند سلام بر شما ». در اين كه آيا « تحيّت » و « سلام » در اين جا دو معنى دارد يا يك معنى ؟ در ميان مفسران گفتگو است ، ولى با توجه به اين كه « تحيّت » در اصل به معنى دعا براى زندگى و حيات ديگرى است و « سلام » از ماده سلامت است و به معنى دعا براى كسى است ، بنابراين چنين نتيجه مى گيريم كه واژه اول به عنوان درخواست حيات است و واژه دوم براى توأم بودن اين حيات با سلامت است ، هرچند گاهى ممكن است اين دو كلم_ه به يك معنى بيايد .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پاداش پرشكوه بندگان خاص خدا

اينك پس از ترسيم ويژگى هاى بندگان خاص خدا، در اشاره به پاداش پرشكوه آنان مى فرمايد:

اُولئِ__كَ يُجْ__زَوْنَ الْغُ__رْفَةَ بِم_ا صَبَرُوا

آنان هستند كه با اين ويژگى هاى و اوصاف و

به پاس آنكه در زندگى خويش در فرمانبردارى از خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و فراز و نشيب هاى زندگى شكيبايى ورزيدند، غ__رف__ه هاى پ__رشك___وه بهش__ت ب__ري__ن ب__ه آن____ان پ__اداش داده م__ى ش___ود.

اصل واژه «غُرْفَة» به مفهوم ساختمان است كه بر فراز ساختمان ديگرى بنياد مى گردد، امّا به باور برخى نام برترين منزلگاه هاى پرطراوت و زيباست، درست همان گونه كه در اين جهان نيز به طبقات فوقانى منازل و اطاق هاى بالا غرفه مى گويند.

وَ يُلَقَّ___وْنَ فيه___ا تَحِيَّ____ةً وَ سَ__لام_اً.

و در بهشت و غرفه هاى پرشكوه آن، فرشتگان آنان را با درود و سلام و سخنان ش___ادى بخش و ن__وي__د و م__ژده به پ__اداش وص__ف ناپذير خ__دا دي__دار مى كنند.

(354) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قُ_لْ م_ا يَعْبَ_ؤُا بِكُ_مْ رَبّ_ى لَ_وْلا دُع_اؤُكُ__مْ فَقَ_دْ كَ__ذَّبْتُ__مْ فَسَ_وْفَ يَكُونُ لِزاما

بگو پروردگار من براى شما ارجى قايل نيست اگر دعاى شمانباشد ، شما ( آيات خدا و پيامبران را ) تكذيب كرديد و دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد.(77 / فرقان)

شرح آيه از تفسير نمونه

اگر دعاى شما نبود ارزشى نداشتيد

اين آيه كه آخرين سوره فرقان است در حقيقت نتيجه اى است براى تمام سوره و هم براى بحث هايى كه در زمينه اوصاف « عِبادُ الرَّحْمنِ » در آيات گذشته آمده است ، روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده مى گويد : « بگو پروردگار من براى شما ارج و وزنى قايل نيست اگر دعاى شما نباشد : قُلْ ما يَعْبَؤُبِكُمْ رَبّى لَوْلا دُعاؤُكُمْ ». « يَعْبَؤُ » ازماده « عَبْأ » ( بر وزن عبد ) به معنى سنگينى است ، بنابراين جمله « لايَعْبَأُ» يعنى وزنى قايل نيست و ب_ه تعبير ديگر اعتنايى نمى كند. گرچه درباره معنى دعا در اين جا

احتمالات زيادى داده شده ولى ريشه همه تقريبا به يك اصل باز مى گردد كه همان ايمان و توجه به پروردگار است. بنابراين مفهوم آيه چنين مى شود : آن چه به شما وزن و ارزش و قيمت در پيشگاه خدا مى دهد همان ايمان و توجه به پروردگار و بندگى او است. سپس مى افزايد : « فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاما ». ممكن است چنين تصور شود كه ميان آغاز و پايان آيه تضادى وجود دارد و يا حداقل ارتباط و انسجام لازم ديده نمى شود ، ولى با كمى دقت روشن مى شود كه منظور اصلى اين است شما در گذشته آيات خدا و پيامبران او را تكذيب كرديد اگر به سوى خدا نياييد و راه ايمان و بندگى او را پيش نگيريد هيچ ارزش و مقامى نزد او نخواهيد داشت و كيفرهاى تكذيبتان قطعا دامانتان را خواهد گرفت. از جمله شواهد روشنى كه اين تفسير را تأييد مى كند حديثى است كه از امام باقر نقل شده: از آن حضرت سؤال كردند : « كَثْرَةُ الْقَرائَةِ اَفْضَلُ اَوْ كَثْرَةُ الدُّعاءِ ؟ : آيابسيار تلاوت قرآن كردن افضل است يا بسيار دعانمودن ؟ » . امام در پاسخ ف__رم__ود : « كَثْ__رَةُ ال__دُّع__اءِ اَفْضَ__لُ وَ قَرَءَ هذِهِ الاْيَةَ : بسيار دعا كردن افض_ل است و

تفسير مردان (355)

سپس آي_ه ف__وق را تلاوت فرمود » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و مى افزايد:

خالِدِينَ فيْها حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقاماً.

در آن بهشت پرطراوت و زيبا و در ميان غرفه ها و بوستان هاى پرنعمت آن، هماره پاينده و جاودانه خواهند ماند؛ و راستى كه چه جايگاه پرشكوه و خوبى و چه اق__امت گ__اه زيب__ا و دل انگي___زى!!

منظور اين است كه به

شرك گرايان خاطر نشان گردد كه نيكوكارى و يا بدرفتارى شما براى خدا سود و زيانى ندارد تا خدا به خاطر سود و زيان خويش شما را به دين باورى و ديندارى فرا خواند و از گناه و بيداد هشدار دهد، بلكه اين حكمت و ف__رزانگ__ى اوست كه بن__دگ__انش را به وسيله پيامبران و كتاب هاى آسمانى به راه راست فرا مى خواند و از كج__روى و بدان__ديشى و ش___رك و بي__داد برحذر مى دارد.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اگر يكتاپرستى و ايمان و كارهاى شايسته شما انسان ها نبود، هرگز پروردگارم به_ايى به شما نمى داد.

با اين بيان واژه «دُعاء» در اينجا به مفهوم عبادت و پرستش است و آيه شريفه نشانگر اين حقيقت است كه هركس خدا را نشناسد و او را خالصانه نپرستد و مقررات او را رعايت ننمايد در بارگاه او ارزشى نخواهد داشت.

و به ب__اور پ__اره اى ديگ__ر منظ__ور اين است كه: اگ__ر نه اين ب__ود كه شما به هنگ___ام روى آوردن گ__رفت__ارى ها و مشكلات در فراز و نشيب هاى زندگى با همه وجود به سوى او روى مى آوريد و دع__ا مى كنيد خدا به شما بهايى نمى داد و در ب__ارگ__اه او ق_در و منزلتى نداشتيد.

در تأييد اين ديدگاه از پنجمين امام نور آورده اند كه فردى از آن حضرت پرسيد:

(356) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كَثْ__رَةُ الْقِرائَةِ اَفْضَلُ اَمْ كَثْرَةُ ال__دُّعاءِ اَفْضَ____لُ؟

هان اى پسر پيامبر! آيا تلاوت بسيار قرآن شريف از ديدگاه شما برتر و ارجمندتر است ي__ا راز و ني__از و ني___اي__ش ف__راوانت__ر؟

آن حض____رت در پ____اس____خ ف___رم__ود:

كَثْ___رَةُ ال__دُّع__اءِ اَفْضَلُ وَ قَ__رَأَ هذِهِ الآْيَةَ...(1)

بسيارى دعا و نيايش خالصانه با خدا برتر از بسيارى تلاوت قرآن است و آن گاه به ت__لاوت آي__ه

م___ورد بح__ث پ__رداخت ك_ه:

قُ__لْ ما يَعْبَ___ؤُا بِكُمْ رَبّى لَ___وْلا دُع___اؤُكُ__مْ...

ه__ان اى پي__امبر، بگو: اگر دعا و نيايش خالصانه شما نباشد پروردگارم به شما به___ايى نمى ده__د.

فَقَ__دْ كَ__ذَّبْتُ__مْ فَسَ____وْفَ يَكُ___ونُ لِ_____زام__اً

چرا كه شما كفرگرايان دعوت خدا و پيامبرش را دروغ شمرديد و ديرى نخواهد پاييد كه كيفر كارتان دامانتان را خواهد گرفت.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اين حق ستيزى و حق گريزى و مخالفت شما با دعوت خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله ، دامانگيرتان شده و راه توبه و بازگشت به سوى خدا را بر روى شم___ا مى بن__دد و كيف___ر مى ش__وي__د.

و از ديدگاه برخى ديگر، هم در اين سرا كيفر كفر و بيدادتان گريبانتان را مى گيرد و هم در سراى آخرت.

1 . فَلاح السّائل، 30.

تفسير مردان (357)

ويژگى هاى بندگان خاص خدا(1)

در آياتى كه ترجمه و تفسير آنها گذشت، قرآن شريف صفات و ويژگى هاى بندگان شايسته و بايسته و برجسته خدا يا «عِبادُ الرَّحْمان» را به تابلو مى برد تا به كسانى كه مدّعى بندگى خدا و ايمان راستين و فرمان بردارى از او هستند نشان دهد كه بايد اين گونه باشند و خود را از نظر انديشه و عقيده، ايمان و باور قلبى، اخلاق و آراستگى به ارزش هاى انسانى، رفتار و عملكرد فردى، خانوادگى، اجتماعى، اقتصادى و سي__اسى اين گ__ون_ه آراست__ه س__ازن__د، اين وي__ژگى هاى دوازده گ__انه عب__ارتن_د از:

1 _ ف__روتن__ى و ت__واض__ع در زن___دگ_ى،(2)

2 _ ب___ردب___ارى در ب__راب__ر ناآگ__اه_ان،(3)

3 _ پرستش و عبادت عاشقانه و خالصانه،(4)

4 _ بي__م و ت__رس از كيفر خ__دا و چ_اره ان_ديش_ى براى نج__ات و رستگ__ارى،(5)

5 _ اعت__دال و مي___انه روى و پ_رهي_ز از افراط و تفريط در زندگى،(6)

6 _ توحي__دگ_رايى خالص و ناب و دورى از شرك و آفت هاى آن،(7)

7 _ رع__ايت حق

حي__ات و زن_دگى انسان ها و دست نيالودن به خون بى گناهان،(8)

8 _ پ__اك___دامن__ى و عف__ت ورزي____دن،(9)

9 _ رع___اي__ت حق___وق ديگ___ران و پ__رهي___ز از زورم__دارى،(10)

10 _ هدفدارى در زندگى و دورى از بيهوده كارى و بيهوده گويى،(11)

1 . مترجم .

2 . سوره فُرْقان، آيه 63.

3 . سوره فُرْقان، آيه 63.

4 . سوره فُرْقان، آيه 64.

5 . سوره فُرْقان، آيه 64.

6 . سوره فُرْقان، آيه 67.

7 . سوره فُرْقان، آيه 68.

8 . سوره فُرْقان، آيه 68.

9 . سوره فُرْقان، آيه 68.

10 . سوره فُرْقان، آيه 72.

11 . سوره فُرْقان، آيه 72.

(358) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

11 _ ح__ق جويى و ح__ق پويى و حق طلبى و دورى از تعصّب كور و حق ستيزى،(1)

12 _ احساس مسئوليت در نظام خانواده و در انديشه نسل بودن،(2)

13 _ داشت__ن هم__ت بلن__د و آرم__ان والا و جه____اد در اي__ن راه.

آرى، اين زنجيره و فهرستى از صفات برجسته و نشانه هاى غرور آفرين و ويژگى هاى درس آموز و الهام بخش «عباد الرحمن» يا بندگان خاص خداست، كه آراستگى به اين نشانه هاانديشه اى بلندوهمتى والا و اخلاص و ايمانى عميق مى طلبد.

پاداش پرشكوه آنان(3)

پاداش پرشكوه آنان افزون بر سرفرازى و سر بلندى اين سرا و افزون بر زندگى سرشار از آرامش و آسايش روحى و وجدانى و افزون بر احساس خوشبختى راستين، به گونه اى كه در اين آيات آمده است عبارتند از:

1 _ بهش_ت پ__رط__راوت و پ__رنعمت خ__دا،

2 _ ب__رت__رين و بهت__رين قرارگاه هاى بهشت،

3 _ روي__ارويى با احت__رام و گ__راميداشت خ__دا و فرشتگان او و همه شايستگان عص_____رها و نس___ل ها.

4 _ زن__دگ__ى پر افتخار و جاودانه در بهشت،

5 _ و ديگ___ر خشن__ودى خ_____دا از آن___ان.

نقش دعا در زندگى انسان ها(4)

آخرين آيه مورد بحث نيز نشانگر نقش سرنوشت ساز دعا و نيايش

و راز و نياز با خدا در خودسازى و خودشن__اسى و يكت__اپرستى و ش__ايسته كردارى، در زندگى انسان هاست و نشان مى دهد كه به راستى اگر دعا و ني__ايش انس__ان ها نباشد خدا به آن__ان به__ايى نمى ده__د، چ__را ك__ه دع__است كه انس__ان را با سرچشمه هستى

1 . سوره فُرْقان، آيه 73.

2 . سوره فُرْقان، آيه 74.

3 . مترجم .

4 . مترجم .

تفسير مردان (359)

پي__وند مى ده__د و او را با خ__دا آشن_ا مى سازد.

با ي__اد اوست كه زنگارهاى دل را شستشو مى دهد و آن را صيقل و جلا مى بخشد.

براى رسيدن به خواسته خويش از بارگاه اوست كه انديشه و عملكرد را مى تواند خ___دا پسن____دانه س__ازد.

و در راه پذيرفته شدن دعاست، كه همه تلاش و كوشش خويش را به كار مى گيرد و آن گاه در بن بست ها با امي__د و پرنش__اط دست ب__ه دع__ا ب_ر مى دارد.

آرى، به راستى كه دعا به انسان بها و ارج و قدر و منزلت مى دهد...

پي__امب__ر گرامى فرمود:

ال__دُّع__اءُ سِ__لاحُ الْمُ__ؤْمِنِ، وَ عَمُ__ودُ الدّينِ وَ نُورُ السَّمواتِ وَ الأَْرْضِ.(1)

دعا سلاح انسان توحيدگرا و با ايمان، پايه دين و مايه روشنايى آسمان ها و زمين است.

امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

اَلدُّعاءُ مَفاتيحُ النَّجاحِ، وَ مَقاليدُ الْفَلاحِ وَ خَيْرُ الدُّعاءِ ما صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقِىٍّ وَ قَلْبٍ تَقِىٍّ.(2)

دعا كليد پيروزى و سرفرازى و راز رستگارى و شكوه است و بهترين دعا نيز آن دع__اي__ى است كه از سين__ه پ__اك و قل__ب پ___روا پيش__ه بر خي__زد.

بار خدايا، ما را از بندگان خاصّ و شايسته كردارت قرار ده! آمين يا رَبَ الْعالَمين.

1 . اُصول كافى، ج 2، ص 40.

2 . اُصول كافى، ج 2، ص 40.

(360) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پيشنهاد ازدواج از طرف پدر دختر به پسر، بلامانع است

ق__الَ اِنّى اُري__دُ اَنْ اُنْكِحَ__كَ اِحْ__دَى ابْنَتَىَّ هاتَيْنِ

عَلى اَنْ تَأْجُرَنى ثَمانِىَ حِجَجٍ فَاِنْ اَتْمَمْ___تَ عَشْ__را فَمِ__نْ عِنْ__دِكَ وَ م_ا اُري_دُ اَنْ اَشُ__قَّ عَلَيْ__كَ سَتَجِ__دُنى اِنْ ش_اءَ اللّهُ مِ__نَ الصّالِحينَ

( شعيب به موسى ) بگفت : من مى خواهم يكى از اين دو دخترم را به همسرى تو درآورم ، به اين ش_رط كه هش_ت سال براى من كار كنى و اگر آن را تا ده سال افزايش دهى ، محبتى از ناحي_ه تو است ، من نمى خ__واه__م ك__ار سنگين__ى بر دوش ت__و بگ__ذارم و ان شاء اللّه م__را از ص__الح__ان خ__واه_ى يافت.(27 / قصص)

ق__الَ ذلِ__كَ بَيْن__ى وَ بَيْنَ__كَ اَيَّمَا الاَْجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَ__لا عُ__دْوانَ عَلَ__ىَّ وَ اللّ__هُ عَل__ى م__ا نَقُ__ولُ وَكي__لٌ

(موسى) گفت : ( مانعى ندارد ) اين قراردادى ميان من و توباشد ، البته هركدام از اين دومدت را انجام دهم، ستمى بر من نخواهد بود ( و من در انتخاب آن آزادم ) و خدا بر آن چه ما مى گوييم ، گواه است.(28 / قصص)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حِجَج » جمع « حِجَّة » است و « حِجَّة » به معنى يك سال است ، نظر به اين كه معمول عرب اين بودكه در هرسال يك حج به جامى آوردند و از زمان ابراهيم به يادگار مانده بود. نام دختران شعيب را «صفورة» (صفورا) و «ليا» نوشته اند كه اولى با موسى ازدواج كرد.(1) از اين داستان استفاده مى شود آن چه امروز در ميان ما رايج شده كه پيشنهاد پدر و كسان دختر را در مورد ازدواج با پسر عيب مى دانند ، درست نيست ، هيچ مانعى ندارد كه پدر و بستگان دختر شخصى را كه لايق همسرى ف__رزن__دشان مى دانن__د ، پي__دا كنند و به او پيشنه__اد دهن__د هم__ان گ__ونه كه شعيب چني__ن ك__رد و

در ح__الات بعض_ى از ب__زرگان اسلام نظير آن ديده شده است.

1- « مجمع البيان » ، جلد 7 ، صفحه 249 .

تفسير مردان (361)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آي____ه م___ورد بح___ث مى ف___رم___اي__د:

قالَ ذلِ__كَ بَيْنِ__ي وَ بَيْنَكَ

«موسى» رو به «شُعَيْب» كرد و گفت: آنچه بر اساس اين قرارداد و پيمان بر عهده من است، به خواست خدا به شايستگى به انجام مى رسانم و آنچه شما وعده كرده اى كه در برابر آن به من بدهى، آن هم پاداش من باشد.

آن گ______اه اف_____زود:

أَيَّمَ__ا الاْءَجَلَيْ____نِ قَضَيْ____تُ فَ__لا عُ__دْوانَ عَلَ___يَّ

البته من هر يك از دو مدت را به انجام رساندم و هشت يا ده سال خدمت كردم، انتخاب با من باش__د و چن__ان نب__اشد كه بر من ستمى روا گردد و مجبور شوم كه بي_ش از آن خ__دمت كنم.

وَ اللّهُ عَلى ما نَقُولُ وَكِيلٌ.

و خ__داى يكت__ا ب__ر آنچ__ه مى گوييم مي__ان م__ن و شم__ا وكي__ل و گ__واه باشد.

و بدين س__ان م__وس__ى به خ__ان__ه و ك__اش__انه و زن و زندگى و آسايش و آرامش و آزادى و امني__ت رسيد!

(362) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مردانى كه تا آخرين نفس در راه انجام وظيفه الهى مقاومت كرده اند

مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوُا اللّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِ_____رُ وَ م___ا بَ_دَّلُ___وا تَبْ__دي__لاً

در ميان مؤمنان مردانى هستند كه بر سر عهدى كه با خدا بستند صادقانه ايستاده اند، بعضى پيمان خود را به آخر بردند ( و در راه او شربت شهادت نوشيدند ) و بعضى ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلى در عهد و پيمان خود نداده اند. (23 / احزاب)

شرح آيه از تفسير نمونه

واژه « نَحْ_ب » ب_ه معنى عهد و نذر و پيمان است و گاه به معنى

مرگ و يا خطر و يا سرعت سي_ر و يا گريه با صداى بلند نيز آمده . (1) جمل_ه «قَضى نَحْبَهُ» هم_ه شهداى اسلام را كه قبل از ماجراى جنگ « احزاب » شربت شهادت نوشيده بودند شامل مى شود و منتظران نيز تم_ام كسان_ى بودن_د كه در انتظ_ار پي_روزى و شهادت به سر مى بردند و افرادى هم چون « حمزه سيدالشهداء » و « على » در رأس اين دو گ_روه قرار داشتن_د. لذا در تفسي_ر « صاف_ى » چنين آمده است : « اِنَّ اَصْحابَ الْحُسَيْنِ بِكَرْبَلاءَ كانُوا كُلَّ مَنْ اَرادَ الْخُرُوجَ وَدَعَ الْحُسَيْنَ وَ قالَ : السَّ_لامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ رَسُولِ اللّهِ فَيُجيبُهُ : وَ عَلَيْكَ السَّلامُ وَ نَحْنَ خَلْفَكَ وَ يَقْرَءُ "فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ": ياران امام حسي_ن در كرب_لا و هركدام كه مى خواستند به ميدان بروند با امام وداع مى كردند و مى گفتند سلام بر تو اى پسر رسول خدا ( سلام و وداع ) امام نيز به آن ها پاسخ مى گفت و سپس اين آيه را تلاوت مى فرمود : « فَمِنْهُمْ مَ_نْ قَض_ى نَحْبَ_هُ وَ مِنْهُ_مْ مَنْ يَنْتَظِرُ ». از كتب مقاتل استفاده مى شود كه امام حسين اين آيه را بر كنار جنازه شهيدان ديگرى هم چون « مسلم بن عوسجه » و به هنگامى كه خبر شهادت

1- « مفردات راغب » « مجمع البيان » و « لسان العرب » ( نحب ) .

تفسير مردان (363)

« عبداللّه بن يقطر » به او رسيد نيز تلاوت فرمود . (1) و از اين جا روشن مى شود كه آيه چنان مفهوم وسيعى دارد كه تمام مؤمنان راستين را در هر عصر و هر زمان شامل

مى شود، چه آن ها كه جامه شهادت در راه خدا بر تن پوشيدند و چه آن ها كه بدون هي__چ گ__ونه ت__زل__زل بر سر عه__د و پيم__ان باخ__داى خويش ايستادند و آماده جه___اد و شه___ادت ب__ودن__د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اِبن قُتَيْبَه» مى گ__وي__د: واژه «نَحْ__ب» به مفه__وم «نَذْر» مى ب__اش__د و به ب__اور او منظ__ور اين است كه آن__ان نذر كردند كه اگر با دشمن روبه رو شدند، تا سرحد شهادت و يا رسيدن يارى و پيروزى خ__دا پايدارى ورزند و پ__اره اى به آن عهد و نذر وفا كرد و ب__ه شه__ادت رسي__د و بس__ان «حم__زه» ج____ان را در طب__ق اخ_____لاص نه___اد.

و از «اَنَس بن مالك» آورده اند كه گفت: عمويم نتوانست در جنگ «بَدْر» شركت كند، از اين رو در جبران كار خويش كه نتوانسته است در نخستين پيكار پيامبر صلى الله عليه و آله با شرك و بيداد شركت كند، نذر كرد كه اگر خدا به او توفيق دهد، در پيكار آينده اى كه در پيش خواهد آمد شركت خواهد جست؛ ازاين رو هنگامى در پيكار «اُحُد» شركت كرد و در آنجا مسلمانان پس از يك موفقيت بزرگ، بر اثر يك اشتباه نظامى از سوى ستونى از مدافعان اسلام، دستخوش شكست شدند و بسيارى پشت به دشمن نموده و پيامبر صلى الله عليه و آله را با اميرمؤمنان و تنى چند از شيرمردان پيكارگر تنها نهادند، او رو به بارگاه خدا كرد كه: پروردگار، من از آنچه اينان انجام دادند و پشت به دشمن كردند پوزش مى طلبم و از عملكرد زشت و تجاوزكارانه شرك گرايان نيز بيزارى مى جويم و آنگاه او به ميدان نهاد و به دفاعى دليرانه و تحسين برانگيز پرداخت، به گونه اى كه به گواهى ناظران،

پيكارش كم نظير و بسيار شجاعانه بود و سرانجام هم با تحمّل هشتاد و

1- « تفسير صافى » ذيل آيه مورد بحث .

(364) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

هف__ت زخ___م شمشي__ر و ني___زه و تي__ر س___ر بر بستر شهادت نهاد و آن گ__اه ب__ود ك_ه اي__ن آي__ه ف__رود آم__د كه:

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ...

پ__اره اى از ت__وحي___دگرايان راستين به عهد خود با خدا وفا كردند و جان را در اي__ن راه ف__دا ك__ردن__د.

وَ مِنْهُ__مْ مَ__نْ يَنْتَظِ___رُ

و پ___اره اى از آن___ان ني___ز در انتظ___ار به دست آوردن ف___رص__ت مناسب براى وف__اى به عهد خويشند.

به باور «محمّد بن اسحاق» گروه نخست آن كسانى هستند كه در روز «بَدْر» و «اُحُد» به شهادت رسيدند و گروهى كه در انتظار وفاى به عهد هستند، آنان مى باشند كه در انتظار شهادت به همراه ياران و يا رسيدن يارى و پيروزى خدا و شكست شرك و بيداد به پايدارى و شكيبايى به وظيفه خويش عمل كردند.

وَ مَ__ا بَ__دَّلُ__وا تَبْ__دِيلًا

و هرگز عقيده خويشتن را تغيير نداده و بسان برخى عناصر سست ايمان و نفاقگرا و اص__لاح ناپ__ذير از پيمان خويش انحراف نجستند.

به باور «ابن عَبّاس» منظور از گروه نخست حمزه سيد الشهداء و «انس بن نضر» و ي__اران آن__ان هستن__د، كه در «اُحُد» در راه دين خ__دا به شه__ادت ن_اي__ل آم_دن_د.

«ح__اك__م حَسَك__انى» با سن__د خ__ود از امي__رم_ؤمنان عليه السلام آورده است كه فرمود:

فين___ا نَ__زَلَتْ: رِج__الٌ صَ_دَقُ_وا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَيْهِ...

اين آي_ه درباره ما فرود آمده است كه مى ف_رمايد:

ازميان ايمان آوردگان مردانى هستندكه به آنچه باخداعهدبستند،صادقانه وفاكردند...

آن گ__اه اف__زود: و به خ__داى سوگن__د كه من در انتظ__ار شه__ادت هستم و هرگز عه__د خود را با خ___دا تغيي__ر و تب__ديلى ن__داده ام.

فَ___اَنَ___ا وَ اللّ__هِ الْمُنْتَظَ__رُ وَ م__ا بَ__دَّلْ__تُ تَبْ_دي_لاً.(1)

1. شَواهِدُ التَّنْزيل، ج

2، ص 2.

تفسير مردان (365)

ده صفت برجسته مردان با ايمان

اِنَّ الْمُسْلِمي_نَ وَالْمُسْلِم_اتِ وَالْمُؤمِني_نَ وَالْمُؤمِناتِ وَالْقانِتينَ وَالْقانِت_اتِ وَالصّادِقينَ وَالصّادِقاتِ وَالصّابِرينَ وَالصّابِراتِ وَ الْخاشِعينَ وَالْخاشِعاتِ وَالْمُتَصَ__دِّقينَ وَالْمُتَصَ__دِّقاتِ وَالصّائِمي__نَ وَالصّائِماتِ وَالْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَالْح__افِظ__اتِ وَال__ذّاكِ_رينَ اللّهَ كَثيراوَالذّاكِراتِ اَعَدَّاللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْراعَظيما

مردان مسلمان و زنان مسلمان ، مردان با ايمان و زنان باايمان ، مردان مطيع فرمان خدا و زنانى كه از فرمان خدا اطاعت مى كنند، مردان راست گو و زنان راست گو، مردان صابر و شكيبا و زنان صابر و شكيبا، مردان باخشوع و زنان با خشوع ، مردان انفاق گر و زنان انفاق كننده، مردان روزه دار و زن_انى كه روزه مى گيرند، مردانى كه دامان خود را از آلودگى به بى عفتى حفظ مى كنند و زنانى كه پاك دامنند و مردانى كه بسيار به ياد خدا هستند و زنانى كه بسيار ياد خ__دا مى كنند، خ__داون__د براى همه آن ها مغف__رت و پ__اداش عظيم__ى فراهم ساخته است.

(35 / احزاب)

شرح آيه از تفسير نمونه

« قانِت » از ماده « قُنُوت » به معنى اطاعت توأم با خضوع است ، اطاعتى كه از ايمان و اعتقاد سرزند و اين اشاره به جنبه هاى عملى و آثار ايمان مى باشد .

به دنبال بحث هايى كه درباره وظايف همسران پيامبر صلى الله عليه و آله در آيات گذشته ذكر شد در آيه مورد بحث ، سخنى جامع و پرمحتوى درباره همه زنان و مردان و صفات برجسته آن ها بيان شده است و ضمن برشمردن ده وصف از اوصاف اعتقادى و اخلاقى و عملى آنان ، پاداش عظيم آن ها را در پايان آيه بر شمرده است. بخش__ى از اين اوصاف ده گانه از مراحل ايمان سخن مى گويد ( اقرار به زبان ، تص_ديق به قلب و جنان و عمل به اركان ). قسمت ديگرى پيرامون كنترل زبان و شكم

و شهوت جنسى كه سه عامل سرنوشت ساز در زندگى و اخلاق انسان ها مى باشد بحث مى كند. و در بخش ديگرى از مسأله حمايت از محرومان و ايستادگى در برابر حوادث سنگين يعنى صبر كه ريش_ه ايمان است و سرانجام از عامل تداوم اين صفات يعنى ذكر پروردگار سخن

(366) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به ميان مى آورد. مى گويد : « اِنَّ الْمُسْلِمينَ ... وَالْق_انِت_اتِ ». گرچه بعضى از مفسران ، « اسلام » و « ايمان » را در آيه فوق به يك معنى گرفته اند ، ولى پيدا است كه اين تكرار نشان مى دهد منظوراز آن ها دو چيز متفاوت است و اشاره به همان مطلبى است كه در آيه 14 سوره حجرات آمده : « قالَتِ الاَْعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا اَسْلَمْناوَ لَمّا يَدْخُلِ الاْيمانُ فى قُلُوبِكُمْ: اعراب گفتند ما ايمان آورده ايم ، بگو : هنوز ايمان نياورده ايد ، بلكه بگوييد اسلام آورده ايم و ايمان هنوز در اعماق قلب شما نف__وذ نكرده است ». اشاره به اين كه اسلام همان اقرار به زبان است كه انسان را در صف مسلمين قرار مى دهد و مشمول احكام آن ها مى كند ، ولى ايمان تصديق به قلب و دل است. در روايات اسلامى نيز به همين تفاوت اشاره شده است. در روايتى چنين مى خوانيم « يكى از ياران امام صادق درباره « اسلام » و « ايمان » از آن حضرت سؤال كرد و پرسيد آيا اين ها باهم مختلفند ؟ امام در پاسخ فرمود : آرى ، ايمان ب_ا اسلام همراه است ، اما اسلام ممكن است همراه ايمان نباشد ». او توضيح بيشتر خواست امام فرمود : « اسلام شهادت به توحيد و

تصديق به رسالت پيامبر است ، هركس اقرار به اين دو كند جانش ( در پناه حكومت اسلامى ) محفوظ خواهد بود و ازدواج مسلمانان با او جايز و مى تواند از مسلمين ارث ببرد و گروهى از مردم مشمول همين ظاهر اسلام هستند ، اما "ايمان" نور هدايت و حقيقتى است كه در دل از وصف اسلام جاى مى گيرد و اعمالى است كه به دنبال آن مى آيد » . (1) سپس به يكى ديگر از مهم ترين صفات مؤمنان راستين ، يعنى حفظ زبان پرداخته مى گويد : « وَ الصّادِقينَ والصّادِقاتِ ». از روايات اسلامى استفاده مى شود كه استقامت و درستى ايمان انسان به استقامت و درستى زبان او است : « لا يَسْتَقيمُ ايمانُ امْرِءٍ حَتّى يَسْتَقي__مَ قَلْبُ__هُ وَلا يَسْتَقيمُ قَلْبُهُ حَتّى يَسْتَقيمَ لِسانُهُ : ايمان انسان به درستى نمى گرايد تا قلبش درست شود و قلبش درست

1- «اصول كافى» جلد2، صفحه21، بابُ اَنَ الاْيمانَ يَشْرَكُ الاِْسْلامَ .

تفسير مردان (367)

نمى شود تا زبانش درست شود » . (1) و از آن جا كه ريشه ايمان ، صبر و شكيبايى در مقابل مشكلات است و نقش آن در معنويات انسان هم چون نقش « سر » است در برابر « تن » پنجمين وصف آن ها را اين گونه بازگو مى كند : « وَ الصّابِرينَ وَالصّابِراتِ ». از طرفى مى دانيم يكى از بدترين آفات اخلاقى ، كبر و غرور و حب جاه است و نقطه مقابل آن « خشوع » ، لذا در ششمين توصيف مى فرمايد : « وَالْخاشِعينَ وَالْخاشِعاتِ ». گذشته از حب جاه ، حب مال ، نيز آفت بزرگى است و اسارت در چنگال آن ، اسارتى است دردناك و نقطه مقابل آن انفاق و

كمك كردن به نيازمندان است : « وَالْمُتَصَدِّقينَ وَالْمُتَصَدِّقاتِ ». گفتيم سه چيز است كه اگر انسان از شر آن در امان بماند از بسيارى از شرور و آفات اخلاقى در امان است ، زبان و شكم و شهوت جنسى ، به قسمت اول در چهارمين توصيف اشاره شد، اما به قسمت دوم و سوم در هشتمين و نهمين وصف مؤمنان اشاره كرده مى گويد: « وَ الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ ». « وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحافِظاتِ ». سرانجام به دهمين و آخرين صفت كه تداوم تمام اوصاف پيشين بستگى به آن دارد پرداخته مى گويد : « والذّاكِرينَ اللّهَ كَثيرا وَالذّاكِراتِ ». آرى آن ها با ياد خدا در هر حال و در هر شرايط ، پرده هاى غفلت و بى خبرى را از قلب خود كنار مى زنند ، وسوسه ها و همزات شياطين را دور مى سازند و اگر لغزشى از آنان سرزده ، فورا در مقام جبران برمى آيند تا از صراط مستقيم الهى فاصله نگيرند. در اين كه منظور از « ذكر كثير » چيست ؟ در روايات اسلامى و كلمات مفسرين ، تفسيرهاى گوناگونى ذكر شده كه ظاهرا همه از قبيل ذكر مصداق است و مفه_وم وسي_ع اين كلمه شامل همه آن ها مى شود. از جمله در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : «اِذا اَيْقَظَ الرَّجُلُ اَهْلَهُ مِنَ اللَّيْلِ فَتَوَضَّئا وَصَلَيّا كُتِبا مِنَ الذّاكِرينَ اللّهَ كَثيرا وَالذّاكِراتِ : هنگامى كه مرد همسرش را شبان گاه بيداركند و هردو وضوبگيرند و نماز (شب)

1- « مَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ » جل_د 5 ، صفحه 193 .

(368) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بخوانندازمردان و زنانى خواهندبودكه بسيار ياد خدا مى كنند».(1) و در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « هركس

تسبيح فاطم_ه زه_را عليهاالسلام را در شب بگويد ، مشمول اين آيه است ».(2) بعضى از مفسران گفته اند : « ذكر كثير » آن است كه در حال قيام و قعود به هنگامى كه به بستر مى رود ياد خدا كند. اما به هر حال ذكر نشانه فكر است و فكر مقدمه عمل ، هدف هرگز ذكر خالى از فكر و عمل نيست. در پايان آيه پاداش بزرگ اين گروه از مردان و زنانى را كه داراى ويژگى هاى ده گانه فوق هستند چنين بيان مى كند :« اَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظيما ». نخست با آب مغفرت گناهان آن هارا كه موجب آلودگى روح و جان آن ها است مى شويد ، سپس پاداش عظيمى كه عظمتش را جز او كسى نمى داند در اختيارشان مى نهد ، در واقع يكى از اين دو جنبه نفى ناملايمات دارد و ديگر جلب ملايمات. تعبير به « اجرا » خود دليل بر عظمت آن است و توصيف آن با وصف « عظيم » تأكيدى بر اين عظمت است و مطلق بودن اين عظمت ، دليل ديگرى است بر وسعت دامنه آن ، بديهى است چيزى راكه خداوند بزرگ ، بزرگ بشمرد فوق العاده عظمت دارد. اين نكته نيز قابل توجه است كه جمله «اَعَدَّ» ( آماده كرده است ) با فعل ماضى ، بيانى است براى قطعى بودن اين اجر و پ__اداش و ع__دم وج__ود تخل__ف و يا اشاره اى به اين كه بهشت و نعمت هايش از هم اكن__ون ب__راى مؤمن__ان آماده است .

مس_اوات مرد و زن در پيشگاه خدا

گاه بعضى چنين تصورمى كنند كه اسلام كفه سنگين شخصيت را براى مردان قرار داده و زنان در برنامه اسلام چندان جايى ندارند ، شايد منشاء

اشتباه آن ها پاره اى از تفاوت هاى حقوقى است كه هركدام دليل وفلسفه خاصى دارد. ولى بدون شك قطع نظر از اين گونه تفاوت ها كه ارتباط با موقعيت اجتماعى و شرايط طبيعى آن ها دارد

1- « مجمع البيان » و « قُرْطُبى » ذيل آيه مورد بحث .

2- « مجم__ع البي__ان » ذي__ل آي___ه م____ورد بحث .

تفسير مردان (369)

هيچ گونه فرقى از نظر جنبه هاى انسانى و مقامات معنوى ميان زن و مرد در برنامه هاى اسلام وجود ندارد. آيه فوق دليل روشنى براى اين واقعيت است زيرا به هنگام بيان ويژگى هاى مؤمنان و اساسى ترين مسايل اعتقادى و اخلاقى و عملى زن و مرد را در كنار يكديگر هم چون دو كفه يك ترازو قرار مى دهد و براى هر دو پاداشى يكسان بدون كمترين تفاوت قايل مى شود. به تعبير ديگر تفاوت جسمى مرد و زن را هم چون تفاوت روحى آن ها نمى توان انكار كرد و بديهى است كه اين تفاوت براى ادامه نظام جامعه انسانى ضرورى است و آثار و پيامدهايى در بعضى از قوانين حقوقى زن و مرد ايجاد مى كند ، ولى اسلام هرگز شخصيت انسانى زن را هم چون جمعى از روحانيين مسيحى در قرون پيشين ، زير سؤال نمى برد كه آيا زن واقعا انسان است و آيا روح انسانى دارد يا نه ؟ ، نه تنها زير سؤال نمى برد بلكه هيچ گونه تفاوتى از نظر روح انسانى درميان اين دو قايل نيست ، لذا در سوره نحل آيه 95 مى خوانيم: مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْاُنْثى وَ هُوَمُؤْمِنٌ فَلْنُحْيِيَنَّةً حَياةً طَيِبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَ هُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ : هر كس عمل صالح كند ، خواه مرد باشد خواه زن ، در حالى كه ايمان داشته باشد ما او را زنده مى كنيم

و حيات پاكيزه اى به او مى بخشيم و پاداش وى را به بهترين اعمالى كه انجام مى داده مى دهيم ». اسلام براى زن همان استقلال اقتصادى را قايل شده كه براى مرد ، برخلاف بسيارى از قوانين دنياى گذشته و حتى امروز كه براى زن مطلق__ا استق__لال اقتصادى قايل نيستند. به همين دليل در « علم الرجال » اسلامى ، به بخش خاصى مربوط به زنان دانشمندى كه در ص__ف روات و فقه__اء بودند برخورد مى كنيم كه از آن ها به عنوان شخصيت هايى فراموش ناشدنى ياد كرده است. اگر به تاريخ عرب قبل از اسلام بازگرديم و وضع زنان را در آن جامعه بررسى كنيم كه چگونه از ابتدايى ترين حقوق انسانى محروم بودند و حتى گاهى حق حيات براى آن ها قايل نمى شدند و پس از تولد آن ها را زنده به گور مى كردند و نيز اگر به وضع زن در دنياى امروز كه به صورت عروسك بلااراده اى در دست گروهى از انسان نماهاى مدعى تمدّن در آمده بنگريم تصديق خواهيم كرد كه اسلام چه خدمت ب__زرگ_ى به جنس زن كرده و چ__ه ح_ق عظيم_ى بر آن ها دارد ؟ (1)

1- بحث ديگرى در جلد 2 تفسير نمونه، صفحه 112 ذيل 228/بقره مطرح شده است و در جلد 11 صفحه 391 ذيل 97 / نحل آمده است .

(370) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مُقاتل» در شأن نزول و داستان فرود آيه مورد بحث آورده است كه: «اَسْماء» همسر «جَعْفَر طَيّار» پس از بازگشت از «حبشه»، نزد همسران پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و از آنان پرسيد: آيا درب__اره زن__ان و حق__وق و شخصي__ت آنان نيز آيه اى فرود آمده است؟

آنان گفتند: نه، در اين مورد چيزى

نيامده است. او به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله شرفياب گ__ردي__د و گفت: اى پي__امب__ر خ__دا! آيا زنان پس از آمدن قرآن و اس__لام ني__ز در زي____ان و خس____رانن__د؟!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هرگز؛ تو چرا اين گونه مى انديشى؟

گفت: ب__راى اينك__ه در قرآن از آنان به خوبى ياد نشده و از حقوق و شخصيت و ح__رم__ت آن__ان كمت__ر از م__ردان سخ___ن رفت__ه است!

درست در آنجا بود كه فرشته وحى فرود آمد و در تجليل از شخصيت زن و برابرى انس__انى او در ب__ارگ__اه خ__دا اين آي__ه را ف___رود آورد:

إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَ_اتِ

به يقين مردان اسلامگرا و زنان اسلامگرا كه در فرمانبردارى خدا خالص و خشنودى او را خواهانند...

به ب__اور پ__اره اى منظ__ور اي__ن است ك__ه: آن زن__ان و مردانى كه اسلام را پذيرفته و مى پذيرند و به باور پاره اى ديگر، منظ__ور اين است كه: آن مردان و زنانى كه ف_رم_انبردار خدايند و...

وَ الْمُ__ؤْمِنِينَ وَ الْمُ_ؤْمِنَاتِ

و م__ردان ت_وحي__دگ__را و زن__ان توحيدگرا كه به راستى به يكتايى و بى همتايى خ___دا ايم__ان آورده ان__د...

به باور بيشتر مفسّران، دو واژه اسلام و ايمان، داراى يك معنا و مفهوم و يك بار و

تفسير مردان (371)

محتوا هستند، امّا به باور پاره اى با هم تفاوت دارند، چرا كه اسلام به مفهوم پذيرش و اقرار با زب__ان است، امّا ايمان، به باور دل گفته مى شود. گواه اين نكته و اين تفاوت آي__ه ش__ريف__ه است كه مى ف__رم__ايد:

ق__الَ__تِ الاَْعْ__رابُ آمَنّا قُ__لْ لَ__مْ تُ__ؤْمِنُ____وا وَ لكِ___نْ قُ__ولُ___وا اَسْلَمْن___ا(1)

پاره اى از صحرانشينان گفتند: ما ايمان آورديم؛ هان اى پيامبر! به آنان بگو: شما ايمان نياورده ايد، بلكه بگوييد اسلام آورديم، چرا كه هنوز ايمان در دل هاى شما وارد نش__ده اس__ت...

برخى برآنند كه: نام اين

دين و آيين اسلام است و باور و گواهى آن، ايمان. و «بَلْخى» مى گ_وي_د: خود پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله اسلامگرا و با ايمان را معرفى كرد و فرمود:

اَلْمُسْلِمُ مَنْ سَلِ__مَ الْمُسْلِمُ__ونَ مِنْ لِس__انِ__هِ وَ يَدِهِ وَ المُؤْمِنُ مَنْ آمَ_نَ جارَهُ بَ__وائِقَ__هُ.(2)

اسلامگراى راستين آن كسى است كه مردم از گزند او در امنيّت باشند؛ و انسان با ايم__ان آن است كه همس__ايه اش از گ__زند و آزار رساندن او در امان باشد.

آن گاه افزود:

وَ م__ا آمَ__نَ بى مَنْ باتَ وَ جارُهُ طاوٍ.(3)

به من و راه و رسم بشردوستانه و آسمانى من ايمان نياورده است، آن كسى كه خود سير بخوابد و همسايه اش گرسنه بماند.

وَ الْقَ_____انِتِي______نَ وَ الْقَ____انِتَ_____اتِ

و مردان و زنان فروتن كه هم_اره در انديشه انجام كارهاى شايسته اند...

به ب__اور پ__اره اى م_ردان و زنانى كه دست به دعا و نيايش برمى دارند،

وَ الصَّ___ادِقِي____نَ وَ الصَّ___ادِقَ______اتِ

1 . سوره حُجُرات، آيه 14.

2 . مُسْنَداحمد ج2،ص 374؛ صحيح بُخارى ج1، ص 9، كتاب الايمان ج 8، ص12.

3 . ثَوابُ الاَعْمال، 298؛ مَحاسِن بَرْقى، ص 98/62.

(372) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و مردان راستگو و زنان راستگويى كه در ايمان و اسلام خويش، راستگو هستند و نه__ان و آشك__ارشان يكى است...

وَ الصَّابِ____رِي_نَ وَ الصَّابِ______رَاتِ

و مردان شكيبا و زنان شكيبايى كه بر انجام فرمان خدا و در آنچه مورد آزمون قرار گيرند شكيبايى پيشه مى س_ازند...

وَ الْخَ__اشِعِي__نَ وَ الْخَ__اشِعِي____نَ

و م__ردان ف_رم__انب___ردار و زن__ان ف_رم__انب__ردار...

به باور پاره اى و مردان و زنانى كه از خدا مى ترسند.

وَالْمُتَصَ__دِّقِي__نَ وَالْمُتَصَ__دِّقَ__اتِ

و م___ردان__ى كه زك___ات و حق__وق م__ال__ى واجب و مستحب خويش را مى دهن__د و زن__انى كه چنين اند...

وَ الصَّ_ائِمِي___نَ وَ الصَّ_ائِمَ_____اتِ

و مردانى كه روزه مى دارند و زنانى كه روزه مى گيرند و در

اين كار خشنودى خدا را مى جويند...

وَ الْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ

و مردان پاكدامن و درست كردار و زنانى كه دامان عفاف خويشتن را پاك و پاكيزه نگ_اه مى دارند و هرگز بر گرد زشتى و گناه نمى گردند...

وَال_ذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِي_را وَ الذَّاكِرَاتِ

و مردانى كه خ___دا را بسي__ار ي_اد مى كنند و زنانى كه خدا را فزون ياد مى كنند...

أَعَ__دَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا

آرى، خ___دا ب__راى كس__انى كه به اين ويژگى ها آراسته اند، آمرزش و پاداشى پرشك__وه ف__راهم س_اخت__ه است.

«ابوسعيد خِدْرى» از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: هرگاه مردى خانواده

تفسير مردان (373)

خود را براى نماز شب از خواب بيدار كرد و آن دو با هم وضو ساختند و نماز خواندند، آن دو از كسانى شمرده مى شوند كه خدا را بسيار ياد مى كنند. اِذا اَيْقَظَ الرَّجُلُ اَهْلَهُ مِنَ اللَّيْلِ فَتَوَضَّآ وَ صَلَّيا كَتَبا مِنَ الذّاكِرينَ اللّهَ كَثيراً وَالذّاكِراتِ.(1)

«مُجاهِد» مى گويد: هيچ زن و يا مردى از «بسيار يادكنندگان خدا» به شمار نمى آيد، مگر اينك__ه در ح__ال ايستاده و نشسته و در هر شرايط خدا را بسيار ياد كند.

و از حضرت صادق آورده اند كه فرمود: مَنْ باتَ عَلى تَسْبيحِ فاطِمَةَ عليه السلام كانَ مِنَ الذّاكِرينَ اللّهَ وَالذّاكِراتِ.(2)

م__رد و يا زن__ى كه با گفتن خالصانه تسبيح فاطمه عليه السلام دخت گرانمايه پيامبر صلى الله عليه و آله سر بر بالش گذارد، از «فراوان يادكنندگان خدا» به شمار مى آيد.

1 . سُنَن ابن ماجَه، ج 1، ص 423/ 1335.

2 . بِحارالانوار، ج 22، ص 176؛ ج 85، ص 335، ج 87، ص 174.

(374) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يك توصيه اخلاقى به مردان در ارتباط با طلاق

يا اَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا اِذا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَكُمْ عَلَيْهِ__نَّ مِ__نْ عِ_دَّةٍ تَعْتَ_دُّونَه__ا فَمَتِّعُ__وهُ__نَّ وَ سَرِّحُ__وهُنَّ سَ_راح__ا جَمي__لاً

اى كسانى

كه ايمان آورده ايد هنگامى كه با زنان باايمان ازدواج كرديد و قبل از همبستر شدن طلاق داديد عده اى براى شما بر آن ها نيست كه بخواهيد حساب آن را نگاه داريد، آن هارا باهدي__ه من_اسبى به__ره مند سازيد و به ط__رز شايسته اى آن ها را رها كنيد. (49 / احزاب)

شرح آيه از تفسير نمونه

« سَراح جَميل » به معنى رها ساختن توأم با محبت و احترام و ترك هرگونه خشونت و ظل_م و ست_م و بى احت__رامى است. در اين جا خداوند استثنايى براى حكم عده زنان مطلّقه بيان فرموده كه اگر طلاق قبل از دخول واقع شود نگاه داشتن عده لازم نيست و از اين تعبير به دست مى آيد كه قبل از اين آيه حكم عده بيان شده بوده است. تعبير به « مؤمنات » دليل بر اين نيست كه ازدواج با غير زنان مسلمان به كلى ممنوع است ، بلكه ممكن است اشاره به اولويت آن ها بوده باشد ، بنابراين با روايت و فتاواى مشهور فقها كه ازدواج موقت با زنان كتابيه را مجاز مى شمرد منافاتى ندارد. ضمنا از تعبير « لَكُم » و هم چنين جمله « تَعْتَدُّونَها » ( عده را محاسبه كنيد ) استفاده مى شود كه عده نگهداشتن زن يك نوع حق براى مرد محسوب مى شود و بايد چنين باشد ، زيرا امكان دارد در واقع زن باردار باشد و ترك عده و ازدواج با مرد ديگر سبب مى شود كه وضع فرزند نامشخص گردد و حق مرد در اين زمينه پايمال شود ، گذشته از اين كه نگهداشتن عده فرصتى به مرد و زن مى دهد كه اگر تحت تأثير هيجانات عادى حاضر به طلاق شده باشند مجالى براى

تجديد نظر و بازگشت پيدا كنند و اين حقى است هم براى زن و هم براى مرد. و اما اين كه بعضى ايراد كرده اند كه اگر عده حق مرد باشد ، بايد بتوان آن را اسقاط نمود درست نيست ، زيرا در فقه حقوق زيادى داريم كه قابل اسقاط نيست ، مانند حقى كه بازماندگان ميت در اموال او دارند و يا حقى كه فقراء در زكات دارند

تفسير مردان (375)

هيچ يك را نمى توان با اسقاط كردن ساقط نمود. سپس به حكم ديگرى از احكام « زنانى كه قبل از آميزش جنسى طلاق گرفته اند » مى پردازد كه در سوره بقره نيز به آن اشاره شده است ، مى فرمايد : « فَمَتِّعُوهُنَّ ». بدون شك پرداختن هديه مناسب به زن در جايى واجب است كه مهرى براى او تعيين نشده باشد ، همان گونه كه در آيه 236 سوره بقره آمده است : « لا جُناحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمْ النِّساءَ مالَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوالَهُنَّ فَريضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ : گناهى بر شما نيست اگر زنان را قبل از آميزش يا تعيين مهر (به عللى) طلاق دهيد، ولى در اين موقع آن ها را (با هديه اى مناسب) بهره مند سازيد ». بنابراين آيه مورد بحث گرچه مطلق است و مواردى را كه مهر تعيين شده يا نشده هردو را شامل مى شود ، ولى به قرينه آيه سوره بقره آيه مورد بحث را محدود به موردى مى كنيم كه مهرى تعيين نشده باشد ، زيرا در صورت تعيين مهر و عدم دخول پرداختن نصف مهر واجب است ( همان گونه كه در آيه 237 سوره بقره آمده ). اين احتمال را نيز بعضى از مفسران و فقها داده اند كه حكم

« پرداختن هديه اى مناسب » در آيه مورد بحث عام است ، حتى مواردى را كه مهر در آن تعيين شده شامل مى شود. در اين كه مقدار اين « هديه » چه اندازه بايد باشد ؟ قرآن مجيد در سوره بقره آن را اجمالاً بيان كرده و فرموده است : « مَتاعا بِالْمَعْرُوفِ : هديه اى مناسب و متعارف » ( 236 / بقره ) و باز در همان آيه مى گويد : « عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ: آن كس كه توانايى دارد به اندازه تواناييش و آن كس كه تنگدست است به اندازه خودش ». بنابراين اگر در روايات اسلامى مواردى از قبيل خانه ، خادم، لباس و مانند آن ذكر شده بيان مصداق هايى از اين كلى است كه بر حسب امكانات شوهر و شؤون زن تفاوت مى كند. آخرين حكم آيه مورد بحث اين است كه « زنان مطلقه را به طرز شايسته اى رها كنيد و به صورت صحيحى از آن ها جدا شويد » « وَ سَرِّحُوهُنَّ سَراحا جَميلاً ». همان گونه كه در آيه 29 سوره بقره آمده است يا بايد همسر را به طور شايسته نگاهداشت و يا با نيكى و احترام رها كرد « فَاِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ ». هم

(376) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ادامه زوجيت بايد توأم با معيارهاى انسانى باشد و هم جدا شدن ، نه اين كه هرگاه شوهر تصميم برجدايى گرفت هرگونه بى مهرى ، ظلم ، بدگويى و خشونت را در مورد همسرش مجاز بشمرد كه اين رفتار قطعا غير اسلامى است. بعضى از مفسران « سَراح جَميل » را به معنى انجام طلاق طبق سنت اسلامى گرفته اند و در روايتى

كه در تفسير « على بن ابراهيم » و « عيون الاخبار » آمده نيز اين معنى منعكس است ، ولى مسلم است كه « سَراح جَميل » محدود در اين معنى نيست هرچند يكى از مصاديق روشن آن همين است. درباره اصل معنى «سَراح» و ريشه لغوى آن و اين كه چرادراطلاقات متعارف به معنى رهاساختن به كار مى رود، شرحى درذيل آيه 28 همين س__وره «اح_زاب» داشتيم.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

انحلال خانواده يا جدايى شرافتمندانه

دراين دو آيه روى سخن با ايمان آوردگان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و پيشواى آسمانى آنان است. در آيه نخست گوشه اى از مقررات جدايى شرافتمندانه زن و شوهر و انحلال خانواده، براى كسانى كه راه ادامه زندگى نمى نگرند، بيان مى گردد و در آيه ديگر گ__وش__ه اى از مق__ررات براى زندگى خانوادگى پيامبر صلى الله عليه و آله ؛ نخست مى فرمايد:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُ__وا إِذَا نَكَحْتُ__مُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُ__مَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِ__دَّةٍ تَعْتَ__دُّونَهَا

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اگر زنان با ايمان را به همسرى خويش برگزيديد، آن گاه پيش از آميزش با آنان، به دليلى طلاقشان را داديد، ديگر بر عهده آن__ان هيچ گونه عدّه اى كه آنان را برشماريد و به حساب آوريد، به سود شما نيست.

منظور از «عدّه» در آيه شريفه اشاره به سه عادت ماهانه و پاكى است، كه آن را سه ماه و ده روز مى شمارند؛ و بدين وسيله اين «عدّه»، از اين گروه از زنان برداشته مى شود، چرا كه با اين گروه از زنان آميزش نشده و رحم آنان از نطفه پاك است و مى ت__وانن__د در ص__ورت تمايل هم__ان روز ج__داي__ى با ديگ__رى ازدواج نم_اين_د.

تفسير مردان (377)

فَمَتِّعُوهُنَّ

بن__اب__راي__ن آن___ان را با ه___دي__ه اى در خ__ور به__ره ور

س__ازيد.

«ابن عبّاس» بر آن است كه اين كار زمانى انجام مى شود كه براى مهريه چيزى مقرّر نش__ده باش__د، امّا اگ__ر ب__راى چني__ن زن__ى مهريه اى در نظر گرفته شده است، در آن ص__ورت نيم__ى از مه__ريه باي__د پ__رداخت گ__ردد و افزون بر آن، به دلخواه مرد اس__ت ك__ه هرچه خ__واست به او هديه بدهد و او را خشن__ود س__ازد.

اين ديدگاه از امامان راستين ما نيز رسيده است؛ از اين رو آيه به موردى تفسير مى گردد كه براى زن مهريه اى مقرر نشده و در آن صورت است كه بايد او را به گونه اى ش__ايست__ه و پسنديده بهره ور ساخت.

وَ سَ____رِّحُ__وهُ____نَّ سَ_____رَاحًا جَمِيلًا

و آنان را به شيوه اى نيكو رها كنيد.

به باور «جُبّائى» منظ__ور اين است كه: آن__ان را بدون هيچ ستم و آزارى رها كنيد.

و به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: و آنان را از خانه رها كنيد تا به سراغ سرنوشت خويش بروند، چرا كه عدّه اى بر ايشان نيست تا آن مدت را در خانه شوهرى ك__ه طلاق شان گفت__ه است بم__انن__د؛ از اين رو ب__اي__د بدون هيچ اذيّت و ستمى، آن__ان را به ص_ورت پسنديده رها كرد.

منظور از «رهاكردنى نيكو»، يا «سَراحاً جَميلاً» نيز اين است كه آنان را با عنايت به ش__رايط مالى و اقتصادى خويش از نظر گشايش و تنگنا، بهره ور سازد.

«حبيب بن ابى ثابت» آورده است كه در حضور چهارمين امام نور نشسته بودم كه مردى شرفياب گرديد و گفت: هان اى پسر پيامبر! من با فلان زن ازدواج كردم در حالى كه آن روز او را طلاق داده شده و بدون مانع مى گفتم و مى پنداشتم؛ آيا انديشه ام درست است؟ حضرت فرمود: برو ازدواج كن

و آسوده خاطر باش كه خدا نكاح را پيش از ط__لاق ق__رار داده اس__ت و در اين م__ورد وسوسه لازم نيست؛ و آن گاه به ت__لاوت آي__ه م_ورد بح__ث پرداخت.

(378) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

سرگذشت مردى كه كرامت الهى را براى خود رقم زد

ضْ__رِبْ لَهُ__مْ مَثَلاً اَصْحابَ الْقَ_رْيَةِ اِذْجاءَهَاالْمُرْسَلُونَ

براى آن ها، «اصح__اب ق_ريه» را مثال بزن، هنگامى كه فرستادگان خدا به سوى آن ها آمدند.

(13 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

«قَرْيَه» در اصل نام براى محلّى است كه مردم در آن جمع مى شوند، بنابراين مفهوم گسترده اى دارد كه هم شهرها را شامل مى گردد و هم روستاها را، هر چند در زبان فارسى معمولى تنها به روستا اطلاق مى شود، ولى در لغت عرب و در قرآن مجيد كرارا به شهرهاى مهم و عم_ده مانند «مصر» و «مكّه» و امثال آن اطلاق شده است. در اين كه اين شهر كدام يك از شهرها بوده است، معروف و مشهور در ميان مفسران اين است كه «انطاكيه» از شهرهاى شامات بوده است و اين شهر يكى از شهرهاى بسيار معروف روم ق_دي__م ب_وده و ه__م اكن_ون از نظ_ر جغ_رافي_ايى ج_زء قلم__رو كشور ت__ركي__ه است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ب__ه ب__اور مفس__ران، ق__ريه يا شهر مورد نظر، «انطاكيه»، از شهرهاى مشهور و شناخته شده روم قديم بوده است.

تفسير مردان (379)

سرگ__ذش_ت سه پيامبر

اِذْ اَرْسَلْن__ا اِلَيْهِ__مُ اثْنَيْنِ فَكَ_ذَّبُوهُم_ا فَعَ_زَّزْن__ا بِثالِثٍ فَقالُوا اِنّا اِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ

هنگامى كه دو نفر از رسولان را به سوى آن ها فرستاديم، اما آن ها رسولان (ما) را تكذيب كردند، لذا براى تقويت آن دو ، شخص سوّمى فرستاديم، آن ها همگى گفتند: ما فرستادگان (خ_دا) به سوى شما هستي__م.(14 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

به اين ترتيب سه نفر از رسولان پروردگار (دو نفر در آغاز و يك نفر در اثناء براى تقويت آن ها) به سوى اين قوم گمراه آمدند. در اين كه اين رسولان چه كسانى بودند، درميان مفسّران گفتگو است، جمعى گفته اند : نام آن

دو نفر «شمعون» و «يُوحَنّا» بود و نام سوّمين «ب_ُولُ_س» و بعضى ن_ام هاى ديگ_رى براى آن ها ذكر كرده اند. و نيز دراين كه آن هاپيامبران و رسولان خداوند بودند و يا فرستادگان حضرت مسيح عليه السلام (و اگر خداوند مى فرمايد: ما آن ها را فرستاديم، به خاطر آن است كه رسولان مسيح هم رسولان او هستند) باز در ميان مفسّران گفتگو است، هر چند ظاهر آيات فوق موافق تفسي__ر اوّل است، گر چ__ه تف__اوتى در نتيجه اى كه قرآن مى خواهد بگيرد، نمى كند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در ادامه سخن به شرح سرگذشت آنان پرداخته و مى فرمايد:

إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُمَا

آن گاه كه دو تن از فرستادگان و پيامبران خود را به سوى آنان فرستاديم و آن دو به ارشاد و هدايت آن مردم برخاستند و پيام ما را به آنان رساندند.

فَكَ__ذَّبُ__وهُمَ__ا

امّا آن م__ردم به ج__اى حق پذيرى و هدايت به حق ستيزى برخاسته و آن دو پي__امبر را دروغگ_و انگ__اشتن_د

فَعَ__زَّزْنَا بِثَالِثٍ

(380) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

سپس آن دو فرستاده خود را با سفير و پيامبر سوّمى نيرو و اقتدار بخشيديم. واژه «عَزَّزْنا» از ريشه «عِزَّت»، به مفهوم عزيز شدن و ارجمند گرديدن آمده است؛ و از همين نمونه است كه در ادبيات عرب گفته مى شود: مَنْ عَزَّ بَرَّ: هركس توانمند و شكست ناپذير شد، چيره و پيروز گرديد.

برخى از مفسران برآنند كه آنان فرستادگان مسيح عليه السلام و از ياران او بودند؛ و بدان دليل خدا آنان را فرستادگان خويش شمرد كه عيسى عليه السلام آنان را به فرمان خدا و براى دع_وت به دي_ن او به آنجا گسيل داشت.

فَقَالُوا إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُ__ونَ

پس آن ف__رست__ادگ__ان ما هم__دل و هم__داستان گفتند: هان اى مردم! خدا ما را

به سوى شما فرستاده است.

تفسير مردان (381)

ق_الُوا ما اَنْتُمْ اِلاّ بَشَ__رٌ مِثْلُن__ا وَ م__ا اَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَىْ ءٍ اِنْ اَنْتُمْ اِلاّ تَكْذِبُونَ

اما آن ها (در جواب) گفتند: شما جز بشرى همانند ما نيستيد و خداوند رحمان چيزى نازل نك__رده، شم__ا فق__ط دروغ مى گ_ويي_د. (15 / يس)

قالُوا رَبُّنا يَعْلَمُ اِنّا اِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ

آن ها گفتند: پروردگارما آگاه است،كه قطعافرستادگان (او) به سوى شما هستيم.(16/يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

اگر بنابود فرستاده اى از طرف خدا بيايد، بايد فرشته مُقَرَّبى باشد، نه انسانى همچون ما و همين را دليل براى تكذيب رسولان و انك_ار نزول فرمان الهى پنداشتند. درحالى كه شايد خودشان نيز مى دانستند كه در طول تاريخ همه پيامبران از نسل آدم بوده اند، از جمله ابراهيم را كه همگى به رسالت مى شناختند، مسلما انسان بود و از اين گذشته مگر نيازها و مشكلات و درده_اى انسان ها را جز انسان مى تواند درك كند؟ (1) در اين كه چرا در آيه روى صفت «رحمانيّت» خداوند تكيه شده، ممكن است از اين نظر باشد كه خداوند ضمن نقل سخن آن ها، مخصوصا روى اين صفت تكيّه مى كن__د، كه پ__اس__خ آن ه___ا در نق__ل گفته خ___ودش__ان نهفته باشد، زيرا چگونه ممكن است خداوندى ك__ه رحمت ع__امّش س__راس__ر عالم را فراگرفته است، پي__امب__رانى براى تربيت نف__وس و دعوت به رشد و تكامل انسان نفرستد؟ اين احتمال نيز داده شده است كه آن ها مخصوصا روى وصف رحمان تكيه كردند كه بگويند خداوند مهربان كار بندگان خود را با فرستادن پيامبران و تنظيم تكاليف مشك__ل نمى كن__د، آن ه__ا را آزاد مى گ__ذارد. اين منط__ق سس__ت و بى پايه با سط__ح افك__ار اين گ__روه متناسب ب__ود.

1- درباره فلسفه همگونى پيامبران باامّت ها درجلد12 «تفسيرنمونه»،صفحه289 ذيل 94/اسراء مشروحا بحث شده

است .

(382) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اين پي__امب__ران از مخالفت سرسختانه آن قوم گمراه مأيوس نشدند و ضعف و سست__ى به خود راه ندادند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

واكنشِ شهر حق ناپذير

آرى، آنان بر اين پندار پوچ بودند كه هركس بسان آنان از نژاد و تبار آدم باشد، نمى تواند پيام آور و پيام رسان خدا گردد و رسالت و پيامبرى با انسان بودن سازگار نيست؛ و گ__وي__ى ف__رام__وش س__اخت__ه بودند كه خداى فرزانه هركسى را بخواهد و ش__ايست__ه ب__دان__د به رس__الت برمى گ__زين__د و پي__ام خود را به سوى او مى فرستد؛ و اوست كه از درون و برون و حال آن__ان آگ___اه است و مى دان__د كه آن شايسته كردارانى را كه به رسالت برگزيده است هم شايسته ارزانى شدن وحى هستند و هم در خور اين افتخار و ه__م مى توانند بار گ__ران رس__الت و مسئ__وليت هاى ب__زرگ آن را ب___ه دوش كشن_____د.

تفسير مردان (383)

وَ م____ا عَلَيْن____ا اِلاَّ الْبَ____لاغُ الْمُبي____نُ

و ب_ر عه__ده ما چيزى جز اب_لاغ آشكار نيست. (17 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

مسلّما آن ها تكيه بر ادّعا نكردند و تنها به سوگند قناعت ننمودند، بلكه از تعبير «بلاغ مبين» اجمالاً استفاده مى شود كه دلايل و معجزاتى از خود نشان دادند وگرنه ابلاغ آن ها مصداق «بلاغ مبين» نبود، زيرا «بلاغ مبين» بايد چنان باشد كه واقعيّت را به همه برساند و اين جز به كمك دلايل مُتْقَن و معجزات گويا ممكن نيست. در بعضى از رواي__ات ني__ز آم__ده است كه آن ها هم__انند حضرت مسيح عليه السلام بعضى از بيماران غي__رقابل ع__لاج را به فرمان خ_دا شفا دادن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اين پيامبران بشردوست آنان را به توحيد و تقوا و آراستگى به ارزش هاى والاى

انسانى دعوت نموده و از شرك و كفر و سركشى و بيداد هشدار دادند و در پاسخ آنان گفتند: هرگز اين گونه كه شما مى پنداريد نيست و پروردگار ما نيك مى داند كه ما فرست__ادگ_ان او به س__وى شم_ا م_ردم هستي_م.

قَ__الُ___وا رَبُّنَا يَعْلَ__مُ إِنَّا إِلَيْكُ__مْ لَمُ____رْسَلُ___ونَ

روشن است كه اين پيام آوران و پيام رسانان پس از باراندن بارانى از دليل و بُرْهان بر شرك گرايان و نمايان ساختن درستى دعوت خويش به وسيله معجزه، بر رسالت خود پ__اى فش__ردند، امّا آن م__ردم حق ناپذير باز هم دع__وت آن__ان را انكار كردند.

به بيان ديگر آنان با دليل و بُرْهان و روشنگرى و آوردن معجزه، آن بندگان غفلت زده خدا را به انديشيدن برانگيختند و ناگزيرشان ساختند تا با نگرش بر دعوت و محتواى دعوت و معجزه پيامبران دريابند كه آنان فرستاده خدايند و در دعوت آسمانى خويش راستگو مى باشند؛ و همين شيوه قانع كننده و انسان ساز آنان هشدارى

(384) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

سخت به حق ناپذيران است!

و گويى از همين ديدگاه است كه پس از روشنگرى بسيار، به آنان هشدار دادند كه:

وَمَا عَلَيْنَا إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِي_نُ

و خب_____ر رس__اني__دن آشك__ار و روش___ن پي___ام خ____دا هي__چ وظيف___ه اى ب__ر عه___ده م___ا نيس___ت.

به باور پاره اى منظور اين است كه: و بر عهده ما نيست كه شما را به ايمان و انجام كارهاى شايسته ناگزير سازيم؛ چرا كه در دين باورى و ديندارى اجبار و اكراه راه ندارد و ما نيز نمى توانيم شما را به پذيرش حق مجبور سازيم.

تفسير مردان (385)

ق__الُوا اِنّا تَطَيَّ__رنا بِكُ_مْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُ_مْ وَ لَيَمَسَّنَّكُ_مْ مِنّا عَ_ذابٌ اَليمٌ

آن ها گفتند: ما شما را به فال بد گرفته ايم (و وجود شما شوم است) و اگر از اين سخنان دست برن__داري__د،

شما را سنگ س__ار خواهي__م ك_رد و مجازات دردناكى از ما به شما خواهد رسيد.

(18 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

ممكن است مقارن آمدن اين پيامبران الهى بعضى مشكلات در زندگى مردم آن ديار بر اثر گناهانشان و يا به عنوان هشدار الهى حاصل شده باشد، چنان كه بعضى از مفسّران نيز نقل كرده اند كه، مدّتى نزول باران قطع شد،(1) ولى آن ها نه تنها عبرتى نگرفتند، بلكه اين حادثه را به دعوت رسولان پيوند دادند.(2) باز به اين هم قناعت نكردند، بلكه با تهديدى صريح و آشكار نيّات شوم و زشت خود را ظاهر ساختند و گفتند: «اگر از اين سخنان دست برنداريد، مسلّما شما را سنگ سار خواهيم كرد و مجازات دردن_اك_ى از م_ا به شما خواهد رسيد». آرى طرفداران باطل و حاميان ظلم و فساد چون منطق قابل عرضه اى ندارند، هميشه تكيه برتهديد و فشار و خشونت مى كنند، غافل از آن كه رهروان راه «اللّه» ، هيچ گاه در برابر اين تهديدها تسليم نخواهند شد، بلكه بر استقامتشان خواهند افزود، آن روز كه آن ها پا به اين مي_دان گ_ذاشتند جان خود را بركف گرفتند و آماده ايثار گشتند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تَطَيَّ__رْنا»: از «تَطَيُّ_ر» به مفه___وم ش__وم گ__رفت__ن و ف__ال ب__د زدن آم__ده است.

كفرگرايان هنگامى كه در برابر منطق قانع كننده و دل انگيز پيامبران از بهانه جويى و ترديدافكنى ناتوان شدند، به جاى نگرش بر گفتار دلنشين و معجزه هاى آنان، از تفكر و انديش__ه روى برتافتن__د و گفتن__د: ما شم__ا را به ف__ال ب___د گرفته و وجود شما را م__اي__ه ش__ومى و ب__دبخت__ى خود مى نگريم.

1- «تفسير قرطبى» ، ذيل آيات مورد بحث .

2- درب_اره «تَطَيُّ_ر» و ف_ال بد زدن و ريشه اصلى اين لغت

به طور مشروح در جلد 6 «تفسير نمونه» صفحه 317 ذيل 131 / اعراف و جلد 15 ، صفحه 491 ، ذيل 47 / نمل بحث شده است .

(386) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ق__الُ_وا طائِرُكُمْ مَعَكُ_مْ اَئِ_نْ ذُكِّرْتُمْ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ

گفتن_د: ش_ومى شم_ا از خودتان است، اگر درست بينديشيد، بلكه شما گروهى اسراف كاريد.

(19 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

اگر بدبختى و تيره روزى و حوادث شوم محيط جامعه شما را فراگرفته و بركات الهى از ميان شما رخت بربسته، عامل آن را در درون جان خود، در افكار منحط و اعمال زشت و شومتان جستجو كنيد، نه در دعوت ما، اين شما هستيد كه با بت پرستى و هوى پرستى و بيدادگرى و شهوت رانى فضاى زندگى خود را تيره و تار ك_رده و بركات خ_دا را از خود قط_ع كرده ايد. درد اصلى شما همان اسراف و تجاوزگرى شما است، اگر توحيد را انكار كرده، به شرك روى مى آوريد، دليل آن اسراف و تجاوز از حقّ است و اگر جامعه شما گرفتار سرنوشت شوم شده است، سبب آن نيز اسراف در گناه و آلودگى به شهوات است، بالاخره اگر در برابر خيرخواهى خيرخواهان آن ها را تهديد به مرگ مى كنيد، اين نيز به خاطر تجاوزگرى شما است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پيامبران در پاسخ بهانه جويى ها و تهمت پراكنى هاى آنان گفتند: شومى شما تيره بختان و فال بد زدنتان از خود شماست كه به كفرگرايى و بيداد پافشارى مى كنيد و اما در فرا خواندن به توحيدگرايى و پرستش خداى يكتا، نه تنها بدبختى و انحطاط نيست، ك__ه نه__اي__ت خي__ر و ب__رك__ت و اوج نيك بخت__ى و سعادت در اينجاست.

بَ___لْ أَنْتُ___مْ قَ___وْمٌ مُسْ___رِفُ____ونَ

آرى، در وجود

و گفتار و دعوت ما چيزى كه مايه بدبختى و يا شوم بودن و به فال بد گرفتن باشد نيست، بلكه اين شما هستيد كه در تكذيب پيامبران و پيام خداى آنان و نافرمانى و گناه راه افراط پيموده و هيچ حد و مرزى را رعايت نمى كنيد و اين ح__ق ناپ__ذي__رى و اص__لاح ستي__زى ماي__ه بدبختى شماست.

واژه «اِسْراف» به مفهوم تباه كردن كارها و تجاوز از حدود و مرزهاست و «سَرف» به مفهوم تباهى و فساد آمده است .

تفسير مردان (387)

داست_ان مج_اهدى جان بركف

وَ ج_اءَ مِ_نْ اَقْصَ_ا الْمَ_دينَ_ةِ رَجُ___لٌ يَسْع___ى ق_الَ ي_ا قَ___وْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلينَ

م__ردى (با ايم__ان) از نقط__ه دور دست شهر با شتاب فرارسيد، گفت اى قوم من، از ف__رستادگان خ__دا پي____روى كنيد.(20 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين مرد كه غالب مفسّران نامش را «حبيب نجار» ذكر كرده اند، از كسانى بوده كه در برخوردهاى نخستين با رسولان پروردگار به حقانيت دعوت آن ها و عمق تعليماتشان پى برد و مؤمنى ثابت قدم و مصمم از كار درآمد، هنگامى كه به او خبر رسيد كه در قلب شهر مردم بر اين پيامبران الهى شوريده اند و شايد قصد شهيد كردن آن ها را دارند، سكوت را مجاز ندانست و چنان كه از كلمه «يَسْعى» برمى آيد، با سرعت و شتاب خود را به مركز شهر رسانيد و آن چه در توان داشت در دفاع از حقّ فروگذار نكرد. تعبير به «رَجُل» به صورت ناشناخته ، شايد اشاره به اين نكته است كه او يك فرد عادّى بود، قدرت و شوكتى نداشت و در مسير خود تك و تنها بود، در عين حال نور و حرارت ايمان آن چنان او را روشن و گرم ساخته

بود كه بى اعتنا به پيامدهاى اين دفاع سرسختانه از مبارزان راه توحيد، وارد معركه شد، تا مؤمنان عصر پيامبر صلى الله عليه و آله در آغاز اسلام كه عدّه قليلى بيش نبودند، سرمشق بگيرند و بدانند حتّى يك نفر مؤمن تنها نيز داراى مسؤوليّت است و سك_وت براى او جايز نيست. تعبير به «اَقْصَى الْمَدينة» نشان مى دهد كه دعوت اين رسولان به نقاط دور دست شهر نيز كشيده شد و دل هاى آماده را تحت تأثير خود قرار داده بود، گذشته از اين نقاط دوردست شهرهميشه مركزمستضعفانى است كه آمادگى بيشتربراى پذيرش حقّ دارند، به عكس، درقلب شهرها مردم مرفهى زندگى مى كنندكه جذب آن ها به سوى حقّ به سادگى ممكن نيست. تعبير به «يا قَوْم» (اى قوم من) بيانگر دلسوزى اين مرد نسبت به اهل شهر و مردم آن ديار است و دعوت به پيروى از رسولان دعوتى است، خالصانه كه هيچ

(388) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

نفعى براى شخص او در آن مطرح نيست.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

درست در هم__ان ش__راي__ط حسّاس م__ردم__ى با ايم__ان و بشردوست از دورت__رين ج__اى شهر شتابان در رسيد...

گروهى از مفسران از جمله «ابن عبّاس» برآنند كه: نام اين مرد حقگرا و توحيدگرانه از دورترين نقطه شهر دوان دوان در رسيد، «حَبيب نَجّار» بود. نامبرده پس از ورود پيامبران به شهر و شنيدن دعوت آسمانى آنان، راه خويش را برگزيده و به آنان ايمان آورده بود و چون خانه اش در دورترين بخش شهر و در كنار دروازه اى از دروازه هاى شهر بود، با شنيدن خبر تكذيب پيامبران از سوى قوم و تصميم خطرناك آنان به كشتن آن نداگران توحيد و تقوا، بى درنگ به آهنگ يارى رسانى به حق و ع__دالت و هش__دار دادن به ظال_مان ح__ركت كرد و شت__ابان

خود را به آنجا رسانيد!

قَ___الَ يَ__ا قَ__وْمِ اتَّبِعُ____وا الْمُ____رْسَلِي__نَ

و پس از رسي_دن به آنان رو به سردمداران جامعه حق ستيز و اصلاح ناپذير خود كرد و گفت: هان اى س_ران قوم! اى مردم! از اين فرستادگان خدا كه از سوى او آمده اند و پي__ام نجات بخش او را برايتان آورده اند پيروى كنيد و به رسالت آنان ايمان آوريد.

اين مرد آگاه و درست انديش به رسالت آن فرستادگان خدا آگاهى يافته و در اين مورد به يقين رسيده بود، چرا كه وقتى آنان پيش از اين مرحله او را به توحيد و تقوا دع__وت ك__ردند، از آن__ان پرسيد آيا براى رساندن پيام خدا مزدى هم مى خواهند؟

آنان پاسخ دادند: هرگز! و ب__دي__ن سان يكى از نشانه هاى نداگران پراخلاص توحي_د و تق__وا را در آن___ان دي___ده بود.

تفسير مردان (389)

سرگ_ذشت رس_ولان انطاكيه

1_ در اين مورد آورده اند كه عيسى عليه السلام دو تن از حواريون را به سوى مردم شهر «انطاكيه» فرستاد تا مردم آن سرزمين را به توحيدگرايى و آراستگى به ارزشها و دورى از گناه و ستم فرا خوانند و آنان در دروازه شهر به مرد سالخورده اى رسيدند كه گ__وسفن_دانش را به چ__را آورده ب_ود.

آن مرد «حبيب»، صاحب «يس» بود كه فرستادگان مسيح عليه السلام به او برخورد كردند پس از سلام و اداى احترام بر او، «حبيب» به آنان گفت: شما كه هستيد؟

آنان گفتند: ما فرستادگان مسيح عليه السلام به سوى شهر شما هستيم و آمده ايم كه شما را از پرستش بت هاى گوناگون بازداشته و به سوى خداى يكتا دعوت كنيم.

گفت: آيا نشانه و معجزه اى داريد؟

گفتند: آرى؛ ما به خواست خدا بيماران را شفا و گرفتارانِ به جذام و بيمارى «بَرَص» را بهب__ود مى بخشي__م؛ او

گفت: من پس___رى دارم كه در بست__ر بيم__ارى اس_ت و اين__ك س_ال هاست كه ت__وان ح__ركت را از دس__ت داده اس_ت.

آنان گفتند: ما را به سراى خود ببر تا او را ببينيم و از حال و روزش جويا گ__رديم.

و از پى آن، به همراه «حبيب» به خانه اش آمدند و با كشيدن دستى بر پيكر فرزند بيم__ارش، به خ__واست خ__دا، او شف__ا ي__اف__ت و از ج__ا حركت كرد.

اين خبر به سرعت در سراسر شهر پيچيد و خدا بيماران بسيارى را به دست آنان شف__ا بخشي__د و آم__دن آن__ان و دع__وت شان به توحيدگرايى و يكتاپرستى بر سر زبانها افتاد.

در آن سرزمين فرمانروايى بت پرست و انحصارگر بر مسند قدرت بود كه با رسيدن خب___ر ب__ه او، آن__ان را به ك__اخ خود ف__را خ__وان__د و پرسيد، شم__ا ك__ه هستي__د؟

آنان خود را فرستادگان مسيح عليه السلام معرفى كردند و يادآور شدند كه: ما آمده ايم تا تو را از پرستش بت هاى بى جانى كه نه مى شنوند و نه مى بينند بازداشته و به پرستش

(390) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

خدايى دعوت كنيم كه هم مى شنود و هم مى بيند.

او گفت: آيا جز همين خ__داي__انى كه مى پرستيم، ب__راى ما خداى ديگرى است؟

گفتند:آرى، همان خداى بى همتايى كه تو و خدايان ساختگى ات راپديدآورده است.

گفت: پس__ر برخي__زيد تا در ب_اره شما بينديشيم و بدين سان آنان را هشدار داد!

و از پى آن، گروهى از مردم، آن دعوت كنندگان به خداى يكتا را در بازار شهر گرفتند و كتك زدن_د!

2_ در روايت ديگرى آورده اند كه: اين دو پيام رسان را مسيح عليه السلام به شهر «انطاكيه» فرستاد، امّا آنان در آنجا به فرمانرواى شهر دسترسى پيدا نكردند و دوران توقف آنان ب__ه ط__ول انج_اميد.

روزى فرمانروا از كاخ خود بيرون آمده بود كه

آنان بر سر راهش قرار گرفته و با طنين افكن ساختن «اللّه اكبر» نام پرشكوه خدا را بردند و او با شنيدن نام خداى يكتا، دست__ور بازداشت و زن__دان آن__ان را ص___ادر ك__رد و ه__ر ي__ك را ب__ه يكصد تازيانه محك___وم س__اخ_ت.

هنگامى كه آن دو پيام رسان مسيح عليه السلام تكذيب شدند و شلاق خوردند، مسيح عليه السلام «شمعون» را، كه از چهره هاى بزرگ و نامدار «حواريون» بود، از پى آنان گسيل داشت و به او دستور داد تا با تدبير حكيمانه اى آنان را از بند رها ساخته و در راه دعوت به توحي__دگ__رايى و يكت__اپرست__ى ياريشان نمايد.

«شمعون» در چهره مردى ناشناس وارد شهر «انطاكيه» شد و با درباريان شاه طرح دوستى ريخت. آنان هنگامى كه با او نشست و برخاست كردند و با درايت و حكمت و اخلاق شايسته اش آشنا شدند، جريان را به فرمانرواى خويش گزارش كردند و او نيز اين م__رد ف__رزان__ه را ن__زد خويش فرا خ__وان__د و پس از آشن__اي__ى با او و لذت ب__ردن از گفت__ار و رفت__ارش وى را گ__رام__ى داش__ت و به همنشينى خويش برگزيد.

تفسير مردان (391)

تدبي_رى سنجيده و حكيم_انه

روزى «شمعون» در گرماگرم سخن با فرمانرواى شهر، رو به او كرد و گفت: هان اى شاه! شنيده ام شما دو انسان فرزانه را زندانى ساخته و زمانى كه تو را به راه و رسمى جز مرام و مسلكى كه دارى دعوت كرده اند، آنان را كتك زده اى، آيا اين خبر درست است؟

شاه گفت: آرى!

پرسيد: آيا به دعوت آنان گوش سپرده اى تا بدانى چه مى گويند؟

گفت: نه! چ__را كه خش__م من م__ان_ع شنيدن دعوت آنان گرديد!

«شمعون» با تدبيرى ظريف و هنرمندانه افزود: اينك اگر صلاح مى دانيد بجاست كه آن دو

را ف__را خ_وانيد تا سخنانشان را بشنويم و ببينيم چه دارند و چه مى گويند؟

شاه آن دو را خواست و «شمعون» به گونه اى كه گويى هرگز آن دو را نمى شناسد، رو ب__ه آن__ان ك_رد و گفت: چه كسى شما را به اينجا فرستاده است؟

گفتند: خ__داون__دى كه پديدآورن_ده هر چيزى است و شريك و همتايى ندارد...

پرسيد: اگر شما به راستى فرستاده خدا هستيد، نشانه و معجزه خود را بنمايانيد و بگوييد چه معج__زه اى آورده اي_د؟

گفتند: هر آنچه شما بخواهيد!

آنان از پاسخ دو فرستاده «مسيح» شگفت زده شدند و آن گاه شاه دستور داد پسر نابينايى را _ كه جاى دو چشمش بسان پيشانى اش صاف شده بود _ آوردند و آن دو، دست دعا به بارگاه خدا برداشته و او را خواندند تا در برابر ديدگان حيرت زده حاضران جايگاه دو چشم او شكافته شده و آن دو تن، دو فندق گلبن از زمين برگرفته و به جاى دو چشم او نهادند و به خواست خدا به دو چشم بينا و زيبا تبديل گرديد.

شاه غرق در حيرت شد و «شمعون» رو به او آورد كه: هان اى فرمانرواى شهر! اين معجزه اين دو پيامبر و پيام آور خدا، اينك اگر صلاح مى دانيد شما نيز از خدايان خويش بخواهيد تا چنين كارى را انجام دهند و بدين وسيله براى خود و شما كه آنان

(392) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

را مى پرستيد مايه شرافت و مباهاتى پديد آورند!

شاه گفت: دوست عزيز! من چيزى از شما نهان نمى كنم، حقيقت اين است كه خ__داي__ان ما _ نه مى توانند س__ودى به پرستندگان خ__ود برس__انند و نه زيانى به كسى وارد مى آورند!

آن گاه رو به فرستادگان «مسيح» كرد و گفت: اگر

خداى شما بتواند مرده اى را كه اين__ك هف__ت روز است جه___ان را ب__درود گفت___ه است زن__ده س___ازد، ما به او ايم_ان خواهيم آورد.

آنان گفتند: خ__داى ما بر هر ك_ارى تواناست.

شاه گفت: در اينجا مرده اى است كه اينك هفت روز از مرگش مى گذرد و ما او را به خاك نسپرده ايم تا پدرش از سفر بازگردد؛ و آن گاه جسدى را آوردند كه سخت دگ__رگ_ون گ__ردي__ده و در ح__ال تب_اه شدن بود.

آن دو رو به بارگاه خداى يكتا آوردند و زنده شدن آن مرده را از بارگاه او تقاضا كردند و «شمعون» نيز در اعماق جان خدا را به يارى خواند و آن گاه بود كه آن پيكرِ درحال تلاشى و تباهى برخاست و گفت: دوستان! من هفت روز پيش مُردم، پس از مرگ به هفت وادى آتش افكنده شدم و اينك كه به دعاى اينان و خواست خدا ب__ازآم__ده ام به شم__ا هش__دار مى ده__م ك__ه ب___ه خ__داى يكت__ا ايم__ان آوري__د.

شاه غرق در بهت و حيرت گرديد و «شمعون» هنگامى كه اثر عميق آن معجزه شگفت انگيز و گفتار آن مرد را در شاه ديد، بى درنگ او را به توحيدگرايى و يكتاپرستى فراخواند و شاه نيز ايمان آورد و از پى او بيشتر مردم جامعه اش نيز راه توحيدگرايى و ايمان را برگزيدند و گروهى نيز به كفرگرايى خويش پاى فشردند. درپاره اى از روايات آمده است كه آن مرده اى كه پس از هفت روز زنده شد، پسر فرمانرواى آن سرزمين بود، كه پس از به خاكسپارى به دعاى آن پيامبران و رسولان حق از دل خاك بيرون آمد و در حالى كه گرد و غبار خويش را مى افشاند و خاك

را از

تفسير مردان (393)

س__ر و روى خ__ود دور مى س__اخ__ت، در برابر چشم__ان حيرت زده حاضران ايستاد.

ش__اه رو ب__ه او آورد و گفت: پس__رم چگ___ون___ه اى؟

گفت: پ__در ج___ان! من م___رده بودم، درست در آن حال ديدم دو مرد سر به سج_ده آورده و از خ_داى يكتا زنده شدن مرا مى خواهند!

شاه گفت: پسرم! اگر آن دو را اينك ببينى مى شناسى؟

گف_________ت: آرى!

به دستور فرمانرواى شهر مردم را در بيابانى گسترده گرد آوردند و همه را يكى پس از ديگرى از برابر پسر شاه عبور دادند واو از ميان آن جمعيت بى شمار، آن دو تن را شن__اخت و به پ__در مع__رفى كرد؛ و آن گ__اه ب__ود كه ف__رم__ان__رواى «انطاكيه» و مردم آن ايمان آوردند.

«اِبْنِ اِسْحاق» در اين مورد آورده است كه: پس از اين نشانه ها و معجزه هاى شگرف، باز هم فرمانرواى شهر به كفر و بيداد خويش پاى فشرد و براى كشتن پيامبران خدا با دارودسته اش همدست و همداستان گرديد؛ اين جريان به گوش «حَبيب» رسيد و او از دورترين نقطه شهر شتابان خود را به آنجا رساند و شهامتمندانه ب__ه دف__اع از ح__ق و ع__دالت برخ___است و مردم را به ايمان و تقوا و پيروى از پي__امب__ران فرا خواند!

(394) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ اَجْرا وَ هُمْ مُهْتَدُونَ

از كسانى پيروى كنيد كه از شما اجرى نمى خواهد و خود هدايت يافته اند.(21 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين خود نخستين نشانه صدق آن ها است كه هيچ منفعت مادّى در دعوتشان ندارند، نه از شمامالى مى خواهند و نه جاه و مقام و نه حتّى تشكّر و سپاسگزارى ونه هيچ اجر و پاداش ديگر. اين همان چيزى است كه بارها در آيات قرآن در مورد انبياى بزرگ، به

عنوان نشانه اى از اخلاص و بى نظرى و صفاى قلب پيامبران روى آن تكيه شده، تنها در سوره شعراء پنج بار اين جمله : «وَ ما اَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ» تكرار گرديده است.(1) سپس مى افزايد (وَ هُمْ مُهْتَدُونَ). اشاره به اين كه عدم تسليم در برابر دعوت كسى يا به خاطر اين است كه دعوتش حقّ نيست و به بيراهه و گمراهى مى كشاند و يا اين كه حقّ است، اما مطرح كنندگان منافع خاصّى در سايه آن كسب مى كنند كه اين خود مايه بدبينى به چنان دعوتى است، اما هنگامى كه ن__ه آن ب_اشد و ن_ه اي__ن، ديگ__ر چه ج__اى ت_أم__ل و ترديد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

از كسانى پيروى كنيد كه در برابر دعوت به توحيد و تقوا از شما مزد و پاداشى نمى طلبند و از ثروت و امكاناتتان در برابر دلسوزى و خيرخواهى شان چيزى نمى خواهند.

1- آي______ات 109 ، 127 ، 145 ، 164 و 180 شع______راء.

تفسير مردان (395)

وَ ما لِىَ لا اَعْبُدُ الَّذى فَطَرَنى وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

من چراكسى را پرستش نكنم كه مراآفريده است و همگى به سوى او بازگشت مى كنيد؟(22/يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

سپس به دليل ديگرى مى پردازد و به سراغ اصل توحيد كه عمده ترين نكته دعوت اين رسولان بوده است، مى رود و مى گويد : «من چرا كسى را پرستش نكنم كه مرا آفريده است»؟ كسى شايسته پرستش است كه خالق و مالك و بخشنده مواهب باشد، نه اين بت ها كه هيچ كارى از آنان ساخته نيست، فطرت سليم مى گويد: بايد خالق را پرستيد، نه اين مخلوقات بى ارزش را. جالب اين كه نمى گويد: «وَ ما لَكُمْ لا تَعْبُدُونَ الَّذى فَطَرَكُمْ: چرا خدايى را پرستش نمى كنيد كه شما را آفريده است» بلكه

مى گويد : «من چ__را چني__ن نكن__م» يعن__ى در حقيق__ت از خ__ود ش__روع مى كن__د تا م__ؤثّ__رتر واق___ع ش__ود. و به دنب__ال آن هشدار مى دهد كه مراقب باشيد: (وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ). يعنى نه تنها سر و كار شما در زندگى اين جهان با او است كه در جهان ديگر نيز، تمام سرنوشت شما در دست قدرت او مى باشد، آرى به سراغ كسى برويد كه در هردو جه__ان سرن__وشت را به دست گ__رفت__ه است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

با ادامه فداكارى و روشنگرى او، پاسداران ظلمت و اختناق بر سر او ريخته و ضمن بازداشت او وى را به سوى سردمدار ستم و تباهى بردند و او مغرورانه روى به آن م__رد ايم__ان و اخ__لاص كرد و گفت: آيا تو هستى كه از اين پيامبران پيروى نم___وده و راه و رس__م آن__ان ب_رگ__زي__ده اى؟

او دلي__رانه زب__ان به سخ__ن گشود و گفت:

وَ مَ___ا لِ___ي لَا أَعْبُ______دُ الَّ____ذِي فَطَ___رَنِ___ي

مگر مرا چه شده است كه آن خدايى را كه مرا پديد آورد و به من نعمت ها ارزانى داشت و به سوى حق و عدالت راهنماييم كرد، اينك او را نپرستم؟! آرى، من راه توحي__دگ__رايى و يكت__اپ__رستى را كه سرل__وحه دع__وت آن_ان است ب__رگ__زيده ام!

وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

و آن گاه به آنان هشدار داد كه: و به هوش كه شما نيز در روز رستاخيز تنها به سوى او ب__ازگ__ردانده مى ش__وي__د و اوست كه كيف_ر كفر و بيدادتان را به شما خواهد داد.

(396) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ءَاَتَّخِذُ مِنْ دُونِ__هِ الِهَ__ةً اِنْ يُ__رِدْنِ ال__رَّحْم__نُ بِضُ__رٍّ لاتُغْنِ عَنّى شَفاعَتُهُمْ شَيْئا وَ لا يُنْقِذُونِ

آيا غيراز او معبودانى را انتخاب كنم كه اگر خداوند رحمان بخواهد زيانى به من برساند، شفاعت آن ها

كمترين فايده اى ب__راى من ن__دارد و مرا (از مجازات او) نجات نخواهند داد.

(23 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

و در سوّمين استدلال خود به وضع بت ها پرداخته و اثبات عبوديت را براى خداوند با نفى عبوديت از بت ها تكميل مى كند. باز در اين جا از خودش سخن مى گويد، تا جنبه تحكّم و آمريت نداشته باشد و ديگران حساب كار خود را برسند. او در حقيقت انگشت روى بهانه اصلى بت پرستان مى گذارد كه مى گفتند : «ما اين ها را به خاطر اين پرستش مى كنيم كه شفيعان ما در درگاه خدا باشند»، مى گويد: چه شفاعتى و چه كمك و نجاتى؟ آن ها خود نيازمند به كمك و حمايت شما هستند، در تنگناى حوادث چه كارى از آن ها براى شما ساخته است؟

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آن گ__اه رو به آن__ان ك__رد و در نف__ى به خ__داي__ى و پرستش گرفتن بتها و خ_داي_ان دروغين گفت:

أَأَتَّخِ__ذُ مِ__نْ دُونِ__هِ آلِهَ__ةً إِنْ يُ__رِدْنِ الرَّحْمَانُ بِضُرٍّ لَا تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا وَلَا يُنقِذُونِ

آيا جز خداى يكتا خدايانى برگيرم و آنها را بپرستم كه اگر خداى بخشاينده بخواهد زيانى به من برساند و يا نابودم كند، نه شفاعت اين خدايان دروغين به كارم آي__د و خط__ر را از من دور س__ازد و يا س__ودى ب__ه من برساند و نه مى توانند مرا نج__ات بخشن__د؟ نه ه_رگ_ز چني_ن نخواهم كرد!

تفسير مردان (397)

اِنّى اِذا لَف________ى ضَ______لالٍ مُبي_________نٍ

اگر چنين كنم، من در گمراهى آشكارى خواهم بود. (24 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

كدام گم__راهى از اي__ن آشك__ارت__ر كه انسان عاقل و با شعور در برابر اين موجودات بى شع____ور زان_و زن_د و آن ه_ا را در كن__ار خ__ال__ق زمي__ن و

آسم__ان ق_____رار ده___د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و بدين سان روشنگرى مى كند كه جز خداى يكتا كه آفريدگار و ارزانى دارنده اصول نعمت ها و امكانات حيات و هدايت و نيك بختى است، هيچ كس ديگر در خور پرستش و عبادت نيست، چرا كه نعمت كدامين نعمت دهنده اى مى تواند با نعمت هاى او برابرى كند؟!

(398) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِنّ___ى امَنْ___تُ بِ____رَبِّكُ____مْ فَ__اسْمَع_____ُونِ

(به همين دليل) من به پروردگارتان ايمان آوردم، به سخنان من گوش فرا دهيد.(25 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين كه مخاطب در اين جمله و همچنين جمله «اِنّى امَنْتُ بِرَبِّكُمْ» كيست؟ ظاهر آيات قبل نشان مى دهد كه همان گروه مشركان و بت پرستانى هستند كه در آن ديار بودند، تعبير به «رَبِّكُم» (پروردگار واقعى شما) نيز منافاتى با اين معنى ندارد، چرا كه اين تعبير در آيات زيادى از قرآن مجيد در برابر كفّ_ار و به هنگام بيان استدلالات ت_وحي_دى آمده است. (1) و همچنين جمله «فَاسْمَعُونِ: به سخنان من گوش فرادهيد» مخالفتى با آن چه كه گفته شد، ندارد، چرا كه اين جمله را براى دعوت آن ها به پيروى از گفتار خويش ذكر كرده است، همان گونه كه در داستان مؤمن آل فرعون آمده آن جا كه خطاب به فرعونيان مى گويد : «يا قَوْمِ اتَّبِعُونِ اَهْ_دِكُ_مْ سَبي_لَ الرَّشادِ : اى ق_وم م_ن، از من پيروى كنيد تا شما را به راه راست هدايت كنم» (38/غافر).

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به باور «ابن مسعود» آن توحيدگراى پرشور رو به پيامبران خدا كرد و به آنان گفت: بى گمان من به پروردگار شما پيامبران خدا ايمان آوردم، پس نداى ايمان و اخلاص م__را بشن__وي__د تا در بارگ_اه خ___دا ب__ر آن گ__واه__ى دهي_د!

1- آي_ات 3 و 32/يونس ،3و52/هود،24/نحل و29/كهف.

تفسير مردان (399)

قيلَ

ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمى يَعْلَمُونَ

(سرانجام او را شهيد كردند و) به او گفته شد : وارد بهشت شو ، گفت: اى كاش قوم من مى دانستند.

(26 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

آرى سخنان پر شور و هيجان انگيز او كه با استدلالاتى قوى و نيرومند و نكاتى جالب و دلنشين همراه بود، در آن قلب هاى سياه و سرهاى پر از مكر و غرور، نه تنها اثر مثبتى نگذاشت، بلكه چنان آتش كينه و عداوت را در دلهاى آنان برافروخت كه از جا برخاستند و با نهايت قساوت و بى رحمى به جان اين مرد مؤمن شجاع افتادند، به روايتى او را سنگ باران كردند و پيكرش را چنان آماج سنگ ها ساختند كه بر زمين افتاد و جان به جان آفرين تسليم كرد، در حالى كه پيوسته اين سخن را بر لب داشت كه : «خداوندا! اين قوم مرا هدايت كن كه آن ها نمى دانند». (1) و به روايت ديگرى او را زيرپاها چنان لگدمال كردندكه روحش به آسمان پرواز كرد. (2) تعبير مندرج در آيه نشان مى دهد كه شهادت اين مرد مؤمن همان و داخل شدن او در بهشت همان، آن چنان فاصله ميان اين دو كم و كوتاه بوده است كه قرآن مجيد در تعبير لطيفش به جاى ذكر شهادت او، دخول او را در بهشت بيان كرده و چه نزديك است راه بر شهيدان، راه بهشت و سعادت جاويدان. روشن است منظور از بهشت در اين جا بهشت برزخى است، چرا كه هم از آيات و هم از روايات استفاده مى شود كه بهشت جاويدان در قي__امت نصيب م_ؤمنان خواهد شد، هم_ان گونه كه دوزخ نيز در مورد بدكاران چنين است. بنابراين بهشت و دوزخ

ديگرى در عالم برزخ است كه نمونه اى از بهشت و دوزخ رستاخيز مى باشد، چنان كه در روايت اميرمؤمنان على عليه السلام در مورد قبر وارد شده است، «اَلْقَبْرُ اِمّا رَوْضَةٌ مِنْ رِي_اضِ الْجَنَّ_ةِ اَوْ حُفْ_رَةٌ مِ_نْ حُفَ_رِ النّيرانِ:

1- «تفسير قُرْطُبى» ، ذيل آيات مورد بحث .

2- «مَجْمَ_عُ الْبَيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

(400) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

قب_ر ي_ا ب_اغ_ى از ب__اغ ه__اى بهش__ت اس__ت ي_ا حف__ره اى از حف_ره ه_اى دوزخ». (1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

هنگامى كه مردم گمراه و حق ستيز او اين حق پذيرى و عشق به حق را از او ديدند و نداى ايمان و اخلاص را از او شنيدند، بر او يورش بردند و آن خداجوى دلير را زير دست و پاى خود از پا درآودند؛ درست در همان لحظاتى كه روح بلندش به سوى ملكوت در پرواز بود، به او گفته شد: هان اى بنده خدا! اينك به پاس ايمان و فداكاريت به بهشت پرطراوت و زيباى خدا درآى!

قِي_______لَ ادْخُ_____لِ الْجَنَّ______ةَ

و بدين سان او به سوى بهشت خدا پرواز كرد و در آنجا زنده و ماندگار است و از روزى خ___دا به__ره ور مى گردد.

«قَتادَه» مى گويد: آن جامعه و مردم گم__راه و بي___دادپيشه او را سنگسار كردند و آن ق__در بر او سن__گ ب__اران__دن__د كه ج___ان داد.

به باور «حَسَن» و «مُجاهِد» هنگامى كه گمراهان بر او يورش بردند تا وى را بكشند، خدا او را به سوى خويش و بهشت پرطراوت و نعمت بالا برد و او در آنجا زنده و ماندگار است و تا روز رستاخيز و نابودى اين جهان و بهشتى كه او در آن است زنده خواهدبود؛ چرااونه دربهشت جاودانه سراى آخرت،بلكه دربهشت پرنعمت ديگر است.

و پاره اى برآنند كه

آنان آن شيرمرد ايمان و اخلاص را كشتند، امّا خداى توانا او را زنده ساخت و به بهشت پرطراوت خود درآورد و او هنگامى كه وارد بهشت گرديد و چشمش به آن زيبايى ها و نعمت هاى وصف ناپذير افتاد، گفت: اى كاش جامعه و مردم من اين حقيقت را مى دانستند...

قَ__الَ يَا لَيْ__تَ قَ__وْمِي يَعْلَمُ_ونَ

1- «بِحارُالاَْنوار» ، جلد 6 ، صفحه 218 .

تفسير مردان (401)

بِم_ا غَفَ_رَل_ى رَبّ__ى وَ جَعَلَن___ى مِ____نَ الْمُكْ___رَمي__نَ

كه پروردگارم مرا آمرزيده و از گرامى داشتگان قرار داده است. (27 / يس)

شرح آيه از تفسير نمونه

اى كاش چشم حق بينى داشتند، چشمى كه با حجاب هاى ضخيم و سنگين جهان مادّى محجوب نگردد و آن چه را در پشت اين پرده است ببيند، يعنى تا اين همه نعمت و اكرام و احترام خدا را بنگرند و بدانند در مقابل اهانت هاى آن ها خداوند چه لطفى در حقّ من ف_رم_وده اس_ت، اى كاش مى ديدند و ايمان مى آوردند، امّا افسوس. در حديث آمده است كه پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : «اِنَّهُ نَصَحَ لَهُمْ فى حَياتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ : اين مرد با ايمان هم در حال حيات خود خير خواه قوم خويش بود و هم بعد از م__رگ آرزوى ه__دايت آن ه__ا را داش_ت». (1) جالب توجه اين كه او نخست تكيّه بر موهبت غفران الهى مى كند، سپس بر اكرام، چرا كه نخست بايد با آب مغفرت روح و جان انسان از آلودگى گناهان پاك گردد و چون پاك شد بر بساط قرب و اكرام الهى جاى گيرد. اين نكته نيز قابل دقت است كه اكرام و احترام و بزرگداشت الهى گرچه نصيب بسيارى از بندگان مى شود و اصولاً «تقوى» و «اكرام»

دوش به دوش هم پيش مى روند : « اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ اَتْقاكُمْ» (13 / حجرات) ولى «اكرام» به طور كامل و بدون هيچ گونه قيد و شرط درقرآن مجيد درباره دوگروه آمده است: نخست؛ «فرشتگان مقرب خدا» كه قرآن درباره آن ها مى گويد : «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمرِهِ يَعْمَلُونَ: آن ها بندگان گرامى خدايند كه در سخن بر او پيشى نمى گيرند و فرمانش را به كار مى بندند» (27 / انبياء) و ديگر بندگان كامل الايمان كه قرآن از آن ها به عنوان «مخلصين» ياد كرده و درباره آن ها مى گويد : «اُولئِكَ فى جَنّاتٍ مُكْرَمُونَ : آن ها در

1- «تفسير قرطبى» ، جلد 8 ، صفحه 5464 .

(402) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

باغ هاى بهشت گرامى داشته مى شوند» (35 / معارج). (1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

و آرزومندانه افزود اى كاش مى دانستند كه: پروردگارم چگونه مرا در خور آمرزش و عفو خود قرار داد.

بِمَا غَفَ_رَ لِ_ي رَبِّ_ي

اى كاش مى دانستند كه چه پاداش و ثواب بسيارى روزى من ساخت تا در پرتو اين آگاهىِ به حق روى مى آوردند و با گرايش به توحيدگرايى و پرستش خدا و شور و ايم__ان و انج___ام ك__اره__اى شايسته به اين پاداش پرشكوه و به اين آمرزش خدا مفتخ___ر مى ش_دن_د! اى كاش مى دانستند!

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود:

سُبّاقُ الاُْمَمِ ثَلاثَةٌ لَمْ يَكْفُرُوا بِاللّهِ طُرْفَةَ عَيْنٍ: عَلِىُّ بْنُ اَبىطالِبٍ عليه السلام وَصاحِبُ «يسآ» وَ مُؤْمِنُ آلِ فِ__رْعَ__وْنَ فَهُمُ الصِّدّيقُونَ وَ عَلِىٌّ اَفْضَلُهُمْ(2)

پيشگامان و پيشتازان جامعه ها سه نفر بودند كه هرگز به اندازه چشم بر هم زدنى ني__ز از ت__وحي__د و اخ__لاص نبريدند. آن سه پيشتاز عبارتند از: اميرمؤمنان عليه السلام ، «حبيب نجار» و توحيدگراى آل ف__رع__ون.

آنان پيام خ__دا و پي__امب__ر او را در گفت___ار و عملك_رد، با هم__ه وجود تصديق و يارى كردند و على عليه السلام برترين آنان بود.

وَ جَعَلَنِ_______ي مِ____نَ الْمُكْ______رَمِي_______نَ

اين جمله نيزادامه سخن آن توحيدگراى پراخلاص است كه افزود: اى كاش مردم من مى دانستن__د كه پروردگارم مراآمرزيد و ازبندگان گرانمايه و ارجمند خويش قرارم داد.

منظ__ور اي__ن است كه: اف__زون ب__ر آم__رزش و بخش__ايش، مرا به بهشت پرنعمت

1- «المي_________زان» ، جل_____د 17 ، صفح_______ه 82 ، ذي______ل آي____ات م____ورد بح___ث .

2 . تفسير قُرْطُبى، ج 15، ص 20.

تفسير مردان (403)

خ__ويش درآورد و نعمت ه__اى گون__اگونى به م__ن ارزان__ى داش__ت؛ چرا كه واژه «اك__رام» به مفهوم ارزانى داشتن مق__ام والا و من__زل__ت بلند به كسى، به پاس گراميداشت اوست.

آيه شريفه نشانگر وجود عالم برزخ و نعمت و عذاب در عالم قبر است؛ چرا كه اين مرد توحيدگرا هنگامى اين آرزو را كرد و اين حقايق را بر زبان آورد كه مردم گمراه و بيدادگر او در دنيا بودند و خودش به دست آنان به شهادت رسيده بود؛ و روشن است كه وقتى زندگى عالم قبر و نعمت هاى آن را بپذيريم، بايد عذاب آن را نيز باور داريم؛ چ__را كسانى كه ترديد مى كنن_د، در مورد هر دو ترديد دارند و باوركنندگان نيز هر دو را ب___اور مى دارند.

(404) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

تمثيل_ى از مردان موّحد و مشرك

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلاً فيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَرَجُلاًسَلَما لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً اَلْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ

خداوند مثالى زده است؛ مردى راكه مملوك شركائى است كه درباره او پيوسته به مشاجره مشغولند و مردى را كه تنها تسليم يك نفر است، آيا اين دو يكسانند ؟ حمد مخص__وص خ___دا اس__ت ، ول__ى اكث__ر آن ه_ا نم_ى دانن__د. (29 / زمر)

شرح آيه از تفسير نمونه

«

مُتَشاكِسُونَ » از ماده « شَكاسَة » به معنى سوء خلق و دعوا و خصومت است ، بنابراين « مُتَشاكِس » به كسانى گفته مى شود كه با عصبانيت و بدخلقى به ج_رّ و بحث و نزاع مشغولند. خداوند در اين آيه مثلى گويا و زيبا را ترسيم مى نمايد ؛ برده اى است داراى چند ارباب كه هركدام او را به كارى دستور مى دهد ، اين مى گويد : فلان برنامه را انجام ده و ديگرى نهى مى كند ، او در اين ميان سرگردان و حيران است و در وسط اين دستورهاى ضد و نقيض ، متحير مانده و نمى داند خود را با نواى كدام يك هماهنگ سازد؟ و از آن بدتر اين كه براى تأمين نيازهاى زندگى اين يكى او را به ديگرى حواله مى دهد و ديگرى به اين و از اين نظر نيز محروم و بيچاره و بى نوا و سرگردان است و سپس « مردى را ذكر مى كند كه تنها تسليم يك نفر است » ( وَ رَجُلاً سَلَما لِرَجُلٍ ). خط و برنامه او مشخص و صاحب اختيارش معلوم است ، نه گرفتار ترديد است و نه سرگردانى ، نه تضاد و نه تناقض ، با روحى آرام گام برمى دارد و با اطمينان خاطر به پيش مى رود و تحت سرپرستى كسى قرار دارد كه در همه چيز و همه حال و همه جا از او حمايت مى كند. « آيا اين دو يكسانند » ( هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً ). و اين گونه است حال « مشرك » و « موحد » ؛ مشركان در ميان انواع تضادها و تناقض ها غوطه ورند ، هر روز دل به معبودى مى بندند و هر زمان به اربابى رو مى آورند

، نه آرامشى ، نه اطمينانى و نه خط روشنى. اما موحدان دل در گرو عشق خدا دارند ، از

تفسير مردان (405)

تمام عالَم او را برگزيده اند و در همه حال به سايه لطف او كه مافوق همه چيز است ، پناه مى برند ، از ماسوى اللّه چشم برداشته و ديده به او دوخته اند ، خط و برنامه آن ها واضح و سرنوشت و سرانجامشان روشن است. درروايتى از امام على نقل شده است كه فرمود : «اَنَا ذاكَ الرَّجُلُ السَّلَمُ لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : منم آن مردى كه همواره تسليم رسول خدا صلى الله عليه و آله بود ». در حديث ديگرى نيز آمده : « اَلرَّجُلُ السَّلَمُ لِلرَّجُلِ حَقّا عَلِىٌّ وَ شيعَتُ__هُ : م__ردى ك__ه حقيقت__ا تسلي__م ب__ود ، عل__ى و شيع__ه او بودند » .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«تَشاكُسْ»: اي__ن واژه از ريش__ه «شَكاسَة» به مفهوم درگيرى و كشمكش آمده است.

در اين آيه ، قرآن در قالب مثالى زيبا شرايط نامطلوب و مطلوب شرك گرايان و يكتاپرست__ان را به تابلو مى برد و مى فرمايد:

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ

خدا مثلى زده است: مردى را بنگريد كه برده چند شريك بى خرد و ناسازگار است و آنان با اخلاق تند و ناپسند خويش هماره در باره او كشمكش مى كنند و هركدام به او دستورى مى دهد كه با دستور شريك ديگر سازگار نيست و از آن سو هركدام تدبير امور او را به ديگرى وامى گذارد. درست است كه خدا اين نمونه را براى شرك گرايان عصر رسالت مى آورد، امّا مثال و نمونه به گونه اى است كه بيانگر حال و روز و سرنوشت همه شرك گرايان است؛ به همين جهت چنان است كه گويى اين مثال براى هم__ه آن__ان

مى ب__اش__د و نه ب__راى يك ت__ن و يا ش__رك گ__رايان عص__ر رس__الت.

منظور از جمله «رَجُلاً فيه شُرَكاءُ» اين است كه آن مرد خدايان رنگارنگى را براى خود ساخته و پرداخته و معبودهاى گوناگونى را عبادت مى كند و آن خدايان نيز با هم ناسازگار و ناهماهنگ و در باره آن برده و بنده خويش كشمكش دارند؛ يكى او را به كارى فرمان مى دهد كه اين كار را انجام بده و ديگرى از راه مى رسد و نهى مى كند كه نه، هرگز! سومى مى گويد: تنها بايد او را خدمت كند و چهارمى عكس او را از وى

1- « مجم____ع البي___ان » ، ب__ه نق__ل از « عي___اشى » در تفسي_رش .

(406) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى طلبد و او در مي__ان آن خ__واست__ه ها و فرم__انهاى ض_د و نقيض سرگردان است.

از سوى ديگر هركدام از آن برده داران و يا خدايان دروغين كه خدمت آن برده را به طور كامل براى خود مى خواهند، هزينه زندگى و تدبير امور و تأمين نيازمنديهاى آن بيچاره را به ديگرى حواله مى دهند و او در ميان كشمكش صاحبان بى خرد و ناسازگار خويش گرسنه و برهنه و حيران و سرگردان مى ماند و به راستى نمى داند چه كند و به كج_ا روى آورد؟!

اين حال و روز پريشان، سرنوشت كسى است كه به صاحبان گوناگونى خدمت مى كند كه هركدام هواى دل خويش را مى جويد و تنها در انديشه خويش است؛ آرى، سرنوشت شرك گرايان و كسانى كه به جاى خداى يكتا خدايان دروغين برگرفته اند و ت__ن به پ__رستش ه__اى ذلّت ب__ار سپ__رده اند اين گ__ون_ه است.

در ادامه آيه شريفه در اشاره به سرنوشت و حال و روز انسان توحيدگرا مى فرمايد: وَ رَجُلًا سَلَمًا لِ_رَجُلٍ

و مردى

را بنگريد كه تنها فرمانبردار يك فرمانرواى دادگر و فرزانه است؛ تنها كمر خدمت به بارگاه او را بسته و تنها به اميد او نشسته است ؛ نه فرمان ديگر را گردن مى گ_ذارد و نه به كسى جز فرمانرواى خ__ويش امي__د مى بن_دد.

روشن است كه فردى با اين وصف به ثمره فرمانبردارى و اخلاص خويش مى رسد و اميد او به نااميدى نمى گرايد، به ويژه كه فرمانروايى فرزانه و دانا را فرمان برد و به بارگاه قدرت پراقتدار و توانايى اميد بندد، چرا كه هم برنامه و وظيفه او معلوم است و هم صاحب و فرمانروايش؛ هم اميدش به او بجاست و هم در صورت انجام شايسته وظيفه از سوى آن فرمانرواى توانا حمايت و پشتيبانى مى گردد.

از امي__ر مؤمنان آورده ان_د كه فرمود: اَنَ__ا ذاكَ ال__رَّجُ__لُ السَّلَمُ لِ__رَسُ__ولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله (1)

من آن مردى هستم كه هماره فرمانبردار پيامبر صلى الله عليه و آله خداست.

و از پنجمي___ن ام____ام ن_____ور آورده ان___د ك___ه ف__رم__ود:

1. شواهدالتنزيل،حاكم حسكانى،ص119؛تفسيربرهان،ج4،ص75.تفسيرنورالثقلين،ج4،ص485.

تفسير مردان (407)

مردى كه به راستى فرمانبردار حق بود على عليه السلام و شيعيان راستين او هستند و آنانند كه فرمان خدا و پيامبر را از دل و جان مى برند. (1)

هَ___لْ يَسْتَ__وِيَ__انِ مَثَلًا

آيا اين دو فرمانبردار در حال و روز و سرنوشت و ت___أمي___ن ني___ازه___اى گ__وناگ__ون يكس_انند؟!

روشن است كه هرگز، چرا كه آن يكى در ميان انواع تضادها و حيرتها و كشمكشها سرگردان است و اين يكى داراى خطوط روشن و برنامه منظّم و يك فرمانرواى فرزانه و دانا و توانا؛ آن يكى نه آرامش و آسايشى دارد و نه امنيّت و اميدى، امّا اين يكى غرق در آسايش و آرامش و آكنده از اميد و نويد و از نظر ظاهر

و باطن تأمين است و درست همي__ن گ__ونه است ح__ال و روز توحي__دگرايان و شرك گرايان قرون و اعصار.

در آخ__ري__ن ف__راز از آيه شريفه مى فرمايد:

الْحَمْ____دُ لِلَّ____هِ ست__ايش از آن خ___داس__ت.

ذات پاك و بى همتاى او را بر اين حقايقى كه در قالب اين مثال به شما آموخت و ضمن آن، آفتها و زيانهاى شرك و كفر و آثار زندگى ساز توحيد و ايمان را بيان فرمود و بدين سان هرگونه ترديد و شبهه اى را از دلهاى حق پذير زدود و بر درستى يكتاگرايى و يكت___اپ___رستى راه نم___ود، ست___ايش كني__د.

به ب_اور پ_اره اى منظ_ور اين اس_ت كه: خ_داى را بر اي_ن نعم_ت بزرگ ك_ه به شما لطف فرمود تا تنها او را بپرستيد و ايمانتان را بر او خالص گردانيد، سپاس گزاريد چرا كه اين نعمتى گران است.

بَلْ أَكْثَ___رُهُمْ لا يَعْلَمُونَ

امّابيشترشان نمى دانند و به حقيقت اين دلايل روشن و برهانهاى آشكار پى نمى برند.

1. تفسير عياشى، ذيل آيه شريفه؛ تفسير برهان، ج 4، ص 75.

(408) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فرزندان همه هداياى خدا هستند

اَوْ يُ__زَوِّجُهُ_مْ ذُكْ_ران_ا وَ اِن__اث_ا وَ يَجْعَ_لُ مَ_نْ يَش_اءُ عَقيم_ا اِنَّ_هُ عَلي_مٌ قَ__دي_رٌ

ي__ا اگ__ر اراده كن__د پسر و دختر هر دو به آن ها مى دهد و هر كس را بخواهد عقيم مى گذارد ، زي__را ك__ه او دان__ا و ق___ادر اس__ت. (50 / شورى)

شرح آيه از تفسير نمونه

همه ريز خوار خوان نعمت او هستند و نيازمندان لطف و رحمت او ، لذا نه غرور به هنگام نعمت ، منطقى است و نه يأس به هنگام مصيبت. نمونه روشنى از اين واقعيت كه هيچ كس از خود چيزى ندارد و هر چه هست از ناحيه او است اين كه : « به هر كس اراده كند ، دختر مى بخشد و به هر كس

بخواهد پسر » ( يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ اِناثا وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ ) . و به اين ترتيب مردم به چهار گروه تقسيم مى شوند : آن هايى كه تنها پسر دارند و در آرزوى دخترى هستند و آن ها كه دختر دارند و در آرزوى پسرى و آن ها كه هر دو را دارند و گروهى كه فاقد هر گونه فرزندند و قلبشان در آرزوى آن پر مى كشد . و عجب اين كه هيچ كس نه در زمان هاى گذشته و نه امروز كه علوم و دانش ها پيشرفت فراوان كرده ، قدرت انتخاب در اين مسأله را ندارد و عليرغم تمام تلاش ها و كوشش ها هنوز كسى نتوانسته است ، عقيمان واقعى را فرزند ببخشد و يا نوع فرزند را طبق تمايل انسان تعيين كند ، گرچه نقش بعضى از غذاها و داروها را در افزايش احتمال تولد پسر يا دختر نمى توان انكار كرد ، ولى بايد دانست كه اين ها همه احتمال را افزايش مى دهد و نتيجه هيچ يك قطعى نيست . و اين يك نمونه بارز ازعدم توانايى انسان ازيك سو و نشانه روشن از مالكيت و حاكميت و خالقيت خداوند از سوى ديگر است . جالب اين كه : در اين آيه اناث ( دختران ) را بر ذكور ( پسران ) مقدم داشته تا از يك سو بيانگر اهميتى باشد كه اسلام به احياى شخصيت زن مى دهد و از سوى ديگر به آن ها كه به خاطر پندارهاى غلط از تولد دختر كراهت داشتند ، بگويد او برخلاف خواسته شما آن چه را كه به آن تمايل نداريد ، مى دهد و اين دليل بر اين است كه

تفسير مردان (409)

انتخاب به دست شما نيست . تعبير به « يَهَبُ

» ( مى بخشد ) دليل روشنى است كه هم دختران هديه الهى هستند و هم پسران و فرق گذاشتن ميان اين دو از ديدگاه يك مسلمان راستين صحيح نيست ، هر دو « هبه » او مى باشند. توجه به اين نكته نيز لازم است كه « عقيم » از ماده « عُقْم » در اصل به معنى خشكى و يبوست است كه مانع از قبول اثر مى شود و زنان عقيم ، به زنانى مى گويند كه رحم آن ها آمادگى براى پذيرش نطفه مرد و پرورش فرزند ندارد ، بادهاى « عقيم » را از اين جهت عقيم مى گوين_د ك_ه قادر بر پيوند ابرهاى باران زا نيست و روز « عقيم » به روزى گفته مى ش_ود ك_ه سرور و شادى در آن نباشد و اين كه از روز قيامت به عنوان « يوم عقيم » ياد شده ، به خاطر آن اس__ت ك__ه روزى بع__د از آن نيست كه بت__وانن__د به جب__ران گ__ذشت__ه بپ__ردازند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

أَوْ يُ____زَوِّجُهُ__مْ ذُكْ___رَانًا وَإِنَ___اثًا

يا اگر بخواهد هم پسرانى به آنان مى بخشد و هم دخترانى و از هر دو جنس براى آنان گرد مى آورد و ارزانى مى دارد.

وَ يَجْعَ_____لُ مَ___نْ يَشَ_____اءُ عَقِيمًا

و هركس را بخواهد نازا و عقيم قرار مى دهد و به او فرزندى ارزان__ى نم__ى دارد؛

إِنَّهُ عَلِي__مٌ قَ_دِيرٌ

چرا كه ذات پاك و بى همتاى خدا به حال بندگانش دانا و در آفرينش و تدبير امور هستى ت_وان_است.

(410) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اى انسان به پدر و مادر نيكى كن !

وَ وَصَّيْنَا الاِْنْسانَ بِوالِدَيْهِ اِحْسانا حَمَلَتْهُ اُمُّهُ كُرْهاوَ وَضَعَتْهُ كُرْها وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا حَتّى اِذا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَ بَلَغَ اَرْبَعينَ سَنَةً قالَ رَبِّ اَوْزِعْنى اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتى اَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَ

عَلى والِدَىَّ وَ اَنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضي_هُ وَ اَصْلِحْ لى فى ذُرِّيَّتى اِنّى تُبْ_تُ اِلَيْ_كَ وَ اِنّ_ى مِنَ الْمُسْلِمينَ

ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند ،مادرش او را با ناراحتى حمل مى كند و با ناراحتى بر زمين مى گذارد و دوران حمل و از شير بازگرفتنش، سى ماه است، تا زمانى كه به كمال ق__درت و رش__د ب__رس__د و به چه__ل س__الگ__ى وارد گ__ردد، مى گ___وي__د: پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم دادى ، به جا آورم و عمل ص__الح__ى انج__ام ده__م كه از آن خشن__ود باشى و ف__رزن__دان مرا ص__ال__ح كن، من به س__وى تو بازمى گ__ردم و توب_ه مى كن__م و م_ن از مسلمين_م. (15 / احقاف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« وَصِيَّ_ة » و « تَوْصِيَ_ة » به معنى مطلق سفارش است و مفهوم آن منحصربه سفارش هاى مربوط به بعد از مرگ نيست ، لذا جمعى در اين جا آن را به معنى " امر و دستورو فرمان" تفسيركرده اند. «اَوْزِعْنى» از ماده « ايزاع » است كه به چند معنى آمده ؛ توفيق ، الهام كردن ، ايجاد عشق و علاقه و بازداشتن از انحراف. «مادر» درطول اين سى ماه، بزرگ ترين ايثار و فداكارى را درموردفرزندش انجام مى دهد. از نخستين روزهاى انعقاد نطفه ، حالت مادر دگرگون مى شود و ناراحتى ها پشت سر يكديگر مى آيد ، حالتى كه به حالت « ويار » ناميده مى شود و يكى از سخت ترين حالات مادر است ، روى مى دهد و پزشكان مى گويند : بر اثر كمبودهايى است كه در جسم مادر به خاطر ايثار به فرزند رخ مى دهد. هرقدر جنين رشد و نمو بيشترى مى كند، مواد بيشترى از

شيره جان مادر مى گيرد و حتى روى استخوان ها و اعصاب او اثر مى گذارد، گاه خواب و خوراك و استراحت و آرامش را از او مى گيرد و در آخر دوران حمل ، راه رفتن و حتى نشست و برخاست براى او مشكل مى شود اما با صبر و حوصله تمام و به عشق فرزندى كه به زودى چشم به دنيا مى گشاي_د و ب_ر روى مادر لبخند مى زند ، تمام

تفسير مردان (411)

اين ناملايمات را تحمل مى كند. دوران وضع حمل كه يكى از سخت ترين لحظات زندگى مادر است ، فرامى رسد تا آن جاكه گاه مادر، جانش را برسر فرزند مى نهد. به هر حال بار سنگينى را بر زمين گذارده ، دوران سخت ديگرى ش_روع مى شود ، دوران مراقبت دائم و شب_انه روزى از فرزند ، دورانى كه بايد به تمام نيازهاى كودكى پاسخ گويد كه هيچ گونه قدرت بر بيان نيازهاى خود ندارد ، اگر دردى دارد ، نمى تواند محل درد را تعيين كند و اگر ناراحتى از گرسنگى و تشنگى و گرما و سرما دارد، قادر به بيان آن نيست ، جز اين كه ناله سر دهد و اشك ريزد و مادر بايد با كنجكاوى و صبر و حوصله تمام ، يك يك اين نيازها را تشخيص دهد و برآورده كند. نظافت فرزند در اين دوران ، مشكلى طاقت فرسا است و تأمين غذاى او كه از شيره جان مادر گرفته مى شود، ايثارى بزرگ است. بيمارى هاى مختلفى كه در اين دوران دامان نوزاد را مى گيرد و مادر بايد با شكيبايى فوق العاده به مقابله با آن ها برخيزد ، مشكل ديگرى است. اين كه قرآن در اين جا تنها از ناراحتى هاى مادر سخن به ميان آورده و از پدر ، سخنى

نگفته ، به خاطر عدم اهميت آن نيست ، چراكه پدر نيز در بسيارى از اين مشكلات ، شريك م_ادر اس_ت ، ولى چون مادر سهم بيشترى دارد ، بيشتر روى او تكيه شده است. در حديثى آمده است كه مردى ن_زد رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله آم_د و ع_رض ك_رد : «مَنْ اَبُرُّ؟ قالَ: اُمَّكَ ، قالَ : ثُمَّ مَنْ ؟ قالَ : اُمَّكَ ، قالَ : ثُمَّ مَنْ ؟ قالَ : اُمَّكَ ، قالَ : ثُمَّ مَنْ ؟ قالَ : اَباكَ : اى رسول خدا به چه كسى نيكى كنم ؟ فرمود : به م_ادرت ، ع_رض ك_رد : بع_د از او به چه كسى؟ فرمود : به مادرت، براى سومين بار عرض كرد: بعد از او به چه كسى ؟ باز فرمود: به مادرت و در چهارمين بار وقتى اين سؤال را تكراركرد، فرمود: به پدرت » .(1) درحديث ديگرى آمده كه مردى، مادر پير و ناتوان خود را بر دوش گرفته بود و به طواف مشغول بود ، در همين هنگام خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد ، عرض كرد : « هَلْ اَدَّيْتُ حَقَّها : آيا حق مادرم را اين سان ادا كرده ام »؟ پيامبر صلى الله عليه و آله در جواب فرمود : « لا وَ لا بِزَفْرَةٍ

1- « روح المعانى » ، جلد 26 ، صفحه 16 .

(412) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

واحِدَةٍ : نه حتى يك نفس او را جبران نكردى » .(1) دراين جا اين سؤال مطرح مى شود كه در آيه 233 سوره بقره ، دوران شيرخوارگى ، دو سال كامل ( 24 ماه ) ذكر شده است : « وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ اَرادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ: مادران

فرزن_دان خ_ود را دو س_ال كام_ل شي_ر مى دهن_د ، آن ها كه بخواهن_د دوران شير دادن را تكميل كنند ». در حالى ك_ه مجموع « دوران حمل و شيرخوارگى » در آيه مورد بحث، فقط سى ماه ذكر شده ، مگر ممكن است دوران حمل شش ماه باشد؟ فقهاء و مفسران با الهام از روايات اسلامى در پاسخ گفته اند : آرى حداقل دوران حمل ، 6 ماه و حداكثر دوران مفيد رضاع ، 24 ماه است ، حتى از جمعى از پزشكان پيشين همچون «جالينوس» و «ابن سينا» نقل شده كه گفته اند: خود باچشم شاهد چنين امرى بوده اند كه فرزندى بعداز شش ماه به دنيا آمده است. ضمنا از اين تعبير قرآنى مى توان استفاده كرد كه هرقدر از مقدار حمل كاسته شود ، بايد بر مقدار دوران شيرخوارگى افزود، به گونه اى كه مجموعا 30 ماه تمام را شامل گردد . از « ابن عباس » نيز نقل شده كه : « هرگاه دوران باردارى زن ، 9 ماه باشد ، بايد 21 ماه فرزند را شير دهد و اگر مدت حمل ، 6 ماه باشد ، بايد 24 ماه شير دهد. قانون طبيعى نيز همين را ايجاب مى كند ، چرا كه كمبودهاى دوران حمل در دوران شيرخوارگى بايد جبران گردد. سپس مى افزايد : « حيات انسان همچنان ادامه مى يابد تا زمانى كه به كمال قدرت و نيروى جسمانى رسد و به مرز چهل سالگى وارد گردد » (حَتّى اِذابَلَغَ اَشُدَّهُ وَ بَلَغَ اَرْبَعينَ سَنَةً). بعضى از مفسران ، « بُلُوغ اَشُدّ » ( رسيدن به مرحله توانايى ) را با رسيدن به چهل سالگى هماهنگ و براى تأكيد مى دانند ، ولى ظاهر اين است كه «

بُلُوغ اَشُدّ » ، اشاره به "بلوغ جسمانى" و رسيدن به « اَرْبَعينَ سَنَةً » ( چهل سالگى ) اشاره به "بلوغ فكرى و عقلانى" است ، چراكه معروف است كه انسان غالبا در چهل سالگى به مرحله كمال عقل مى رسد و گفته اند كه : غالب انبياء در چهل سالگى به نبوت ، مبعوث شدند.

1- « فى ظِلالِ الْقُرآن » ، جلد 7 ، صفحه 415 .

تفسير مردان (413)

ضمنا در اين كه سن بلوغ قدرت جسمانى ، چه سنى است ؟ در آن نيز گفتگو است ، بعضى همان سن معروف بلوغ را مى دانند كه در آيه 34 سوره اسراء در مورد يتيمان نيز به آن اشاره شده ، درحالى كه در بعضى از روايات تصريح شده كه سن هيجده سالگى مى باشد. البته مانعى ندارد كه اين تعبير در موارد مختلف، معانى متفاوتى دهد كه با قرائن روشن مى شود. در حديثى آمده است : « اِنَّ الشَّيْطانَ يَجُ_رُّ يَدَهُ عَلى وَجْ_هِ مَنْ زادَ عَلَى الاَْرْبَعينَ وَ لَمْ يَتُبْ وَ يَقُولُ بِاَبى وَجْهٌ لايُفْلِحُ: شيط_ان دستش را به صورت كسانى كه به چهل سالگى برسند و از گناه توبه نكنند ، مى كشد و مى گويد : پ_درم فداى چهره اى باد كه هرگز رستگار نمى شود » ( و در جبين اي_ن انسان ، نور رستگارى نيست ) .(1) ب_ه هرحال قرآن در ادام_ه اي_ن سخن مى افزايد : اين انسان لايق و باايمان ، هنگامى كه به چهل سالگى رسيد ، سه چيز را از خدا تقاضا مى كن_د ؛ نخس_ت مى گوي_د : « پروردگارا! به من الهام ده و توفيق بخش تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم

ارزانى داشتى، به جا آورم » (قالَ رَبِّ اَوْزِعْنى اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتى اَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَ عَلى والِدَىَّ). اين تعبير نشان مى دهد كه انسان باايمان در چنين سن و سالى ، هم از عمق و وسعت نعمت هاى خدا بر او آگاه مى گردد و هم از خدماتى كه پدر و مادر به او كرده است تا به اين حد رسيده ، چراكه در اين سن و سال ، معمولاً خودش پدر يا مادر مى شود و زحمات طاقت فرسا و ايثارگرانه آن دو را باچشم خود مى بيند و بى اختيار به ياد آن ها مى افتد و به جاى آن ها در پيشگاه خدا شكرگزارى مى كند. در دومي_ن تقاضا عرضه مى دارد : « خداوندا ! به من توفيق ده تا عمل صالح به جا آورم ، عملى كه تو از آن خشنود باشى » ( وَ اَنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضيهُ ). و بالاخره در سومين تقاضايش عرض مى كند : « خداوندا! صلاح و درستكارى را در فرزندان و دودمان من ت_داوم بخ_ش » (وَ اَصْلِحْ لى فى ذُرِّيَّتى ). تعبير به « لى » ( براى من ) ضمنا اشاره به اين است كه صلاح و نيكى فرزندان من چنان باشد كه نتايجش عايد من نيز بشود. و تعبير به « فى ذُرِّيَّتى »

1- « روح المعانى » ، جلد 26 ، صفحه 17 .

(414) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

( در فرزندان من ) به طور مطلق ، اشاره به تداوم صلاح و نيكوك_ارى در تمام دودمان او است. جالب اين كه در دعاى اول ، پدر و مادر را شريك مى كند و در دعاى سوم ، فرزندان را ، ولى در دعاى دوم ، براى خود دعا مى كند

و اين گونه است انسان صالح كه اگر با يك چشم به خويشتن مى نگرد ، با چشم ديگر به افرادى كه بر او حق دارند ، نگاه مى كند. در پايان آيه دومطلب را اعلام مى دارد كه هر كدام بيانگر يك برنامه عملى مؤثر است ، مى گويد : « پروردگ_ارا ! من در اين سن و سال به سوى تو بازمى گردم و توبه مى كنم » ( اِنّى تُبْتُ اِلَيْكَ ). به مرحله اى رسيده ام كه بايد خطوط زندگى من تعيين گردد و تا به آخر عمر همچنان ادامه يابد ، آرى من به مرز چهل سالگى رسيده ام و براى بنده اى چون من چقدر زشت و نازيبا است كه به سوى تو نيايم و خودم را از گناهان با آب توبه نشويم. و ديگر اين كه مى گويد : « من از مسلمين هستم » ( وَ اِنّى مِنَ الْمُسْلِمينَ ). در حقيقت اين دو جمله پشتوانه اى است براى آن دعاهاى سه گانه و مفهومش اين است كه : « چون من توبه كرده ام و تسليم مطلق در ب__راب__ر ف__رم__ان تو هست_م ، تو نيز بزرگوارى كن و مرا مشمول آن نعمت ها بفرما » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«اَوْزِعْنى»: واژه «ايزاع» در اصل به مفهوم واداشتن به كارى كارى با نرمش و لطف و مداراست.

وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْ__را

و ب__ار برداشتن م__ادر و به دني__ا آوردن ك__ودك و از شي__ر گرفتن او س__ى م__اه ب__ه ط__ول مى انج__امد، چرا كه كمترين مدت باردارى مادر و دوران كامل شيرخوارگى كودك سى ماه است.

«ابن عباس» بر آن است كه: هرگاه دوران باردارى زن نُه ماه به طول انجامد، در آن صورت دوران شيرخوارگى كودك بيست و

يك ماه خواهد بود؛ امّا اگر مادرى شش ماهه كودك خويش را به دنيا آورد، كودك او بيست و چهار ماه شير خواهد خورد.

تفسير مردان (415)

حَتَّى إِذَا بَلَ____غَ أَشُ_____دَّهُ

تا آن گاه كه آن فرزند به اوج توانمندى و رشد كامل خويش نايل آمد . به باور پ___اره اى منظ__ور چه__ل س__الگ__ى است و اين هم__ان اوج كم__ال و مرحله اى است ك__ه پي___امب____ران به دري__افت وح__ى و پيام خ___دا مفتخ___ر ش__دن__د.

وَ بَلَ_____غَ أَرْبَعِي______نَ سَنَ____ةً و به م___رز چه___ل س__الگ__ى رسي___د.(1)

با اين بيان چنين دريافت مى گردد كه دوران كمال، رسيدن به چهل سالگى است و انسان دراين مرحله به نعمت خرد و خردمندى و تجربه و آگاهى و قدرت مقايسه و انتخ__اب و رأى مى رس__د.

قَ__الَ رَبِّ أَوْزِعْنِ__ي أَنْ أَشْكُ____رَ نِعْمَتَ__كَ الَّتِ__ي أَنْعَمْ__تَ عَلَ_يَّ وَ عَلَ__ى وَالِدَيَّ

در اين مرحله است كه مى گويد: پروردگارا! به من الهام بخش و توفيق ارزانى دار تا سپ__اس نعمت__ى را ك_ه به من و پدر و مادرم ارزان__ى داشت__ى بج__ا آورم؛

وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ

و ياريم كن تا كارى شايسته انجام ده__م كه تو از آن كار خشنود گردى.

وَ أَصْلِ__حْ لِي فِ_ي ذُرِّيَّتِي

و تو اى پروردگار من! بر من منت گذار و درستكارى و صلاح و رستكارى و فلاح را در دودم__ان م__ن قرار ده و ب__راى من در آنه__ا شايستگى و نام نيك گذار.

از ديدگاه برخى اين فراز از آيه شريفه دعا مى باشد كه به منظور اصلاح و سازندگى آنان از بارگاه خدا خواسته مى شود تا آنان در زندگى فرمان خدا را اطاعت و مقررات او را رعايت كنند و يكتاپرست باشند. به باور ما نيز اين ديدگاه بهتر به نظر مى رسد، چرا كه اگر فرزندان انسان

خدا را فرمان برند، در حقيقت به پدر و مادر نيز نيكى

1. در روايات رسيده نيز به صورت هاى مختلف به چهل سالگى به عنوان مرحله كمال انسان اشاره رفته است. در روايت است كه شيطان بر چهره كسى كه به چهل سالگى رسيده، امّا تربيت نيافته و توبه نپذيرفته است، دست مى كشد و مى گويد: بَاَبى وَجْهٌ لايُفْلِحُ. پدرومادرم فداى چهره اى بادكه هرگزرستگار نخواهد شد.روح المعانى، ج 26، ص 17.

(416) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كرده اند. و واژه «ذُرِّيَّة» در دعا نشانگر آن است كه او به نسل و تبار و دودمانش دعا مى كند، چرا كه اين واژه در مورد فرزندانى كه پس از انسان به دنيا مى آيند، به كار مى رود. «سهل بن عبدالله» در تفسير اين جمله مى گويد: منظور اين است كه: پ__روردگ___ارا! ف__رزن__دان م__را ب__راى من نسل__ى ش__ايست__ه و پرافتخار و براى خ__ودت بن__دگ___انى درستك__ار و ش__ايست__ه كردار قرار ده.

إِنِّي تُبْ____تُ إِلَيْ__كَ

من از گناهان و لغ___زش ه_ايم ب_ه س__وى تو ب__ازمى گردم.

وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ

و از اس_لامگ__رايان واقعى و فرمانبرداران بارگاه تو هستم.

فيلمى كوتاه از آغاز تا فرجام يك زندگى خداپسندانه(1)

در آي__ه م__ورد بحث قرآن از جمله اين درس را مى دهد كه فيلمى كوتاه و گويا از آغاز زندگى يك انسان مترقى و شايسته كردار تا فرجام زندگى او و نيز آرزوها و آرم__ان ه__ا و خواسته ها و هدفها و س__رانج___امِ او را به تابلو مى برد كه راهگشا و راهنم_ا و اله__ام بخش است كه اين گ__ونه ت__رسي__م مى گردد:

1_ در مرحل__ه نخست ب__اي__د به سلامت جس__م و رش__د جسمى انسان انديشيد.

2_ در گام دوّم، سخن از رشد فكرى و عقلى وعاطفى و روحى و وجدانى انسان است، كه در ت__ربي__ت ب__اي__د م__ورد نظ__ر مربيان قرار گيرد.

3_ آن گاه است كه انسان به مرحله

سپاس آفريدگار خويش مى رسد و راه بندگى و پ__روا و ع__دالت و آزادگى و رعايت حقوق انسانها و تضمين حقوق بشر را در دستور ك__ار ق__رار مى دهد.

1 _ انتخاب اين قبيل تيترها توسط «مترجم» بوده است و منظور از مترجم در زيرنويسهاى كل اين كتاب ، دانشمند فرزانه جناب حجة الاسلام على كرمى مى باشند كه ترجمه آيات ، تحقيق و نگارش ترجمه تفسير مجمع البيان را به انجام رسانده اند.

تفسير مردان (417)

4_ و نيز به سپاس گزارى از پدر و مادر و مربّيان و آموزگاران و كسانى كه در تربيت و س__ازن__دگى او كوشي___ده اند.

5_ اين انسان در صورتى كه دستخوش لغزش گرديد، بى درنگ به بارگاه خدا بازمى گ__ردد و ت__وبه مى كن_د.

6_ و نيز با هم___ه وجود به انج__ام كار ش__ايست__ه پ__اى مى فش___ارد.

7_ و نيز به تربيت نس__ل شايسته و فرزندان نيكوكردار همت مى گمارد.

8_ و سرانجام هم به جايى اوج مى گيرد كه سراسر تسليم خدا مى شود.

آرى، مربيان و آموزگاران و حكومت و جامعه بايد در تربيت نسل ها اين نكات و مراحل را در نظر داشته باشند.(1)

1. روح المعانى، ج 26، ص 16.

(418) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اُولئِ__كَ الَّذينَ نَتَقَبَّ__لُ عَنْهُ__مْ اَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ فى اَصْح__ابِ الْجَنَّ__ةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذى ك__انُ__وا يُ__وعَ__دوُنَ

آن ها كسانى هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم و از گناهانشان مى گذريم و در ميان بهشتيان جاى دارند ، اين وعده صدقى است كه وعده داده مى شدند. (16 / احقاف)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه ، بيان گويايى است از اجر و پاداش اين گروه از مؤمنان شكرگزار صالح العمل و توبه كار كه به سه پاداش مهم در آن اشاره شده است. نخست مى فرمايد : « آن ها كسانى

هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم ». با اين كه خداوند همه اعمال نيك رامى پذيرد ، چرا مى گويد : « بهترين اعمال آن ها را پذيرا مى شود »؟ در پاسخ اين سؤال ، جمعى از مفسران گفته اند : منظور از بهترين اعمال ، واجبات و مستحبات است در برابر مباحات كه اعمال خوبى است ، اما چيزى نيست كه مورد پذيرش واقع شود و اجر و ثوابى به آن تعل_ق گي__رد .(1) پاسخ ديگر اين كه خداوند ، بهترين اعمال آن ها را معيار پذيرش قرار مى دهد و حتى اعمال درجه دو و كم اهميت آن ها را به حساب اعمال درجه يك به فضل و رحمتش مى گذارد، اين درست به آن مى مانَد كه خريدارى به عنوان فضل و كرم ، اجناس متفاوتى را كه ازطرف فروشنده اى عرضه شده است، به بهاى جنس اعلاء محاسبه كند و از فضل و لطف خداوند، هر چه گفته شود ، عجيب نيست. موهبت دوم ، پاكسازى آن ها است ، مى گويد: « ما از گناهانشان مى گذريم ». « درحالى كه در ميان بهشتيان جاى دارند » و اين سومين موهبت الهى نسبت به آن ها است كه آنان را با اين كه لغزش هايى داشته اند ، شستشو داده ، در كن__ار نيك__ان و پاك__انى ج__اى مى ده__د كه از مق__رب__ان درگ__اه اوين__د .

1- « مجم____ع البي____ان » ، « المي_____زان » و غي____ره ، ذي____ل آي____ات م____ورد بح_______ث .

تفسير مردان (419)

انس_ان بهشتى از ديدگ_اه قرآن

دو آيه مورد بحث ، ت__رسيم__ى است از يك انسان مؤمن بهشتى كه هفت مرحله به شرح زير را در زن__دگى ط_ى مى كند ؛

1 _ رش____د جسم___ان________ى .

2 _ كم________ال عقل___________ى .

3 _ شكرگزارى در برابر نعمت هاى پروردگار .

4 _

شكر زحم_ات طاقت فرس_اى پدر و مادر .

5 _ به موقع از لغزش ها و خطاها توب_ه كردن .

6 _ به انجام اعمال ص_الح از جمل___ه ت__ربي__ت ف__رزن__دان اهتم___ام ورزيدن .

7 _ و سرانجام به مقام تسليم مطلق در برابر فرمان الهى ، صعود كردن و همين امر سبب مى شود كه غرق در رحمت و غفران و نعمت هاى گوناگون خداوند شود. آرى بايد يك انسان بهشتى را از اين صف__اتش شناخت .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

منظ__ور از آن__ان هم__ان كس__انى هستن__د كه در آيات گذشته از آنان سخن رفت و از ايم__ان و عم__ل ش__ايست__ه، سپاس از نعمت هاى خ__دا و ت__وب__ه و ف__رم__انبردارى از ذات بى همتاى او سخ__ن مى گفتن__د؛ و منظ__ور از ك__اره__اى ش__ايست__ه يا شايست__ه ت__رين كارها، عبادت هاى واجب و مستحب آنان است كه ب__رت__رين پ__اداش را دري__اف__ت م____ى دارن_____د.

وَ نَتَج_______اوَزُ عَ__نْ سَيِّئَ___اتِهِ____مْ

و از گناهان آنان ني_ز مى گ_ذري_م.

فِ___ي أَصْحَ__________ابِ الْجَنَّ________ةِ

اين فراز از آيه شريفه در موضع نصب و حال مى باشد و منظور اين است كه: اين در

(420) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

حالى است كه آنان در زمره اهل بهشت هستند.

وَعْ___دَ الصِّ___دْقِ الَّ__ذِي كَ__انُ___وا يُ_وعَ___دُونَ

اين هم__ان وع__ده راست و درستى است كه هم_اره به آنان وع__ده داده مى ش__د.

منظورازاين وعده راست وعده خدامى باشدكه به ايمان آوردگان وعده فرمود كه كارهاى شايسته شايسته كرداران را پذيرفته و لغزش ها و گناهانشان را مى بخشايد و در پرتو فضل و كرم خويش اگر بخواهد عذاب را با توبه و آمرزشخواهى يا بدون آن از آنان برخواهد داشت.

لازم به ي__ادآورى است كه اي__ن وع__ده، هم__اره از زبان پيام آوران خدا به مردم داده ش____ده اس__ت.

تفسير مردان (421)

پايمال كنن_دگان حقوق پدر و مادر

وَ الَّذى قالَ لِوالِدَيْهِ اُفٍّ لَكُما اَتَعِدانِنى اَنْ اُخْرَجَ وَ قَدْخَلَتِ الْقُروُنُ مِ__نْ قَبْل__ى وَ

هُما يَسْتَغيثانِ اللّهَ وَيْلَكَ امِنْ اِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ ما هذا اِلاّ اَساطيرُ الاَْوَّلينَ

كسى كه به پدر و مادرش مى گويد: اف بر شما ! آيا به من وعده مى دهيد كه روز قيامت مبعوث مى شوم ؟ در حالى كه قبل از من اقوام زيادى بودند ( و هرگز مبعوث نشدند ) و آن ها پيوسته فرياد مى كشند و خدا را به يارى مى طلبند كه واى بر تو ، ايمان بياور كه وعده خدا، حق است، ام__ا او پي__وسته مى گ__وي__د : اين ه_ا چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست.(17 / احقاف)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيات قبل ، سخن از مؤمنانى در ميان بودكه در پرتو ايمان و عمل صالح و شكر نعمت هاى حق و توجه به حقوق پدر و مادر و فرزندان، به مقام قرب الهى راه مى يابند و مشمول الطاف خاص او مى شوند. اما در آيات 17 تا 19 ، سخن از كسانى است كه در نقطه مقابل آن ها قرار دارند ، افرادى بى ايمان و حق نشناس و عاق پدر ومادر. اوصافى كه از اين آيه درباره آن گروه استفاده مى شود، چند وصف است؛ بى احترامى و اسائه ادب نسبت به مقام پدر و مادر ، زيرا « اُفّ » در اصل به معنى هر چيز كثيف و آلوده است و در مقام توهين و تحقير گفته مى شود. ديگر اي_ن ك_ه نه تنها ايمانى به قيامت و روز رستاخيز ندارند ، بلكه آن را به باد مسخره گرفته ، ج_زء افسانه ها و پندارهاى خرافى مى شمرند. وصف ديگرشان اين است كه گوش شنوا ندارند، تسليم در برابر حق نيستند و روحشان از غرور و جهل و خودخواهى انباشته است. آرى پدر و مادر دلسوز او هرچه تلاش و

كوشش مى كنند كه او را از گرداب جهل و بى خبرى نجات دهند ، تا اين فرزند دلبند گرفتار عذاب دردناك الهى نشود ، او همچنان در كفر خ__ود پافش__ارى مى كن__د و اص__رار م_ى ورزد و سرانج__ام ناچار او را رها مى كنند.

(422) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اين__ك سخ__ن از كس__انى است كه نه سپاس نعم__ت هاى خ___دا را مى كنند و نه حق___وق پ__در و م__ادر را پ__اس مى دارن__د.

در اين مورد در آيه مورد بحث مى فرمايد:

وَ الَّ____ذِي قَ_____الَ لِ____وَالِ__دَيْ__هِ أُفٍّ لَكُمَ_____ا

و آن كسى كه هرگاه پدر و مادرش از سر مسئوليت و دلسوزى و خيرخواهى او را به ايمان و پروا و انجام كارهاى شايسته و آراستگى به اخلاق و ارزش هاى انسانى دعوت مى كنند، به آنان پرخاشگرانه فرياد برمى آورد كه: اف بر شما! اين جمله نشان خشم و نفرت و حرمت شكنى و بى ادبى است و مفهوم آن اين است كه: «بُعْداً لَكُما» از رحمت خدا دور باشيد؛ يا از برابر ديدگانم دور باشيد تا شما را نبينم.

به ب__اور پ___اره اى منظ__ور اين است كه گستاخانه به آنان مى گويد: كثافت ها! زب__ال__ه ها! درست همان گونه كه انسان به هنگامى كه بوى نامطبوعى به مشامش ب_رس_د واكنش نشان مى دهد و اظهار تنفر و انزجار مى نمايد.

أَتَعِ__دَانِنِي أَنْ أُخْ_رَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي

آيا به من وعده مى دهيد كه در آستانه رستاخيز و روز قيامت از گور خويش زنده و برانگيخته خواهم شد، با اينكه جامعه ها و امت هايى پيش از من مرده اند و روزگارشان سپرى گرديده و هرگز بازنيامده اند و به زندگى بازنگشته اند؟!

وَ هُمَ__________ا يَسْتَغِيثَ__________انِ اللَّ__________هَ

امّا آن پدر و مادر با ايمان و درست انديش در برابر اين پرخاشجويى و خيره سرى فرزند

خويش به بارگاه خدا روى مى آورند و در حالى كه خدا را به فريادرسى مى خوانند و از ذات پاك و بى همتاى او مى خواهند تا دست فرزندشان را با مهر و لط__ف و بخش__اي__ش خ__وي__ش بگي__رد و او را به س__وى ايمان و پذيرش حق راه نم__اي__د، در هم__ان ش__راي__ط به ف_رزند خ_ويش مى گويند:

تفسير مردان (423)

وَيْلَ___كَ آمِ____نْ

واى بر تو! واى... از روز رستاخيز و حساب خدا پروا كن و به آنچه پيامبر خدا آورده است و مردم را راه مى نمايد ايمان آور!

إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ

چ__را كه بى گمان وعده خدا در مورد برانگيخته شدن مردگان و حساب و كتاب و پ__اداش و كيف___ر روز رست__اخيز ح_ق است؛

فَيَقُ_____ولُ مَا هَ___ذَا اِلاّ أَسَ__اطِي___رُ الْأَوَّلِي___نَ

امّا آن فرزند خيره سر با گستاخى و حق ناپذيرى مى گويد: اين قرآن و آنچه كه شما مرا به سوى آن فرا مى خوانيد، چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست و هيچ كدام واقعي__ت ن__دارد!

گروهى از جمله «حسن» و «زَجّاج» برآنند كه: پيام آيه جهانشمول و عام است و هر ف__رزن__د گست__اخ و خي_ره سرى را شامل مى گردد كه به جاى حق پذيرى و نمك شناسى، با پدر و مادر بدرفتارى كند و سخنان درست و سنجيده آنان را نپذيرد. اين حقيقت از ادامه آيات نيز دريافت مى گردد.

(424) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اوُلئِكَ الَّذينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فى اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ اِنَّهُمْ كانُوا خاسِرينَ

آن ها كسانى هستند كه ف__رم__ان عذاب هم__راه اق__وام ( ك__اف__رى ) كه قب__ل از آن ها از جن و انس ب_ودن_د ، درباره آن ها مسجل شده ، چرا كه همگى زيانكار بودند. (18 / احقاف)

شرح آيه از تفسير نمونه

همان طور كه در آيات گذشته پاداش مؤمنان صالح العمل بيان شد،

در اين جا سرانجام كار كافران جسور و خيره سر را نيز بيان كرده اس_ت. در مقايسه اين دو گروه دوزخى و بهشتى ، در اين آيات به اين امور برخورد مى كنيم. آن ها مدارج رشد و تكامل خود را طى مى كنند ، درحالى كه اين ها همه سرمايه هاى خويش را از دست مى دهند و زيانكارند. آن ها حق شناسند و شكرگزار ، حتى در برابر پدر و مادر ، اما اين ها حق نشناسند و جسور و بى ادب ، حتى نسبت به والدينشان. آن ها « همراه مقربان خداوند » در بهشتند و اين ها در « زمره اقوام بى ايمان » در دوزخند و هريك به گروه همجنس خود ملحق مى شوند. آن ها از لغزش هاى خود توبه مى كنند و در برابر ح__ق ، تسلي__م هستند ام__ا اين ها طغي__انگ__ر و سركش و خودخواه و متكبر هستند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آن___ان هم__ه گ__رفت__ار كيف__ر ك__ردارش__ان مى گ__ردن__د چ__را كه هم__ه آنان از زي__انك__اران ب__ودن__د. آرى، آن__ان با گن__اه و نافرمانى خ__دا خويشتن را به كام ه__لاك__ت و ع__ذاب افكن__دن__د و ك__دامي__ن زيان از اين سهمگين تر و رس__وات_ر؟!

تفسير مردان (425)

وَ لِكُ___لٍّ دَرَج___اتٌ مِمّ_ا عَمِلُ__وا وَ لِيُوَفِّيَ_هُ__مْ اَعْم__الَهُ__مْ وَ هُ__مْ لا يُظْلَمُ__ونَ

و براى هركدام از آن ها درجاتى است بر طبق اعمالى كه انجام داده اند، تا خداوند كارهاى آن ها را بى كم وكاست به آنان تحويل دهد و به آن ها هيچ ستمى نخواهدشد.(19 / احقاف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« دَرَجات » جمع « دَرَجَة » معمولاً به پله هايى گفته مى شود كه از آن به سمت بالا مى روند و « دَرَكات » جمع « دَرَك » به پله هايى گفته مى شود كه از آن به طرف پايين حركت مى كنند ، لذا در مورد بهشت ، « درجات »

و در مورد دوزخ ، « دركات » گفته مى شود ، ولى در آيه مورد بحث ، كه هردو باهم ذكر شده ، با توجه به اهميت مقام بهشتيان ، هر دو به عنوان « درجات » آمده و به اصطلاح از باب « تغليب » است. چنان نيست كه بهشتيان يادوزخيان ، همه در يك درجه باشند ، بلكه آن ها نيز به تفاوت اعمالشان و به تناسب خلوص نيّت و ميزان معرفتشان ، مقامات متفاوتى دارند و اص_ل عدالت ، دقيقا در اين جا حاكم است. سپس مى افزايد : « وَ لِيُوَفِّيَهُمْ اَعْمالَهُمْ » ، اين تعبير اشاره ديگرى است به مسأله « تجسم اعمال » ك_ه در آن جا اعمال آدمى با او خواهد بود ، اعمال نيكش ، مايه رحمت و آرامش او اس__ت و اعم__ال زشت__ش ، م__اي__ه ب__لا و ناراحتى و رن__ج و ع__ذاب او .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به باور «ابن زيد» و «ابومسلم» منظور اين است كه: هركدام از ايمان آوردگان شايسته كردار و كفرگرايان گناهكار و ستمكار متناسب با شرايط و عملكردشان درجات و مراتبى خواهند داشت و روشن است كه درجات شايسته كرداران در بهشت پرنعمت و زيباى خداست و درجات كافران و ظالمان، عب__ارت از دركات دوزخ است.

وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ

ه__دف اين است كه پ__اداش و كيف__ر كارهايشان را به ط__ور كامل به آنان بدهيم.

وَ هُ__مْ لاَ يُظْلَمُ_ونَ

و به آنان هيچ ستمى نخواهد رفت.

آرى، با آنان براساس عدل و داد رفتار مى گردد، به گونه اى كه در مورد كسى كه در خور عذاب و كيفر نيست، ذرّه اى عذاب نخواهد بود و كسى كه در خور پاداش است ذرّه اى از او دري__غ نخ__واه___د ش___د.

(426) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پنج ويژگى ياران ويژه پيامبر صلى الله عليه و آله

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِرُحَماءُ بَيْنَهُمْ تَريهُمْ رُكَّعا سُجَّدا يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانا سيماهُمْ فى وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّوْريةِ وَ مَثَلُهُمْ فِى الاِْنْجيلِ كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِه يُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِيَغيظَ بِهِمُ الْكُفّارَ وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظيما

محمد فرستاده خدا است و كسانى كه با او هستند در برابركفار سرسخت و شديد و در ميان خود مهربانند ، پيوسته آن ها را در حال ركوع و سجود مى بينى ، آن ها همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند ، نشانه آن ها در صورتشان از اثر سجده نمايان است ، اين توصيف آن ها در ت__ورات است و ت__وصي__ف آن ه__ا در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پ__رداخت__ه ، تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و به قدرى نم__و و رش__د كرده كه زارع__ان را به شگفت__ى وامى دارد،اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد ، خداوندكسانى از آن ها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وع__ده آم_رزش و اجر عظيمى داده است. (29 / فتح)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه ترسيم بسيار گويايى را از اصحاب و ياران خاص پيامبر صلى الله عليه و آله و آن ها كه در خط او بودند، از لسان تورات و انجيل بيان ك_رده كه ه_م افتخ_ار و مباهاتى است براى آن ها كه در « حديبيه » و مراحل ديگر پايمردى به خرج دادند و هم درس آموزنده اى است براى همه مسلمانان درتمام قرون و اعصار. در آغاز مى فرمايد : « محمد فرستاده خدا

است ». سپس به توصيف يارانش پرداخته و اوصاف ظاهر و باط__ن و عواطف و افك_ار و اعمال آن ها را در طى پن_ج صف_ت چني_ن بي_ان مى كند :

1 _ «كس___انى ك___ه با او هستن_د در ب__راب__ر كف__ار ش__دي__د و محكم هستند» ( وَ الَّ______ذي__نَ مَعَ_____هُ اَشِ_______دّاءُ عَلَ____ى الْكُفّارِ ).

تفسير مردان (427)

2 _ در دومين وصف مى گويد: «اما درميان خود رحيم و مهربانند» (رُحَماءُبَيْنَهُمْ).

آن ها كانونى از عواطف و محبت نسبت به برادران و دوستان و هم كيشانند و آتشى سخت و س_وزان و س_دى محك_م و پولادين در مقابل دشمنان . در حقيقت عواطف آن ه_ا در اين « مه_ر » و « قه_ر » خلاص_ه مى شود .

3 _ در سومي_ن صف_ت كه از اعم_ال آن ه_ا سخ_ن مى گوي_د م_ى اف_زاي_د : « پيوسته آن ه_ا را در ح_ال رك_وع و سج_ود مى بين_ى و هم_واره ب_ه عب_ادت خ_دا مشغولن_د » ( تَريهُمْ رُكَّعا سُجَّدا ). اين تعبير عبادت و بندگى خدا را كه با دو ركن اصليش « ركوع و سجود » ترسيم شده به عنوان حالت دائمى و هميشگى آن ها ذكر مى كند ، عب__ادتى كه رم__ز تسلي__م در برابر فرمان حق و نفى كبر و خودخواهى و غرور ، از وجود ايشان است .

4 _ در چهارمين توصيف كه از نيت پاك و خالص آن ها بحث مى كند ، مى فرمايد : « آن ها همواره فضل خ__دا و رض__اى او را مى طلبن__د » (يَبْتَغُ__ونَ فَضْ__لاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْ_وانا ) .

نه براى تظاهر و ريا قدم برمى دارند و نه انتظار پاداش از خلق خدا دارند ، بلكه چشمشان تنه_ا به رض_ا و فضل او دوخته شده و انگيزه حركت آن ها در تمام

زندگى همين است و بس. حتى تعبير به « فَضْل » نشان مى دهد كه آن ها به تقصير خود معترفند و اعمال خود را كمتر از آن مى دانند كه پاداش الهى براى آن بطلبند ، بلكه با تمام تلاش و كوشش باز هم مى گويند خداوندا ! اگر فضل تو به يارى ما نيايد واى بر ما .

5 _ در پنجمين و آخرين توصيف از ظاهر آراسته و نورانى آن ها بحث كرده، مى گويد: « نشانه آن ها در صورتشان از اثر سجده نمايان است » (سيماهُمْ فى وُجُوهِهِمْ مِ__نْ اَثَ_رِ السُّجُودِ) .

«سيما» در اصل به معنى علامت و هيئت است ، خواه اين علامت در صورت باشد يا در جاى ديگر بدن هرچند در استعم_الات روزم_ره فارسى به نشانه ه_اى صورت و

(428) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وض__ع ظاه_رى چه_ره گفته مى شود. به تعبير ديگرى « قيافه » آن ها به خوبى نشان مى دهد كه آن ها انسان هايى خاضع در برابر خداون_د و ح__ق و قانون و عدالتند ، نه تنها در صورت آن ها ، كه در تمام وجود و زن_دگى آنان اين علامت منعكس است. به هرحال قرآن بعداز بيان همه اين اوصاف مى افزايد: « اين توصيف آن ها ( ياران محمد صلى الله عليه و آله ) در تورات است » ( ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّوْريةِ ). اين حقيقتى است كه از پيش گفته شده و توصيفى است در يك كتاب بزرگ آسمانى كه از پيش از هزارس__ال قبل نازل شده است. سپس به توصيف آن ها در يك كتاب بزرگ ديگر آسمانى يعنى « انجيل » پرداخته ، چنين مى گويد : « توصيف آن ها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته ، سپس به تقويت آن پرداخته ،

تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و به قدرى نمو و رشد كرده و پر بركت شده كه زارعان را به شگفتى وامى دارد » ( وَ مَثَلُهُمْ فِى الاِْنْجيلِ كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَ_ازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِه يُعْجِبُ الزُّرّاعَ ). «شَطْأَ» به معنى «جوانه» و «جوجه» است، جوانه هايى كه از پايين ساقه و كنار ريشه ها بيرون مى آيد. « آزَرَ » از ماده « مُؤازَرَة » به معنى معاونت است .

« اِسْتَغْلَظَ » از ماده « غلظت » ب_ه معنى سفت و محكم شدن است. جمل_ه « اِسْتَ_وى عَل_ى سُوقِ_هِ » مفه__ومش اي__ن اس_ت ك_ه ب_ه ح_دى محكم شده كه بر پاى خ_ود ايستاده ، ( توجه داشته باشيد كه « سوق » جمع « ساق » است ). تعبير « يُعْجِبُ الزُّرّاعَ» يعنى به حدى از نمو سريع و جوانه هاى زياد و محصول وافر رسيده كه حتى كشاورزانى كه پيوسته با اين مسائل سر و كار دارند در شگفتى فرو مى روند. جالب اين كه : در توصيف دوم كه در انجيل آمده نيز پنج وصف عمده براى مؤمنان و ياران محمد صلى الله عليه و آله ذكر شده است ، ( جوانه زدن _ كمك كردن براى پرورش _ محكم شدن _ برپاى خود ايستادن _ نمو چشمگير اعجاب انگيز ). درحقيقت اوصافى كه در تورات براى آن ها ذكر شده ، اوصافى است كه ابعاد وجود آن ها را ازنظرعواطف و اهداف و اعمال و صورت ظاهر بيان مى كند و امااوصافى كه در انجيل آمده بيانگرحركت و نمو و

تفسير مردان (429)

رشد آن ها در جنبه هاى مختلف است. آرى آن ها انسان هايى هستند با صفات والا كه آنى از « حركت » باز نمى ايستند ، همواره جوانه

مى زنند و جوانه ها پرورش مى يابد و بارور مى شود. همواره اسلام را با گفتار و اعمال خود در جهان نشر مى دهند و روز به روز خيل تازه اى بر جامعه اسلامى مى افزايند. سپس در دنباله آيه مى افزايد : اين اوصاف عالى ، اين نمو و رشد سريع و اين حركت پر بركت ، به همان اندازه كه دوستان را به شوق و نشاط مى آورد ، سبب خشم كفار مى شود : « اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد » ( لِيَغيظَ بِهِمُ الْكُفّارَ ) . و در پايان آيه مى فرمايد : « خداوند كسانى از آن ها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده اس_ت » ( وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظميا ). بديهى است اوصافى كه در آغاز آيه گفته شد ايمان و عمل صالح در آن جمع بود ، بنابراين تكرار اين دو وصف ، اشاره به تداوم آن است ، يعنى خداوند اين وعده را تنها به آن گروه از ياران محمد صلى الله عليه و آله داده كه در خط او باقى بمانند و ايمان و عمل صالح را تداوم بخشند و گرنه كسانى كه يك روز در زمره دوستان و ياران او بودند و روز ديگر از او جدا شدند و راهى بر خلاف آن در پيش گرفتند ، هرگز مشمول چنين وعده اى نيستند. جمله « وَالَّذينَ مَعَهُ » ( كسانى ك_ه ب_ا او هستن_د ) مفه_ومش همنشين بودن و مصاحبت جسمانى با پيامبر صلى الله عليه و آله نيست ، چراك_ه منافقين هم داراى چنين مصاحبتى بودند، بلكه منظوراز « مَعَهُ »

به ط_ور قط_ع هم_راه بودن از نظر اصول ايمان و تقوى است. بنابراين ما هرگز نمى توانيم از آيه فوق يك حكم كلى درباره همه معاصران و همنشينان پيامبر صلى الله عليه و آله استفاده كنيم. ولى هرگاه خودرا از پيشداورى ها تهى كنيم، قرائن روشنى در برابر ما وجود دارد كه اين عقيده مشهور را متزلزل مى سازد : جمله «رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ » در سوره توبه تنها مخصوص مهاجران وانصار نيست ، زيرا در همان آيه در كنار مهاجران و انصار « وَالَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسانٍ » قرار گرفته كه مفهومش شامل تمام كسانى است كه تا دامنه قيامت به نيكى از آن ها پيروى مى كنند.

(430) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

همان گونه كه «تابعان» اگر يك روز در خط ايمان و احسان باشند و روز ديگر در خط كفر و اسائ_ه (بدى كردن) قرار گيرند، از زيرچتر رضايت الهى خارج مى شوند. عين اين مطلب درب_اره «صحابه» نيز مى آيد ، زيرا آن ها را نيز در آخرين آيه سوره فتح مقيد به ايمان و عمل صالح كرده كه اگر يك روز اين عنوان از آن ها سلب شود از دايره رضايت الهى بيرون خواهند رفت. و به تعبيرديگر، تعبير به «احسان» هم در مورد « تابعان » است و هم در مورد « متبوعان » ، بنابراي_ن هر ك_دام از اين دو ، « خط احسان » را رها كنند مشمول رضايت خدا نخواهند بود .

محبت متقابل اسلامى

در روايات اسلامى كه در تفسير آيه اخير آمده است ، تأكيد فراوانى ب_ر روى اصل « رُحَماءُ بَيْنَهُمْ » ديده مى شود. از جمله در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « مسلمان برادر مسلمان است به او ستم نمى كند ، تنهايش نمى گذارد ، تهدي_دش نمى كن_د و س_زاوار اس_ت

مسلم_ان در ارتب_اط و پيوند و تعاون و محبت و مواسات با نيازمندان كوشش كند و نسبت به يكديگر مهربان باشند ، ت_ا مطاب_ق گفت_ه خداون_د «رُحَماءُ بَيْنَهُمْ» نسبت به يكديگر با محبت رفتار كنيد و حتى در غياب آن ها نسبت به امورشان دلسوزى كنيد ، آن گونه كه انص_ار در عص__ر رس__ول اللّه بودن__د » . (1) ولى عجيب است كه مسلمانان امروز از رهنمودهاى مؤثر اين آيه و ويژگى هايى كه براى مؤمنان راستين وياران رسول اللّه صلى الله عليه و آله نقل مى كند ، فاصله گرفته اند ، گاه آن چنان به ج_ان هم مى افتند و كينه توزى و خونريزى مى كنند كه هرگز دشمنان اسلام آن چنان نكردند. گاه با كف_ار آن چن_ان پيون_د دوست_ى مى بندن_د كه گوي_ى برادرانى از يك اصل و نسبند. نه خبرى از آن ركوع و سجود است و نه آن نيات پاك و « اِبْتِغاءِ فَضْلِ اللّه » و نه آثار سجود در چه_ره نمايان و نه آن نمو و رشد و جوانه زدن و قوى شدن و روى

1- « ن__ورالثقلي_ن » ، جل__د 5 ، صفحه 77 حديث 91 .

تفسير مردان (431)

پاى خود ايستادن. و عجب اين كه هرقدر از اين اصول قرآنى فاصله گرفته ايم به درد و رنج و ذلت و نكبت بيشترى گرفتار شده ايم، ولى باز متوجه نيستيم از كجا ضربه مى خ__وري__م؟ ب__از «حميّت هاى ج__اهلي__ت» مان__ع انديشه و تجديد نظر و ب__ازگشت به ق__رآن است، خ__داي__ا ما را از اين خواب عميق و خطرناك بيدار كن.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«كُفّار»: در اين جا به مفهوم كشاورز آمده است، چرا كه كشاورز بذرها و دانه را در دل خاك مى پوشاند و هرچيزى را انسان بپوشاند، به كاراو كُفْر و حق پوشى گفته مى شود.

سيماى جامعه اسلامى

در آي__ه م__ورد

بحث در ترسيم سيم__اى ج__امع__ه م__ورد نظر اسلام مى فرمايد:

مُحَمَّ__دٌ رَسُ___ولُ اللَّ__هِ

محم__د صلى الله عليه و آله ف__رست__اده و پي____ام آور خ__داس__ت.

در آغاز آيه قرآن نام مبارك پيامبر صلى الله عليه و آله را به صراحت مى برد تا جايى براى ترديد و ترديد افكنى در مورد حقانيت دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله نماند.

آن گ___اه مى اف__زايد:

وَ الَّ__ذِي_نَ مَعَ__هُ أَشِ__دَّاءُ عَلَ__ى الْكُفَّ__ارِ رُحَمَ__اءُ بَيْنَهُ__مْ

و كسانى كه به همراه پيامبرند، در برابر تجاوز و زورمدارى كفرگرايان تجاوزكار سخت گير و پرصلابت هستند، امّا در جامعه و با مردم خويش نرمخو و پرمهر و بسيار فروتن مى باشند. «حسن» مى گويد: سخت گيرى مردم با ايمان نسبت به كفرگرايانِ تجاوزكار به جايى رسيده بود كه از لباس آنان نيز دورى مى جستند تا به لباس شان نچسبد. و نيز از دست و بدن آنان دورى مى جستند تا به بدنشان نرسد. امّا در ميان جامعه و مردم خويش مهر و نرمخويى شان چنان بود كه هيچ انسان توحيدگرا و با ايمانى به برادر دينى خويش نمى رسيد، جز آن كه با او دست مهر مى داد و چهره اش را مى بوسيد و او را مورد لطف و تفقد قرار مى داد و حقوق و حرمت آنان را پاس

(432) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى داشت.(1) ك__ارش_ان درست هم__اهنگ با مفهوم اين آيه شريفه بود كه مى فرمايد:

اَذِلَةٍ عَلَى الْمُ_ؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ(2)

مردم با ايمان نسبت به يكديگر سراپا خيرخواهى و ادب و فروتنى هستند و در برابر كفرگرايان و ظالمان و تجاوزكاران سرسخت و پرصلابت.

در ادام__ه آي__ه در وص__فِ جامع__ه مطل__وب مى اف__زايد:

تَ_رَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّ_دًا

آنان را هماره در حال ركوع و سجده و عبادت خدا مى نگرى، چرا كه آنان بسيار نماز مى خوانند و راه و رسم نماز و فرهنگ آن را برپا مى دارند.

يَبْتَغُ__ونَ فَضْ_لاً مِ__نَ اللَّ__هِ

وَ رِضْ__وَان__ا

و بدين وسيله فزون بخشى و مهر خدا را مى جويند و از بارگاه او نعمت ها و خشنودى ذات بى همتايش را مى خواهند.

سِيمَاهُمْ فِ__ي وُجُ__وهِهِ_مْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ

در تفسي__ر اي___ن ف___راز دي__دگ__اه ه__ا متف___اوت است:

1_ به ب__اور «ابن عب__اس» و ب__رخ__ى ديگر منظور اين است كه: علامت و نشانه آن__ان در روز رست__اخيز اين است كه جايگ__اه سجده آنان در پيشانى شان بسيار سپيد و درخشان است.

2_ امّا از ديدگاه گروهى از جمله «سعيدبن جُبَير» منظور اين است كه: اثر سج___ده هاى ط__ولانى را در پيش__انى آن__ان مى نگرى و اين اثر در پيشانى همان اثر خاكى است كه پس از سجده بر جاى مى ماند، چ__را كه آنان بر خاك سجده مى كنند، ن__ه پ__ارچ__ه و ف_رش.

ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ

1. در رابطه با رعايت حقوق متقابل در جامعه اسلامى به تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 77؛ اصول كافى، ج 2، ص 169 بنگريد.

2. سوره مائده، آيه 54.

تفسير مردان (433)

اين وصف ياران پيامبر صلى الله عليه و آله و جامعه و مردم مورد نظر او در تورات است؛ چرا كه هم__ان وصف__ى كه ب__راى آن__ان در قرآن آمده است در تورات نيز ترسيم شده است.

در ادامه آيه به وصف آنان در انجيل پرداخته و مى افزايد: وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْ____رَجَ شَطْ__________أَهُ

و وص__ف آن__ان در انجي__ل بس__ان كِشته و زراعتى است كه جوانه هاى خود را از دل زمين بيرون آورده و رو به سوى آسمان دارد.

فَآزَرَهُ

آن گ___اه آن را ني__رومن__د و پرت__وان س__اخت__ه و بدان استحكام بخشيده است.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اين جوانه ها به شاخه هاى مادر پيوسته و بسان آن ه__ا ني____رومن__د و پ__رت___وان ش__ده است.

فَ____اسْتَغْلَ_________ظَ

تا ستب___ر ش___ده و رش___د

نم___وده اس_ت.

فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ

و بر س__اق___ه هاى خ___ود ايست___اده است.

آرى، اين كِشته و زراعت به گونه اى رشد نموده و بر ريشه ها و ساقه ها و شاخه هاى پرتوان خود ايستاده، به گونه اى كه گويى جوانه ها با اصله ها همانند شده اند. واژه «سُوق» جم__ع س___اق و ساقَة است و منظ__ور اين اس__ت كه: اين زراع__ت و كِشت__ه ب___ه رش____د نه___ايى خ___ود رسي___ده اس_ت.

يُعْجِ___بُ ال_____زُّرَّاعَ

آرى، اين كِشت___ه و اين زراع__ت به گ__ون__ه اى رشد نموده و به محصول فراوان رسي__ده اس__ت كه حت__ى كش__اورزان را ني___ز _ كه خ___ود آن را ك__اشت__ه اند _ ش____ادم___ان و شگف__ت زده س__اخت__ه اس_ت.

«واحدى» در اين مورد مى گويد: در آيه شريفه خداى فرزانه در قالب اين مثال به

(434) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وصف پيامبر صلى الله عليه و آله و ايمان آوردگان پرداخته كه منظور از كِشت و زراعت وجود گرانمايه پيامبر صلى الله عليه و آله است و جوانه ها ياران فداكار و پراخلاص آن حضرت كه بر گرد خورشيد وجود او هستند. آنان در آغاز طلوع اسلام ناتوان و بى يار و ياور بودند، همان گونه كه هر نهال و زراعتى در آغاز ضعيف است و آن گاه به تدريج قوت و توان مى يابد و رشد مى كند، مردم توحيدگرا و با ايمان نيز دست يارى بر دست يكديگر نهادند و رفته رفته با ايمان و اخلاص و خودسازى و پروا و دانش و بينش و مديريت درست، به قدرتى شكست ناپذير تبديل شده و بر كارها تسلّط يافتند.

لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ

اين وصف شگفت انگيز و شادى بخش و اين رشد و حركت كمال جويانه و سريع، همان گونه كه دوستداران حق و عدالت را شادمان مى سازد، كفرگرايان و بدانديشان و ستمكاران را به خشم مى آورد. آرى، هدف اين است كه خدا

با اين كار كفرگرايان را به خش__م آورد و اص__لاح ستي__زان را ن_اراحت كند.

به باور گروهى منظور اين است كه: خدا توحيدگرايان و ايمان آوردگان را نيرو بخشيد و پرتوان ساخت تا با شمار بسيار آنان و اتحاد و يگانگى شان در راه حق و ع_دالت و بندگى خدا، كفرگرايان را به خشم آورد.

در آخ__ري__ن ف__راز آي__ه مى افزايد: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِيمًا

خدا به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده آم____رزش و پ__اداش_ى پ__رشك__وه داده اس__ت.

آرى خداى پرمهر به كسانى كه ايمان آورده و در فرمانبردارى خدا پايدارى ورزي__ده اند وع___ده ف__رم__وده است كه گناهانشان را بپوشاند وبزدايد و به آنان پ__اداشى شك__وهب__ار و مان__دگ__ار ارزان_ى دارد.

تفسير مردان (435)

پ__رت_وى از آي___ات(1)

پ__رت_وى از آي___ات

در آيات روح بخش و روشنگرى كه گذشت افزون بر آنچه در ت__رجم__ه و تفسي__ر آن ه____ا آم__د اي__ن نك___ات انس__ان س__از ني__ز در خ__ور تعم__ق و تفكّ__ر اس__ت.

آف_ت وي_رانگ_ر تَعَصُّب

بى ترديد انسان به هر نژاد و قبيله و سرزمين، يا جريان فكرى و عقيدتى پيوند خاطر داشته باشد، نسبت بدان عشق مى ورزد و اين پيوند درونى و علاقه باطنى او با سرزمين و نژاد و همفكران و همدينانش _ در صورتى كه از حالت اعتدال و توازن و انصاف و حق جويى نگذرد و به صورت دفاع افراطى و حمايت هاى بى قيد و شرط و دنباله روى ها و پافشارى هاى بى دليل و برهان درنيايد _ نه تنها ناروا نيست كه عامل سازنده اى براى هماهنگى و همدلى و تعاون اجتماعى و پيشرفت و ترقى است؛ امّا اگر از حالت حق جويى و اعتدال گذشت، آن گاه است كه ديگر ويرانگر و فاجعه آفرين مى گردد؛ و منظور از تعصّب و حساسيت هاى كور نژادى، مردمى، فكرى، مذهبى، كه آفت آزادى انديشه و عقيده و زندگى مسالمت آميز انسانى شناخته شده و انسان ها را به گروه هاى برتر و فروتر يا خودى و غيرخودى و يا برگزيده و فرمانبردار تقسيم مى كن__د، سخت م__ورد نك__وهش ق__رار گ__رفته، همين افراط كاريها و تندروى ها و حمايت ها و دنب__اله روى هاى بى دلي__ل و نابخ__ردانه از زورمداران و عشق و نفرت هاى بى اساس است.(2)

آرى، تعصب و تعصب ورزى، حمايت غيرمنطقى و بى پايه و اساس است. به حفظ

1 _ مترجم .

2. واژه «تَعَصُّب» از ريشه «عَصَب» برگرفته شده و به مفهوم پى هايى است كه مفصل ها را به هم پيوند مى دهد، امّا در اصطلاح به هر نوع گرايش و طرفدارى غيرواقع بينانه و افراطى از فرد و گروه، قبيله و

عشيره، رنگ و نژاد، سرزمين و منطقه جغرافيايى، حزب و سازمان، شخص و نهاد، ارزش ها و جريان هاى فكرى و مذهبى و سياسى گفته مى شود.

(436) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و حراست از موجود پندارى و خرافى و موهوم و يا يك ارزش بدلى و تحميلى و ظ__المانه و پ__وچ برخ__استن است. يك ض__د ارزش و يك رذيل__ت اخ__لاقى است.

سرچشمه بسيارى از گناهان، جنگ ها و كشتارهاى خونبار تاريخ بشر، مايه شورش ها و عصيان ها و وحشت و ترورهاى پايان ناپذير، منشاء خودسرى ها و خشونت ها و ددمنشى ها و تجاوزها و عامل ويرانگرى در انتقال خرافات و اوهام و فرهن_گ هاى جاه_لى از نسلى به نسلى ديگر، تحت عنوان آداب و رسوم نياكان يا سنن و ارزش هاى خيالى و ساختگى مذهبى است.

ريشه تَعَصُّب

تعصّب از خودخواهى ريشه مى گيرد و از خود دوستى آبيارى مى گردد و از خودپرستى ساقه و تنه و شاخ و برگ مى روياند و به بار مى نشيند و ميوه تلخ و زهرآگين خويش را عرضه مى كند و با پراكندن بوى نامطبوع و متعفّن خود، فضاى زندگى فرد، خانواده، جامعه و تمدّن را آلوده و انسان را مسموم مى سازد؛ و آن گاه او را از انديشه درست و آزاد و رسيدن به حق و عدالت و دست يافتن به واقعيت ها باز مى دارد و صحنه حيات انسان را به ظلمت و جهالت و تباهى و تيره بختى مى كشد؛ و از پى آن استبداد و اختناق را جايگزين حرّيّت و استقلال، كينه و نفرت را به جاى مهر و مهرورزى، جهل و جنايت را به جاى آگاهى و بشردوستى، آتش و خون را به جاى صلح و آزادى، كشتمان را به جاى گفتمان، مسلسل و تيربار را

به جاى قلم و روزنامه و انحطاط و افول و غروب تمدن ها و جامعه ها را به جاى رشد و شكوفايى و فراز آن ها مى نشاند؛ كتابخانه ها و كتاب ها را مى سوزاند، شهرها و مزرعه ها را به آتش مى كشد، كارگاه ها و پارك ها و دانشگاه ها را ويران يا بى محتوا و به گورستان سرد و خاموش تبديل مى كند و قبرستانها را آباد مى سازد؛ مراكز علمى، فكرى، صنعتى، هنرى، اَقْطارى، اجتماعى، فرهنگى، تحقيقى و بشردوستانه را سرد و بى روح و سياه چال ها، دخمه ها، زندان ها و دهليزهاى مرگ را برپا و پررونق و آكنده از انسان هاى كمال جو،

تفسير مردان (437)

آزاديخواه، سلطه ناپذير و اصلاح طلب مى سازد؛ به ويژه كه اين تعصّب ها رنگ نژادى، ملّى، حزبى و مذهبى نيز بر خود بگيرد و با رياكارى و عوامبازى و سوادگرى تزيين گردد و با دست پليد شيفتگان قدرت و پايمال كنندگان حقوق بشر _ كه در همين كمين گاه كمين كرده اند _ آن چنان تزيين بشود. بى دليل نيست كه در ميان شگردهاى تخريبى، رايج ترين شيوه تهاجم به حيات و شخصيت انسان هاى آزاديخواه و اصلاح طلب، شيوه ايجاد تعصّب سياه و مرز ناشناس بر ضد آگاهان و آزادى خواهان و روشنفك__ران و در كنارش ايجاد حساسيّت كور و كينه و عقده و نفرت و خشونت نسب___ت به مخ__الفان استب__داد و انحص___ار و اختناق است.

علائم بيم_ارى

مبتلايان به بيمارى تعصّب براى هر آنچه و هر آن كسى كه به آنان پيوند خورد، بسيار اهمّيّت مى دهند، براى آن پديده يا شخصيت، ارزش بى حساب و كتابى را برمى شمارند و به گونه اى افراطى از آنها جانبدارى مى نمايند.

آن__ان شه__ر و دي__ار خ_ويش را جالب ترين ها،

ن__ژاد و رن__گ و خ__ون خود را ب_رت__ري___ن ها،

قبيله و عشيره و دودمان خود را شريف ترين ها،

شغل

و حرفه و ك__ار خ__ود را ارزشمندترين ها،

لهج__ه و زب__ان و خ__ط خ_ود را دل نشين ترين و غنى ت__رين و زيب__اتري__ن ه___ا،

انديشه و فكر و فرهنگ خود را با رسالت ترين و انسان سازترين و پ__وياتري__ن ها،

حزب و گروه و جمعيت و انجمن خود را صالح ترين و صدق ترين ها و ارزش گراترين ها،

جه__ان بينى، اي__دئ__ول__وژى و عقيده و مذهب و طرز تفكّر و برداشت و تفسير خ__ود را ك_امل ترين و جامع ترين و مترقّى ترين ها،

و پيش__وا و مقت__دا و پيشت__از و الگ__و و سمب__ل و راهگش__اي__ان خود را با

(438) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كف__ايت ت__رين، ارزشمن__دت__رين، مج__رّب ترين و ع__ادل ت__رين ه__ا مى پن__دارند!

تعصب ورزان و تاريك انديشان به هيچ عنوان برترى ديگران را در هيچ بُعدى از ابعاد نمى پذيرند و احتمال آنرا هم نمى دهند و بى دليل و برهان و لجوجانه و متعصّبانه انكار مى كنند و هرگز حاضر به تفكّر آزاد و انديشه حق جويانه و مطالعه بى طرفانه و تعقّل و تحقيق و تعمّق و بررسى حق طلبانه نيستند؛ چه كه انديشه آنان در اسارت تعصّبات سياه و پيشداورى هاى ابلهانه و در كمند برانگيزانندگان تعصّب ها و حساسيت هاى كور است. از همين زاويه است كه چنين فرد و جمعى براى هيچ انديشه و عقيده و مذهب و جريانى، جز برداشت و طرر تفكر عقيدتى و سياسى خويش حق طرح و بحث و حيات قائل نيستند و آزادى در اقامه شعائر و برگزارى مراسم و كنفرانس، بيان مطالب و طرح انديشه هاى خارج از چهارچوب افكار و بافته هاى خويش را نمى دهند و براى سركوبى آنها به هر كار ناپسندى، حتى جوّسازى و عوام فريبى، سانسور و تفتيش عقائد، اجبار و اكراه، خشونت و بى رحمى، سر به نيست ك__ردن مخ__الف__ان و شعله ور ساختن جنگ هاى هستى سوز مرامى و مذهبى دست م__ى آلاين__د، ك__ه:

جنگ ه__اى خ__ونين و

متعصّب__ان_ه صليب__ى،

استب__داد خش__ن و دي__رپ___ا و سي___اه كليس__ا در ق___رون وسط___ى با آن همه فج___اي___ع ه__ول انگي__ز،

برخ__وردهاى خونين و مداوم فرقه اى در هند،

فجايع نازيسم و هيتلر،

استب_داد و خ__ودسرى موسولين_ى و فاشيسم،

مظالم نژادپرستان متعصّب صهيونيزم و اردوگاه.... و ن___ژادپرست__ان سفي_____د،

درگيريهاى خونبار شيعه و سُنى، بحران آفرينى پايان ناپذير استبداد و انحصار بر ضد آزادى و اصلاحات در جهان اسلام در چند قرن اخير و جنگ هاى منطقه اى و

تفسير مردان (439)

جهانى از آن جمله اند، چرا كه به قول مولوى:

سخت گيرى و تعصّب خامى است تا چنينى كار خون آشامى است.

در چنين شرائط و جوّ نامساعد و دودآلودى از تعصّبات است كه گروه غالب و ظالم، نه خود از آزادى انديشه و فكر و برداشت صحيح و واقع بينانه و تشخيص صواب از ناصواب برخوردار است و نه به ديگران اجازه مى دهد كه خارج از سلطه فكرى خشونت خودكامگان با آزادى انديشه و استقلال فكر، راه تعالى و تكامل، رشد و ترقى، آزادى و معنويت عدالت و دموكراسى و سازندگى و اصلاحات را در پيش گيرند و با آزادى در انديشه، منطق در گفت گو و قانونمدارى در ميدان عمل، با مهر و بش__ردوستى به س__وى يك جامعه باز و توسعه يافته و آزاد از خشونت و تعصّب و خرافه و دنب__اله روى و وحش__ت و ت__رور و داغ و درفش و دخم__ه هاى نهان و آشكار و گ__روه هاى فش__ار و اوب__اش گ__ام سپ_ارند.

راست__ى كه يكى از اس__اسى ترين علل انحطاط و عقب ماندگى شرق و كشورهاى اس___لام___ى در اين زنجي___ره از آفت هاست.

م_روجي_ن خش_ونت و پرچمداران آن

برانگيزاننده تعصّب و خشونت و پرچمدار و مروّج اين آفت و تباهى، در مرحله نخست شيطان است و از پى آن دو گروهند كه به نمايندگى

از شيطان به اين تبهكارى و تب__اه آف__رينى دست مى ي__ازن__د. اين دو گ_روه عبارتند از:

1_ خ__ودكامگ__ان سي__اس_ى، نظام__ى و اقتصادى و...

2_ ج__اه طلبان و زاهدنمايان فكرى و مذهبى و ملّى و...

اين ها هستند كه به منظور انحصار قدرت و امكانات عمومى و تسلّط ظالمانه بر توده ها، در كنار شيوه هاى تخريبى، شيوه ايجاد تعصّبات سياه و خشونت و مرز ناشناس را نيز به كار مى گيرند. بدين وسيله از سويى مى كوشند تا با شگردها، ترفندها، تردستى ها و بمباران تبليغاتى و سانسور و سلب حق دفاع از ناراضيان، به

(440) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

سود فرد يا گروه يا جريان فكرى و عقيدتى و سياسى مورد نظر خويش، ايجاد شور و شعار و احساسات كور و تعصّبات سياه نمايند و از طرف ديگر در كنارش كينه و نفرت، عقده و خصومت و بدبينى نسبت به ديگران را ايجاد و تشديد كنند. فاجعه آنجاست كه اين دو گروه دست در دست هم نهند، متحد گردند، منافع و مصالح خويش را در همدلى و همسويى و هماهنگى با هم بيابند و دوشادوش هم به استثمار و استضعاف م__ردم و سرك__وب آزادى خواهان بپ__ردازند امير مؤمنين عليه السلام در اين مورد مى فرمايد:

فَعَ__دُوُّ اللّهِ اِمامُ الْمُتَعَصِّبي__نَ وَ سَلَ__فُ الْمُسْتَكْبِ__رينَ الَّذى وَضَ__عَ اَس__اسَ الْعَصَبِيَّةِ...

شيطان بود كه به خاطر نخوت و غيرت كاذب و تفاخر به اصالت و آفرينش خويش در برابر آدم تعصّب پيشه ساخت و اين تعصب كور او را از اطاعت خدا منحرف ساخت. اين دشمن خداست كه امام پيشواى متعصّبان و سرسلسله و پيشتاز ب__رت__رى جويان است و اوس__ت كه پايه و اساس تعصّب سياه و سخت گيرى و خش__ونت و ف__ريب و خ__ودسرى را پى نهاد.(1)

و مى ف__رم__اي__د: اَمّا اِبْليسَ

فَتَعَصَّبَ عَلى آدَمَ لاَِصْلِه وَ طَعَنَ عَلَيْهِ فى خِلْقَتِه، فَقالَ اَنَا ن__ارِىُّ وَ اَنْ__تَ طينِّ__ىٌ.(2)

شيطان در برابر آدم به خاطر اصل و اساس خويش تعصب ورزيد، آدم را مورد طعن قرار داد و گفت «من از آتشم و تو از خاك.»

و هشدار مى دهد كه:

اَلا فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ طاعَةِ ساداتِكُمْ وَ كُبَرائِكُمُ الَّذينَ تَكَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِمْ وَ تَرَفَّعُوا فَوْقَ نَسَبِهِمْ... فَاِنَّهُمْ قَ__واعِ__دُ اَس__اسِ الْعَصَبِيَّةِ وَ دَعائِمُ اَرْكانِ الْفِتْنَةِ وَ سُيُوفُ اعْتِزاءِ الْجاهِلِيَّة.(3)

زنهار، زنهار، از پيروى و اطاعت بزرگان و سردمداران خود برحذر باشيد؛ همان هايى كه به واسطه موقعيت خود تكبّر مى فروشند و خويشتن را برتر و بالاتر از

1. نهج البلاغه، خطبه 192.

2. نهج البلاغه، خ 192.

3. نهج البلاغه، خ 192.

تفسير مردان (441)

نسب خود مى شمارند؛ كارهاى ناصواب را به خدا نسبت مى دهند و به انكار نعمت هاى خدا برخاسته تا با قضاء الهى ستيزه كنند و نعمت هاى او را ناديده گيرند. اينان هستند كه بنيانگذار تعصّبات كور و پايه گذار فتنه و فساد و آشوب و خشونت از ني__ام كشن__دگ__ان شمشي__رهاى تف__اخ__ر ج_اهلي__ت هستن__د.

و راز اين شيوه منحطّه را چنين ترسيم مى كند: وَ لَقَدْ نَظَرْتُ فَما وَجَدْتُ اَحَداً مِنَ الْعالَمينَ يَتَعَصَّ__بُ لِشَىْ ءٍ مِ_نَ الاَْشْياءِ اِلاّ عَنْ عِلَّهٍ تَحْتَمِلُ تَمْويةَ الْجُهَلاءِ اَوْ حُجَّةٍ تَليطُ بِعُقُ__ولِ السُّفَه__اءِ...(1)

من در اعمال و كردار جهانيان نظر افكندم هيچ كس را نيافتم كه در مورد چيزى تعصّب ورزد جز اينكه يا به خاطر فريب توده ها، كه واقعيت ها را بر آنان مشتبه سازد و يا به منطق سفيهان بچسبد و در عقل و انديشه سفيهان نفوذ كند.

تعص__ب پ__ذيران

هم چنانكه بيمارى قَتّال استبداد و انحصار دوجانبه است، كه در يك سو، گروه استبدادگر و انحصارگر و انحصارطلب قرار دارند و در سوى ديگر

استبدادپذيران و تحمل گران ستم و بيداد و خودسرى و خشونت، بيمارى تعصّب نيز اين گونه است؛ چرا كه در آنجا نيز در يك سو برانگزانندگان فريبكارِ تعصب و جاه طلبان شيفته قدرت و زاهدنمايان احمق قرار دارند _ كه به ايجاد تعصّب و انگيزش حساسيت كور و تئوريزه كردن خشونت و سخت گيرى و جنايت با بهانه هاى گوناگون در تلاشند _ و در سوى ديگر تعصّب پذيران و ساده انديشان و دنباله روهاى كور و كر، كه بافته هاى فريبكارانه آنان را بدون انديشه و تفكّر و بى دليل و برهان مى پذيرند و از پى آنان مى دوند و خود را به هر آب و آتش مى زنند و از هيچ شقاوت و پايمال ساختن حقوق مردم پروا نمى دارند!

1. نهج البلاغه، خ 192.

(442) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اگ__ر تعصّ__ب س__لاح ب__رن__ده و م__رگب__ارِ ج__اه طلب__ان و تزويرگران است، منط__ق ابله____ان و نابخ___ردان و دنب__ال__ه روه__ا ني__ز هس__ت.

هم چنانكه ستم پذيرى و تحمّل استبداد، يك جرم سياسى و مذهبى و انسانى است، تعصّب پذيرى و بر گرد تعصّب انگيزان گشتن، به ساز آنان رقصيدن، به ميل آنان قيام و قعود كردن، خواسته آنان را گردن نهادن و شعارشان را سر دادن، با تحريك پذيرى از سوى آنان، فاجعه آفريدن و بحران پديدآوردن نيز جنايت و ظلمى سهمگين است: ظلم به خويشتن، به فرد، خانواده و جامعه، به همدينان و هم نوعان، به عصرها و نسل ها، به خدا و مذهب و ارزش هاى آسمانى و به همه والايى ها و ق__داست ها و ح__رم__ت هاست، بن__اب__راي__ن در تعصّب، س__ه گروه محكوم هستند و در خ____ور كيف_____ر:

1_ تعصب انگيزان،

2_ تعصب پ_ذيران،

3_ و نظاره گران بى تفاوتى كه مى فهمند و قدرت مبارزه با چنين آفت ويرانگر و جوّ آلوده و فضاى تيره و تارى را دارند،

امّا دم فرو مى بندند و دل نمى سوزانند و با اين آفت انحطاط آفرين و ظالمانه درنمى افتند؛ درست همانند پديده ستم و استبداد كه هم ستمكاران و خودكامگان منفورند و هم ستم پذيران و هم كسانى كه نداى دادخواهى ستمديدگان و مظلومان را بشنوند و پايمال شدن حقوق بشر را نظاره كنند و با اين وص__ف به كم__ك ق__ربانيان نشتابند و مردگانى باشند متحرّك.

اميرمؤمنان در اين مورد مى فرمايد:

صَدَّقَهُ اَبْناءُ الْحَمِيَّةِ وَ اِخْوانُ الْعَصَبِيَّةِ وَ فُرْسانُ الْكِبْرِ وَ الْجاهِلِيَّةِ...

و تعصب ورزان گفتار زشت و ظالمانه شيطان را شنيدند و يكه تازان ميدان خ__ودخ__واهى و ب__رت__رى ج__ويى و جه__الت آن را پ__ذي_رفتند و گواهى نمودند...

تفسير مردان (443)

انواع و اقسام تَعَصُّب

ب__لاى انسان سوز تعصّب بيمارى پيچيده اى است كه داراى انواع و اقسامى است:

تعصب شخصى، گروهى، حزبى، صنفى، طبقاتى، نژادى، قبيله اى، جغرافيايى، فكرى، سياسى، ايدئولوژيكى، عقيدتى، مذهبى و تعصب در آداب و رسوم پيشينيان و نياكان؛ و تمامى اين ها زشت و ناروا و انحطاط آفرين است؛ چرا كه تعصب، قدرت انديشيدن و شناخت درست را از انسان مى گيرد، انديشه بشر را اسير خرافه ها و تباهى هاى خود مى سازد، هرگونه استقلال فكر و عمل را از انسان سلب مى كند، او را از هدايت و رشد، خودسازى و ساختن جامعه شايسته و دنياى نو و فضاى باز و توسعه يافته محروم مى سازد. بخش مهمى از كشتارها، غارت ها، انهدام ها، انحطاط ها، عقب ماندگى ها، توسعه نيافتگى ها، كشمكش ها و سياهى ها، به راستى ميوه تلخ و زهرآگين آن است و نيز عاملى است براى انتقال شرك و ميكرب مرگبار كفر و خرافات و سخ__ت گي__رى ها و ناب__ردب__ارى ها و خش__ونت ها و بيدادگريها از پيشنيان به نسل هاى كنونى و آينده.

مسخ شدگى

انديشمندان دستگاه تعقّل و تفكّر انسان را به آيينه تشبيه كرده اند؛ همان گونه كه آيينه هرچه صاف و شفاف و بى زنگار باشد، پديده ها در آن بهتر و زيباتر نمايانده مى شوند و در صورت تيره و تار و زنگارزدگى، آن ها را آن گونه كه هستند نشان نمى دهد، صفحه ذهن و انديشه انسان نيز چنين است. هنگامى كه در دستگاه انديشه انسان ايجاد حساسيت شود و صفحه مغزش از پندارهاى ناروا، نفرت ها، كينه ها، عق__ده ها، پيش__داورى ها و تعصبّات ك__ور و عش__ق و نف__رت بى جا و بى اساس آكنده گردد، ديگر رويدادها و چهره ها و جريان ها را آن گونه كه هستند و روى داده اند، نش__ان نمى ده__د و ديگ__ر درس__ت نمى نم__اي__اند و به حقيقت راه نمى گش__اي__د.

آرى، انسان

تنها هنگامى ممكن است به شناخت درست و برداشت صحيح دست

(444) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يابد كه دستگاه ذهنى و فكر خويش را از حساسيت پذيرى منفى و تخريبى و بى دليل و برهان مصون و از تعصبات كور و دوستى ها و دشمنى ها و پيشداورى ها و سخت انديشى و توطئه پندارى ها پاك سازد؛ در غير اين صورت چه بسيار كه زشت را زيبا مى نگرد و زيبا را زشت؛ نيك را بد مى يابد و بد را نيك، نقاط قوت را ضعف مى بيند و نقاط ضعف را كمال و جمال؛ چه كه آفت تعصّب، آزادى انديشه و استقلال فكر و قدرت شناخت و برداشت درست و داورى و قضاوت عادلانه را از انسان مى گيرد و او را در مسي__ر زندگى و هنگ__امه تصميم گيرى هاى سرنوشت سازبه تباهى سوق مى دهد.

مبتلايان به بيمارى تعصّب دستخوش افراط و تفريط مى شوند و از تعادل و توازن و عدل وانصاف به بيراهه مى روند.

آنان عيب هاى خود و وابستگان به اردوگاه خودراكمال،

زشتى ه__اى آن__ان را زيب_ايى،

شكست ش__ان را پي_____روزى،

ضع____ف آن____ان را ق___وّت،

ذلّت و خفّت آنهارا سرفرازى،

ب____ردگ___ى و اس__ارت ش__ان را آزادى و آزادگ___ى،

وابستگ__ى آن__ان را استقلال،

ناآگ__اهى و ع_دم رش_دش__ان را رش__د و آگ__اه__ى،

جه___ل و ن______ادان___ى آن___ان را دان__ش و بين__ش،

خمودى و قشرگرى شان را خرد و تح_رك و ژرفنگرى،

ظلم__ت زدگ__ى آن___ان را ن___ور و پ__رت__و افكن___ى،

رذيلت ش__ان را فضيل______ت،

پوكى شان را هوشيارى ومحتوا،

دنب__ال__ه روى ش__ان را انتخ___ابگ__رى و ابتك_____ار،

تفسير مردان (445)

ابلهى و س_اده لوحى ش___ان را تفكّ___ر و اب___داع،

ت____رس ش____ان را شه______ام__ت،

جب___ن ش__ان را شج_____اع_____ت،

پ_ژم__ردگى ش_ان را شور و طراوت،

افس___ردگى ش___ان را خ_____روش،

سك____ونش____ان را ح________ركت،

سك_____وتش___ان را ف____ري______اد،

فق_____رش________ان را رف_________اه،

پس___رفت ش____ان را پيش___رف__ت،

بى بند و بارى شان را تقوا و پ_اكى،

پلي__ديش__ان را پ__اكي____زگ____ى،

بي______دادش______________ان را داد،

ظل_____م آن______ان را ع_________دل،

ست__م پذيريش__ان را ح_ق پذي__رى،

خش___ون__ت و ش__رارتش__ان را مه__ر و محب__ت،

فريب شان را حقيق_ت و مصلح__ت،

سخت ان__ديش__ى و سخت گي__رى و

خ__ام___ى آن___ان را پختگ__ى و ك__ارآي__ى،

ن__اب__ردب__ارى و ع____دم تحم____ل و تس___اه__ل آنان را غي__رت و ق__اطعي___ت،

شق__اوت آن____ان را سع_______ادت،

استب__داد و اختن__اق و سانس__ور و خودكامگ__ى ش__ان را اوج آزادى و ع__دالت،

كمن__د و زنجي__ر و.... فرزندانش__ان را دانشگ_اه،

و دوزخشان را بهشت پرطراوت و زيبا مى نگرند و در مورد غيرخودى و بيگانه به عكس به پيشداورى مى پردازند و خون شان را مباح اعلام مى كنند و ترور و كشتار و

(446) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

زن__دان آن____ان را لازم!

قرآن وضعيت آشفته فكرى و درونى قربانيان تعصّب را به تابلو مى برد و روشنگرى مى كند كه آنان به صورتى مسخ مى شوند كه زشت را زيبا و زيبا را زشت مى نگرند و ارزش ه__ا و پسن__ديده ه__ا را ن_اپسن__د و ض__د ارزش اع__لام مى كنن__د:

أَفَمَ__نْ زُيِّ__نَ لَهُ سُ__وءُ عَمَلِه فَرَآهُ حَسَناً(1)

آيا آن كسى كه زشتى كردارش براى او آراسته شده و آن را زيبا مى نگرد، بسان انسان درست انديش و شايسته كردار است؟

و نيز در باره قربانيان تعصب مى فرمايد:

وَ كَ__ذلِ__كَ زُيِّ__نَ لِكَثي_رٍ مِنَ الْمُشْ_رِكينَ قَتْلَ اَوْلادِهِمْ شُرَكاؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ...(2)

و اين گونه براى بسيارى از تعصب ورزانِ شرك گرا، بت هايشان كشتن فرزندانشان را آراستند، تا نابودشان سازند و دين و آيين شان را بر آنان مشتبه گردانند...

و در م_ورد سردست__ه انحص__ارگران و تعصب انگي__زان مى ف__رم__ايد:

وَ كَ__ذلِ__كَ زُيِّ__نَ لِفِ_رْعَ__وْنَ س__وءُ عَمَلِ____ه وَ صُ____دَّ عَ____نِ السَّبي____لِ.(3)

و اين گونه براى فرعون زشتى كارش آراسته شدوزيباجلوه كرد واز راه راست باز ماند...

و مى ف___رم__اي____د:

وَ زَيَّ___نَ لَهُ__مُ الشَّيْط____انُ اَعْم____الَهُ_____مْ فَصَ___دَّهُ___مْ عَ___نِ السَّبي___لِ(4)

و شيطان كارهايشان را برايشان آراسته و آنان را از راه راست بازداشته بود و در نتيجه حق را نمى يافتند.

و مى اف____زاي______د:

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالأَْخْسَرينَ اَعْم_الاً... وَ هُمْ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً...(5)

1. سوره فاطر، آيه 8.

2. سوره انعام، آيه 138.

3. سوره غافر، آيه 38.

4. سوره نمل، آيه 24.

5. سوره كهف، آيه

106.

تفسير مردان (447)

بگو: آيا شما را از زيانكارترين مردم آگاه گردانم؟ آنان كسانى هستند كه تلاش شان در زن__دگى اين جهان به هدر رفته و خ__ود باز هم مى پن__دارن__د كه ك__ار خ__وب انجام مى دهند.

پيامبر از س___ه مرحله انحط__اط و پس___رفت كه در كمين امت است هشدار مى ده___د كه در اين بحث سخ__ت در خ__ور تعمق است:

كَيْفَ بِكُمْ اِذا فَسَدَت نِسائُكُمْ وَ فَسَقَ شَبابُكُمْ وَ لَمْ تَأمِرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ؟

فَقيلَ لَهُ: وَ يَكُونُ ذلِكَ يا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ: نَعَمْ وَ شَرُّ مِنْ ذلِكَ

كَيْفَ بِكُمْ اِذا اَمَ__رْتُ__مْ بِالْمُنْكَ__رِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ؟ قيلَ يا رَسُولَ اللّهِ وَ يَكُونُ ذلِكَ؟ قالَ: نَعَ______مْ وَ شَ______رُّ مِ__نْ ذلِ____كَ!

كَيْفَ بِكُ__مْ اِذا رَاَيْتُ__مْ اَلْمَعْ_رُوفَ مُنْكَراً وَالْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً...(1)

هان اى مردم، چه خواهيد كرد آن گاه كه زنان شما دستخوش تباهى گردند و نسل ج__وانت__ان به گن__اه روى آورند و شما را از دعوت به سوى حق و قانونگرايى و هش__دار از گن__اه و ق__انون شكن__ى خ__وددارى ورزي__د؟

پ__رسي__دن__د: اى پي___امب___ر! آي__ا چني__ن روزگ___ارى پي_ش خ__واه__د آم__د؟

فرمود: آرى و بدتر از اين...

آن گاه فرمود: چه خواهيد كرد آن گاه كه مردم را به ستم و گناه فرمان دهيد و به ق__ان__ون شكن__ى ترغي__ب نماييد و از ق_ان__ون گرايى و بش_ردوستى و نيكى بازداريد؟

پ__رسي__دن__د: آي__ا چني__ن ش__راي__ط زشت و ظ__الم__ان__ه اى پيش خواهد آمد؟

فرمود: آرى و بدتر از اين...

سپس فرمود: چگونه خواهيد بود آن گاه كه نيكى ها و ارزش هاى واقعى در نظر شما گناه و ناروا شناخته شوند و زشتى ها و ستم ها و نارواها و پايمال ساختن حقوق مردم ني__ك و پسنديده در نظر آيند؟

1. قُرْبُ الاِْسْنادِ، ص 26، به نقل از در مكتب اهل بيت، ج 1، ص

147.

(448) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

با اين بيان ممكن است دستگاه تفكر و شناخت انسان به گونه اى دچار آفت و تعصب گردد كه رواها را ناروا و نارواها را روا بنگرد و عدالت، آزادى، حقوق بشر، حقوق شهروندى، داورى و قضاوت براساس معيارهاى ملّى و فراملّى، افكار عمومى جهانى، نظارت پذيرى و نقدپذيرى، پاسخگويى در برابر عملكردها به مردم و... همه را ارزش ه__اى س____اخت____ه استعم__ار و بيگ__انه بنگ___رد!!

امير مؤمنان در اين مورد تحليل جالبى دارد كه مى فرمايد:

مَنْ عَشِقَ شَيْئاً اَعْشى بَصَرَهُ وَ اَمْرَضَ قَلْبَهُ، فَهُوَ يَنْظُرُ بِعَيْنٍ غَيْرِ صَحيحَةٍ وَ يَسْمَعُ بِاُذُنٍ غَيْ____رِ سَميعَ_____ةٍ.(1)

كسى كه با احساسات و بدون انديشه درست و با شعارِ بدون شعور ژرف عاشق گردد، چنين دوستى و دشمنى يا عشق و تعصّب احساسى، چشم او را كور و خرد او را بيمار و نارسا مى سازد. او در آن شرايط به پديده ها با چشمى غيرواقع بين و با گوشى ناشن__وا مى نگ__رد و گ__وش مى سپ__ارد و روش__ن است كه از راه حق دور مى افتد.

آرى، انحصارگران و خودكامگان در راه قبضه قدرت و امكانات توده ها، آنان را با انواع شگردها و از آن جمله انگيزش تعصّب كور به اين بيمارى و مسخ شدگى مى كشند؛ به گونه اى كه اگر زورمداران سپيدى را سياهى جلوه دادند و يا سياهى را سپيدى، آنان به راحتى مى پذيرند و به خود اجازه انديشه و چون و چرا نمى دهند و آگاهان و ستم ستيزان و انتقادگران و روشنفكران را، كه آزادى انديشه و منطق در گفتار و ق__ان__ونگرايى در عم__ل را مى خ__واهن__د، در خ__ور م__رگ و ت__رور مى نگرند؛ نه زن__دگى و آزادى و آن گ__اه است كه بس__ان آب خوردن آدم مى كشند و بر آن

جنايت افتخار هم مى كنند و از سوى قربانيان جهالت و تعصّب با سلام و صلوات بدرقه و استقبال نيز مى گردند.

1. نهج البلاغه، خ 107.

تفسير مردان (449)

مبارزه اسلام با آفت تَعَصُّب

اسلام با همه عصبيت ها مبارزه مى كند و انسان را به آزادانديشى و آزادمنشى فرا مى خ__وان__د، چ__را كه تعصّب ه__رگ__ونه كه باشد زش__ت و انحط__اط آف__رين است.

تعصب، خواه نژادى يا قبيله اى، طبقاتى يا حزبى، گروهى يا ملّى، فكرى و يا مذهبى و حتى در مورد پيشوايان معصوم و برگزيده بارگاه حق نيز با انسان شدن و آزاد انديشيدن و شناخت حقايق و بال گشودن به واقعيت ها و رشد و هدايت سخت ناسازگار است؛ چرا كه تعصب، انديشه و فكر انسان را اسير تباهى هاى خود مى كند و ه__رگ__ونه ق__درت درك و دريافت و فهم درست را سلب مى نمايد. آفت تعصّب از «من» پرستى ريشه مى گي__رد؛ هرچند كه در راه حق باشد.

ح__ق دوستى و حمايت از حق و جانبدارى از حقيقت زمانى پسنديده است كه ب__راى ح__ق و ب_ه خ__اط_ر واقعيت باشد و نه براى «من».

دفاع از حق براى اينكه دين من است، آئين پدر و مادر من است، ميراث گذشتگان من است، آداب و رسوم پيشينيان من است، گزيده خويشان و ياران من است، راه و رسم ايل و تبار من است، چنين دفاع از حق جز من پرستى چيز ديگرى نيست. و م_ى داني_م كه در نگ_رش توحي_دى و انسانى اس_لام «من» بايستى براى حق باشد و نه ح_ق به_ان_ه و سرپ_وشى و اب_زار و وسيل_ه اى براى «من».

پي__امب__ر گرامى در نكوهش از آفت تعصّب و تعصّب انگيزى و تعصب ورزى _ كه آف__ت رش__د ج__امع__ه و آزادى ان_ديشه است _ فرمود:

مَنْ تَعَصَّبَ اَوْ تُعَصِّبَ لَهُ فَقَدْ خَلَعَ

رِبْقَةَ الاِْسْلامِ مِنْ عُنُقِه(1)

كسى كه در زندگى تعصب ورزد و يا برانگيزد و اجازه دهد تا در مورد او تعصب ورزن__د، پي__ون__د خ___ود را با اس__لام گسست____ه است.

1. اثبات الهداة، ج 1، ص 47، ثواب الاعمال، ص 474؛ نورالثقلين، ج 5، ص 72.

(450) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و ف__رم__ود:

مَنْ ك__انَ فى قَلْبِ__ه حَبَّ__ةٌ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ عَصَبِيَّةٍ بَعَثَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ مَعَ اَعْرابِ الْجاهِلِيَّةِ(1)

هركس به اندازه دانه خردلى تعصّب و عصبيت در دل داشته باشد، خدا او را در روز رستاخيز با مردم عصر جاهليت محشور خواهد ساخت.

و نيز فرمود:

اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُعَذِّبُ سِتَّةً بِسِتٍّ: اَلْعَرَبَ بِالْعَصَبِيَّةِ وَالدَّهاقِنَةَ بِالْكِبْرِ وَالأَْمْراءَ بِالْجَوْرِ وَالْفُقَه__اءَ بِالْحَسَ__دِ وَالتُّجّارَ بِالْخِي__انَةِ وَ اَهْلَ الرُّسْتاقِ بِالْجَهْلِ.(2)

خداى فرزانه شش گروه را به خاطر شش خصلت زشت و زيانبار كيفر خواهد كرد: عرب را به خاطر تعصبّ ورزى و برترى جويى، زرداران و زمين داران را به كيفر كبر و غرور، زمامداران را به خاطر استبداد و ستم، فقيهان را به كيفرحسدورزى ، تاجران و بازرگانان را به كيفر فريب كارى و خيانت در كسب و كار و روستائيان و ناآگاهان را به كيف__ر عقب مان__دن از جامع__ه و ت__اريخ و ني__ام__وخت__ن.

ونيزآورده اندكه آن انسان والا هماره ازاين آفت هابه خداپناه مى برد:آفت شرك و حق ناپذيرى، آفت ترديددردين خداو يكتايى او، ازآفت تعصّب و تعصب ورزى وازخشم،ستم و حسدورزى.

ك__انَ رَسُ__ولُ اللّ__هِ يَتَعَ__وَّذُ فى كُلِّ يَوْمٍ مِنْ سِتٍّ: مِنَ الشَّكِّ وَالشِّرْكِ وَ الْحَمِيَّةِ وَالْغَضَبِ وَالْبَغْ________ىِ وَ الْحَسَ_____دِ.(3)

امير مؤمنان ضمن بيان روشنگر و انديشاننده اى در نكوهش آفت تعصّب، تعصّب انگيزان و تعصّب ورزان و تباهى ها و سياهى هاى آن فرمود: اِعْتَرَضَتْهُ الْحَمِيَّةُ فَ__افْتَخَ__رَ عَل__ى آدَمَ بِخَلْقِ____ه وَ تَعَصَّبَ عَلَيْ__هِ لِأصْلِ__ه فَعَدُوُّ اللّهِ اِم__امُ المُتَعَصِّبي___نَ وَ

1. نَهْجُ الفَصاحه، ص 81؛ ثواب الاعمال، ص 476؛ نورالثقلين، ج 5، ص

71.

2. بحار، ج 73، ص 289؛ نورالثقلين، ج 5، ص 71.

3. بحار، ج 73، ص 289.

تفسير مردان (451)

سَلَ_فُ الْمُسْتَكْبِ_رينَ الَّ_ذى وَضَعَ اَساسَ الْعَصَبِيَّةِ...(1)

خداوند در آفرينش انسان به فرشتگان فرمود: من بشرى را از گل و خاك خلق مى كنم هنگامى كه آفرينش او پايان يافت و جان در اودميدم،براى او به فرمان خداسجده كنيد. فرشتگان همگى سجده كردند، مگرابليس كه نخوت و غيرت كاذب او را فرا گرفت و بر آدم به خاطر خلقت خود فخر فروخت و در برابر آدم تعصّب سياه را پيشه ساخت. پس اين دشمن خداست كه پيشواى مُتعصّبان و پيشتاز استكبارگران است و اوست كه پايه و اساس تعصّب را بنياد گذاشت...

و مى ف__رم__اي__د: اَمّا اِبْليسُ فَتَعَصَّ__بَ عَل__ى آدَمَ لِأصْلِ__ه وَ طَعَ__نَ عَلَيْهِ فى خِلْقَتِه...(2)

ابليس در برابر آدم به خاطر اصل و اساس خويش تعصّب پيشه ساخت و آدم را طعنه باران كرد.

و هشدار مى دهد كه: أَلا فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ طاعَةِ ساداتِكُمْ وَ كُبَرائِكُمُ الَّذينَ تَكَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِ__مْ... فَاِنَّهُ__مْ قَ__واعِ__دُ اَساسِ الْعَصَبِيَّةِ وَ دَعائِمُ اَرْكانِ الْفِتْنَةِ وَ سُيُوفُ اعْتِزاءِ الْجاهِلِيَّةِ.

هان اى مردم، بترسيد! بترسيد از پيروى از رهبران و بزرگانتان، از آنان كه به گوهر وجود خويش نازيدند و نژاد خويشتن را برتر ديدند... اينان هستند كه بنيانگذار تعصّب و تعصّب ورزى و اركان و ستون هاى فتنه و شمشيرهاى تفاخر و نازش به ج__اهليّ_ت اند.

و در تعصّب ورزى زران_دوزان هشدار مى دهد كه:

وَ اَمَّا الأَْغْنِياءُ مِنْ مُتْرَفَةِ الأُْمَمِ فَتَعَصَّبُوا لِاثارِ مَواقِعِ النِّعَمِ فَقالُوا: نَحْنُ اَكْثَرُ اَمْوالاً وَ اَوْلاداً...

اما ثروتمندان و انحصارگران امكانات مردم تعصّب ورزيدنشان به خاطر ثروت هاى بادآورده اى است كه در اختيار دارند؛ همان گونه كه خود مى گفتند: ث__روت ه__ا و ف__رزن__دان ما از همه بيشت__ر است و ما ه__رگ__ز كيفر نخ__واهيم شد.

و در مورد تعصب پذيران مى فرمايد: صَدَّقَهُ بِه اَبْناءُ الْحَمِيَّةِ وَ اِخْوانُ الْعَصَبِيَّةِ

وَ فُرْسانُ

1. نهج البلاغه، خ 192.

2. نهج البلاغه، خ 192.

(452) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

الْكِبْ___رِ وَ الْج_اهِلِيَّةِ...(1)

و تعصّب ورزان و فرزندان نخوت و برادران تعصّب و يكه تازان ميدان خودخواهى و ن__ادانى گفت__ار و عملك_رد نارواى شيط__ان را گ__واهى ك__ردند.

و هشدار مى دهد كه: فَاَطْفِئُوا ما كَمَنَ فى قُلُوبِكُمْ مِنْ نيرانِ الْعَصَبِيَّةِ وَ اَحْقادِ الْجاهِلِيَّةِ، فَاِنَّما تِلْكَ الْحَمِيَّةُ تَكُونُ فِى الْمُسْلِمِ مِنْ خَطَراتِ الشَّيْطانِ وَ نَخَواتِهِ...(2)

پس آتش تعصب را كه در ژرفاى دل هايتان نهفته است، با درايت و دقت و نوانديشى و خردورزى خاموش سازيد و كينه هاى جاهليت را براندازيد كه اين آفت ها در انسان مسلمان از آفت هاى شيطان است واز تباهى ها و وسوسه هاى آن موجود پليد.

حضرت صادق عليه السلام در نكوهش از اين آفت رشد و آزادى فرمود: مَنْ تَعَصَّبَ اَوْ تُعُصِّ_بَ لَ__هُ فَقَ__دْ خَلَ__عَ رِبْقَ__ةَ الاْيم__انِ مِ__نْ عُنُقِ___هِ.(3)

كسى كه تعصّب ورزد، يا براى او تعصّب ورزند، پيوند ايمان را از گردن خويش برداشته است و فرمود:

مَنْ تَعَصَّبَ عَصَبَ__هُ اللّهُ عَ_زَّ وَ جَلَّ بِعِصابَةِ مِنْ نارٍ.(4)

هركس تعصّب ورزد خداوند پيشانى بندى از آتش بر سر او خواهد بست و فرمود: مَنْ تَعَصَّبَ حَشَ_رَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ مَعْ اَعْرابِ الْجاهِلِيَّةِ.(5)

هركس تعصّب ورزد و بامسائل و پديده ها و موضوعات ، آزادمنشانه و حق جويانه و حرّيّت طلبانه و منصفانه برخورد نكن__د، خ__داون__د در هنگامه رستاخيز او را با م__ردم عص__ر ج_اهليت محش__ور خ__واه_د نم__ود.

1. نهج البلاغه، خ 192.

2. نهج البلاغه، خ 192.

3. ثواب الاعمال، ص 476؛ اصول كافى، ج 2، باب العصبية، ص 252؛ نورالثقلين، ج 5، ص 72.

4. ثواب الاعمال، ص 474؛ نورالثقلين، ج 5، ص 72.

5. ثواب الاعمال، ص 475، نورالثقلين، ج 5، ص 71

تفسير مردان (453)

پيكار اسلام با اين آفت

اسلام و پيام آور آزادى بخش آن از سپيده دم حيات خويش با آفت تعصب

و تعصب انگيزان روبه رو شدند؛ اين گونه:

1_ گروهى از آنان هرگز حاضر به شنيدن پيام توحيد و آزادى نشدند و چنان در كمند اين آفت بودند، كه چشم و گوش خويش را از زيبايى و كمال و جاهليت و روح انس__ان پ__رور و آزادى بخش__ى آن مى بستن__د و حق__اي__ق را گ__وش نمى سپردند!

2_ گ___روه ديگ___ر از تعص__ب ورزان پي__ام پي__امب__ر آزادى را مى شني__دن__د، امّا تصميم گرفته ب__ودن__د كه ن__ه تنه__ا به آن دل نسپ__ارند ك__ه در انك__ار و ردّ آن پ__افش__ارى و اص____رار كنن__د و از هم__ه به__انه ج__وي__ى و اه__ان__ت و استه__زاء در نف____ى آن خ____وددارى ن__ورزن__د!

3_ گ__روه س__وم كس__انى ب__ودن__د كه پي__ام دي__ن را مى شني__دن__د و جان و روح آن را درمى ي__افتن__د، امّا براى فريب وجدان خود و ديگران، از موضع تعصّب و خشونت تهمت شعر و افس__ون و اسط__وره و افسانه مى نواختند و براى ايجاد حسّاسيّت و كينه و عقده و نفرت بر ضد پيام و پيامبر آزادى و عدالت و انگيزش تعصّب و خشونت، به آداب و رسوم و فرهنگ پوسيده جاهليّت، به عنوان ميراث نياك_ان و پيشيني__ان چن_گ مى زدند...

4_ و گروه چهارم كه ادعاى پيروى از كتاب هاى آسمانى و پيام آوران پيشين را داشتند، با آن كه داراى شناخت و آگاهى در درستى دعوت پيامبر بودند، لجوجانه و متعصّب__انه، اين حقيقت را كتم__ان مى ك__ردند و واقعيّت ه__ا را پوشي__ده مى داشتند.

(454) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

راه هاى مبارزه با اين آفت هستى سوز

اسلام در اين جوّ تيره و اين فضاى مسموم علاوه بر نكوهش شديد تعصّب و تحريم برانگيختن تعصّبات، با منشاء و ريشه و نيز ره آورد زيانبار آن به طور جدّى و بى وقفه و منطقى و علمى به نهى شديد تعصّب و تحريم برانگيختن تعصّبات،

با منشاء و ريشه و نيز ره آورد زيانبار آن به طور جدّى و بى وقفه و منطقى و علمى به مبارزه برخاست و به روشنگرى و خرافه زدايى پرداخت:

اسلام در گام نخست، خودپرستى، نژادپرستى، هواپرستى، ماده پرستى، قدرت پرستى، ثروت پرستى، شخص پرستى، تشكيلات پرستى، من پرستى، مُدپرستى، خرافه پرستى، حزب پرستى و ديگر پرستش هاى ذلّت بار و گرايش هاى بى دليل و برهان و حمايت هاى تعصّب انگيز را، كه ضد آزادى فكر و استقلال انديشه اند به شدّت محكوم ساخت و شيوه حكمت، موعظه، خيرخواهى و روشنگرى، انتقاد و ارشاد، دعوت به حق و آزادى و بازدارى از انحراف و بيدادگرى، تشويق به ابداع و ابتكار استنباط و اجتهاد، مشاوره و تبادل نظر، نقد و چون و چرا، دليل خواهى و برهان طلبى، مهر و احسان، برخورد حقجويانه و منصفانه با ديدگاهها و دعوت ها به معالجه مبتلايان به بيمارى قَتّال تعصّب پرداخت و هماره و در همه حال انسان را به رعايت حقوق و آزادى ديگران، تحمّل و مدارا، تساهل و نقدپذيرى، بردبارى فرهنگى و برخورد درست و خردمندانه با انديشه ها و عقيده ها، آزادگى و آزادمنشى و پرهيز از سانسور و اختناق و يكدندگى سفارش كرد و براى رسيدن به فضايى باز و جامعه اى توسعه يافته و دنيايى آباد و آزاد تدابيرى عميق و آزادمنشانه و عادلانه و انسانى انديشيد، كه تنها سرخط برخى از اين تدابير انديشاننده _ كه فرصت بحث ش__ايست_ه و گست__رده در م_ورد آنها نيست، عب_ارتند از:

تفسير مردان (455)

1_ بي__ان حقيق__ت و دورى گزيدن از كتمان آن،(1)

2_ تحري___م آميخت___ن ح_____ق ب___ه باط___ل،(2)

3_ دعوت به حق و عدالت تنهااز راه هاى شايست_ه و نيك__و و قانونى،(3)

4_ شني__دن آزادمنش__انه دي__دگ__اه ه__ا و گ_زين__ش بهت_ري__ن ه__ا،(4)

5_ آزادمنش__ى و انص_____اف در آم___وزش ه__ا(5)

6_

تعمّ___ق در دع___وت و منط___ق ن_ه ب_ه ف__راخ___وان و گوين___ده،(6)

7_ مط_البه دلي_ل و بره_______ان،(7)

8_ دع___وت تنه______ا ب___راس___اس آگ_____اه___ى و شن____اخ__ت،(8)

9_ رج___وع به آگ__اه________ان،(9)

10_ تنها حقج_ويى و حق محورى و حق گرايى و حق پذيرى و بس.(10)

1. سوره بقره آيه 42 . سوره مائده آيه 106. سوره آل عمران آيه 73.

2. سوره بقره، آيه 42؛ غافر، آيه 5.

3. سوره نَحْل، آيه 42؛ غافر، آيه 5.

4. سوره زُمَر، آيه 18، اعراف، آيه 145.

5. در اين مورد در روايات عناوين جالب و آزادمنشانه بسيارى داريم، نظير: الف _ اَلْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِالْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ اَهْلِ النِّفاقِ. ب _ اَلْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِالْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ اَهْلِ الضَّلالِ. ج _ اَلْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِالْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ عِنْدِالْمُشْرِكِ، ص 47.

6. لا تَنْظُرْ اِلى مَنْ قالَ، بَلِ انْظُرْ اِلى ما قالَ. اثبات الهُداة، ج 1 ص 46.

7. سوره بقره، آيه 111؛ سوره انبياء، آيه 24.

8. سوره اسراء، آيه 36؛ سوره انعام، آيه 119.

9. سوره نحل، آيه 43؛ سوره مريم، آيه 45.

10. اِقْبَلِ الْحَقِّ مِمَّنْ اَتاكَ بِهِ مِنْ صَغيرٍ اَوْ كَبيرٍ وَ اِنْ كانَ بَغيضاً بَعيداً وَ اَرْدُدِ الْباطِلَ عَنْ مَنْ جائَكَ بِهِ مِنْ صَغيرٍ اَوْ كَبيرٍ وَ اِنْ كانَ حَبيباً قَريباً. ديدگاه و سخن حق را از هرآن كه شنيدى بپذير، گرچه گوينده آن دشمن و بيگانه باشد! و ناحق را از هركس شنيدى نپذير،گرچه گوينده اش دوست وآشناباشد. اثبات الهُداة، ج 1، ص 136.

(456) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اهميت اخوت اسلامى

اِنَّمَ_ا الْمُؤْمِنُ_ونَ اِخْ_وَةٌ فَاَصْلِحُ_وا بَيْنَ اَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوااللّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

مؤمنان برادر يكدگرند ، بنابراين ميان دو برادر خود صلح برقرار سازيد و تقواى الهى پيش_ه كني_د تا مشم_ول رحم_ت او شويد. (10 / حجرات)

شرح آيه از تفسير نمونه

همان اندازه

كه براى ايجاد صلح در ميان دو برادر نسبى تلاش و كوشش مى كنيد ، بايد در مي_ان مؤمن_ان متخاص_م نيز براى برقرارى صلح به طور جدى و قاطع وارد عمل شويد. چه تعبير جالب و گيرايى ؟ كه همه مؤمنان برادر يكدگرند و نزاع و درگيرى ميان آن ها را درگيرى ميان برادران ناميده ، كه بايد ب_ه زودى ج_اى خود را ب_ه صلح و صفا بدهد. و از آن جا كه در بسيارى از اوقات « روابط » در اين گونه مسائل جانشين « ضوابط » مى شود ، بار ديگر هشدار داده و در پايان آيه مى افزايد : « تقواى الهى پيشه كنيد تا مشمول رحمت او شويد » ( وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ) . و به اين ترتيب يكى از مهم ترين مسؤوليت هاى اجتماعى مسلمانان در ب__راب__ر يك__ديگ__ر و در اج_____راى ع__دال__ت اجتم_____اع__ى با تم____ام ابع__ادش روش__ن مى ش___ود .

جمله « اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ » كه در آيات فوق آمده است يكى از شعارهاى اساسى و ريشه دار اسلامى است، شعارى بسيار گيرا ، عميق ، مؤثر و پرمعنى. ديگران وقتى مى خواهند زياد اظهار علاقه به هم مسلكان خود كنند از آنان به عنوان « رفيق » ياد مى كنند، ولى اسلام سطح پيوند علائق دوستى مسلمين را به قدرى بالا برده كه به صورت نزديك ترين پيوند دو انسان با يكديگر آن هم پيوندى بر اساس مساوات و برابرى ، مطرح مى كند و آن علاقه دو « برادر » نسبت به يكديگر است. روى اين اصل مهم اسلامى مسلمانان از هر نژاد و هر قبيله و داراى هر زبان و هر سن و سال ، با يكديگر احساس

عميق برادرى مى كنند، هر چند يكى در شرق جهان زندگى كند و ديگرى در غرب. در مراسم « حج » كه مسلمين از همه نقاط جهان در آن كانون توحيد جمع مى شوند ، اين علاقه و پيوند و همبستگى نزديك ، كاملاً محسوس است و صحنه اى است از تحقق عينى اين قانون مهم اسلامى. به تعبير ديگر اسلام تمام

تفسير مردان (457)

مسلمان ها را به حكم يك خانواده مى داند و همه را خواهر و برادر يكديگر خطاب كرده ، نه تنها در لفظ و در شعار كه در عمل و تعهدهاى متقابل نيز همه خواهر و برادرند. در روايات اسلامى نيز روى اين مسأله تأكيد فراوان شده و مخصوصا جنبه هاى عملى آن ارائ_ه گردي_ده است كه به عنوان نمونه چند حديث پرمحتواى زير را از نظر مى گذرانيم :

1 _ درحديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آمده است : «اَلْمُسْلِمُ اَخُو الْمُسْلِمِ ، لايَظْلِمُهُ ، وَ لا يَخْذُلُهُ ، وَ لا يُسَلِّمُهُ : مسلمان برادر مسلمان است ، هرگز به او ستم نمى كند ، دست از ي__اري__ش بر نم__ى دارد و او را در ب_راب_ر ح_وادث تنه_ا نم_ى گ___ذارد » . (1)

2 _ در حديث ديگرى از همان حضرت صلى الله عليه و آله نقل ش_ده : « مَثَلُ الاَْخَوَيْنِ مَثَلُ الْيَدَيْنِ يَغْسِلُ اِحْداهُمَا الاْخَرَ : دو برادر دينى همانند دو دستند ك_ه هر كدام ديگرى را مى شويد، ( با يكديگر كمال همكارى را دارند و عيوب هم را پ_اك مى كنند ) .(2)

3 _ امام صادق مى فرمايد : « اَلْمُؤْمِنُ اَخُو الْمُؤْمِنِ ، كَالْجَسَدِ الْواحِدِ ، اِذَا اشْتَكى شَيْئا مِنْهُ وُجِدَ اَلَمُ ذلِكَ فى سائِرِ جَسَدِهِ وَ اَرْواحُهُما مِنْ روُحٍ واحِدَةٍ : مؤمن برادر مؤمن

است و همگى به منزله اعضاء يك پيكرند ، كه اگر عضوى به درد آيد ، ديگر عضوها را نماند قرار و ارواح همگى آن ها از روح واح__دى گرفت__ه ش__ده اس_ت » .(3)

حقوق سى گانه مؤمن نسبت به برادران ايمانى

4 _ در پايان اين بحث به روايتى اشاره مى كنيم كه از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره حقوق سى گان__ه مؤم__ن بر برادر مؤمن_ش نقل ش_ده كه از جامع ترين روايات در اين زمينه است: پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : « مسلمان بر برادر مسلمانش سى حق دارد كه برائت ذمه از آن حاصل نمى كند، مگر به اداى اين حقوق يا عفو كردن برادر مسلمان او:

1- « المحج__ة البيض__اء » ، جلد 3 ، صفحه 332 و 319 .

2- « المحج__ة البيض__اء » ، جلد 3 ، صفحه 332 و 319 .

3- « اص__ول ك_اف_ى » ، جل_د 2 ، صفحه 133 .

(458) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ لغ_زش هاى او را ببخش__د . 2 _ در ناراحتى ها نسبت به او مهربان باشد .

3 _ اس__رار او را پنه___ان دارد . 4 _ اشتب_اه___ات او را جب______ران كن___د .

5 _ ع____ذر او را ب_پ_ذي____رد . 6 _ در براب_ر ب__دگ__ويان ، از او دفاع كند .

7 _ همواره خيرخواه او باش_د . 8 _ دوست____ى او را پ___اس_دارى كن____د .

9 _ پيمان او را رعاي___ت كن__د. 10 _ در ح_ال م_رض از او عي___ادت كند .

11 _ در ح____ال م_____رگ ، ب______ه تشي_ي________ع او ح_اض____ر ش_______ود .

12 _ دعوت او را اجابت كن__د . 13 _ ه___دي______ه او را بپ____ذي_______رد .

14 _ عط_اى او را ج__زا ده_د . 15 _ نعم_____ت او را شك___ر گ____وي___د .

16 _ در ي__ارى او

بك_وش____د . 17 _ نام_____وس او را حف____ظ كن______د .

18 _ ح_اج___ت او را ب_رآورد . 19 _ ب_راى خواست__ه اش شف__اعت كن__د .

20 _ عطسه اش را تحيت گويد . 21 _ گمش___ده اش را راهنم__اي___ى كن__د .

22 _ سلام_ش را جواب ده_د . 23 _ گفت______ه او را نيك____و شم______رد .

24 _ انعام او را خوب قرار دهد . 25 _ سوگن__ده__اي__ش را تصدي_ق كن__د .

26 _ دوست___ش را دوس_________ت دارد و ب______ا او دش_من______ى ن_كن________د .

27 _ در ي_ارى او بكوش_د ، خ_واه ظال_م باش_د ي_ا مظل_وم : ام_ا ي_ارى او در حال_ى ك_ه ظالم باشد ، به اين است كه او را از ظلم_ش بازدارد و در حالى كه مظلوم اس__ت ، ب___ه اي____ن اس_ت ك____ه او را در گ__رفت___ن حق____ش كم______ك كن_______د .

28 _ او را در ب____راب_____ر ح______وادث ، تن__ه__________ا ن_گ________ذارد .

29 _ آن چ_ه را از نيكى ها براى خود دوست دارد براى او دوس__ت ب__دارد .

30 _ آن چ___ه از ب_دى ه__ا براى خود نمى خواه__د براى او نخواهد » .(1)

1- « بح_____ار الان_____وار » ، جل__________د 74 ، صفح________ه 236 .

تفسير مردان (459)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

برادرى در ايمان و اخلاق

به باور مفسّران، اين آيه اشاره به آيه پيش دارد و منظور اين است كه: جز اين نيست كه مردم با ايمان برادران دينى يكديگرند؛ از اين رو اگر ميان دو تن و يا دو گروه از آنان كشمكش و پيكارى پيش آمد، شما به يارى ستمديده برويد و با حمايت از مظل__وم، ش__رارت ظ__ال__م را دف__ع و او را به ع__دال__ت و انص__اف بازگردانيد و آن گ__اه براس_اس عدالت ميان آن دو صلح و آشتى برقرار

سازيد.

وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

و از خدا بترسيد كه در پديد آوردن صلح و آشتى در ميان مردم با ايمان كوتاهى كنيد و يا از اداى حقوق ديگران دريغ نماييد، تا مورد مهر و رحمت خدا قرار گيريد.

«زَجّاج» مى گويد: مردم با ايمان در صورتى كه از نظر عقيده و عملكرد همانند باشند برادر يكديگر خوانده مى شوند؛ چرا كه در دين و اخلاق يكسانند و در انديشه و عملكرد بسان همديگر. آنان از نظر نسب نيز از يك پدر و مادرند؛ چرا كه همه فرزندان آدم و حواء هستند.

از پيامبر صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود: اَلْمُسْلِمُ اَخَ الْمُسْلِمِ، لا يَظْلِمُ وَ لا يُسْلِمُهُ، مَنْ كانَ فى حاجَةِ اَخيهِ كانَ اللّهُ فى حاجَتِه وَ مَنْ فَرَّجَ عَنْ مُسْلِمٍ كُرْبَةً فَرَّجَ اللّهُ بِها عَنْهُ كُرْبَةً مِنْ كُرُوبِ يَوْمِ الْقِيامَةِ. وَ مَنْ سَتَرَ مُسْلِماً يَسْتُرُهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ.(1) انسان مسلمان برادر مسلمان است؛ نه به او ستم روا مى دارد و نه او را در فراز و نشيب هاى زندگى رها مى سازد. هركس در انديشه برآوردن نياز برادر مسلمان خويش باشد، خداوند نياز او را برمى آورد و هركس اندوه و رنجى را از دل مسلمانى بزدايد، خداى مهربان به پاداش آن در روز رستاخيز اندوهى از اندوه هاى گران آن روز را از دل و چهره او مى زدايد و هركس عيب مسلمانى را بپوشاند، خدا در روز رستاخيز عيب او را مى پوشاند.

1. نورالثقلين، ج 5، ص 88؛ المَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ، ج 3، ص 332، كتاب آداب الصحبة والمعاشرة.

(460) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ي___ادآورى مى گ___ردد كه اي___ن رواي__ت را «بخ__ارى» و «مسل__م» در كتاب هاى خ___ود آورده اند.

برادرى اسلامى

در پرتو اين اصل دايره مهر و مهرورزى و دوستى را، از دايره تنگ

خوددوستى و روابط خانوادگى و نژادى و قبيله گى به دائره گسترده امت گسترش بخشيد و فرمود: همه مردم با ايمان با هم برادرند و بايد شرايط برادرى اسلامى و انسانى را رعايت كنن__د. براى نم__ونه به شمارى از روايات كه بيانگر اين اصل اساسى است مى نگريم:

1_ از پيامبر آورده اند كه ف__رم__ود: اَلْمُسْلِمُ اَخُ الْمُسْلِمِ، لا يَظْلِمُ وَ لا يَخْذُلُهُ وَ لا يُسْلِمُهُ.(1)

مسلمان، برادر مسلمان است؛ براين اساس است كه نه در حق او ستم روا مى دارد، نه دست از يارى او مى كشد و نه درفراز و نشيب هاى زندگى او را به حال خود رها مى كند!

2_ و نيز فرمود: مَثَلُ الاَْخَوَيْنِ مَثَلُ الْيَدَيْنِ، يَغْسِلُ اِحْداهُمَا الاْآخَرَ.(2)

وص__فِ دو ب__رادر اس__لامى وص__ف دو دست در يك پيكر است كه هريك ديگ___رى را مى ش__وي___د و پ____اك و پ___اكي__زه مى س____ازد.

3_ و فرمود: اَلْمُ__ؤْمِ__نُ اَخُ الْمُؤْمِنِ عَيْنُهُ وَ دَليلُهُ، لا يَخُونُهُ وَ لا يَظْلِمُهُ وَ لا يَغُشُّهُ وَ لا يَعِدُهُ عِ___دَةً فَيُخْلِ__فُ.(3)

انسان توحيدگرا و با ايمان برادر انسان با ايمان و آزادمنش است و بسان چشم و راهنماى اوست. بر اين باور است كه نه هرگز در حق او خيانت روا مى دارد و نه ستم و بيداد؛ نه او را فريب مى دهد و كلاه بر سرش مى گذارد و نه وعده اى پوچ و ميان تهى كه ب__دان وف__ا نكند.

1. المَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ، ج 3، ص 332؛ نورالثقلين، ج 5، ص 88.

2. المَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ، ج 3، «كتاب آداب المعاشرة»

3. المَحَجَّةَ الْبَيْضاءُ، ج 3، ص 320 كتاب آداب المعاشرة؛ نورالثقلين؛ ج 5، ص 86.

تفسير مردان (461)

4_ و نيز فرمود: اَلْمُؤْمِنُ اَخُ الْمُؤْمِنِ، كَالْجَسَدِ الْواحِدِ، اِذَا اشْتَكى شَىْ ءٌ مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذلِكَ فى س__ائِرِ جَسَ__دِه وَ اَرْواحُهُم__ا مِنْ رُوحٍ واحِ__دَةٍ.(1)

انسان با ايمان برادر مردم با ايمان است

و همه آنان بسان عضوهاى گوناگون يك پيكر؛ به گونه اى كه اگر عضوى از آن پيكر به درد آيد و رنجيده شود، رنج و بى قرارى در همه عضوها و سراسر پيكر اثر مى گذارد و روح هاى همگى آنان از يك روح سرچشمه مى گي_رد.

5_ و در ترسيم اين حقوق برادرى فرمود:لِلْمُسْلِمِ عَلى اَخيهِ ثَلاثُونَ حَقّاً، لا بَرائَةَ لَهُ مِنْها ِالاّ بِالأَْداءِ اَوِالْعَفْ____وِ

انسان مسلمان در زندگى سلسله حقوقى را نسبت به ديگر مسلمانان به عهده دارد كه جز بارعايت و اداى آنها يا گذشت صاحبان حقوق از انجام آنها معاف نخواهد شد.

آن گاه در ترسيم شمارى از آن حقوق سى مورد را به تابلو مى برد تا با رعايت آنها از سوى جامعه و مردم زندگى سراسر رنگ مهر و عشق و صفا و پاكى و عدالت و آزادگى و امنيت و ك__رامت و رعايت حقوق انسانها به خود گيرد. در اين مورد فرمود:

1_ يَغْفِرُ زَلَّتَهُ، از جمله آن حقوق اين است كه: مسلمان لغزش ديگرى را مى بخشد،

2_ وَ يَرْحَمُ عَبْرَتَهُ، در رنجه_____ا و درده___ا ب__ه او مه___ر م__ى ورزد.

3_ وَ يَسْتُرُ عَوْرَتَهُ، اسرار او را نهان مى دارد،

4_ وَ يُقيلُ عَثْرَتَهُ، اشتباهات او را به گونه اى بزرگوارانه جبران مى كند،

5_ وَ يَقْبِلُ مَعْذِرَتَهُ، ع__ذر او را مى پ__ذي__رد،

6_ وَ يَرُدُّ غيبَتَهُ، در برابر بدانديشان و بدگوي__ان از او دف__اع مى كند،

7_ وَ يُديمُ نَصيحَتَهُ، هم___اره نسبت به او خي___رخ__واهى مى كن___د،

8_ وَ يَحْفَ____ظُ خُلَّتَ____هُ، دوست_____ى او را پ__________اس م____ى دارد،

9_ وَ يَ__رْعى ذِمَّتَ__هُ، عه____د و پيم____ان او را رع__اي__ت م__ى كن__د،

1. كافى ج 2 ص 133؛ نورالثقلين، ج 5، ص 86.

(462) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

10_ وَ يَعُودُ مَرَضَهُ، به هنگام بيمارى او به عي_ادتش مى شت__ابد،

11_ وَ يَشْهَدُ

مَيِّتَهُ، در م__رگ او ب_ه مش__ايعت پيك__رش م_ى رود،

12_ وَ يُجيبُ دَعْوَتَهُ، ف_راخ__وان او را پاس__خ مناسب مى ده___د،

13_ وَ يَقْبِلُ هَدِيَّتَهُ، هديه او را با رعايت ادب و اخلاق مى پذيرد،

14_ وَ يُكافَ__أُ صِلَتَ__هُ، پي__وند و بخشش او را پ__اداش مى ده__د،

15_ وَ يَشْكُ__رُ نِعْمَتَ__هُ، نعمت بخش_ى او را سپ_اس م__ى گ__ذارد،

16_ وَ يُحْسِ__نُ نُصْرَتَ__هُ، در يارى او ش__ايست__ه عم__ل مى كن_د،

17_ وَ يَحْفَ__ظُ حَليلَ_تَ_هُ، از ن__ام__وس او ح___راس__ت مى كن____د،

18_ وَ يَقْض___ى ح_اجَتَ____هُ، ني_________از او را ب__رم_______ى آورد،

19_ وَ يَشْفَعُ مَسْأَلَتَهُ، در ب__رآم____دن خ__واست__ه اش شف___اع__ت مى كن__د،

20_ وَ يُسَمِّتُ عَطْسَتَهُ، عطسه اش را با درود و سلامت خواهى پاسخ مى گويد،

21_ وَ يُ__رْشِدُ ضالَّتَ__هُ، گمش__ده اش را راه مى نم_اي___د،

22_ وَ يَ__رِدُّ سَلامَ__هُ، درودش را پ__اس____خ مى ده___د،

23_ وَ يَطيبُ كَلامَ__هُ، سخن او را شايست__ه مى شم__ارد،

24_ وَ يَبِرُّ اِنْعامَهُ، نعمت هاى او را خوب وصف مى كند،

25_ وَ يُصَدِّقُ اَقْسامَهُ، سوگن__دش را گواهى مى نماي__د،

26_ وَ يُوالى وَلِتَهُ، دوس__ت او را دوس____ت م__ى دارد،

27_ وَ لا يُعادي__هِ و ب___ا او دشمن____ى نم______ى ورزد،

28_ وَ يَنْصُرُهُ ظالِماً وَ مَظْلُوماً: وَ اَمّا نُصْرَتُهُ ظالِماً فَيَرُدَّهُ عَنْ ظُلْمِه وَ اَمّا نُصْرَتُهُ مَظْلُوماً فَيُعينُهُ عَلى اَخْذِ حَقِّه.

و او را در هنگامه ستم كردن و ستمديدن يارى مى كند؛ چرا كه اگر او را ستمكار ديد، از ظلم و بيداد بازش مى دارد و اگر ستمديده يافت، به او يارى مى رساند تا حق_____وق خ__وي__ش را از ستمك____اران ب_ازپ__س گي__رد و داد خ__ود را بست__ان__د.

تفسير مردان (463)

29_ وَ لا يُسْلِمُهُ و ني__ز او را در برابر روي__دادهاى گون__اگون تنه__ا ره__ا نمى كند،

30_ وَ لا يَخْذُلُهُ و دس_ت از ي__ارى او برنم__ى دارد،

31_ وَ يُحِبُّ لَهُ مِنَ الْخَيْرِ ما يُحِبُّ لِنَفْسِه، آنچه از خوبى ها را براى خ__ود مى پسن__دد، ب__راى او ني__ز مى پسن__دد،

32_ وَ يَكْرَهُ

لَهُ مِنَ الشَّرِّ ما يَكْرَهُ لِنَفْسِه و آنچه از بديها براى خويش نمى خواهد براى او ني__ز نخواه__د خواست.

2_ برادرى انسانى

و نيز قرآن و اسلام در پرتو اصل انسانى و ماندگار دائره مهرورزى و صلح و آشتى را به گستردگى همه فرزندان آدم و تمامى عصرها و نسل ها گسترش بخشيد و شعار انسان دوستى و انسان خواهى و انسان نوازى داد و دگردوستى را راه و رسم آزادمنشانِ خ__داج__و و بش__ردوس__ت شم__رد: ب__راى نم__ون_ه:

1_ قرآن در وصف پيامبر مهر و آزادگى مى فرمايد:

لَقَ__دْ جائَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ...(1)

بى گم__ان براى شم__ا انس__ان ها پي__امب__رى از خ__ودت__ان آم__د كه رن__ج و گ__رفت__ارى شم__ا بر او گ__ران است و به هدايت و رستگارى و نجات شما بى قرار...

2_ و او را مهر و رحمت براى هم__ه جهانيان مى نگ_رد و نه تنها براى مردم مسلمان.

وَ م_____ا اَرْسَلْن______اكَ اِلاّ رَحْمَ_____ةً لِلْع___الَمي___نَ.(2)

و امي__ر مؤمن__ان در برن__امه ج__اودانه دولت عادلانه و انسان دوست خويش فرمود: وَ اَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَاللُّطْفَ بِهِمْ وَ لا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضارِياً تَغْتَنِ__مُ اَكْلَهُ__مْ، فَ__اِنَّهُ__مْ صِنْف__انِ: اِمّا اَخٌ لَ__كَ فِ__ى ال__دّي__نِ اَوْ نَظي__رٌ لَ__كَ فِ__ى الْخَلْ__قِ...

و گستره دل و كران تا كران قلب خويش را از مهر ورزيدن به توده هاى مردم آكنده

1. سوره توبه، آيه 128.

2. سوره انبياء، آيه 107.

(464) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ساز و پوشش ده و نسبت به آنان دوستى ورز و مهر و رحمت پيشه ساز. هرگز بسان جانورى شكارافكن مباش كه دريدن و خوردن آنان را غنيمت شمارى؛ چرا كه مردم از دو دسته بيرون نيستند: بخشى از آنان در دين با تو برادرند و برادر و خواهر اسلامى تو هستند و بخش ديگر در آفرينش

با تو برابر و همانندند و داراى حقوق انسانى هستند، كه ب__ايد انس_ان دوست__انه آن__ان را هم دوست بدارى.

راستى اگر مردم مسلمان به اين فرهنگ مهرآفرين و فرهنگ ساز و زندگى بخش درست بنگرند، آيا جايى براى بى مهرى ها، ددمنشى ها، غيبت ها، تهمت ها، مارك زدن ها، لقب هاى زشت تراشيدن، اهانت ها، عيب جويى ها، خشونت ها، خ__ودس__رى ها، افراط گرى ها، جنون ها، جن__ايت ها، ترورها، كشتارها، زورمدارى ها، حق كشى ها، تفسيق ها، تكفيرها و شعارهاى مرگ و نيستى و زشت_ى خواه_ى ب_راى هم_دين_ان و همفك__رانى كه تنه__ا ج__رمشان انديشي_دن و فكر ك_ردن و كم_ال جويى و ت__رق_ّى خ__واه__ى و آزادگ__ى و آزادمنش__ى و آزادى خ__واه__ى و سلطه ناپذيرى و نف__ى روش ه__اى تخ__ريبى و چنگي___زى است مى م__ان___د؟

و ايا حكومت و مردمى كه اين فرهنگ و اين تعاليم را در عمل براستى رعايت كنند در پايمال ساختن حقوق بشر ركورد جهانى را مى شكنند؟ و مجبور مى شوند براى تبرئه خويش آسمان و ريسمان را بهم ببافند و به خود نيايند؟!

د _ اصلاح ميان امّت

و براساس آن چه گذشت يكى از حقوق مسلمانان بر عهده هر توحيد و پرواپيشه اى آن است كه با همه وجود در ميان امت، مردم را به عدالت و آزادى و صلح و آشتى فرا خواند و شعار و كردارش دلسوزى و خيرخواهى و اصلاح ميان مردم باشد و اين آيين برادرى اسلامى است كه قرآن بر آن پافشارى مى كند: فَاَصْلِحُوا بَيْنَ اَخَوَيْكُمْ.

اميرمؤمنان در آخرين سخنان خويش در اين مورد فرمود:

تفسير مردان (465)

صَلاحُ ذاتِ بَيْنِكُمْ اَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلوةِ وَالصِّيامِ(1)

و ايج___اد صل__ح و آشت__ى مي__ان دو مسلمان يا دو انسان برتر از يك سال نم__ازگزاردن و روزه داشتن است.

اِحْقاق حق نه فَصْل خصومت

و نكته بسيار دقيق ديگر اين است كه قرآن در آيين برادرى اسلامى و در تلاش براى اصلاح

ميان مسلمانان در صورت درگيرى و پيكار و كشمكش، سفارش اصلاح براساس دادگرى و انصاف و برافكندن ريشه و اساس فتنه و درگيرى مى كند، نه آتش بس بى حاصل. به احقاق حق و گرفتن داد ستمديده از بيدادگر و رفع تجاوز فرمان مى دهد، نه فقط فصل خصومت و وانهادن ستمكار به ادامه ستم و توصية به مظل__وم كه ست__م را تحمل كن__د و دم نياورد!(2) آرى، اين شاهكار ديگرِ قرآن شريف است كه مى ف__رم__اي__د: فَاَصْلِحُ__وا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ...(3)

پس اگر گروه ستمكار به فرمان خدا بازگشت، در ميان آنان براساس عدل و داد آشت__ى دهيد كه خ__دا دادگ__ران را دوست مى دارد.

1. نهج البلاغه، نامه 47.

2. الميزان، ج 18، ص 324.

3. آيه 9.

(466) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ممنوعيت استهزاء ، بدگمانى ، غيبت ، تجسس و القاب زشت

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنوُا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى اَنْ يَكُونُوا خَيْرا مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى اَنْ يَكُنَّ خَيْرا مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا اَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالاَْلْقابِ بِئْسَ الاِْسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الاْيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَاُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد نبايد گروهى از مردان شماگروه ديگر را استهزاء كنند، شايد آن ها از اين ها بهتر باشندو نه زنانى از زنان ديگر ، شايد آنان بهتر از اينان باشند و يكديگر را مورد طعن و عيب جويى قرار ندهيد و با القاب زشت و ناپسند ياد نكنيد، بسيار بد است كه بر كس__ى بعد از ايم__ان نام كفر بگ__ذاري__د و آن ها كه ت__وب__ه نكنند ، ظ__ال__م و ستمگرند.

(11/حجرات)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين جا مخاطب مؤمنانند ، اعم از مردان و زنان ، قرآن به همه هشدار مى دهد كه از اين عمل زشت بپرهيزند ، چراكه سرچشمه استهزاء و سخريه همان حس خود

برتر بينى و كب_ر و غ_رور است كه عام_ل بسي_ارى از جنگ ه_اى خوني_ن در ط_ول تاري_خ ب_وده اس_ت. و اين « خود برتر بينى » بيشتر از ارزش هاى ظاهرى و مادى سرچشمه مى گيرد ، مثلاً فلان كس خود را از ديگرى ثروتمندتر، زيباتر ، يا از قبيله اى سرشناس تر مى شمرد و احيانا اين پندار كه از نظر علم و عبادت و معنويات از فلان جمعيت برتر است ، او را وادار ب_ه سخري_ه مى كن_د ، در حالى كه معيار ارزش درپيشگاه خداوند تقوا است و اين بستگى به پاكى قلب و نيت و تواضع و اخلاق و ادب دارد. سپ_س در دومي_ن مرحله مى فرمايد : « و يكديگر را مورد طعن و عيب جويى قرار ندهيد » ( وَ لا تَلْمِ_زُوا اَنْفُسَكُمْ ). « لا تَلْمِزُوا » از ماده « لَمْز » به معنى عيب جويى و طعنه زدن است. جالب اين كه قرآن در اين آيه ب_ا تعبير « اَنْفُسَكُمْ » ب_ه وح_دت و يكپارچگى مؤمنان اشاره كرده و اعلام مى دارد كه همه مؤمنان به منزله نفْس واح_دى هستند و اگر از ديگرى عيب جويى كنيد ، در واقع از خودتان عيب جويى

تفسير مردان (467)

كرده ايد. و بالاخره در مرحله سوم مى افزايد : « و يكديگر را با القاب زشت و ناپسند ياد نكنيد » ( وَ لا تَنابَزُوا بِالاَْلْقابِ ). بسيارى از افراد بى بند و بار در گذشته و حال اصرار داشته و دارند كه بر ديگران القاب زشتى بگذارند و از اين طريق آن ها را تحقير كنند، شخصيتشان را بكوبند و يا احيانا از آنان انتقام گيرند و يا اگر كسى در سابق كار بدى داشته، سپس توبه كرده و

كاملاً پاك شده باز هم لقبى كه بازگوكننده وضع سابق باشد، بر او بگذارند. اسلام صريحا از اين عمل زشت نهى مى كند و هر اسم و لقبى را كه كوچك ترين مفهوم نامطلوبى دارد و مايه تحقير مسلمانى است، ممنوع شمرده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«وَ لا تَلْمِزُوا»: واژه از ريشه «لَمْز» به مفهوم طعنه زدن و عيبجويى كردن آمده كه كارى زشت و نارواست، مگر اين كه فرد يا گروهى كه از آنان بدگويى مى شود قانون شكن و ظالم و فاسق باشند؛ چرا كه در روايت آمده است كه: قُولُوا فِى الْفاسِقِ ما فيهِ كَىْ يَحْذَرُهُ النّاسُ. هر خصلت زشت و كار نكوهيده اى كه قانون شكن و گناهكار بدان آلوده است بگوييد تا مردم از او برحذر باشند و به دام وى نيفتند. و واژه «هَمْز» نيز به همي__ن مفهوم آمده است.

«لا تَنابَ__زُوا»: اين واژه از ريش__ه «نَبْ__ز»، به مفه__وم س__رزنش نم__ودن اف__راد يا گ__روه ه__ا با لقب هاى ن__اروايى كه بر آن__ان مى تراشند و مارك مى زنند، آمده است .

هشدار از ترور شخصيت

به باور برخى از واژه شناسان و مفسران واژه «قَوْم» در مورد مردان به كار مى رود، چ__را ك__ه آن__ان هستن__د ك__ه در انج__ام ك__اره__ا برخى بر ديگرى تكيه مى كنند و بر ديگ__رى ق__ائ_م هستند.

واژه «سُخْرِيَّة» به مفهوم به ريشخند گرفتن و استهزا نمودن آمده و در آيه از آن هش__دار داده ش___ده است.

به باور «مُجاهِد» منظور اين است كه: هرگز ثروتمندى حق ندارد انسان محرومى را

(468) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به خاطر فقر و نيازش مسخره كند، چه بسا كه آن فقير در پيشگاه خدا از آن ثروتمندى كه به ظاهر شريف و آراسته جلوه مى كند، مقام و مرتبه اى والاتر و بالاتر

داشته باشد و از او بسيار انسان تر زندگى كند.

«ابن زيد» مى گويد: آيه مورد بحث مردم مسلمان را از مسخره كردن كسانى كه به نوعى به گناه و قانون شكنى درغلطيده اند، هشدار مى دهد، چرا كه ممكن است آن فرد مورد تمسخر به لغزشى ناخواسته دچار شده و اينك از نظر عقيده و انديشه در بارگاه خدا از مسخره كننده بهتر و بالاتر باشد و يا ممكن است در اعماق جان و ژرفاى دل ايمان به خدا آورده و اسلام را برگزيده باشد و از گناه و لغزش گذشته اش سخت نادم اس__ت و ت__وب__ه ك___رده است.

آن گ__اه از شگ__رد زشت و ظالمانه ديگ__رى هش_دار مى دهد كه: وَلاَ تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ

و از يكديگر عيب جويى نكنيد و به هم ناروا و ناسزا نگوييد.

به باور گروهى از مفسران پيشين از جمله «ابن عباس» در آيه مورد بحث به «اَنْفُسَكُمْ» تعبير مى كند، درست بسان اين آيه كه مى فرمايد: وَ لا تَقْتُلُوا اَنْفُسَكُمْ(1) «و يكديگر را نكشيد» _ و يا «خودكشى نكنيد» و اين تعبير نشان مى دهد كه از ديدگاه قرآن همه مردم با ايمان بسان يك نفر هستند و بر اين اساس هركدام حق حيات ديگ__رى را به خط__ر ان__دازن__د، چن_ان است كه گ_ويى به خودكشى دست يازيده اند.

در ادام___ه آي__ه از اب__زار ديگ__ر ت__رور شخصيت هش__دار مى ده_د و مى فرمايد: وَ لاَ تَنَ______ابَ______زُوا بِ_الْأَلْقَ___ابِ

و يك__ديگ__ر را با لق_ب هاى زش__ت و ناپسنديده ياد نكنيد.

واژه «اَلْق__اب» جم__ع «لَقَب» مى ب__اش__د و منظور از آن، نامى است كه جز نام موردپسند و دلخواه انسان باشد.

پاره اى برآنند كه: «لَقَب» نامى است كه براى كسى مى تراشند، به گونه اى كه با

1. سوره نساء، آيه 29.

تفسير مردان (469)

شنيدن آن احساس رنج و

ناراحتى مى كند. امّا اگر از آن نام احساس ناراحتى نكند خ__وان__دن با آن ن__ام ناپسند نيست. به عن__وان نمونه، به كسى فقيه، قاضى، داور، عادل ، علّامه و... گفت__ه ش__ود و او از اي__ن عنوان ها ناراحت نمى شود و احساس تحقي_ر و ريشخن_د نمى كند.

به ب__اور برخى منظور آن است كه يكديگر را با عنوان هاى زشت، نظير كافر، فاسق، منافق و... ياد نكنيد.

از «حسن» آورده اند كه در صدر اسلام هنگامى كه برخى از يهوديان و مسيحيان به اسلام ايمان مى آوردند، باز هم پاره اى آنان را يهودى و مسيحى ندا مى دادند، كه پي__امب__ر صلى الله عليه و آله در اين مورد هشدار داد و اين فراز از آيه نيز ناظر به همان نكته است و از آن گ__ون__ه ن__داه__ا و ص__داها هش__دار مى دهد.

از «ابن عباس» آورده اند كه: منظور از هشدار در اين مورد اين است كه اگر انسانى دستخوش گناه و لغزشى شد و آن گاه توبه كرد، به خاطر آن گناه او را به باد نكوهش نگي__ريد كه اين ي__اد كردن به «لَقَب» زشت است.

بِئْ___سَ الاِسْ____مُ الْفُسُ_____وقُ بَعْ______دَ الْإِيمَ___انِ

در تفسير اين فراز نيز ديدگاه ها متفاوت است:

1_ به باور گروهى از جمله «حسن» منظور از واژه «فُسُوق» پس از ايمان، آن است كه به انسان توحيدگرا و با ايمانى عنوان يهودى يا مسيحى دهند. با اين بيان تفسير آيه اين گونه است: چه ناپسنديده و زشت است كه انسان توحيدگرا و با ايمان را با عنوان ش__رك و كف__رى كه پيش از اع__لام اس__لام و ايم__ان داشت___ه است مى خ__واني__د!

2_ امّا به باور برخى منظور اين است كه: بد چيزى است نام فسق را پس از ايمان و اسلام با غيبت مسلمانان و

عيب جويى از آنان براى خود خريدن! پس از اين گناهان دورى جوييد و اين عنوان را نپذيريد و خود را پس از اعلام اسلام در خور آن نسازيد.

امّا به نظر مى رسد كه اين تفسير نشانگر آن نيست كه دو عنوان «فِسْق» و «ايمان» در

(470) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كنار هم نمى توانند باشند، چرا كه تفسير دوم بسان اين است كه گفته شود: «بِئْسَ الْحالُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الشّيبِ» گناهكارى به همراه پيرى و سالخوردگى حال ناپسنديده اى است ؛ در حالى كه آيه نشانگر مفهوم ديگرى مى باشد و آن اين است كه مى گويد: كفر و فسقى كه پس از ايمان بيايد و جايگزين آن شود بد چيز و بد، نامى است از اين رو ديگ___ران را ب__ا اين ن___ام نخوانيد.

وَ مَ__نْ لَمْ يَتُبْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

و هركس از گناه و زشتى و عيب جويى و ستم توبه نكند و به قانون گرايى و عمل به مقررات خدا بازنگردد به خود ستم روا داشته و چنين كسانى همان ستمكارانند و درخور عذاب سخت و آتش دوزخ.

تفسير مردان (471)

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنوُا اجْتَنِبُوا كَثيرا مِنَ الظَّنِّ اِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضااَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ اَخيهِ مَيْتا فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحيمٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد از بسيارى از گمان ها بپرهيزيدچراكه بعضى از گمان ها گناه است و هرگز ( در كار ديگران )تجسّس نكنيد و هيچ يك از شما ديگرى را غيبت نكند، آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود رابخورد ؟ ( به يقين ) همه شما از اين امر كراهت داري__د، تق__واى الهى پيشه كنيد كه خ_داون_د توبه پذير و مهربان

است. (12 / حجرات)

شرح آيه از تفسير نمونه

منظور از « كَثيرا مِنَ الظَّنِّ » گمان هاى بد است كه نسبت به گمان هاى خوب در ميان مردم بيشتر است ، لذا از آن تعبي_ر به كثير شده و گرنه « حسن ظن و گمان خير » نه تنه_ا ممنوع نيست بلكه مستحسن است. در اين جا اين سؤال مطرح مى شود كه گمان بد و خوب غالبا اختيارى نيست ، يعن_ى بر اث_ر يك سلسله مقدمات كه از اختيار انسان بي__رون است در ذه__ن منعكس مى ش__ود ، بنابراين چگونه مى شود از آن نهى كرد ؟

1 _ منظور از اين نهى ، نهى از ترتيب آثار است ، يعنى هر گاه گمان بدى نسبت به مسلمانى در ذهن شما پيدا شد ، در عمل كوچك ترين اعتنايى به آن نكنيد ، طرز رفت_ار خ_ود را دگرگون نسازيد و مناسبات خود را با طرف تغيير ندهيد ، بنابراين آن چه گناه است « ترتيب اثر دادن به گمان بد » مى باشد. لذا در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم : «ثَلاثٌ فِى الْمُؤْمِنِ لا يُسْتَحْسَنُ ، وَ لَهُ مِنْهُنَّ مَخْرَجٌ ، فَمَخْرَجُهُ مِنْ سُوءِ الظَّنِّ اَنْ لا يُحَقِّقَهُ : سه چيز است كه وجود آن در مؤمن پسنديده نيس_ت و راه ف_رار دارد، از جمله سوءظن است كه راه فرارش اي_ن است كه به آن جامه عمل نپوشاند » .(1)

2 _ انسان مى تواند با تفكر روى مسائل مختلفى ، گمان بد را در بسيارى از

1- « محج__ة البيضاء » ، جلد 5 ، صفحه 269 .

(472) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

موارد از خود دور سازد ، به اين ترتيب كه در راه هاى حمل بر

صحت بينديشد و احتمالات صحيحى را كه در مورد آن عمل وجود دارد ، در ذهن خود مجسم سازد و تدريجا بر گمان بد غلب_ه كن__د. بنابراين گمان بد چيزى نيست كه هميشه از اختيار آدمى بيرون باشد . لذا در روايات دستور داده شده كه اعمال برادرت را بر نيكوترين وجه ممكن حمل كن ، تا دليلى برخلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخنى كه از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر ، مادام كه مى توانى مَحْمِل نيكى براى آن بيابى ، قالَ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ : «ضِعْ اَمْرَ اَخيكَ عَلى اَحْسَنِه حَتّىيَأْتيكَ مايُقَلِّبُكَ مِنْهُ، وَ لاتَظُنَّنَ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ اَخيكَ سُوءً وَ اَنْتَ تَجِدُلَها فِى الْخَيْرِ مَحْمِلاً».(1) به هر حال اين دستور اسلامى يكى از جامع ترين و حساب شده ترين دستورها در زمينه روابط اجتماعى انسان ها است ، كه مسأل_ه امني_ت را به طور كامل در جامعه تضمين مى كند. توجه به اين نكته نيز لازم است كه منظور از «ظن» در اين جا گمان هاى بى دليل است، بنابراين درمواردى كه گمان متكى به دليل يعنى ظن معتبر باشد، از اين حكم مستثنى است، مانند گمانى كه از شهادت دو نفر عادل حاصل مى شود. سپس در دستور بعد مسأله « نهى از تجسس » را مطرح كرده ، مى فرمايد: « و هرگز دركار ديگ_ران تجسس نكنيد » (وَ لا تَجَسَّسُوا). « تجسس » و « تحسس » هر دو به معنى جستجوگرى است ، ولى اولى معمولاً در امور نامطل_وب مى آي_د و دومى غالبا در امر خير ، چنان كه يعقوب به فرزندانش دستور مى دهد : « يا بَنِىَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ اَخيهِ : اى فرزندان من ، برويد و از « گمشده من » يوسف و

برادرش جستجو كنيد » ( 87 / يوسف ). در حقيق_ت گم_ان ب_د عامل_ى است براى جستجوگرى و جستجوگرى عاملى است ب_راى كش_ف اسرار و رازهاى نهانى مردم و اسلام هرگز اجازه نمى دهد كه رازهاى خصوصى آن هافاش شود. و به تعبير ديگر اسلام مى خواهد مردم در زندگى خصوصى خود از هر نظر در امنيت باشند ، بديهى است اگر اجازه داده شود ، هر كس به

1- « اصول كافى » ، جلد 2 ، حديث 3 .

تفسير مردان (473)

جستجوگرى درباره ديگران برخيزد ، حيثيت و آبروى مردم بر باد مى رود و جهنمى به وجود مى آيد كه همه افراد اجتماع در آن مع__ذب خواهن__د ب_ود. البته اين دستور منافاتى باوجوددستگاه هاى اطلاعاتى در حكومت اسلامى براى مبارزه با توطئه ها نخواهد داشت، ولى اين بدان معنى نيست كه اين دستگاه ها حق دارند در زندگى خصوصى مردم جستجوگرى كنند. و بالاخره در سومين و آخرين دستور كه درحقيقت معلول و نتيجه دو برنامه قبل است، مى فرمايد : « هيچ كدام از شما ديگرى را غيبت نكند » ( وَ لا يَغْتَ_بْ بَعْضُكُ_مْ بَعْض__ا ). و به اين ترتيب گمان بد سرچشمه تجسس و تجسس موجب افشاى عيوب و اسرار پنهانى و آگاهى بر اين امور سبب غيبت مى شود كه اسلام از معلول و علت همگى نهى كرده است. سپس براى اين كه قبح و زشتى اين عمل را كاملاًمجسم كند، آن را در ضمن يك مثال گويا ريخته، مى گويد: « آيا هيچ يك از شما دوست داردكه گوشت برادر مرده خود را بخورد » ( اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ اَخيهِ مَيْتا ). « و به يقين همه شما از اين امر كراهت داريد » (فَكَرِهْتُمُوهُ ). آرى آبروى برادر مسلمان همچون گوشت تن او

است و ريختن اين آبرو به وسيله غيبت و افشاى اسرار پنهانى همچون خوردن گوشت تن او است و تعبير به « مرده » به خاطر آن است كه « غيبت » در غياب افراد صورت مى گيرد ، كه همچون مردگان قادر بر دفاع از خويشتن نيستند. و اين ناجوان مردانه ترين ستمى است كه ممكن است انسان درباره برادر خود روا دارد. آرى اين تشبي_ه بيانگ_ر زشتى فوق العاده غيبت و گناه عظيم آن است. پيغمبر گرامى صلى الله عليه و آله در حديثى مى فرمايد : «اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُ وَ عِرْضَ_هُ ، وَ اَنْ يُظَ_نَّ بِ_هِ السُّ_وءُ : خداوند خون و مال و آبروى مسلمان را بر ديگران حرام كرده و هم چنين گمان بد درباره او بردن » .(1) گمان بد نه تنها به طرف مقابل و حيثيت او لطمه وارد مى كند، بلكه براى صاحب آن نيز بلايى است بزرگ ، زيرا سبب مى شود كه او را از همكارى با مردم و تعاون اجتماعى بركنار كند و در دنيايى وحشتناك آكنده

1- «المحج__ة البيض__اء»، جلد 5، صفحه 268 .

(474) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

از غربت و انزوا فراهم سازد ، چنان كه در حديثى از امير مؤمنان على آمده است : « مَنْ لَمْ يُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ كُلِّ اَحَدٍ : كسى كه گمان بد داشته باش___د از همه كس مى ترس___د و وحشت دارد » .(1)

تجسس در امور شخصى ديگران ممنوع و براى مصالح جامعه مجاز است

ديديم قرآن با صراحت تمام تجسس را در آيه فوق منع نموده و از آن جا كه هيچ گونه قيد و شرطى براى آن قائل نشده ، نشان مى دهد كه جستجوگرى در كار ديگران و تلاش براى افشاى اسرار آن ها گناه است ، ولى البته قرائنى كه

در داخل و خارج آيه است ، نشان مى دهد كه اين حكم مربوط به زندگى شخصى و خصوصى افراد است و در زندگى اجتماعى تا آن جا ك_ه تأثي_رى در سرنوشت جامعه نداشته باشد ، نيز اي_ن حك_م صادق است. اما روشن است آن جا كه ارتباطى با سرنوشت ديگران و كيان جامعه پيدا مى كند ، مسأله شكل ديگرى به خود مى گيرد ، لذا شخص پيغمبر صلى الله عليه و آله مأمورانى براى جمع آورى اطلاعات قرار داده بود كه از آن ها به عنوان « عيون » تعبير مى شود ، تاآن چه را ارتباط با سرنوشت جامعه اسلامى در داخل و خارج داشت ، براى او گردآورى كنند. و نيز به همين دليل حكومت اسلامى مى تواند مأموران اطلاعاتى داشته باشد ، يا سازمان گسترده اى براى گردآورى اطلاعات تأسيس كند و آن جاكه بيم توطئه برضد جامعه و يابه خطر انداختن امنيت و حكومت اسلامى مى رود به تجسس برخيزند و حتى در داخل زندگى خصوصى افراد جستجوگرى كنند. ولى اين امر هرگز نبايد بهانه اى براى شكستن حرمت اين قانون اصيل اسلامى شود و افرادى به بهانه مسأله «توطئه» و «اخلال امنيت» به خود اجازه دهندكه به زندگى خصوصى مردم يورش برند، نامه هاى آنان را باز كنند، تلفن ها را كنترل نمايند و وقت و بى وقت به خانه آن ها هج__وم آورن_د. خلاصه اين كه مرز

1- « غ_____رر الحك_____م » ، صفح_______ه 697 .

تفسير مردان (475)

ميان « تجسس » و « به دست آوردن اطلاعات لازم براى حفظ امنيت جامعه » بسيار دقيق و ظريف است و مسؤولين اداره امور اجتماع ، بايد دقيقا مراقب اين مرز باشند ، تاحرمت اسرارانسان ها حفظ شود و هم امنيت جامعه و حكومت اسلامى به خطر نيفتد.

غيبت از بزرگ ترين گناهان است

غيبت از بزرگ ترين گناهان است

گفتيم سرمايه بزرگ انسان در زندگى حيثيت و آبرو

و شخصيت او است و هر چيز آن را به خطر بيندازد مانند آن است كه جان او را به خطر انداخته باشد ، بلكه گاه ترور شخصيت از ترور شخص مهم تر محسوب مى شود و اين جا است كه گاه گناه آن از قتل نفس نيز سنگين تر است. يكى از فلسفه هاى تحريم غيبت اين است كه اين سرمايه بزرگ برباد نرود و حرمت اشخاص درهم نشكند و حيثيت آن ها را لكه دار نسازد و اين مطلبى است كه اسلام آن را با اهميت بسيارتلقى مى كند. نكته ديگر اين كه « غيبت » ، « بدبينى » مى آفريند ، پيوندهاى اجتماعى را سست مى كند ، سرماي_ه اعتم_اد را از بي_ن مى ب_رد و پايه هاى تعاون و همكارى را مت_زل_زل م_ى س_ازد. مى دانيم كه اسلام براى مسأله وحدت و يكپارچگى جامعه اسلامى و انسجام و استحكام آن اهميت فوق العاده اى قائل شده است ، هر چيز اين وحدت را تحكيم كند ، مورد علاقه اسلام است و هر چيز آن را تضعيف نمايد منفور است و غيبت يكى از عوامل مهم تضعيف است. ازاين هاگذشته«غيبت»بذركينه و عداوت را در دل ها مى پاشد و گاه سرچشمه نزاع هاى خونين و قتل و كشتار مى گردد . خلاصه اين كه اگر دراسلام غيبت به عنوان يكى از بزرگ ترين گناهان كبيره شمرده شده ، به خاطر آثارسوء فردى و اجتماعى آن است. روزى پيامبر صلى الله عليه و آله با صداى بلند خطبه خواند و فرياد زد : «يا مَعْشَرَ مَنْ امَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لا تَغْتابُوا الْمُسْلِمينَ ، وَ لا تَتَّبَعُوا عَوْراتَهُمْ ، فَاِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَةَ اَخيهِ تَتَبَّعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ ، وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ يُفْضِحُهُ فى جَوْفِ بَيْتِهِ : اى گروهى كه به زبان ايمان

آورده ايد و نه با قلب ، غيبت مسلمانان نكنيد و از عيوب پنهانى آن ها جستجو ننماييد ، زيرا كسى كه در امور پنهانى برادر دينى خود جستجو كند ، خداوند اسرار او را فاش

(476) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى سازد و در دل خانه اش رسوايش مى كند » .(1) روايات در اين زمينه در منابع اسلامى بسيار زياد است كه با ذكر حديث ديگرى اين بحث را پايان مى دهيم، امام صادق مى فرمايد : « مَنْ رَوى عَلى مُؤْمِنٍ رِوايَةً يُريدُ بِها شَيْنَهُ ، وَ هَدْمَ مُرُوَّتِهِ ، لِيَسْقُطَ مِنْ اَعْيُنِ النّاسِ ، اَخْرَجَهُ اللّهُ مِنْ وِلايَتِهِ اِلى وِلايَةِ الشَّيْطانِ ، فَلا يَقْبَلُهُ الشَّيْطانُ: كسى كه به منظور عيب جويى و آبروريزى مؤمنى سخنى نقل كند تا او را از نظر مردم بيندازد ، خداونداوراازولايت خودش بيرون كرده،به سوى ولايت شيطان مى فرستد و اما شيطان هم اورانمى پذيرد».(2) تمام اين تأكيدات و عبارات تكان دهنده به خاطر اهميت فوق العاده اى است كه اسلام براى حفظ آبرو و حيثيت اجتماعى مؤمنان قائل است و نيز به خاطر تأثير مخربى است كه غيبت در وحدت جامعه و اعتماد متقابل و پيوند دل ها دارد و از آن بدتر اين كه غيبت عاملى است براى دامن زدن به آتش كينه و عداوت و دشمنى و نفاق و اشاعه فحشاء در سطح اجتم_اع ، چ_راك_ه وقت_ى عي_وب پنهان_ى م_ردم از طري_ق غيب_ت آشك_ار شود ، اهميت و عظمت گناه از ميان مى رود و آل__ودگ__ى ب__ه آن آس__ان مى ش__ود .

مفهوم غيبَت

« غيبَت » چنان كه از اسمش پيدا است ، اين است كه در غياب كسى سخنى گويند ، منتهى سخنى كه عيبى از عيوب اورافاش سازد، خواه اين عيب جسمانى باشد، يا اخلاقى، در اعمال او باشد يا در

سخنش و حتى در امورى كه مربوط به او است، مانند لباس، خانه، همسر و فرزندان و مانند اين ها. بنابراين اگر كسى صفات ظاهر و آشكار ديگرى را بيان كند ، غيبَت نخواهد بود ، مگ_ر اين كه قص_د مذم_ت و عيب جوي_ى داشت_ه باش_د ، كه در اين ص_ورت حرام اس_ت ، مثل اين كه در مق_ام مذم_ت بگوي_د ،

1- « المحجة البيضاء » ، جلد 5 ، صفحه 252 .

2- « وسائل الشيعه » ، جلد 8 ، باب 157 حديث 2 صفحه 608 .

تفسير مردان (477)

آن م_رد نابينا ، يا كوتاه قد ، يا سياهرنگ ، يا كوسه. به اين ترتيب ذكر عيوب پنهانى به هر قصد و نيتى كه باشد ، غيبت و حرام است و ذكر عيوب آشكار اگر به قصد مذمت باشد نيز حرام است ، خواه آن را درمفهوم غيبت وارد بدانيم يانه. اين ها همه در صورتى است كه اين صفات واقعا در طرف باشد ، اما اگر صفتى اصلاً وجود نداشته باشد ، داخل در عنوان « تهمت » خواهد بود كه گناه آن به مراتب شديدتر و سنگين تر است. در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « اَلْغيبَةُ اَنْ تَقُولَ فى اَخيكَ ما سَتَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ ، وَ اَمَّا الاَْمْرُ الظّاهِرِ فيهِ مِثْلُ الْحِدَّةِ وَ الْعَجَلَةِ فَلا وَ الْبُهْتانُ اَنْ تَقُولَ ما لَيْسَ فيهِ: غيبت آن است كه درباره برادر مسلمانت چيزى را بگويى كه خداوند پنهان داشته و اما چيزى كه ظاهر است مانند تندخويى و عجل_ه داخ_ل در غيب_ت نيس_ت ، ام_ا بهت_ان اي_ن اس_ت ك_ه چي_زى را بگوي_ى ك_ه در او وجود ندارد » .(1) و از

اين جا روشن مى شود ، عذرهاى عوامانه اى كه بعضى براى غيبت مى آورند مسموع نيست ، مثلاً گاهى غيبت كننده مى گويد : اين غيبت نيست ، بلكه صفت او است ، درحالى كه اگر صفتش نباشد، تهمت است نه غيبت. يا اين كه مى گوي_د : اين سخنى است كه در حضور او نيز مى گويم ، در حالى كه گفتن آن پيش روى طرف ، نه تنها از گناه غيبت نمى كاه_د، بلكه به خاطر ايذاء، گناه سنگين ترى را به بار مى آورد .

علاج غيبت و توبه آن

«غيبت» مانند بسيارى از صفات ذميمه تدريجا به صورت يك بيمارى روانى درمى آيد ، به گونه اى كه غيبت كننده از كار خود لذت مى برد و از اين كه پيوسته آبروى اين و آن را بريزد، احساس رضايت و خشنودى مى كند و اين يكى ازمراحل بسيار خطرناك اخلاقى است. اين جا است كه غيبت كننده بايد قبل از هر چيز به درمان انگيزه هاى درونى غيبت كه در اعماق روح او است و به اين گناه دامن مى زند بپردازد ،

1- «اصول كافى»، جلد 2،باب الغيبة والبهت حديث 7 .

(478) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

انگيزه هايى همچون «بخل» و «حسد» و «كينه توزى» و«عداوت» و «خودبرتربينى». باي_د از طري_ق خودسازى و تفكر در عواقب سوء اين صفات زشت و نتايج شوم_ى كه ببار م_ى آورد و همچنين از طريق رياضت نفس اين آلودگى ها را از ج_ان و دل بشويد، تا بتواند زبان را از آلودگى به غيبت بازدارد. سپس در مقام توبه برآيد و از آن جا كه غيبت جنبه « حق الناس » دارد ، اگر دسترسى به صاحب غيبت دارد و مشكل تازه اى ايجاد نمى كند ، از او عذرخواهى كند ، هر چند به صورت سربسته باشد ، مثلاً بگويد من گاهى بر اثر نادانى و بى خبرى از شما غيبت كرده ام

، مرا ببخش و شرح بيشترى ندهد، مبادا عامل فساد تازه اى شود. و اگر دسترسى به طرف ندارد يا او را نمى شناسد، يا از دنيا رفته است ، براى او استغفار كند و عمل نيك انجام دهد ، شايد به بركت آن خداوند متعال وى را ببخشد و طرف مقابل را راضى سازد .

موارد استثناء غيبت

آخري_ن سخ_ن درباره غيبت اين كه ، قانون غيبت مانند هر قانون ديگر استثناهاي_ى دارد ، از جمله اين كه گاه در مقام « مشورت » مثلاً براى انتخاب همسر ، يا شريك در كسب و ك_ار و مانند آن كسى سؤالى از انسان مى كند ، امانت در مشورت كه يك قانون مسلم اسلامى است، ايجاب مى كند اگر عيوبى از ط_رف س_راغ دارد بگويد، مبادا مسلمانى در دام بيفتد و چنين غيبتى كه با چنين نيت انجام مى گيرد ، حرام نيست. همچنين در موارد ديگرى كه اهداف مهمى مانند هدف مشورت در كار باشد ، يا براى احقاق حق و تظلم صورت گيرد. البته كسى كه آشكارا گناه مى كند و به اصطلاح « متجاهر به فسق » اس_ت از موضوع غيبت خارج است و اگر گناه او را پشت سر او بازگو كنند ، ايرادى ندارد ، ولى باي_د توجه داشت اين حكم مخصوص گناهى است كه نسبت به آن متجاهراست. اين نكته نيز قابل توجه است كه نه تنها غيبت كردن حرام است،گوش به غيبت دادن و درمجلس غيبت حضور يافتن، آن نيز جزء محرمات است، بلكه طبق پاره اى از روايات بر مسلمانان واجب است كه ردّ غيبت كنند ، يعنى در برابر

تفسير مردان (479)

غيبت به دفاع برخيزند و از برادر مسلمانى كه حيثيّتش به خطر

افتاده دفاع كنند و چه زيبا است جامعه اى كه اين اصول اخلاقى در آن دقيقا اجرا شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لا يَغْتَبْ»: اين واژه از ريشه «غيبَت» برگرفته شده و «غيبَت» آن است كه انسان پشت سر ديگران عيب هايى را كه دارند، بازگويد، امّا اگر پشت سر ديگران چيزى گفته شود ك__ه در آن__ان نيست، اي__ن ك__ار بهت__ان و تهمت ن__ام دارد كه گن__اهى ب__زرگ است.

سه آفت ديگر امنيت و آرامش

در اين آي__ه نيز قرآن شريف به تحريم ديگر شگردهاى ترور شخصيت و آفت هاى آرامش و امنيت ج__امع__ه پ__رداخت__ه و مى ف_رمايد:

يَ__ا أَيُّهَا الَّ__ذِينَ آمَنُ__وا اجْتَنِبُ__وا كَثِي__را مِ__نَ الظَّ___نِّ

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از بسيارى از گمانها و پندارهاى ناروا بپرهيزيد.

ب__ه ب__اور «زَجّاج» منظ__ور آن اس__ت ك__ه انس__ان نسبت به خ__وب__ان و نيك__ان ب__دگم___ان نش__ود و در م__ورد آن__ان به پن__دارهاى ن__اروا نپ__ردازد، امّا در مورد زش__ت ك__رداران و گن__اه پيش__ه ها هم__ان گونه كه از ظاهر حال و رفتار آنان ه__ويداست، انسان ح__ق دارد به آنان ب_دگمان شود.

درست به همين جه_ت هم در ادامه آيه مى افزايد:

إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ

چ_____را ك__ه پ____اره اى از گم__انه__ا گن__اه است.

به ب__اور ب__رخ__ى از جمل__ه «مُقاتِل» منظور از اين گمانها كه گناه است و در خور كيف__ر، گم__انى است كه انس__ان نسبت به م__ردم ش__ايست__ه ك__ردار بر زب_ان آورد.

به باور برخى از مفسران از آيه مورد بحث به روشنى دريافت مى شود كه، بر انسان لازم است كه نسبت به ديگر برادران و خواهران دينى خويش خوش بين باشد و تا آن ج__اي__ى كه خ__ردپذير است، كار آنان را گرچه به ظاهر مورد پسندش نباشد

(480) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ت__وجي__ه نيك نمايد و حمل بر صحّت كند.

در

ادامه آيه به تحريم شگرد ديگر زورمداران و فريبكاران در ترور شخصيت آزادى خ__واه_ان و ستم ناپذيران و اصلاح طلبان مى پردازد و مى فرمايد:

وَلاَ تَجَسَّسُوا

و هرگز در كار ديگران جاسوسى نكنيد.

به باور گروهى از جمله «ابن عباس» و «مُجاهد» منظور اين است كه: و در جستجوى لغزش هاى مردم با ايمان و انسان هاى درست انديش نباشيد.

در روايت آمده است كه: اِيّاكُمْ وَالظَّنَّ فَاِنَّ الظَّنَّ اَكْذِبُ الْحَديثِ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا تَقاطَعُوا وَ لا تَحاسَدُوا وَ لا تَنابَزُوا وَ كُونُوا عِبادَاللّهِ اِخْواناً(1) هشدارتان باد كه از گمانها و پندارهاى ناروا بپرهيزيد، چرا كه سخن براساس گمان و پندار دروغ ترين سخنان است و هرگز در انديشه عيوب ديگران نباشيد و جاسوسى نكنيد و با ديگران رابطه خويش را قطع ننماييد و به كسى حسد نورزيد و نام بد و ناروا به همديگر نتراشيد. هان اى بندگان خدا با هم خواهران و برادرانى آگاه و با ادب و همدينان و همنوعانى بافرهنگ باشيد.

در ادامه آيه در تحريم گناه و زشت گويى ديگرى مى فرمايد: وَلاَ يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا

و پش__ت س__ر يك__ديگ__ر سخ__ن نگ___ويي__د و غيبَ__ت نكني___د.

واژه «غيبَت» در اينج__ا به مفه__وم ي__ادآورى عيب هاى ديگران نه در برابر آنان كه دف__اع كنن_د، بلك__ه پشت س_ر آنان است.

در رواي____ت آم______ده اس___ت ك___ه:

اِذا ذَكَرْتَ الرَّجُلَ بِما فيهِ مِمّا يَكْرَهُهُ اللّهُ فَقَدِ اغْتَبْتَهُ وَ اِذا ذَكْرْتَهُ بِما لَيْسَ فيهِ فَقَدْ بَهَتْتَةُ.(2)

هنگامى كه در مورد كسى از عيبى سخن گفتى كه خدا آن عيب را ناخوش مى دارد و بر بنده اش نمى پسندد، در آن صورت غيبت او را نموده اى؛ امّا اگر عيبى براى او

1. نورالثقلين، ج 5، ص 93_91.

2. نورالثقلين، ج 5، ص 94.

تفسير مردان (481)

س__اخت__ى ك__ه در

او چني__ن عيب__ى نيست، در آن ص__ورت ب__ه او تهم__ت زده اى.

از پيامبر صلى الله عليه و آله آورده اند كه فرمود:اِيّاكُمْ وَالْغيبَةَ، فَاِنَّ الْغيبَةَ اَشَدُّ مِنَ الزِّنا. ثُمَّ قالَ: اِنَّ الرَّجُلَ يَزْنى ثُمَّ يَتُوبُ فَيَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِ وَ اِنَّ صاحِبَ الْغيبَةِ لا يَغْفَرُ لَهُ حَتّى يَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ.(1)

از غيبتِ ديگران بپرهيزيد كه گناه آن از گناه بى عفتى زشت تر و سخت تر است. آن گاه فرمود: چرا كه فردى در زندگى دستخوش لغزش مى شود و دامان به گناه آلوده مى سازد و آن گاه با خردورزى و آگاهى به بارگاه خدا روى توبه مى آورد و خداى مهربان او را مى آم___رزد؛ امّا غيبت كننده جز با بخشش از سوى طرف غيبت شده م__ورد بخش__ايش خ__دا قرار نخ__واهد گرفت.

در ادامه آيه شريفه خداى فرزانه براى غيبت مثالى مى زند كه عبرت انگيز است و از آن ب__ه خ__وردن گ__وش__ت م__رده ب__رادر خ__وي_ش تعبي__ر مى كن__د و مى ف__رمايد:

أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ

آي__ا هي__چ ي__ك از شما دوست مى دارد كه گوشت برادر مرده اش را بدرد و بخورد؟ بى گمان شما از اي_ن ك_ار نفرت داريد.

«زَجّاج» در اين مورد مى گويد: اين مثال بدان جهت آمده است كه: همان گونه كه اگر گوشت مرده اى را برادرش بخورد، بدان دليل كه مرده است دردى را حس نمى كند، ب__ه هنگ__ام سخ__ن از پشت سر ديگرى نيز او همان حالت را دارد چرا كه حضور ن__دارد تا از خ__ود دف_اع كند.

«مُجاهِد» مى گويد: همان گونه كه خوردن گوشت بدن مرده برادرتان را زشت و نفرت انگيز مى شماريد، پشت سر او نيز زبان به ب_دگوي_ى از او ب_از نكني_د و از اي_ن ك_ار ظ_الم_ان_ه دورى جوييد.

وَاتَّقُوا اللَّهَ

1. نورالثقلين، ج 5، ص 95.

(482) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اين

فراز به فعلى كه در تقدير است عطف شده، چرا كه تقدير آيه مى توان اين گونه باشد: «فَكَما كَرِهْتُمْ لَحْمَهُ مَيْتاً فَاكْرَهُوا غيبَتَهُ حَيّاً» پس همان گونه كه از خوردن گوشت م__رده ب__رادرتان بيزاريد و آن را ناخوشايند مى شماريد، درست همان گونه سخن گفت__ن از پشت س__ر او را ني__ز ناخ__وش داري_د.

در تفسير آيه از «ميمون بن شاة» _ كه به خاطر ديدن اساتيدى برجسته در تفسير قرآن و خودسازى، بر «حسن» برترى داشت _ آورده اند كه: در عالم رؤيا به ناگاه جنازه اى در برابرم افكنده شد و ندايى رسيد كه: هان اى عبدالله از اين لاشه تباه شده بخور! پرسيدم: چرا؟ندا آمد بدان جهت كه در حضور تو غيبت فلان كس را كردند و تو شنيدى.گفتم به خداى سوگند من نه در مورد او خيرى گفتم و نه شرّى. ندا آمد درست است، اما به غيبت او گ_وش دادى و خشنود شدى.

و اي__ن بن__ده خ__دا پس از آن رؤي__ا ديگ__ر اج___ازه نمى داد در حض__ور او زبان ب__ه غيب__ت باز شود.

و نيز آورده اند كه: مردى به «ابن سيرين» گفت: من غيبت شما را كرده ام مرا حلال كنيد. او پ__اسخ داد: من دوست ندارم چيزى را كه خدا حرام كرده است حلال نمايم.

إِنَّ اللَّهَ تَ_وَّابٌ رَحِيمٌ

بى گمان خدا بسي__ار توبه پذير و نسبت به خ__وبان و شايسته كرداران مهربان است.

تحريم پندارها و گمان هاى ناروا و ناسنجيده

در آياتى كه گذشت قرآن درراه ساختن جامعه انسانى و اخلاقى و خردمندانه و نوين خويش، نخست به صلح و آشتى فرامى خواند و راه هاى آن را ترسيم و همه را به آن موظف مى سازد، آن گاه با اشاره به بسيارى از ريشه هاى تباهگر و آتش افروز و دشمن ساز را از بيخ و بن

بركند و شرايط سالم و فضاى درستى پديد آورد كه چهار سرمايه بزرگ انسان _ كه جان، ثروت، خانواده و آبروى او باشند _ در امنيت قرار گيرند

تفسير مردان (483)

و نه تنها از سوى دست و زب_ان زورم_داران و عمل_ه هاى مسخ شده آنان مورد تهاجم قرار نگيرند كه در محيط انديشه و فكر آنان نيز هدف پندارها و گمان ها و تئ__ورى هاى ت__وطئ_ه س__از و توطئه پرداز واقع نشوند.

به باور ما در اين راه است كه قرآن با صراحت بسيار به ايمان آوردگان هشدار مى ده__د كه از بسي__ارى از گم__ان ها و پندارها دورى جويند اِجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ(1)

و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله مى فرمايد: اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُ وَ عِرْضَهُ وَ اَنْ يَظُنَّ بِهِ السُّوءَ(2) به يقين خدا خون و مال و آبروى مسلمان را بر ديگرى حرام كرده و نيز بدگم__انى و پن__دار ن__اروا در مورد او را.

و اگر جامعه انسانى به اين مرحله از ايمان اوج گيرد، آن گاه است كه به امنيت راستين و وصف ناپذيرى اوج گرفته است.

در اين شرايط است كه هم، چنين فرد و خانواده و جامعه قانون گرا و اخلاق گرا و بشردوست از بدگمانى و تهاجم به حيثيت و كرامت و آبروى ديگران حتى در منطقه فكر و انديشه خلوت خويش خوددارى مى كند و از بدانديشى و توطئه پردازى و دنياى تيره و تارى كه مبتلايان به اين آفت براى خود و ديگران مى سازند نجات پيدا مى كند و هم مى تواند به تعاون و همكارى و همراهى با مردم روى آورد و از انزواى اجتماعى و منطق__ه اى و جه__انى ره__ا ش__ود و هم همگ__ان از توطئه پردازى او آزاد مى شوند و نفس راحت مى كشند.

امير مؤمنين گويى

در اشاره به اين بلاى روانى است كه مى فرمايد: مَنْ لَمْ يُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ كُ__لِّ اَحَ_دٍ(3)

كس__ى كه فك__ر خويشتن را از بدگم__انى و بدان__ديشى پ__اس ن__دارد و به اين

1. آيه 12.

2. المحجة البيضاء، ج 5، ص 267.

3. اَلْمَحَجَةُ الْبَيْضاءُ، ج 5، ص 268.

(484) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آف__ت گرفت__ار گ__ردد از هر كس و هر چي__زى دچ__ار ت__رس و توهّم توطئه مى شود.

پي__امبر صلى الله عليه و آله مى فرم__اي__د: ثَ__لاثٌ فِ__ى الْمُؤْمِنِ لا يُسْتَحْسَنْ وَ لَهُ مِنْهُنَّ مَخْرَجٌ، فَمَخْرَجُهُ مِنْ سُوءِ الظَّنِّ اَنْ لا يُحَقِّقَهُ.(1) سه آفت است كه براى انسان توحيدگرا و با ايمان ناپسند است و براى نجات از آن ها نيز راه نجات و فرار دارد: از جمله آن آفت ها، بدگمانى است كه راه فرار از تباهى هاى آن بها ندادن و گوش نسپردن به آن است و على عليه السلام مى فرمايد: ضَعْ اَمْرَ اَخيكَ عَلى اَحْسَنِه حَتّى يَأْتيكَ ما يُقَلِّبُكَ مِنْهُ. وَ لا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ اَخيكَ سُوءً وَ اَنْتَ تَجِدُ لَها فِى الْخَيْرِ مُحْتَمَلاً.(2) كار برادران و خواهران خويش را به نيكوترين صورت تفسير كن، مگر اينكه دليل خردمندانه و روشنى خلاف آن را نشان دهد. و هرگز نسبت به گفتارى كه از آنان رسيده است _ تا آن گاه كه مى توانى براى آن تفسير نيكويى بيابى _ گمان بد مبر.

1. اَلْمَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ، ج 5، ص 269.

2. اصول كافى، ج 2، ص 361؛ نهج البلاغه، قصار 360؛ نورالثقلين، ج 5، ص 91.

تفسير مردان (485)

مرد يا زن بودن نشانه برترى نيست بلكه معيار تقواى الهى است

ي__ا اَيُّهَ__ا النّاسُ اِنّ__ا خَلَقْن__اكُ__مْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوبا وَ قَبائِلَ لِتَع__ارَفُ__وا اِنَّ اَكْ__رَمَكُ__مْ عِنْ__دَاللّهِ اَتْقيكُ__مْ اِنَّ اللّ_هَ عَليمٌ خَبيرٌ

اى مردم ، ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و تيره ها و

قبيله ها قرار داديم ، تا يكديگر را بشناسيد، ولى گرامى ترين شما ن__زد خ_داون__د باتقواترين شم_است، خداوند دانا و خبير است.

(13 / حجرات)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه مخاطب كل جامعه انسانى است و مهم ترين اصلى را كه ضامن نظم و ثبات است ، بي_ان مى كن_د و مي_زان واقع_ى ارزش ه_اى انسان_ى را در برابر ارزش هاى كاذب و دروغين مشخص مى سازد. منظور از آفرينش مردم از يك مرد و زن همان بازگشت نسب انسان ها به « آدم » و « حواء » است ، بنابراين چون همه از ريشه واحدى هستند ، معنى ندارد كه از نظر نسب و قبيله بر يكديگر افتخار كنند و اگر خداوند براى هر قبيله و طايفه اى ويژگى هايى آفريده براى حفظ نظم زندگى اجتماعى مردم است ، چراكه اين تفاوت ها سبب شناسايى است و بدون شناسايى افراد ، نظم در جامعه انسانى حكم فرما نمى شود ، چراكه هر گاه همه يكسان و شبيه يكديگر و همانند بودند ، هرج و مرج عظيمى سراسر جامعه انسانى را فرا مى گرفت. در اين كه ميان « شعوب » ( جمع « شَعْب » بر وزن صعب ) به معنى « گروه عظيمى از مردم » و « قبايل » جمع « قبيله » ، چه تفاوتى است ؟ مفسران احتمالات مختلفى داده اند ، اما بهترين تفسير آن است كه دايره شعوب گسترده تر از دايره قبايل است ، همانطور كه « شَعْب » ام_روز ب_ر ي_ك « ملت » اطلاق مى شود. به هرحال قرآن مجيد بعداز آن كه بزرگترين مايه مباهات و مفاخره عصرجاهلى يعنى نسب و قبيله را ازكار مى اندازد، به سراغ معيار واقعى ارزشى رفته ، مى افزايد : « گرامى ترين شما نزد

خ_داوند باتقواترين شما است » (اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُمْ). به اين ترتيب قلم سرخ بر تمام امتيازات ظاهرى و مادى

(486) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كشيده و اصالت و واقعيت را به مسأله تقوا و پرهيزكارى و خداترسى مى دهد و مى گويد براى تقرب به خدا و نزديكى به س__احت مقدس او هيچ امتيازى جز تقوا مؤثر نيست. اما چرا اين تفكر متعفن هنوز مورد علاقه گروه زيادى است كه خود را ظاهرا مسلمان مى شمرند و دم از قرآن و اخوت اسلامى مى زنند ، معلوم نيست. در نظام ارزشى جاهلى كه بر محور « تفاخر به آباء و اموال و اولاد » دور مى زد ، يك مشت دزد و غارتگر پرورش مى يافت ، اما با دگرگون شدن اين نظام و احياى اصل والاى اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُمْ محصول آن انسان هايى همچون سلمان و ابوذر و عمار ياسر و مقدادبود. مهم در انقلاب جوامع انسانى انقلاب نظام ارزشى آن واحياى اين اصل اصيل اسلامى است.

حقيق__ت تق____وى

حقيق__ت تق____وى

قرآن بزرگترين امتياز را براى تقوى قرارداده و آن را تنها معيار سنجش ارزش انسان ها مى شم__رد. در ج__اى ديگ__ر تقوى را بهترين زاد و توشه شمرده ، مى گويد : « وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى» ( 197/بقره ). و در جاى ديگر لباس تقوى را بهترين لباس براى انسان مى شمرد : « وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ » ( 26 / اعراف ). و در آيات متعددى يكى از نخستين اصول دعوت انبياء را « تقوى » ذكر كرده و بالاخره در ج_اى ديگر اهميت اين موضوع را تا آن حد بالا برده كه خدا را « اهل تقوى » مى شمرد و مى گ_ويد : « هُوَ اَهْلُ التَّقْوى وَ

اَهْلُ الْمَغْفِرَةِ » ( 56 / مدثر ). قرآن « تقوى » را نور الهى مى داند كه هر جا راسخ شود ، علم و دانش مى آفريند : « وَاتَّقُوا اللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّهُ » ( 282/ بقره ). و نيز «نيكى» و «تقوى»را قرين هم مى شمرد: (وَ تَعاوَنوُا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى) ( 2 / مائده ). و « عدالت » را قري_ن « تق_وى » ذك_ر مى كن_د : ( اِعْ_دِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوى ) ( 8 / مائده ). اكنون بايد ديد حقيقت تقوى اين سرمايه بزرگ معنوى و اين بزرگترين افتخار انسان با اين همه امتيازات چيست ؟ قرآن اشاراتى دارد كه پرده از روى حقيقت تقوى برمى دارد : در آيات متعددى جاى تقوى را « قلب » مى شمرد ، از

تفسير مردان (487)

جمله مى فرمايد : « اوُلئِكَ الَّذينَ امْتَحَ_نَ اللّ_هُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى : آن ها كه صداى خود را در برابر رسول خدا صلى الله عليه و آله پايين مى آورند و رعايت ادب مى كنند، كس_انى هستند كه خداون_د قلوبش_ان را براى پذيرش تقوى آزموده است » ( 3 / حجرات ). قرآن « تقوى » را نقطه مقابل « فجور » ذكر كرده ، چنان كه در آيه 8 سوره شمس مى خوانيم: «فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها: خداوند انسان را آفريد و راه فجور و تقوى را به او نشان داد ».

قرآن هر عملى را كه از روح اخلاص و ايمان و نيت پاك سرچشمه گرفته باشد ، بر اساس « تقوى » مى شمرد ، چنان كه در آيه 108 سوره توبه درباره مسجد « قبا » كه منافقان مسجد « ضرار » را در مقابل آن ساختند ، مى فرمايد : «لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اَوَّلِ

يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ: مسجدى كه از روز نخست بر شالوده تقوى باشد، شايسته تر است كه در آن نماز بخوانى ». ازمجموع اين آيات به خوبى استفاده مى شودكه «تقوى» همان احساس مسؤوليت و تعهدى است كه به دنبال رسوخ ايمان درقلب بر وجود انسان حاكم مى شود و او را از « فجور » و گناه بازمى دارد، به نيكى و پاكى و عدالت دعوت مى كند، اعمال آدمى را خالص و فكر و نيت او را از آلودگى ه__ا مى شويد. هنگامى كه به ريشه لغوى اين كلمه باز مى گرديم نيز به همين نتيجه مى رسيم ، زيرا « تقوى » از « وِقاية » به معنى كوشش در حفظ و نگهدارى چيزى است و منظور در اين گونه موارد نگهدارى روح و جان از هر گونه آلودگى و متمركز ساختن نيروها در امورى است كه رضاى خدا در آن است. بعضى از بزرگان براى تقوى سه مرحله قائل شده اند:

1 _ نگهدارى نفس از عذاب جاوي_دان از طري__ق تحصي_ل اعتقادات صحي_ح .

2 _ پ__رهي__ز از هر گ___ون__ه گن__اه اع___م از ت__رك واج__ب و فع__ل معصي__ت .

3 _ خويشتن دارى در برابر آن چه قلب آدمى را به خود مشغول مى دارد و از حق منصرف مى كند و اين تقواى خواص ، بلكه خاص الخاص است .(1) از لابلاى مجموع

1 - « بح__ار الان__وار » ، جلد 70 ، صفحه 136 .

(488) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اين تعبيرات حقيقت و روح تقوى به خوبى روشن مى شود.امام على بن موسى الرضا مى فرمايد: « ايمان يك درجه برتر از "اسلام" است و "تقوى" درجه اى است بالاتر از "ايمان" و "يقين" درجه اى برتر از "تقوى" است و هيچ چيز در ميان مردم كمتر از "يقي__ن" تقسيم نش_ده است » .(1)

شرح آيه

از تفسير مجمع البيان

«شُعُوباً»: واژه «شُعُوب» جمع «شَعْب» به مفهوم مِلَّت، آمده امّا به باور پاره اى در مورد كسانى به كار مى رود كه «عَرَب» را كوچك شمرده و براى آن هيچ نوع امتياز و برترى بر ديگر ملّت ها به رسميت نمى شناسند. و به همين دليل برخى در آيه شريفه «شُعُ__وباً» را به مفه__وم «عَجَ__م» تفسير كرده اند، همان گونه كه «قَبايِل» را كه جمع «قَبيلَة» است از عَ__رَب دانسته اند.

«اَبُوعُبَيْدَة» مى گويد: واژه «شُعُوب» به مفهوم عَجَم آمده و اصل آن از «تَشَعُّب» به مفهوم پراكندگى آنان در نسب و تبار است. و هنگامى كه گفته مى شود «شُعَّبْتُهُ» منظور «جَمَعْتُ_هُ» مى ب__اشد اين واژه از اض__داد است و به معن__اى «فَ__رَّقْتُ__هُ» ني__ز آم__ده.

برابرى انسان ها

روشن است كه با اين بيان همه انسان ها در ريشه و تبار برابرند، چرا كه پدر و مادرِ همگى آنان آدم و حوا مى باشند.

و ب__دي__ن وسيل_ه قرآن همه برترى جويى هاى ناروا، نژادپرستى ها، فخرفروشى ها و نازيدن به نياكان و استخوان هاى پوسيده، همه را نفى مى كند و به همگان در اين م__ورد هش____دار مى ده___د.

از پيامبر صلى الله عليه و آله آورده اند كه در اين مورد فرمود: اِنَّما اَنْتُمْ مِنْ رَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ كَجِمامِ الصّاعِ لَيْسَ لِأحَدٍ عَلى اَحَدٍ فَضْلٌ اِلاّ بِالتَّقْوى(2) جز اين نيست كه همه شما از زن و مردى آفريده

1 - « بح__ار الان__وار » ، جلد 70 ، صفحه 136 .

1_ نورالثقلين، ج 5، ص 98، با اندك تفاوت؛ در اين مورد به «تفسير قُرْطُبى، ج 9، ص 6161» نيز بنگريد.

تفسير مردان (489)

شده ايد مانند پيمانه يك صاع و هيچ كس بر ديگرى، جز در پرتو پرواى خدا و ش__ايست__ه ك__ردارى و رعايت حقوق خ_دا و خل_ق برترى نخواهد داشت.

در ادامه آيه

در اشاره به راز نسب ها و گروه هاى مختلف مردم مى افزايد:

وَ جَعَلْنَ__اكُ__مْ شُعُ_وب__ا وَ قَبَ__ائِلَ لِتَعَ__ارَفُ____وا

و شما را به صورت تيره ها و گروه ها و قبيله ها درآورديم تا از يكديگر باز شناخته شويد، نه آن كه بر يكديگر تفاخر كنيد و به نژاد و رنگ خويش بنازيد و آن را ابزارى ب__راى برترى طلب__ى و سلطه ج__ويى درآوري__د.

واژه «شُعُوب» جمع «شَعْب»، به مفهوم ملت و توده هاى انسانى است. و «قَبايل» جم__ع «قَبيلَة» به مفهوم گروه هاى كوچكتر است.

از ديدگاه «حسن» «شُعُوب» به گروه هاى كمتر از قبيله گفته مى شود و بدان دليل به آنان شُعُوب گفته اند كه رشته رشته و پراكنده اند.

امّا ازديدگاه پاره اى منظور از «شُعُوب» ايرانيان هستند و منظور از قبايل امت عرب.

از حضرت صادق آورده اند كه واژه «شُعُوب» در مورد «عَجَم» به كار رفته و واژه «قَب__ايل» به ق__وم هاى ع__رب و واژه «اَسْباط» ني__ز در مورد بن__ى اسرائيل.

با اين بيان منظور آيه شريفه اين است كه: هان اى مردم! ما شما را از مرد و زنى كه پدر و مادر نخستين شما هستند آفريديم و آن گاه شما را به صورت گروه ها و جامعه ها و قبيله هاى گوناگون درآورديم تا يكديگر را بشناسيد، چرا كه اگر جز اين بود روابط اجتماعى ناممكن،دادوستدهاناشدنى، نقل روايت و گزارش خبرمحال ودنياتباه مى شد.

إِنَّ أَكْ__رَمَكُ__مْ عِنْ__دَ اللَّ__هِ أَتْقَ__اكُمْ

به يقي_ن گرامى ترين شما در پيشگاه خدا پ__رواپيش__ه ترين شم__است.

آرى، آن كسى كه بيشتر از همگان از قانون شكنى و نافرمانى خدا پروا كند و از همه بيشت__ر م__رزه__اى مقررات او را پاس دارد و فرمانش برد، او از همه ارجمندتر است.

مردى از حضرت مسيح پرسيد: اَىُّ النّاسِ اَفْضَلُ؟ كدامين انسان از ديگر مردم برتر

(490) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

است؟ آن حضرت دو كف از

خاك برگرفت و فرمود: كدام يك از دو كف خاك برتر است؟ اَىُّ هاتَيْنِ اَفْضَلُ؟ آن گاه افزود: واقعيت اين است كه مردم از خاك آفريده شده اند و هركدام پرواپيشه تر و قانون گراتر و رعايت كننده حقوق ديگران باشد، او برتر است.

اَلنّاسُ خُلِقُ__وا مِنْ تُ__رابٍ، فَاَكْ__رَمُهُمْ اَتْق__اهُ__مْ.

در آخرين فراز از آيه مورد بحث مى افزايد:

إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

به يقين خ__دا هم__اره دان__ا و آگ__اه است.

آرى، ذات پ__اك و بى همت___اى او نسبت به ك__اره__اى شم__ا دانا و از حال و روز شم__ا آگ__اه است.

تفسير مردان (491)

قالَتِ الاَْعرابُ امَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوااَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الاْيمانُ فى قُلُوبِكُمْ وَ اِنْ تُطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ اَعْمالِكُمْ شَيْئا اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

عرب هاى باديه نشين گفتند : ايمان آورده ايم ، بگو شماايمان نياورده ايد ولى بگوييد اسلام آورده ايم، اماهنوزايمان واردقلب شمانشده است و اگر ازخدا و رسولش اطاعت كنيد ، پاداش اعم__ال شم__ا را به ط_ور كام_ل مى ده_د ، خداوند غفور و رحيم است. (14 / حجرات)

شرح آيه از تفسير نمونه

فرق « اس_لام » و « ايمان »

طبق اين آيه تفاوت « اسلام » و « ايمان » ، در اين است كه « اسلام » شكل ظاهرى قانونى دارد و هر كس شهادتين را بر زبان جارى كند ، در سلك مسلمانان وارد مى شود و احكام اس_لام بر او ج_ارى مى گردد. ول_ى « ايم_ان » ي_ك ام_ر واقع_ى و باطنى است و جايگاه آن قلب آدمى است ، نه زبان و ظاهر او. « اسلام » ممكن است انگيزه هاى مختلفى داشته باشد ، حتى انگيزه هاى مادى و منافع شخص_ى ، ولى « ايمان » حتما از انگيزه هاى معنوى ، از

علم و آگاه_ى ، سرچشمه مى گيرد و همان است كه ميوه حيات بخش تقوى بر شاخسارش ظاهر مى شود. اين همان چيزى است كه در عبارت گويايى از پيغمبر صلى الله عليه و آله آمده است : « اَلاِْسْلامُ عَلانِيَّ_ةٌ ، وَ الاْيمانُ فِى الْقَلْبِ : اسلام امر آشكارى است ، ولى جاى ايمان دل است » .(1) و نيز به همين دليل است كه در بعضى از رواي_ات مفه_وم « اسلام » منحصر به اق_رار لفظى شمرده شده ، در حالى كه ايمان اقرار تؤام با عمل معرفى شده است ( اَلاْيمانُ اِقْرارٌ وَ عَمَلٌ ، وَالاِْسْلامُ اِقْرارٌ بِلا عَمَلٍ ) .(2) ولى اين تفاوت مفهومى در صورتى است كه اين دو واژه در برابر هم قرار گيرند ، اما هر گاه جدا از هم ذكر شوند ، ممكن است اسلام بر همان چيزى اطلاق شود كه ايمان بر آن

1- « مجم______ع البي________ان » ، جل_____د 9 ، صفح________ه 138 .

2- « كافى » ، جلد 2 ، باب اَنَّ الاِْسْلامَ يُحْقِنُ بِهِ الدَّمُ ، حديث 1 و 2 .

(492) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اطلاق مى شود ، يعنى هر دو واژه در يك معنى استعمال گردد. سپس در آيه مورد بحث مى افزايد: «اگرازخداورسولش اطاعت كنيد،ثواب اعمالتان را به طوركامل مى دهد و چيزى از پاداش اعمال شما را فروگذار نمى كند» (وَ اِنْ تُطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ اَعْمالِكُمْ شَيْئا) . چراكه « خداوند غفور و رحيم است » ( اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ ). «لايَلْتِكُمْ» از ماده « لَيْت » ( بر وزن رَيْب ) به معنى كم گذاردن حق است. جمله هاى اخير در حقيقت اشاره به يك اصل مسلم قرآنى است كه شرط قبولى اعمال « ايم_ان

» اس_ت ، مى گوي_د، اگر شم_ا ايم_ان قلبى به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله داشته باشيد كه نشانه آن اطاعت از فرمان خدا و رسول او است ، اعم_ال شم_ا ارزش مى ياب__د و خداوند حتى كوچك ترين حسنات شما را مى پذيرد و پاداش مى دهد و حتى به بركت اين ايمان گناه__ان شم__ا را مى بخش__د كه او غف__ور و رحي_م است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«لا يَلِتْكُمْ»: از ريش____ه «لَيْ__ت» ب__ه مفه__وم ك__م گ__ذاردن از ح__ق آم__ده اس__ت.

حقيقت اسلام و ايمان

در آيه مورد بحث در ترسيم تف__اوت ايم__ان و اسلام و حقيقت هريك مى فرمايد:

قَ__الَتِ الْأَعْ__رَابُ آمَنَّ__ا

ب__رخى از صحرانشينان عرب گفتند: ما ايم__ان آورديم.

اين گروه از صحرانشينان كه به دروغ اعلام ايمان و اسلام مى كردند، طايفه اى از «بَنىاَسَد» بودند كه در شرايط خشكسالى و قحطى به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و براى دريافت كمك هاى مالى و غذايى اعلام ايمان كردند و گفتند: ما به آنچه بر پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله وحى شده است ايمان آورده و همه را گواهى مى كنيم، امّا از جانب خدا پيام آمد كه اين گونه نيست و بدين وسيله با خبر از باطن آنان معجزه و سند ديگ__رى بر درست__ى رس__الت پي__امب__ر صلى الله عليه و آله ارائ_ه فرمود.

قُ______لْ لَ___مْ تُ____ؤْمِنُ___وا وَلَكِ______نْ قُ__ولُ___وا أَسْلَمْنَ______ا

تفسير مردان (493)

ه__ان اى پي___امب___ر! به آنان بگو: شما ايمان نياورده ايد، بلك__ه بگ__ويي__د ما اس__لام آوردي_م امّا هن__وز ايم__ان در قل___ب شم__ا وارد نش___ده است.

به باور برخى از مفسران از جمله «سعيدبن جُبَيْر» منظور اين است كه: شما در حقيقت و در ب__اط__ن ايمان نياورده ايد، بلكه از ترس اسارت و براى حفظ جان و به دست آوردن امتي__ازات م_الى و كمك هاى غذايى اظهار اسلام مى كنيد.

در ادامه آيه

با اشاره به جايگاه ايمان كه قلب انسان است مى فرمايد:

وَ لَمَّا يَ__دْخُ__لِ الْإِيمَ__انُ فِي قُلُ__وبِكُ_مْ

امّ___ا ايم___ان هن__وز ب__ر گست___ره دل شم__ا در ني__ام___ده اس__ت.

«زَجّاج» مى گويد: اسلام عبارت از اعلام قانون گرايى و فرمانبردارى از حق و پذيرش ره آورد وحى و رسالت است.

با همين اعلام است كه امنيت انسان تضمين مى گردد، امّا اگر اين اعلام همراه با عقيده قلبى باشد، از آن به ايمان تعبير مى شود و به دارنده آن مسلمان و با ايمان مى گ__وين__د؛ امّا كس__انى كه تنها با زبان اعلام اسلام كنند و به خاطر كسب امتياز و دفع خطر به اين شيوه روى آورند، اينان از دايره ايمان بيرون هستند، گرچه به ظاهر مسلم__ان شم_____رده مى ش____ون__د.

از پي__امب__ر گرامى صلى الله عليه و آله آورده ان__د كه ف__رم__ود: اَلاِْسْلامُ عَلانِيَةٌ وَ الاْيمانُ فِى الْقَلْبِ اس__لام آشك__ار است و به وسيل__ه زبان هويدا مى شود، امّا ايمان يك واقعيت و عقي__ده قلب__ى است. و آن گ__اه با دست به سين__ه خويش اش__اره كرد.

وَإِنْ تُطِيعُ__وا اللَّ__هَ وَ رَسُ____ولَ__هُ لاَ يَلِتْكُ___مْ مِ___نْ أَعْمَ____الِكُ___مْ شَيْئ___ا

و اگ__ر خ__دا و پي__امب__رش را فرمان بريد، پاداش كارهايتان به طور كامل به شما مى ده__د و چي__زى از آن را ف__رو نمى گ__ذارد و ذره اى نم__ى ك__اه__د.

إِنَّ اللَّهَ غَفُ___ورٌ رَحِي___مٌ بى گمان خ_دا بسيار آم_رزنده و مهربان است.

(494) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پرتوى از آيات(1)

الف _ تحريم سازافزارهاى ترور شخصيت

تحريم سازافزارهاى ترور شخصيت

ق__رآن، كت__اب زن__دگى است، كت__اب مه__ر و رحم__ت، صف__ا و عش__ق، بشردوستى و مردم خواهى، ع__دالت و آزادى، پ__روا و ايم__ان، اخ__لاص و كرامت و ارزش ه__اى والاى انس_____انى اس_ت.

به همين جهت، هم به زندگى و حيات شخصى سخت بها مى دهد و آن را از خطرها پاس مى دارد و براى گراميداشت آن از راه احياى وجدان بشرى، مقررات عادلانه و انسانى و

مقررات كيفرى همّت مى گمارد و هم به حياتِ شخصيت و كرامت و وجاهت و اعتبار انسان. درست از اين زاويه است كه هم ترور شخص و به خطر افكندن زندگى او را سخت دشمن مى دارد و هم ترور شخصيت او را. در آياتى كه گذشت قرآن در اين راه و در اين هدف همه سازافزارهاى ترور شخصيت و تهاجم به امنيّت و كرامت انسان از سوى خودكامگان و زورمداران را به عنوان شگردهاى ابليسى و ضدبشرى استبداد تحريم مى نمايد تا انسان با آرامش خاطر و امنيّتِ همه جانبه به زندگى و تلاش بپردازد. تا آزاد بينديشد، آزاد سخن بگويد، آزادانه و مسئولانه و براساس عدل و داد عمل كند و از تهاجم به خويشتن از سوى گماشتگان انحصار و استبداد در امان باشد و احساس كند كه نه تنها از دست تجاوزكار آنان در امان است كه از زبان گزنده و فراتر از آن از انديشه و فكر خمود و سنگواره اى و بسته آنان نيز در امان است و در منطقه افكار بدخواهان و ددمنشان و زورمداران و انحصارگران نيز هدف تيرهاى تهمت و افتراء و بدگمانى و بدانديشى قرار نخواهد گرفت، تا چه رسد به تيرهاى كينه توزانه زبان و قلم آن__ان در سطح ج__امعه؛ براى نم_ونه:

1 _ مترجم .

تفسير مردان (495)

1_ تحريم جاسوسى

از شگردهاى استبدادگران و سلطه جويان در راه به بند كشيدن ديگران، تجسّس در امور و شئون مردم و راهيابى به زندگى خصوصى و خانوادگى و حريم آنان براى نجات يافتن دستاويزها و لغزش هايى است كه آنها را چماقى براى پرونده سازى و اس_ارت و سركوب آنان سازند و به پذيرش ستم و خودسرى رام نمايند.

قرآن اين

شيوه ضد دينى و ضد انسانى را با صراحت بسيار محكوم و به همگان هشدار مى دهد كه: هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از بسيارى از پندارها بپرهيزيد و به آنها بها ندهيد... و هرگز در كار مردم جاسوسى نكنيد... وَ لا تَجَسَّسُوا.

بدين سان قرآن با صراحتى تفكرانگيز و بدون هيچ قيد و شرط جاسوسى در زندگى ديگران و تلاش در كسب راز و رمز زندگى آنان و يا به دست آوردن اسرار و برملا نمودن آنها را گناهى بزرگ و كارى زشت و ظالمانه اعلام نموده و تحريم مى كند.

اين حكم در زندگى خصوصى مردم؛ امّا در زندگى اجتماعى نيز همين برنامه و دستور بايد به كار گرفته شود، مگر جايى كه با سرنوشت جامعه و كيان امت ربط پيدا كند، كه در آن صورت حكومت عادلانه و برخاسته از قدرت و اراده همين جامعه و مردم مى تواند تشكيلاتى سالم و درستكار، با مديريّتى قوى و پرواپيشه و بشردوست و پاسخگوى به مردم و نمايندگان و برگزيدگان آنان و نقد و نظارت پذير، با افرادى برجسته و وارسته و صاحبان نظر و انديشه باز و توسعه يافته پديد اورد تا آنان ديدگان بينا و بيدار همين جامعه و حكومت برگزيده و برخاسته از اين مردم باشند و در مواردى كه به راستى احساس خيانت و نقشه هاى تجاوزكارانه نمودند، براساس حق و عدالت براى كشف آن براساس مقرّرات اقدام كنند! امّا نبايد هرگز با دستاويز ساختن دشمن و يا توهم توطئه و اخلال در امنيت ملى و يا بهانه هاى رايج ديگر حريم حرمت مردم را در هم شكسته و اين اصل اساس تحريم جاسوسى را ناديده گيرند

و يا به بهانه خدمت به دين و جامعه به زندگى مردم وارد شوند و با شگردهاى گوناگون از باز كردن

(496) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ن__ام__ه ها، ب__ازرسى تلگ__راف ها، كنت__رل تلفن ها، شن__ود نه__ادن بر خانه ها و دفت__رها تا نف__وذ دادن مه__ره ها و... امني__ت را از م__ردم بگيرند، اميد كه چنين باد.

2_ تحريم غيبت

غيبت و سخن گفتن از پشت سر ديگران نيز از سازافزارهاى انسان هاى خوددوست و خودكامه و سازمان هاى بى پروا و ستم پيشه و گروه هاى خودسر و تجاوزكار است. اينان به جاى نقد ديگران به طور آشكار و در جهت ارشاد و سازندگى آنان، به بافتن رَطْب و يابِس از پشت سر ديگران مى پردازند و به بيان قرآن و روايات به دريدن پيكر بى جان برادر و خواهر مرده خويش دست مى يازند و گوشت مرده مى خ__ورن__د و ب__وى تعف__ن مى پ__راكنن_د و فضاى جامعه را مسموم مى سازند.

در آياتى كه گذشت ديديم كه قرآن، غيبت يا سخن گفتن از پشت سر ديگران _ جز خودكامگان و ظالمانى را كه با تحميل اختناق و سانسور و سركوب اجازه نقد و ارائه نظر نمى دهند و حق آزادى ديگران را پايمال مى سازند و ستم مى كنند _ را سخت تحريم مى كند، چرا كه:

1_ نخستين حق از حقوق طبيعى انسان، حق حيات و زندگى اوست كه سرچشمه و منش__اء ديگ__ر حق__وق است و «غيبَت» اين ابت__دائى ترين و گ__رانبه__اترين حق را ب__ه خط__ر مى افكن__د.

2_ ب_زرگت__رين س__رم__اي__ه هر انس__انى در زن__دگى، آب__رو و كرامت و شخصيت اوست و غيبت آن ه__ا را به خط__ر مى اندازد و ح__رم__ت ها را بر باد مى دهد و از ابزار ت___رور شخصيت است.

3_ غيبت بدانديشى و بدبينى پديد مى آورد و رشته هاى پيوند و مهر و عواطف انسانى

را در خانواده ها و جامعه ها مى گسلد و اعتمادها را مى خشكاند و پايه هاى همكارى را ويران مى سازد و ملت و دولت را از هم جدا مى سازد.

4_ غيبت يكى از بزرگترين هدف هاى وحى و رسالت را _ كه تحقق اتحاد و

تفسير مردان (497)

هماهنگى و يكپارچگى جامعه، با وجود تنوّع سليقه ها و رنگارنگى انديشه هاست _ ب__ه خط__ر مى ان__دازد و از اب_زارهاى تفرقه و پراكندگى است.

5_ غيبت بذر كينه و دشمنى را در مزرعه دل ها و كران تا كران جامعه بشرى مى پ__اش__د و كشت__ارها و كشمكش ها پديد مى آورد. درست به خاطر همين ره آوردهاى زشت و تب__اهى هاى فردى، خانوادگى، اجتماعى، سياسى، اخلاقى، ملّى، فراملّى و جهانى آن است كه اسلام آن را تحريم مى كند و آن را گناهى زشت و نف__رت انگيز اعلام مى دارد.

پيامبر گرامى در تحريم اين آفت امنيت فرمود: يا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بَقَلْبِه! لا تَغْتابُوا الْمُسْلِمينَ...(1)

هان اى مردمى كه به زبان ايمان آورده ايد و نه با دل و جان، از غيبت مردم مسلمان دورى جوييد و پشت سر ديگران حرف نزنيد و ناروا نب_افيد.

و نيز فرمود:اَلْغيبَةُ اَسْرَعُ فى دينِ الرَّجُلِ مِنَ الاْكِلَةِ فى جَوْفِه(2)

اث__ر تخ__ريبى غيبت در دين و ايمان انسان از تباهگرى خوره در وجود او سريع تر و ن__اب__ودكنن__ده ت_ر اس_ت.

و ف__رم__ود: مَنْ ماتَ تائِباً مِنَ الْغيبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ ماتَ مُصّرِاً عَلَيْها فَهُوَ اَوَّلُ مَ__نْ يَ__دْخُ__لُ النّ___ارَ.(3)

آن كسى كه از غيبت ديگران توبه كند و در آن حال از دنيا رود، آخرين كسى است كه وراد بهشت پرطراوت و زيبا مى شود و آن كسى كه در حال غيبتِ ديگران و ادامه اين گناه بميرد، نخستين كسى است كه به دوزخ درخواهدآمد.

1. المَحَجَّةُ الْبَيْضاء،

ج 5، ص 252؛ اصول كافى، ج 2، ص 354.

2. اصول كافى، ج 2، ص 356، نورالثَّقَلَيْن، ج 5، ص 95_91.

3. المحجة البيضاء، ج 5، ص 253.

(498) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

3_ تحريم تمسخر و استهزاء ديگران

اين خصلت نكوهيده _ كه كسى به خود اجازه مى دهد تا به جاى احترام به ديگران و تكريم آنان _ به تحقير و تمسخر آنان بپردازد، از آفت خودبزرگ بينى و برتر و فراتر پنداشتن خويشتن و غرور و بدمستى و تكبّر و خودخواهى جنون آميز سرچشمه مى گي__رد و ثم_____ره ش__وم بيم__ارى ه__اى اخ__لاق__ى و انس__انى ديگ__رى است.

هنگامى كه فردى از نظر ارزش هاى مادّى و دنيوى، نظير: ثروت، خانواده، فاميل، منطقه زندگى، مركب و وسائل تجمّلى و تشريفاتى، قيافه و چهره آراسته تر و زيباتر و از نظر زورمدارى و قدرت، يا حتى ارزش هايى چون: دانش و علم و معنويت و اخلاق پندارى، خود را جلوتر و پيشرفته تر و توانمندتر ديد و ديگران را ناتوان تر پنداشت، آن جاست كه به خود اجازه مى دهد تا به جاى سپاس پديدآورنده نعمت ها و حمايت از محرومان، آنان را به تمسخر بگيرد و ريشخند كند و با تحقير و توهين و تحميل ذلّت بر آنان احساس بزرگى نمايد! و چه بسا با بكارگيرى اين شگرد شيطانى و اين ابزار سياست ابليسى لايقان و شايستگان و آزادى خواهان و سلطه ناپذيران را به گونه اى از سر راه يكه تازى هاى خويش بردارد و با ترور شخصيت آنان، راه را براى ترور فيزيكى شان هموار سازد.

درس__ت از اي__ن زاوي__ه و با عن__اي__ت به آث__ار تباهگر اين شيوه نكوهيده است كه قرآن به مردم با ايمان هشدار مى ده__د و آن را تح__ريم مى كن__د: يا اَيُّهَاالَّذينَ آمَنُوا لا يَسْخَ__رْ قَ____وْمٌ مِ__نْ قَ__وْمٍ...(1)

1. آيه

11.

تفسير مردان (499)

4_ تحريم عيب جويى

قرآن در انديشه ساختن جامعه برتر، جامعه نمونه، جامعه ادب و اخلاق و جامعه رعايت حقوق و حرمت و امنيّت انسان هاست و آفت عيب جويى و عيب تراشى و طعنه زدن به يكديگر با اين هدف والا سخت ناسازگار است و امنيت انسان ها را به خط__ر مى افكن__د و تب__اهى ها و كشت__ارها و جن__گ ها ممكن است پديد آورد. درست به همين دليل است كه قرآن عيب جويى را با صراحت بسيار تحريم مى كند و مى ف_رم_ايد: و شم__ا مردم با ايمان و شايسته كردار عي__وب يك__ديگ__ر را مجوييد.

وَ لا تَلْمِزُوا اَنْفُسَكُمْ.(1)

پيامبر گرامى در اين مورد در سخنانى ماندگار، عصرها و نسل هاى مسلمان را مخاطب ساخت و فرمود: يا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِقَلْبِه! لا تَغْت__ابُوا الْمُسْلِمي__نَ وَ لا تَتَّبِعُ__وا عَ__وْراتِهِ__مْ، فَاِنَّهُ مَنْ يَتَّبِعُ عَوْرَةَ اَخيهِ يَتَّبِعُ اللّهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ يَتَّبِعُ اللّهُ عَوْرَتَهُ يَفْضَحُ_هُ فى جَوْفِ بَيْتِه(2)

هان اى كسانى كه به ظاهر و زبان ايمان آورده ايد، نه با دل و عمل! پشت سر مسلمانان حرف نزنيد و عيوب نهانى آنان را نجوييد، چرا كه آن كسى كه نهان برادر و خواهر دينى يا نوعى اش را بجويد و عيب او را بخواهد، خدا به كيفر كارش عيوب و اس__رارش را برم__لا مى س__ازد و در دل خ__انه اش رسوايش مى كند.

و امام صادق فرمود: مَنْ رَوى عَلى مُؤْمِنٍ رِوايَةً يُريدُ بِها شَيْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوَّتِه، لِيَسْقُطَ مِنْ اَعْيُنِ النّاسِ اَخْرَجَ اللّهُ مِنْ وِلايَتِه اِلى وِلايَةِ الشَّيْطانِ، فَلا يَقْبَلُهُ الشَّيْطانُ!(3)

آن كسى كه در انديشه عيب جويى و به خطر افكندن آبرو و كرامت انسانِ شايسته كردارى سخنى نقل كند، خدا او را از قلمرو مهر و رحمت خويش بيرون رانده و

1. آيه 11.

2. اصول

كافى، ج 2، ص 354، المَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ، ج 5، ص 252.

3. وسائل، ج 8، ص 608.

(500) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ب__ه قلم__رو وس__وس__ه هاى شيط__ان گسي__ل مى دارد و شيط__ان ني_ز او را نمى پذيرد!

5_ م__ارك زدن و لق__ب ن__اروا ت_راشيدن

بسيارى از خودكامگان يا عمله هاى بى بند و بار و بى پروا و بت ساز و بدزبان آنان در راه تحكيم پايه هاى خودسرى و استبداد و تحقير و از ميان برداشتن انسان هاى آزاديخواه و آزادمنش و سلطه ناپذير و يا جريانهاى حق طلب، مى كوشند تا با مارك زدن و نام و عنوان زشت تراشيدن به آنان، شخصيت آنها را بكوبند و انديشه و فكر رهايى بخش و ستم ستيز آنان را بى اثر سازند و با ترور شخصيت آنان راه را براى به بند كشيدن و يا ترور فيزيكى شان باز كنند.

در اين راست__است كه سلط__ه ج__وي__ان و توپخانه هاى دروغ پراكنى آنان از سويى ب__راى خ__ود و مه__ره هاى خود لقب هاى دهن پر كن و دروغي__ن مى ت__راشن__د و از آنان بت مى سازند و در برابر آن به مخالفان ستم، لقب هاى زشت مى گذارند و آنان را ف__اس__ق، بى بندوبار، ف__اس__د، مفسد، توطئه گر، مهره بيگانه، جاسوس و... نثار مى كنند و حقايق را تحريف مى نمايند!

قرآن شريف، درست براى آفرينش امنيت و آزادى و كرامت و تضمين حيات شخصى و حيات معنوى انسان ها اين شيوه زشت و ظالمانه خشونت طلبان و بدانديشان را تحريم مى كند و مى فرمايد: اگر به راستى ايمان داريد به يكديگر القاب و عناوين زشت مت__راشي__د و با آن ها يك__ديگ__ر را ياد نكنيد. وَ لا تَنابَزُوا بِالأَْلْقابِ.(1)

ب _ منش__ور ب_راب_رى

منش__ور ب_راب_رى

همه انسان ها به گونه اى آفريده شده اند كه هماره در انديشه كمال و ترقّى و رشد هستند و مى كوشند تا به اوج كرامت و ارجمندى دست يابند و درست از اين ديدگاه است كه به وسايل گوناگونى توسّل مى جويند تا خود را برتر و بالاتر از ديگران بس_ازن_د؛ ب_راى نمونه:

1. آيه 11.

تفسير مردان (501)

1_ گروهى برترى را در ريشه و تبار مى پندارند و مى كوشند

كه تا با تمسك به ب__رت__رى ن_ژادى و خانوادگى خ_ويش خود را برتر از همگان به خورد ديگران بدهند.

2_ گروهى ملاك برترى را در ثروت و امكانات بادآورده مى نگرند، به همين جهت در اين راه تلاش مى كنند و ثروت هنگفت خود را به رخ ديگران مى كشند تا برترى آنان را بپ__ذي__رند و سلط__ه انحص__ارى و استب__داد و ق__ارونى آنان را گردن گذارند.

3_ برخى ميز و قدرت و زوربادآورده و تشريفات افسانه اى را...

4_ برخى عناوين و القاب پر زرق و برق و پرطمطراق را به همين جهت با واسطه و بى واسط__ه به خود لق__ب مى بخشن__د و تا حزب خ__دا و سايه خدا و... بالا مى روند.

5_ و برخى ديگر دانش و ف__رهنگ و ارزش ه__اى اكتسابى را...

در آياتى كه گذشت قرآن شريف ملاك برترى نژادگرايان و زرداران و زورمداران و رياكاران و عوامبازان را مردود مى شمارد و ملاك و معيار برترى را در ارزش هاى نوين و ماندگار و ثمربخش و زندگى سازى چون: آگاهى و ايمان، شايسته كردارى و آزادمنشى، رعايت حقوق و كرامت ديگران، تقوا و پروا و اخلاص راستين عنوان مى دهد و هر چيزى كه در راه رعايت حقوق بشر و مرزهاى مقررات خدا و حقوق انسان ها نباشد، به آن بها نمى دهد، گرچه دانش و ايمان و اخلاق خشك و بيروح و فريبكارانه اى باشد كه در راه سلطه گرى به كار افتد و آن را به عنوان ارزش گرايى جازنند تا مردم را به بند كشند و بدين سان با در هم نورديدن ارزش ها و ملاك هاى دروغي__ن و برترى طلبانه و استبدادخيز، منشور برابرى انسان ها را به تابلو مى برد كه:

هان اى انسان ها، ما شما را از يك مرد و زن آفريديم

و به صورت تيره ها و قبيله ها ق__رار دادي__م، ت__ا يك__ديگ__ر را بشن__اسي__د، بى گم__ان ارجمندترين شما در پيشگاه خ__دا پرواپيشه ترين شماست.

و چه پروايى برتر از پروا داشتن از مال، جان، ناموس، آزادى، امنيت، كرامت و حرمت انسان ها يا رعايت حقوق بشر!

(502) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پيامبر گرامى در اين مورد فرمود: اِنَّ اللّهَ لا يَنْظُرُ اِلى اَحْسابِكُمْ وَ لا اِلى اَنْسابِكُمْ وَ لا اِلى اَجْسامِكُمْ وَ لا اِلى اَمْوالِكُمْ وَ لكِنْ يَنْظُرُ اِلى قُلُوبِكُمْ، فَمَنْ كانَ بِه قَلْبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ اِنَّما اَنْتُمْ بَنُو آدَمَ وَ اَحَبُّكُمْ اِلَيْهِ اَتْقاكُمْ.(1)

هان اى مردم! خداى فرزانه، نه به ريشه و تبار شما مى نگرد و نه حسب و نسب شما؛ نه به جسم زيباى شما مى نگرد و نه ثروت هاى بادآورده شما، بلكه ذات پاك و بى همت__اى او به قلب ه__اى اص__لاح ش__ده و ان__ديش__ه ه__اى اص__لاحگ__ر و بش__ردوست مى نگ__رد و به آن ه__ا مه__ر و رحم__ت مى آورد و به__ا مى ده__د. آگاه ب__اشي__د كه همه شما فرزندان آدم هستيد و در انسانيت برابر و محبوب ترين شما در پيشگاه خدا باتقواترين شماست.

1. به «تفسير قرطبى، ج 9، ص 6162؛ فى ظِلال القرآن، ج 7، ص 538، نيز در اين مورد بنگريد.

تفسير مردان (503)

اِنَّمَ_ا الْمُؤْمِنُ_ونَ الَّذي_نَ امَنُ_وا بِاللّ_هِ وَ رَسُولِ_ه ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فى سَبيلِ اللّهِ اوُلئِكَ هُمُ الصّادِقوُنَ

مؤمنان واقعى تنها كسانى هستندكه به خدا و رسولش ايمان آورده اند ، سپس هرگز شك و ترديدى به خود راه نداده وبا اموال و جان هاى خود در راه خدا جهاد كرده اند ، آن ها راستگويانند. (15 / حجرات)

شرح آيه از تفسير نمونه

آرى نخستين نشانه ايمان عدم ترديد و دو دلى در مسير اسلام است ،

نشانه دوم جهاد با اموال و نشانه سوم كه از همه برتر است جهاد با انفس ( جان ها ) است. به اين ترتيب اسلام به سراغ روشن ترين نشانه ها رفته است : ايستادگى و ثبات قدم و عدم شك و ترديد از يك سو و ايثار مال و جان از سوى ديگر. چگونه ممكن است ايمان در قلب راسخ نباشد، درحالى كه انسان از بذل مال و جان در راه محبوب مضايقه نمى كند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آرى، اينان هستند كه راستگويان و راست كردارانند. اينان هستند كه در گفتار خ__ويش ص__داقت دارن__د، نه آن كس__انى كه چيزهايى بر زبان مى آورند كه در اعم__اق قل__ب و ژرف__اى دلشان اثرى از آنها نيست.

(504) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بحثى پيرامون رزق و روزى و راه هاى افزايش آن

وَ فِ____ى السَّم__اءِ رِزْقُكُ____مْ وَ م__ا تُ__وعَ_____دُونَ

روزى شما در آسمان است و آن چ__ه ب__ه شم__ا وع___ده داده مى شود.(22 / ذاريات)

شرح آيه از تفسير نمونه

گستردگ_ى مفه_وم رزق ه_م ب_اران را شام_ل مى ش_ود ، ه_م ن_ور آفتاب را كه از آسمان ب_ه س_وى ما مى آي_د و نق_ش آن در حي_ات و زندگ_ى فوق الع_اده حساس است و همچنين هوا را كه مايه حيات همه موج__ودات زنده است. و اما جمله « ما تُوعَدُون » ( آن چه به شما وعده داده مى شود ) مى تواند تأكيدى بر مسأله رزق و وعده الهى در اين زمينه بوده ، باشد و يا به معنى بهشت موعود ، چراكه در آيه 15 سوره « والنجم » مى خوانيم : « عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى : بهشت موعود نزد سدرة المنتهى در آسمان ها است » و يا اشاره به هر گونه خير و بركت و يا عذابى است كه از آسمان نازل

مى گردد و يا ناظر به همه اين مفاهيم است، چراكه جمله «ما تُوعَدُون» مفهومش وسيع و گسترده است. چيزى كه مانع بصيرت آدمى مى شود و او را از مطالعه اسرار آفرينش ، اسرار زمين و شگفتى هاى وجود خودش بازمى دارد، همان حرص براى روزى است، خداوند در آيه اخير به انسان اطمينان مى دهد كه روزى او تضمين شده است ، تا بتواند با خيال راحت به شگفت__ى هاى جه__ان هستى بنگرد و جمله «اَفَلا تُبْصِرُون» در مورد او تحقق يابد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در اين آي__ه به نگرش به آسمانها و پديده هاى كيهانى توجه مى دهد و مى فرمايد:

وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ

و روزى شما در آسمان است و از آنجا بر شما فرود مى آيد.

آرى، مگر نه اين است كه باران از آسمان بر زمين مى بارد و آن گاه زمين پژمرده و افس__رده به جنب و جوش و زن__دگى برمى خي__زد و ان__واع خوردنى ها و پوشيدنى ها و ه__زاران پ__دي__ده ارزشمن__د را ب__راى شم___ا مى روي__ان_د؟

تفسير مردان (505)

وَ مَ__ا تُوعَدُونَ

و نيز آنچه به شما وعده داده است، آنها هم در آسمان هستند و از آنجا بر شما ف__رود مى آين__د.

در اين مورد ديدگاه ها متفاوت است:

1_ به باور برخى منظور پاداش و كيفرى است كه به انسان ها وعده داده شده است.

2_ امّا به ب__اور ب__رخى ديگ__ر منظ__ور بهشت و دوزخ مى باشد.

3_ و از ديدگاه پاره اى ديگر منظور اين است كه: و اندازه گيرى رزق و روزى شما در آسمان است و در كتاب آفرينش يا لوح محفوظ به ثبت رسيده است. و همين گونه هر آنچه به شما وعده داده شده است، چرا كه فرشتگان براى نوشتن عملكرد انسان، آوردن عذاب براى ظالمان، گرفتن جان ها

و نيز آوردن پاداش و كيفر انسان در روز رستاخيز از آسمان فرود مى آيند؛ درست همان گونه كه قرآن مى فرمايد: و روزى كه آسمان با ابرى سپيد از هم بشكافد و فرشتگان فرود آورده شوند.(1)

1. سوره فرقان، آيه 25.

(506) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فَ____وَ رَبِّ السَّم____اءِ وَ الاَْرْضِ اِنَّ______هُ لَحَ____قٌّ مِثْ____لَ م__ا اَنَّكُ___مْ تَنْطِقُ__ونَ

سوگند به پروردگار آسمان و زمين كه اين مطلب حق است همان گونه كه شما سخن مى گوييد. (23 / ذاريات)

شرح آيه از تفسير نمونه

كار به جايى رسيده است كه خداوند با آن عظم_ت و قدرت_ش ب_راى اطمينان دادن به بن_دگان شكاك و ديرباور و ضعيف النفس و حريص ، سوگند ياد مى كند كه آن چ_ه به شما در زمينه رزق و روزى و وعده هاى ثواب و عقاب قيام_ت وع_ده داده ش__ده ، همه حق است و هيچ شك و ترديدى در آن نيست. تعبير به « مِثْلَ ما اَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ » ( همان گونه كه سخن مى گوييد ) تعبي_ر لطيف و حساب ش_ده اى اس_ت كه از محسوس ترين اشياء سخن مى گويد ، چراكه گاهى خطا در باصره يا سامعه انسان واقع مى شود ، اما در سخن گفتن چنين خطايى راه ندارد ، كه انسان احساس كن_د سخ_ن گفت_ه ، در حالى كه سخن نگفته باشد، لذا قرآن مى گويد: « همان اندازه كه سخ_ن گفتن شما برايتان محسوس است و واقعيت دارد ، رزق و روزى و وعده هاى الهى نيز همين گونه است » .

بهره گيرى از نشانه هاى حق آمادگى لازم دارد

هنگامى كه آيات قرآن سخن از اسرار آفرينش و نشانه هاى خدا در عالم هستى مى گويد ، گ__اه مى ف__رم__ايد : « اين ها نشانه هايى است براى كسانى كه مى شنوند » (لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ) ( 67 / يونس ). و

گاه مى گويد : « براى آن هاي__ى كه تفك__ر مى كنن__د » (لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) ( 3 / رعد ). گ__اه مى فرم__اي__د : « ب__راى كسانى كه تعقل مى كنند » (لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ) ( 4 / رعد ). گاه مى گوي_د : « براى كسانى كه بسيار شكيبا و شكرگزارند » (لِكلِّ صَبّارٍ شَكُورٍ) ( 5 / ابراهيم ). گ__اه مى ف__رم__ايد : « براى كسانى كه ايمان دارند » (لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ) ( 79 / نحل ). گاه مى گويد: « براى همه صاحبان مغز » (لاَآياتٍ لاُِولِى النُّهى) ( 54 / طه ). گاه مى فرمايد: « براى آن ها كه هوش سرشار دارند » ( لاَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ ) (75/حجر). و بالاخره گاهى مى گويد: «براى دانشمندان» (لاَآياتٍ لِلْعالِمينَ) (22 / روم).

تفسير مردان (507)

اين تعبيرات به خوبى نشان مى دهد كه براى استفاده و بهره گيرى از آيات بى شمار و نشانه هاى بسيار كه براى وجود پاك او در سراسر عالم آفرينش وجود دارد ، زمينه آماده اى لازم است ، چشمى بينا ، گوشى شنوا ، فكرى بيدار و دلى هشيار و روح__ى آم__اده پ__ذيرش و تشنه حقايق لازم است و گرنه ممكن است انسان سال ها در لابلاى اين آيات زن__دگى كند ، اما همچون حي_وانات جز اصطبل و علف نشناسد .

بحثى پيرامون رزق و روزى و راه هاى افزايش آن

در احاديث اسلامى تعبيرات جالبى در اين زمينه ديده مى شود. در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم : «اِنَّ الرِّزْقَ لا يَجُرُّهُ حِرْصُ حَريصٍ، وَ لا يَصْرِفُهُ كُرْهُ كارِهٍ: روزى از سوى خداوند مقدر شده ، نه ح__رص حري__ص آن را جلب مى كند و نه اكراه افراد آن را منع مى نمايد » .(1) در حديث ديگرى از امام صادق آمده است كه در پاسخ كسى كه تقاضاى موعظه

كرده بود ، فرمود : « وَ اِنْ كانَ الرِّزْقُ مَقْسُوما فَالْحِرْصُ لِماذا ؟ ...: هرگاه رزق قسمت شده است ، حرص براى چيست ... » ؟ .(2) هدف ازاين بيانات اين نيست كه جلو تلاش را بگيرد بلكه افراد حريص را با توجه به مقدربودن رزق از حرصشان بازمى دارد. اين نكته نيز قابل توجه است كه در احاديث اسلامى امور زيادى به عنوان وسيله جذب روزى يا موانع آن معرفى شده كه هر يك به نوبه خود سازنده است. در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « وَالَّذى بَعَثَ جَدّى بِالْحَقِّ نَبِيّا اِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى يَرْزُقُ الْعَبْدَ عَلى قَدْرِ الْمُرُوَّةِ ، وَ اِنَّ الْمَعُونَةَ تُنْزَلُ عَلى قَدْرِ شِدَّةِ الْبَلاءِ : سوگند به كسى كه جدم را به حق به نبوت مبعوث كرده است كه خداوند متعال انسان را به قدر مروت و شخصيتش روزى مى دهد و كمك پروردگار متناسب با شدت بلا و ح__ادث__ه است » .(3) در حديث ديگ__رى از هم__ان حضرت آمده است: «كَفُّ الاَْذى وَ قِلَّةُ الصَّخَبِ يَزيدانِ فِى الرِّزْقِ: ت__رك آزار مردم و ج__ار و جنج__ال ، روزى را افزايش

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 126 .

2- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 126 .

3- « ن__ور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 125 ( حديث 31 ) .

(508) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

مى دهد » .(1) از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز نقل شده است كه فرمود : « اَلتَّوْحيدُ نِصْفُ ال__دّي__نِ وَ اِسْتَنْزِلِ ال_رِّزْقَ بِالصَّدَقَ_ةِ : توحي_د نيم_ى از دين است و روزى را از طريق انفاق در راه خدا بر خود نازل كن » .(2) و

همچنين امور ديگرى مانند تميز كردن اطراف خانه و شستش__و و تمي__ز ك__ردن ظ__روف ، از اسب__اب اف__زايش روزى معرفى شده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

بدين وسيل__ه خ__داى ف__رزان__ه به شك__وه و عظم__ت خ__ود سوگند ياد مى كند ك__ه آنچ__ه در م__ورد رزق و روزى شم__ا بي__ان ف__رم__ود ح__قّ است و ب__راب__ر با واق____ع و در آن هي____چ ت__ردي__دى نيس__ت.

به باور «كَلْبِىّ» منظور اين است كه: به پروردگار آسمان و زمين سوگند كه آنچه در كتاب حكم آن رفته و گذشته است حق است؛

مِثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ

درست هم__ان گ__ون__ه كه شم__ا سخن مى گوييد و در اين كه سخن مى گوييد ترديدى نداريد، همان گونه يقين داشت__ه باشيد كه آنچه به شما وعده داده شده است خ__واه__د آم__د و تحقّ__ق خ__واهد پذيرفت.

در اين فراز، تحقّق يافتن وعده هاى خدا به ترديدناپذيرى نطق و قدرت گويايى انسانِ گويا تشبيه شده است، تا روشنگرى گردد كه وعده هاى او حقّ است؛ درست همانند اين كه شما به ديگرى بگوييد: اين مطلب حقّ است، همان گونه كه شما اينجا هستيد. يا بگوييد: اين مطلب حقيقت دارد، درست همان سان كه تو اينك با من گفتگو مى كنى و منظور درهمه اين مثال هااين است كه: تحقّق اين وعده ها و راست بودن آمدن آن ه__ا، همانند آنچ__ه كه به آن آگاهى و يقين دارى و ترديد نمى كنى ضرورى است.

1- «نورالثقلين»، جلد 5، صفحه 126(حديث 35 و 37) .

2- « نورالثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 126 ( حديث 35 و 37 ) .

تفسير مردان (509)

مردانى از جنس فولاد

اِنَّ اللّ_هَ يُحِ_بُّ الَّ__ذي__نَ يُق_اتِلُ_ونَ ف__ي سَبيلِ__هِ صَفّ__ا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ

خ__داون__د كس__انى را دوس__ت مى دارد كه در راه او پيك__ار مى كنند همچ__ون

بنائى آهنين.

(4/صف)

شرح آيه از تفسير نمونه

« صَف » در اصل معنى مصدرى دارد و به معنى " قرار دادن چيزى در خط صاف" است ، ولى اين جا معنى اسم فاعل را دارد. « مَرْصُوص » از ماده « رَصاص » به معنى "سرب" است و از آن جا كه گاه براى استحكام و يكپارچگى بناها سرب را آب كرده و در لابلاى قطعات آن مى ريختند ، به طورى كه فوق العاده محكم و يكپارچه مى شد ، به هر بناى محكمى « مَرْصُوص » اطلاق مى شود و در اين جا منظور اين است كه مجاهدان راه حق در برابر دشمن يك دل و يك جان و مستحكم و استوار بايستند ، گويى همه يك واحد به هم پيوسته اند كه هيچ شكافى در ميان آن نيست. در حديثى آمده است كه امير مؤمنان على در ميدان « صفين » هنگامى كه مى خواست ياران خود را آماده پيكار كند ، فرمود : « خداوند عزّوجل شما را به اين وظيفه راهنمايى كرده است ... و فرموده: اِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الَّذينَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِهِ صَفّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ، بنابراين صفوف خودرا همچون يك بناى آهنين محكم كنيد ، آن ها كه زره پوشند ، مقدّم شوند و آن ها كه بى زره هستند ، پشت سر آنان قرار گيرند ، دندان ها را محكم به هم بفشاريد كه ... و در برابر نيزه ها در پيچ و خم باشيد كه براى رد كردن نيزه دشمن مؤثرتر است ، به انبوه دشمن خيره نگاه نكنيد تا قلبتان قوى تر و روحتان آرام تر باشد، سخن كمتر بگوييد كه سستى را دور مى كند و با وقار شما مناسب تر است ، پرچم هاى خود را

كج نكنيد و آن ها را از جا تكان ندهيد و جز به دست دليران مسپاريد » .(1) از

1- «نورالثقلين»، جلد5، صفحه301 .

(510) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آي__ه ب__الا استفاده مى شود كه نفس پيكار مطرح نيست ، بلكه مهم اين است كه پيكار « في سَبيلِ اللّه » ب_اشد و آن هم با اتح__اد و انسج__ام كامل هم__انند س_دّى ف__ولادين .

ض__رورت وح___دت صف_وف

از مهم ترين عوامل پيروزى در برابر دشمنان ، به هم پيوستگى و انسجام صفوف در ميدان نبرد است ، نه تنها در نبردهاى نظامى ، كه در نبرد سياسى و اقتصادى نيز جز از طريق وحدت كارى ساخته نيست. در حقيقت قرآن دشمنان را به سيلاب ويرانگرى تشبي__ه مى كن__د كه تنه__ا با س__دّ ف__ولادين آن ها را مى توان مهار كرد ، تعبير به «بُنيان مَرصوص» ج__الب ترين تعبيرى است كه در اين زمينه وجود دارد ، در يك بنا يا سدّ عظيم هر كدام از اجزاء نقشى دارند ، ولى اين نقش درصورتى مؤثرمى شودكه هيچ گونه فاصله و شكاف درميان آن هانباشد و چنان متحد گردند كه گويى يك واحد بيش نيستند ، همگى تبديل به يك دست و يك مُشت عظيم و محكم شوند كه فرق دشمن را در هم مى كوبد و متلاشى مى كند. افسوس كه اين تعليم بزرگ اسلام امروز فراموش شده و جامعه بزرگ اسلامى نه تنها شكل « بُنيان مَرصوص » ندارد ، بلكه به صفوف پراكنده اى تبديل گشته كه در مقابل هم ايستاده اند و هر كدام هوايى در سر و هوسى در دل دارند. بايد توجه داشت كه وحدت صفوف با گفتار و شعار به دست نمى آيد ، نياز به « وحدت هدف » و « وحدت عقيده » دارد

و اين چيزى است كه بدون خلوص نيّت و معرفت واقعى و تربيت صحيح اسلامى و احياى فرهنگ قرآن ممكن نيست. اگر خدا مجاهدينى را دوست دارد كه همچون بنيان مرص_وص هستند ، پس اين جمعيت هاى پراكنده را دشمن مى دارد و هم اكنون آثار خشم خدا و غضب الهى را در اين جامعه چند صد ميليونى با چشم خود مى بينيم كه يك نمونه آن تسلط گروه كوچك « صهيونيست ها » بر سرزمين هاى اسلامى است . ( خدايا ! به ما آگاهى و بي__دارى و آشن__ايى با ق__رآن و تعليم__ات حي__ات بخش آن را م__رحمت ف__رما ) .

تفسير مردان (511)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

صَفّ: به معناى مصدرى آمده كه منظور رديف ساختن و قرار دادن چيزى در يك خ_ط صاف و بى انحراف است.

رَصَّ: اين واژه به مفهوم محكم ساختن «بنا» آمده است، چرا كه وقتى گفته مى شود: «رَصَصْتُ الْبِناءَ» به معناى بنا را محكم ساختم آمده است. واژه «مَرْصُوص» نيز از «رَصاص» به مفهوم «سُرب» آمده و منظور اين است كه: آن را به گونه اى بنياد ريختم كه گويا از سرب ريخته شده است.

پيكارگران راستين و استوار

به ه__ر ح__ال منظ____ور از آي__ه ش__ريف__ه دو نكت__ه است:

نخست اين نكته كه خدا كسانى را دوست مى داردكه در ميدان جهاد ثابت قدم و ت__زل__زل ناپذي__ر و است__وار باشن__د، درست بسان دي_وارى محكم و سدى پولادين.

نكته دوم اين است كه منظور از مهر و محبت خدا به اينان، آن است كه پاداش پرشكوهى را در اين سر او سراى آخرت به آنان ارزانى مى دارد.

(512) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بعضى از زنان و فرزندان دشمن شما هستند، از آن ها برحذر باشيد

بعضى از زنان و فرزندان دشمن شما هستند، از آن ها برحذر باشيد

يا اَيُّهَ__ا الَّ__ذينَ امَنُوا اِنَّ مِنْ اَزْواجِكُمْ وَ اَوْلادِكُمْ عَدُوّا لَكُمْ فَاحْ_ذَروُهُمْ وَ اِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِروُا فَأِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند ، از آن ها برح__ذر باشي__د و اگر عف__و كني__د و ص__رف نظر نماييد و ببخشيد (خدا شما را مى بخشد) چ__را ك_ه خ__داون__د بخشن__ده و مه_ربان است. (14 / تغابن)

شرح آيه از تفسير نمونه

ش_أن نزول

در روايتى از امام باقر مى خوانيم كه در مورد اين آيه فرمود : « منظور اين است كه وقتى بعضى از مردان مى خواستند هجرت كنند ، پسر و همسرش دامن او را مى گرفتند و مى گفتند : تو را به خدا سوگند هجرت نكن ، زيرا اگر بروى ، ما بعد از تو بى سرپرست خواهيم شد ، بعضى مى پذيرفتند و مى ماندند ، آيه فوق نازل شد و آن ها را از قبول اين گونه پيشنهادها و اطاعت فرزندان و زنان در اين زمينه ها برحذر داشت ، اما بعضى ديگر اعتنا نمى كردند و مى رفتند ولى به خانواده خود مى گفتند : به خدا اگر با ما هجرت نكنيد و بعدا در ( دار الهج_رة ) مدينه نزد ما بياييد ، ما مطلقا به شما اعتنا نخواهيم كرد ولى به آن ها دستور داده شد كه هروقت خانواده شان به آن ها پيوستند ، گ__ذشت__ه را ف__رام__وش كنن__د و جمل__ه « وَ اِنْ تَعْف_ُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِروُافَاِنَ اللّهَ غَفُ__ورٌ رَحي__مٌ » ن__اظ__ر به همي_ن معن__ى است ».

بدون شك نه همه فرزندان چنين هستند و نه همه همسران و لذا در آيه با تعبير «مِنْ» تبعيضيه به همين معنى اشاره مى كند كه تنها بعضى از آن ها چنين هستند ، مراقب آن ها

باشيد. البته اين دشمنى گاه در لباس دوستى است و به گمان خدمت است و گاه به راستى با نيت سوء و قصد عداوت انجام مى گيرد و يا به قصد منافع خويشتن. مهم اين

تفسير مردان (513)

است كه وقتى انسان بر سر دوراهى قرار مى گيرد كه راهى به سوى خدا مى رود و راهى به سوى زن و فرزند و اين دو احيانا از هم جدا شده اند ، نبايد در تصميم گيرى ترديد به خود راه دهد و رضاى حق را بر همه چيز مقدم بشمارد ، زيرا نجات دنيا و آخرت در آن است. ولى از آن جا كه ممكن است اين دستور ، بهانه اى براى خشونت و انتقامجويى و افراط از ناحيه پدران و همسران گردد ، بلافاصله در ذيل آيه براى تعديل آن ها مى فرمايد : « و اگر عفو كنيد و صرف نظر نماييد و ببخشيد ، خداوند نيز شما را مشمول عفو و رحمتش قرار مى دهد ». بنابراين اگر آن ها از كار خود پشيمان شدند و در مقام عذرخواهى برآمدند و يا بعد از هجرت به شما پيوستند ، آن ها را از خود نرانيد ، عفو و گذشت پيشه كنيد ، همان طور كه انتظار داريد خدا هم با شما چنين كند. در اين كه فرق ميان « عفو » و « صفح » و « غفران » چيست ، با توجه به مفهوم لغوى آن ها روشن مى شود كه سلسله مراتب بخشش گناه را بيان مى كند ، زيرا « عفو » به معن__ى "صرفنظر كردن از مج__ازات" است و « صفح » مرتبه بالاترى است يعنى "ترك هرگونه سرزنش" و « غفران » به معنى "پوشاندن گناه و به

فراموشى سپردن آن" است. به اين ترتي__ب افراد باايم__ان در عين قاطعي_ت در حفظ اصول اعتقادى خويش و عدم تسليم در مق__ابل زن و ف__رزن__دانى كه آن ه__ا را ب__ه راه خط__ا دع__وت مى كنن__د ، بايد تا آن جا كه مى توانن__د در تمام مراح__ل از محبت و عفو و گذشت دريغ ندارن__د كه هم__ه اين ها وسيل__ه اى است براى تربيت و بازگ__رداندن آن__ان به خط اطاعت خدا .

(514) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

از آيه چنين دريافت مى گردد كه پاره اى از همسران و فرزندان اين گونه اند، نه همه آن__ان و به همي___ن دلي__ل ه__م «مِ_نْ» تبعي__ض ب__ه ك__ار رفت__ه اس_ت.

امّا اين كه چرا پاره اى از آنان دشمن هستند، ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور پاره اى بدان دليل كه برخى از همسران و فرزندان انسان، آرزوى مرگ او را مى كنند تا ثروت او را به ارث برند؛ و روشن است كه هيچ دشمنى براى انسان بدتر از آن كسى نيست كه آرزوى م__رگ او را ب__رد تا ث__روت اش را بخ__ورد.

2 _ امّا به باور پاره اى ديگر، برخى از همسران و فرزندان به منظور سودجويى شخصى، پدر را وسوسه مى كنند تا دست به گناه و ستم زند و در جهت هواهاى آنان مقررات خدا را پايمال سازد؛ و روشن است كه دشمنى براى انسان بدتر از آن كسى نيست كه در جهت هواها و منافع خويش او را به گناه و بيداد سوق دهد.

در ادام__ه آي__ه مى اف__زاي__د: وَ إِنْ تَعْفُ____وا وَ تَصْفَحُ____وا وَ تَغْفِ___رُوا

و اگر شما مردم باايمان گذشت كنيد و از كيفر لغزش هاى آنان بگذريد و ناديده بگي__ريد و ببخش__اييد، خ__دا ني__ز از لغ__زش هاى شم__ا مى گ__ذرد...

هنگامى كه پاره اى از اين توحيدگرايان و

كمال طلبان با وجود مخالفت همسر و فرزندانشان دست به هجرت مى زدند و مى رفتند و آن گاه مى ديدند كه سبقت گرفتگان به ايمان و هجرت در خودسازى و پالايش جان و آراستگى روح به دانش و بينش، از آنان پيش افتاده اند، تصميم مى گرفتند كه وقتى به زن و فرزندان خود رسيدند، آنان را به خاطر مانع تراشى در راه هجرت _ كه باعث عقب ماندگى پدرشان شده است _ كيفر كنند و ياديگر به آنان روى خوش نشان ندهندكه اين آيه به آنان هشدار داد كه: نه، هرگز، بلكه مرد گذشت و كرامت باشيد تا خدا هم از لغزش هاى شما بگذرد و بدانيد كه خدا بسيار آم_رزنده و مه_ربان است.

فَ__إِنَّ اللّ___هَ غَفُ_____ورٌ رَحِي___مٌ

«جُبّائىّ» بر اين باور است كه: پيام آيه شريفه همگانى و جهان شمول است و روشنگرى مى كند كه: اگر كسى بر شما ستمى روا داشت و شما از او به جا و خردمندانه گ__ذشتي__د و او را بخشيديد، خ___دا هم از لغ__زش هاى شما مى گذرد.

تفسير مردان (515)

ام_وال و فرزندانتان وسيل_ه آزمايش شما هستند

اِنَّما اَمْوالُكُمْ وَ اَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللّهُ عِنْدَهُ اَجْرٌ عَظيمٌ

اموال وفرزندانتان وسيله آزمايش شماهستند و اجر و پاداش عظيم نزد خدااست.(15/تغابن)

شرح آيه از تفسير نمونه

در آيه گذشته تنها سخن از عداوت « بعضى » از همسران و فرزندان نسبت به انسان بود كه او را از راه اطاعت خدا منحرف ساخته و به گناه و گاهى به كفر مى كشانند ولى در اين جا سخن از « همه » فرزندان و اموال است كه وسيله آزمايش انسان هستند. در واقع خداوند براى تربيت انسان ، دائما او را در كوره هاى داغ امتحان قرار مى دهد و با امور مختلفى او را مى آزمايد ، اما اين دو ( اموال و

فرزندان ) مهم ترين وسايل امتحان او را تشكيل مى دهند ، چراكه جاذبه اموال از يك سو و عشق و علاقه به فرزندان از سوى ديگر، چنان كشش نيرومندى در انسان ايجاد مى كند كه در مواردى كه رضاى خدا از رضاى آن ها جدامى شود، انسان سخت در فشار قرار مى گيرد. تعبير به « اِنَّم_ا » ك___ه معم__ولاً ب__راى حص_ر آورده مى ش__ود ، نش__ان مى دهد كه اين دو موضوع ب__يش از ه__ر چي__ز ديگ__ر ، وسيل___ه امتح__ان اس_ت.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

جز اين نيست كه ثروت ها و فرزندان شما وسيله اى براى آزمون و امتحان هستند و باعث گرفتارى و سرگرمى و بازماندن از كار آخرت و ساختن آباد آن سرا؛ درست به همين دليل است كه بسيارى به وسيله ثروت ها و فرزندان خويش، از انجام وظايف ملى ودينى وانسانى بازمانده و به گناه و ستم درغلطيده ودرآزمون زندگى مردود مى شوند.

واژه «فِتْنَة» در آيه به مفهوم آزمون و آزمايش است و بر اين باور منظور اين است ك__ه: هي__چ ك__س نگ__ويد كه بار خ__داي__ا، من از آزمون و امتحان به تو پناه مى برم، چرا كه همه انسان ها به نوعى داراى وسيله آزمون هستند، بلكه در دعاها بگويد: ب__ارخ__دايا، از آزمون هاى گمراهگرانه به تو پناه مى برم.

(516) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پاره اى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله آورده اند كه: آن حضرت روزى بر فراز منبر بود و مردم را پند و اندرز مى داد كه دو نور ديده اش، حسن و حسين كه درود خدا بر آنان باد، درحالى كه جامه هايى گلرنگ و زيبا بر تن داشتند و به خاطر خردسالى مى افتادند و برمى خاستند وارد مسجد شدند.

پيامبر صلى الله عليه و آله با ديدن آن منظره، بى درنگ از منبر فرود آمد و آن دو را در آغوش كشيد و دگرباره بر منبر رفت

و در حالى كه آنان را بر دامان نشانده بود، فرمود: راستى كه خداى فرزانه چه زيبا فرموده است كه: «اِنَّما اَمْوالُكُمْ وَ اَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ»؛ جز اين نيست كه دارايى ها و فرزندان شما وسيله آزمونى براى شمايند؛ آن گاه افزود: هنگامى كه از فراز منبر ديده ام به اين دو كودك ارجمند روشن شد كه راه مى روند و مى لغزند، گويى نتوانستم شكيبايى كنم تا گفتارم به پايان رسد، به همين جهت سخن را وانهادم و به سوى آنان فرود آمدم و آن گاه به ادامه گفتارم پرداختم...(1)

وَ اللّ___هُ عِنْ____دَهُ أَجْ___رٌ عَظِي__مٌ

و خ__داست ك__ه پ__اداشى پ__رشك__وه ن__زد اوس____ت.

آرى، پاداش پرشكوه كه بهشت پرطرات و زيباست، نزد اوست، بنابراين براى خوشايند زن و فرزند و يا به وسوسه آنان مقررات خدا را زير پا نگذاريد و آنان را به ج__اى بهش__ت پ_رنعم__ت و خشن___ودى خ__دا برنگزينيد.

1 . در مورد مهر وصف ناپذير پيامبر به آن دو انسان والا از جمله به صَحيح مُسْلِم، ج 4، ص 1883؛ بابُ فَضائِلِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ، ح 58 بنگريد.

تفسير مردان (517)

شرايط طلاق و جدايى مردان از زنان

بِسْ____مِ اللّ__هِ ال_رَّحْ___م_نِ ال_رَّحي___مِ

بن_ام خ_داوند بخش_نده بخش_ايش_گر

يااَيُّهَاالنَّبِىُّ اِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ اَحْصُواالْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللّهَ رَبَّكُمْ لا تُخْرِجُ__وهُنَّ مِنْ بُيُ__وتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ اِلاّ اَنْ يَأْتينَ بِف_احِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ تِلْكَ حُدوُدُاللّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدوُدَاللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرى لَعَلَ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَذلِكَ اَمْرا

اى پيامبر ! هر زمان خواستيد زنان را طلاق دهيد ، در زمان عدّه طلاق گوييد (زمانى كه از عادت ماهانه پاك شده و با همسرشان نزديكى نكرده باشند) و حساب عدّه را نگه داريد و از خدايى كه پروردگار شما است ، بپرهيزيد ، نه شما

آن ها را از خانه هايشان بيرون كنيد و نه آن ها (در دوران عدّه) بيرون روند ، مگر اين كه كار زشت آشكارى انجام دهند ، اين حدود الهى است و هر كس از حدود الهى تجاوز كند ، به خويشتن ستم كرده است، تو نمى دانى شايد خداوند بعد از اين ، وضع تازه (و وسيله اصلاحى) فراهم كند. (1 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين نخستين حكم از احكام پنجگانه اى است كه در اين آيه آمده است ، منظور اين است كه صيغه طلاق در زمانى اج_را شود ، كه زن از عادت ماهيانه پاك شده و با همسرش نزديكى نكرده باشد ، زيرا طبق آيه 228 سوره بقره ، عِدّه طلاق بايد به مقدار « ثَلاثَ_ةَ قُ_روُءٍ » ( سه بار پاك شدن ) بوده باشد و در اين جا تأكيد مى كند كه طلاق بايد با آغاز عِدّه همراه گردد . اين نخستين شرط طلاق است. سپس به دومين حكم كه مسأله نگهداشتن حساب عِدّه است ، پرداخته و مى فرمايد : «حساب عِدّه را نگه داريد» ( وَ اَحْص_ُوا الْعِدَّةَ ). « اَحْصُوا » از ماده « اِحْصاء » به معنى "شمارش" است و در اصل از « حصى » به معنى "ريگ" گرفته شده است ، زيرا بسيارى از مردم در زمان هاى قديم كه به خواندن و نوشتن آشنا نبودند ، حساب موضوعات مختلف را با ريگ ها نگه مى داشتند. دقيقا ملاحظه كنيدكه زن ، سه بار ايام پاكى خود را به پايان رساند و

(518) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

عادت ماهيانه ببيند ، هنگامى كه سومين دوران پاكى پايان يافت و وارد عادت ماهيانه سوم شد ، ايام عِدّه سرآمده

و پايان يافته است. اگر در اين امر دقت نشود ، ممكن است دوران عِدّه بيش از مقدار لازم محسوب گردد و ضرر و زيانى متوجه زن شود ، چراكه او را از ازدواج مجدد بازمى دارد و اگر كمتر باشد ، هدف اصلى از عِدّه كه حفظ حريم ازدواج اول و مسأله عدم انعقاد نطفه است ، رعايت نشده . قابل توجه اين كه مخاطب به نگهدارى حساب عِدّه ، مردان هستند ، اين به خاطر آن است كه مسأله « حق نفقه و مسكن » بر عهده آن ها است و همچنين « حق رجوع » نيز از آنِ آنان است وگرنه زنان موظفند كه براى روشن شدن تكليفشان حساب عِدّه را دقيقا نگه دارند. بعد به سومين و چهارمين حكم كه يكى مربوط به شوهران است و ديگرى مربوط به زنان ، مى فرمايد : « لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ ». گرچه بسيارى از بى خبران ، اين حكم اسلامى را به هنگام طلاق اصلاً اجرا نمى كنند و به محض جارى شدن صيغه طلاق ، هم مرد به خود اجازه مى دهد كه زن را بيرون كند و هم زن خود را آزاد مى پندارد كه از خانه شوهر خارج شود و به خانه بستگان بازگردد ، ولى اين حكم اسلامى فلسفه بسيار مهمى دارد ، زيرا علاوه بر حفظ احترام زن ، غالبا زمينه را براى بازگشت شوهر از طلاق و تحكيم پيوند زناشويى ، فراهم مى سازد. پشت پا زدن به اين حكم مهم اسلامى كه در متن قرآن مجيد آمده است ، سبب مى شود كه بسيارى از طلاق ها به جدايى دائم منتهى شود، درحالى كه اگر اين حكم اجرا مى شد،

غالبا به آشتى و بازگشت مجدد منتهى مى گشت. ولى از آن جاكه گاهى شرايطى فراهم مى شود كه نگهدارى زن بعداز طلاق در خانه ، طاقت فرساست ، به دنبال آن پنجمين حكم را به صورت استثناء اضافه كرده و مى گويد : «مگر اين كه آن ها كار زشت آشكارى را انجام دهند » (اِلاّ اَنْ يَأْتينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ) . مثلاً آن قدر ناسازگ_ارى ، بدخلقى و بدزبانى با همسر و كسان او كند كه ادامه حضور او در منزل ، باعث مشكلات بيشتر گردد. اين

تفسير مردان (519)

معن_ى در روايات متعددى كه از ائمه اهل بيت : نقل شده است ، ديده مى شود .(1) البته منظور هر مخالفت و ناسازگارى جزئى نيست ، زيرا در مفهوم كلمه « فاحِشَة » ، كار زشت مهمى نهفته است خصوصا اين كه با وصف « مُبَيِّنَة» نيز توصيف شده است. چراكه اين قوانين و مقررات الهى ضامن مصالح خود مكلفين است و تجاوز از آن خواه از ناحيه مرد باشد ، يا زن ، لطمه به سعادت خود آنان مى زند (وَ تِلْكَ حُدوُدُ اللّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدوُدَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ). و در پايان آيه ضمن اشاره لطيفى به فلسفه عِدّه و عدم خروج زنان از خانه و اقامتگاه اصلى ، مى فرمايد : ( لا تَدْرى لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ اَمْرا ). با گذشتن زمان ، طوفان خشم و غضب كه غالبا موجب تصميم هاى ناگهانى در امر طلاق و جدايى مى شود ، فرومى نشيند و حضور دائمى زن در خانه در كنار مرد در مدت عِدّه و يادآورى عواقب شوم طلاق، مخصوصا در آن جا كه پاى فرزندانى در كار است و اظهار محبت هريك

نسبت به ديگرى، زمينه ساز رجوع مى گردد و ابرهاى تيره و تاردشمنى و كدورت را غالبا از آسمان زندگى آن ها دور مى سازد . به خواست خدا بعدا خواهيم گفت كه همه اين ها مربوط به «طلاق رجعى» است .

طلاق ، منفورترين حلال ها

بدون شك قرارداد زوجيت از جمله قراردادهايى است كه بايد قابل جدايى باشد ، چراكه گاه عللى پيش مى آيد كه زندگى مشترك زن و مرد را باهم غيرممكن يا طاقت فرسا و مملو از مفاسد مى كند و اگر اصرار داشته باشيم كه اين قرارداد تا ابد بماند ، سرچشمه مشكلات زيادى مى گردد ، لذا اسلام با اصل طلاق موافقت كرده است و هم اكنون نتيجه ممنوع بودن كامل طلاق را در جوامع مسيحى ، ملاحظه مى كنيم كه چگونه زنان و مردان زيادى هستند كه به حكم قانون تحريف يافته مذهب مسيح طلاق را ممنوع مى شمرند و قانونا همسر يكديگرند ، ولى در عمل جدا از

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 350 و 351 .

(520) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يكديگر زندگى كرده و حتى هركدام براى خود همسرى غيررسمى انتخاب كرده اند. بنابراين اصل مسأله طلاق ، يك ضرورت است ، اما ضرورتى كه بايد به حداقل ممكن تقليل يابد و تا آن جا كه راهى براى ادامه زوجيت است ، كسى سراغ آن نرود. به همين دليل در روايات اسلامى، شديدا ازطلاق مذمت گرديده و به عنوان مبغوض ترين حلال ها،ازآن يادشده است ، چنان كه در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم : « ما مِنْ شَىْ ءٍ اَبْغَضُ اِلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَيْتٍ يَخْرَبُ فِى الاِْسْلامِ بِالْفُرْقَةِ يَعْنِى الطَّلاقَ: هيچ عملى ن_زد خداون_د متع_ال منفورت_ر از اين نيست كه اساس خانه اى در اسلام با جدايى يعنى طلاق ويران گردد».(1) طلاق،مشكلات زيادى رابراى خانواده ها،زنان،مردان و خصوصا فرزندان

به وجود مى آورد ك_ه آن ه__ا را عم__دتا در سه قسمت مى توان خلاصه كرد ؛

1 _ مشكلات ع_اطفى __ بدون شك مرد و زنى كه سال ها يا ماه ها با يكديگر زندگى كرده اند، سپس ازهم جدامى شوند و از نظر عاطفى جريحه دار خواهند شد و در ازدواج آينده ، خاطره ازدواج گذشته ، دائما آن ها را نگران مى دارد و حتى به همسر آينده با يك نوع بدبينى و سوء ظن مى نگرند ، آثار زيانبار اين امر بر كسى مخفى نيست و لذا بسيار دي__ده ش__ده كه اين گونه زنان و مردان براى هميشه از ازدواج چشم مى پوشند .

2 _ مشكلات اجتم_اعى __ بسيارى از زنان بعد از طلاق ، شانس زيادى براى ازدواج مجدد ، آن هم به طور شايسته و دلخواه ندارند و از اين نظر گرفتار خسران شديد مى شوند و حتى مردان نيز بعد از طلاق دادن همسر خود ، شانس ازدواج مطلوبشان به مراتب كمتر خواهد بود ، مخصوصا اگر پاى فرزندانى در ميان باشد ، لذا غالبا ناچار مى شوند تن به ازدواجى دردهند كه نظر واقع آن ها را تأمين نمى كند و از اين نظر تا پايان عمر رنج مى برند .

3 _ مشكلات فرزن_دان __ كه از ديگر مشكلات ، مهم تر است . كمتر ديده شده است كه نامادرى ها همچون مادر ، دلسوز و مهربان باشند و بتوانند خلأ عاطفى فرزندانى را

1- « وسائل الشيعه » ، جلد 15 ، صفحه 266 ، حديث 1 .

تفسير مردان (521)

كه از آغوش پُرمهر مادر بريده شده اند ، پُر كنند ، همان گونه كه اگر زن سابق فرزند خود را با خود ببرد ، در مورد ناپدرى نيز اين مسأله

صادق است . البته هستند زنان و مردانى كه نسبت به غيرفرزندان خود ، پُرمحبت و وفادارند ، ولى مسلما تعداد آن ها كم است و به همين دليل فرزندان بعد از طلاق ، گرفتار بزرگترين زيان و خسران مى شوند و شايد غالب آن ها سلامت روانى خود را تا آخر عمر از دست مى دهند. و اين ضايعه اى است نه تنها براى آن خانواده، بلكه براى كل جامعه ، چراكه چنين كودكانى كه از مهر مادر يا پدر محروم مى شوند ، گاه به صورت افرادى خطرناك درمى آيند كه بدون توجه تحت تأثير روح انتقام جويى قرار گرفته و انتقام خود را از كل جامعه مى گيرند. اگر اسلام اين همه درباره طلاق ، سختگيرى كرده ، دليلش همين آثار زيانبار آن در ابعاد مختلف است. و نيز به همين دليل قرآن مجيد صريحا دستور مى دهد كه هر گاه اختلافى ميان زن و مرد پيدا شود ، بستگان دو طرف در اصلاح ميان آن دو بكوشند و از طريق تشكيل « محكمه صلح خانوادگى » (1) از كشيده شدن دو همسر به دادگاه شرع ، يا به مسأله طلاق و جدايى ، مانع شوند. و باز به همين دليل آن چه به خوشبختى زن و مرد و تحكيم پايه هاى علايق خانوادگى كمك كند، ازنظراسلام مطلوب و آن چه آن را متزلزل و سست سازد ، مبغوض و منفور است .

دلايل و انگيزه هاى پنجگانه طلاق

طلاق مانند هر پديده اجتماعى ديگرى داراى ريشه هاى مختلفى است كه بدون بررسى دقيق و مقابله با آن جلوگيرى از بروز چنين حادثه اى مشكل است و لذا قبل از هر چيز بايد به سراغ عوامل طلاق برويم و ريشه هاى آن را در جامعه بخشكانيم ، اين ع__وام_ل بسي__ار

زي__اد است كه ام__ور زي_ر از مهم ترين آن ها است ؛

1- ش_رح « محكم__ه صل__ح » را مى تواني__د در جل__د س_وم تفسي_ر نمون_ه صفح_ه 375 ب_ه بعد ذيل آيه 35 سوره نساء مطالعه فرماييد .

(522) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

1 _ توقعات نامحدود زن يا مرد يكى از مهم ترين عوامل جدايى است و اگر هر كدام دامنه توقع خويش را محدود سازند و از عالَم رؤياها و پندارها بيرون آيند و طرف مقابل خود را به خوبى درك كنند و در ح_دودى كه ممكن است توقع داشته باشند ، جلوى بسيارى از طلاق ها گرفته خواهد شد .

2 _ حاكم شدن روح تجمل پرستى و اسراف و تبذير بر خانواده ها عامل مهم ديگرى است كه مخصوصا زنان را در يك حالت نارضايى دائم نگه مى دارد و با انواع بهانه گيرى ها راه ط__لاق و جدايى را صاف مى كند .

3 _ دخالت هاى بيجاى اقوام و بستگان و آشنايان در زندگى خصوصى دو همسر و مخصوصا در اختلافات آن ها ، عامل مهم ديگرى محسوب مى شود . تجربه نشان داده است كه اگر هنگام بروز اختلافات ميان دو همسر ، آن ها را به حال خود رها كنند و با جانبدارى از اين يا از آن به آتش اين اختلاف دامن نزنند ، چيزى نمى گذرد كه خاموش مى شود ولى دخالت نزديكان دو طرف كه غالبا با تعصب و محبت هاى ناروا همراه است ، كار را روز به روز مشكل تر و پيچيده تر مى سازد. البته اين به آن معنا نيست كه نزديكان هميشه خود را از اين اختلافات دور دارند ، بلكه منظور اين است كه آن ها را در اختلافات جزئى به حال خود رها كنند ،

ولى هرگاه اختلاف به صورت كلى و ريشه دار درآمد ، با توجه به مصلحت طرفين و اجتناب و پرهيز از هر گونه موضع گيرى يك جانبه و تعصب آميز دخالت كنند و مقدمات صلحشان را فراهم سازند .

4 _ بى اعتنايى زن و مرد به خواست يكديگر ، مخصوصا آن چه به مسائل عاطفى و جنسى برمى گردد ، مثلاً هر مردى انتظار دارد كه همسرش پاكيزه و جذاب باشد ، همچنين هر زن نيز چنين انتظارى را از شوهرش دارد ، ولى اين از امورى است كه غالبا حاضربه اظهار آن نيستند ، اين جاست كه بى اعتنايى طرف مقابل و نرسيدن به وضع ظاهر خويش و ترك تزيين لازم و ژوليده و كثيف بودن، همسر او را از ادامه چنين ازدواجى سير مى كند، مخصوصا اگر در محيط زندگى آن ه_ا افرادى باشند كه

تفسير مردان (523)

اين امور را رعايت كنند ولى آن ها كاملاً نسبت به اين مسأله بى اعتنا باشند. لذا در روايات اسلامى اهميت زيادى به اين معنى داده شده است ، چنان كه در حديثى از امام ص_ادق مى خوانيم : « لا يَنْبَغى لِلْمَرْأَةِ اَنْ تُعَطِّلَ نَفْسَه_ا : سزاوار نيست كه زن خود را بدون زينت و آرايش براى شوهرش بنمايد» (1) و در حديث ديگرى از امام صادق آمده است كه فرمود : « وَ لَقَدْ خَرَجْنَ نِساءٌ مِنَ الْعِفافِ اِلَى الْفُجُورِ ما اَخْرَجَهُنَّ اِلاّ قِلَّةُ تَهْيِئَهِ اَزْواجِهِنَّ : زنان_ى از ج_اده عف_ت خ_ارج شدن_د و علت_ى جُ_ز اي_ن نداشت كه مردان آن ها به خودشان نمى رسيدند » .(2)

5 _ عدم تناسب فرهنگ خانوادگى و روحيات زن و مرد با يكديگر نيز يكى از عوامل مهم طلاق است و اين مسأله اى است كه بايد قبل از

اختيار همسر دقيقا مورد توجه قرارگيردكه آن دو علاوه براين كه « كفو شرعى » يعنى مسلمان باشند، « كفو عرفى » نيز باشند ، يعنى تناسب هاى لازم از جهات مختلف در ميان آن دو رعايت ش__ود ، در غي__ر اينصورت نب__ايد از به هم خوردن چنين ازدواج هايى تعجب ك__رد.

فلسفه نگهداشتن عِدّه

بدون شك « عِدّه » دو فلسفه اساسى دارد كه در قرآن مجيد و اخبار اسلامى به آن اشاره شده است : نخست مسأله حفظ نسل و مشخص شدن وضع زن از نظر باردارى و عدم باردارى و ديگر وجود وسيله اى براى بازگشت به زندگى اول و از بين بردن عوامل جدايى است كه در آيه فوق اشاره لطيفى به آن شده بود ، خصوصا اين كه اسلام روى اين مسأله تأكيد مى كند كه زنان در دوران « عِدّه » بايد درخانه مرد بمانند و طبعا يك معاشرت دائمى چند ماهه خواهند داشت كه به آن ها مجال مى دهد مسأله جدايى را دور از هيجانات زودگذر مجددا مورد بررسى قرار دهند. مخصوصا در مورد طلاق

1 و 2- « مكارم الاخلاق » ، صفحه 91 و 107 .

(524) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

رجعى (1) كه بازگشت به زوجيت نيازى به هيچ گونه تشريفات ندارد و هركار يا سخنى كه دليل بر تمايل مرد به بازگشت باشد، رجوع محسوب مى شود، حتى اگردست بر بدن زن با شهوت و يا بدون شهوت بگذارد ، هر چند قصد رجوع هم نداشته باشد، رجوع محسوب مى شود. به اين ترتيب اگر اين مدت با شرايطى كه در بالا گفتيم ، بگذرد و آن دو با هم آشتى نكنن_د ، معل_وم مى ش_ود به راست_ى آمادگى ادامه زندگى مشترك را ندارند و

مصلحت در اي_ن است كه از هم ج__دا شوند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اَحْصُوا: از ريش__ه «اِحْصاء» به مفه__وم شم__ردن آمده است.

فاحِشَة: به ك__ار بسي__ار زشت و ن__اپسن__د گفت__ه مى ش__ود.

به باور مفسران در آيه مباركه گرچه روى سخن با پيامبر صلى الله عليه و آله است، امّا مورد خطاب امت او هستند و بدان دليل كه آن بزرگوار پيشواى توحيد و تقوا است، خداى فرزانه به او پيام مى دهد تا مقررات او را بر مردم بيان كند و خود آن حضرت نيز بسان ديگ__ران مخ__اطب پي__ام و م__وظّف به رعايت مقررات است و همه دانشمندان بر اين اص__ل اتف__اق نظ_ر دارند.

نظي__ر اين آيه در ق__رآن ف__راوان است، از آن جمل__ه اين آي__ه كه مى ف__رم__ايد:

اِذا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ اَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرافِقِ...(2)

هنگ__امى كه به ع_زم نماز برخاستيد، ص_ورت و دست هايتان را تا آرنج بشوييد...

و نيز اين آيه كه مى فرمايد:

فَ__اِذا قَ__رَأْتَ الْقُ__رْآنَ فَاسْتَعِ__ذْ بِاللّ__هِ مِنَ الشَّيْط_انِ ال_رَّجيمِ(3)

1- منظور از « ط_لاق رج_عى » ، طلاقى است كه براى اولين بار و يا دومين بار صورت مى گيرد و تصميم بر جدايى ، از ناحيه مرد است به طورى كه زن نه مهر خود را بذل مى كند نه مال ديگر را .

2 . سوره مائده، آيه 6.

3 . سوره نَحْل، آيه 98.

تفسير مردان (525)

پس آن گ__اه كه ق__رآن را مى خ__وان__ى از شيط__ان ران__ده ش__ده به خدا پناه بر.

آرى، در همه اين آيات پيامبر صلى الله عليه و آله نيز بسان يكى از امت و به عنوان پيشوا و سرمشق آنان موظّف به رعايت مرزهاى مقررات خداست و آن حضرت نيز در همه زن__دگى و سب__ك و سيره مت__رقّى خ__ود چنين بود.

امّا منظور از

طلاق در دوران عدّه، كه در آيه آمده اين است كه: بايد طلاق در زمان پاكى زن از خون ماهانه يا حيض، كه شوهر با او همبستر نشده است واقع گردد. با اين بي__ان ب__اي__د ط__لاق در زم__ان پ__اكى زن از حي__ض و زم__ان همبستر نشدن شوهر ب__ا او در آن دوران پ__اكى، داده ش__ود و اين نخستين ش__رط طلاق و جدايى است.

و روشن است كه اين حكم براى آن زنانى است كه با همسران خويش همبستر شده اند وگرنه عدّه اى نخواهند داشت و قرآن به اين نكته توجه مى دهد كه مى فرمايد:

ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذي__نَ آمَنُوا اِذانَكَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها...(1)

هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اگر زنان باايمان را به نكاح خويش درآورديد و آن گاه پيش از آن كه با آنان همبستر گرديد، طلاقشان داديد، ديگر بر عهده آنان عدّه اى كه آن را به شمار آوريد به سود شما نيست...

با اين بيان از آيه مورد بحث چنين دريافت مى گردد كه اگر كسى زن خويش را در زمان عادت ماهانه حيض و يا در دوران طُهر و پاكى او كه همبستر شده است طلاق ده__د، اين ط__لاق درست نيست، چرا كه «امر» در آيه شريفه وجوب را نشانگر است.

1 . سوره احزاب، آيه 49.

(526) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

رواياتى درنكوهش طلاق

از عل_ى عليه السلام آورده اند كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود:

تَ_زَوَّجُوا وَ لاتُطَلِّقُ_وا فَاِنَّ الطَّلاقَ يَهْتَزُّ مِنْهُ الْعَرْشُ.(1)

ازدواج كني__د و ط_لاق ندهيد كه طلاق و جدايى عرش خدا را به لرزه درمى آورد.

و نيز «ثَوْبان» از پيامبر صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود:

اَيُّمَا امْرَأَةٍ سَ__أَلَتْ زَوْجَهَ__ا الطَّ__لاقَ فى غَيْ__رِ م__ا بَ__أْسٍ فَحَ__رامٌ عَلَيْه__ا رائِحَةُ

الْجَنَّةِ.(2)

هر زنى كه بدون دليل و جهت قانع كننده اى از شوهر خويش طلاق بخواهد، بوى خ__وش بهشت زيباى خ__دا بر او ح___رام مى گ_ردد.

و ني__ز «اَشْعَ__رِىّ» از آن حض__رت آورده است ك__ه فرمود: لاتُطَلِّقُوا النِّساءَ اِلاّ مِنْ ريبَ__ةٍ، فَ__اِنَّ اللّ__هَ لا يُحِ__بُّ الذَّوّاقي__نَ وَ ال__ذَّوّاق__اتِ.(3)

زنان خويش را جز آن گاه كه در مورد پاكدامنى و عفت آنان به راست__ى دستخ__وش ت__زل__زل ش__دي__د، طلاق ندهيد، چرا كه خدا مردان ط_لاق دهنده و زن___ان ط___لاق گي__رن___ده را دوس___ت نم___ى دارد.

و ني___ز «اَنَ___س» آورده اس___ت ك___ه ف__رم__ود:

م__ا حَلَ__فَ بِالطَّ__لاقِ وَ لاَ اسْتَحْلَ__فَ بِه اِلاّ مُن_افِقٌ.(4)

ج__ز نف__اقگ__را و تاريك انديش كسى بدون دليل قانع كننده سوگند به طلاق دادن و ط__لاق گ__رفت_ن نمى خورد.

گفتن__ى است كه اين چه__ار رواي__ت از تفسي____ر «ثَعْلَب__ى» نق__ل ش__ده اس__ت.

1 . صَحيح مُسْلِم، كتاب الطّلاق، ج 2، ص 1910؛ تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 149.

2 . وَسائِل الشّيعة، ج 15، ص 268، روايت 7.

3 . وَسائِل الشّيعة، ج 15، ص 268، روايت 8؛ تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 149؛ تفسير ثَعْلَبى، ذيل آيه مورد بحث.

4 . تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 149؛ تفسير ثَعْلَبى، ذيل آيه مورد بحث.

تفسير مردان (527)

در ادام__ه آي__ه شريف__ه مى فرمايد: وَ أَحْصُ__وا الْعِ__دَّةَ

و زم__ان ع_دّه را به حس__اب آوري__د و بشم___اري___د.

به ب___اور پ__اره اى منظ__ور اي___ن اس___ت ك__ه: روزه__اى ع__ادت ماهانه اى كه زنان ب__ه آن ع___ادت دارن__د، آن روزه__ا را بشم__اري__د.

اين دستور قرآن به شمارش دوران عدّه براى اين است كه در آن زن داراى حق نفقه و هزينه زندگى و مسكن است كه شوهر بايد براى او فراهم آورد و شوهر نيز در آن دوران حق دارد تا در صورت تمايل به سوى همسر خويش بازگردد و

پيوند گسسته را دگ__رب__اره به ح__ال نخس__ت برگ__ردان__د و او را از ج__داي__ى هميش__ه ب__از دارد.

با اين بيان دستور به شمارش عدّه براى آگاهى از هنگامه و فرصت رجوع شوهر، هنگامه پايان فرصت رجوع و حرمت آن زن بر آن مرد، پايان يافتن پرداخت هزينه زندگى و مسكن زن از سوى شوهر و نيز آگاهى از زمان فوت شوهر است، تا به هرصورت، نه حقوق زن ناديده گرفته شود و نه حقوق مرد.

در ادام____ه آي__ه مى ف__رم__اي__د: وَ اتَّقُ__وا اللّ__هَ رَبَّكُ__مْ

از خدايى كه پروردگار شماست بترسيد و پروا كنيد و به آنچه مقرر شده است، عمل نماييد و از قانون گريزى و قانون ستيزى دورى جوييد.

لا تُخْ__رِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ

شما مردانى كه همسرانتان را طلاق مى دهيد، آنان را در زمان «عِدَّة» از خانه هايشان بيرون نسازيد؛

وَ لا يَخْ__________رُجْ_______نَ

و آن زنان نيز در دوران «عِ__دَّة» از خانه و محل زندگى مشترك با شما بيرون نروند.

با اين بيان در دوران «عدّه طلاق»، نه مرد حق دارد زن خود را از خانه اش بيرون كن__د و نه آن زن ح__ق دارد تا پ__اي__ان عدّه طلاق و گسست كامل پيوند زناشويى ب__دون دليل و ض__رورت از خ__انه بي__رون برود كه تخلف هر كدام گناه و حرام است.

(528) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِلاّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ

مگر اين كه چنين زنانى به كار زشت آشكارى دست يازيده باشند.

در مورد منظ_ور از واژه «فاحِشَ_ة» در آي_ه ديدگاه ها متفاوت است:

1 _ به باور گروهى از مفسران پيشين، نظير «حَسَن»، «مُجاهِد» و «ثَعْلَبى» منظور اين است كه: مگ___ر اين كه آن__ان به بى عفتى آشك__ارى دست ي__ازي__ده باشند كه آنان را ن__اگ__زي__ر براى كيف__ر ك__ردارش__ان باي__د از خ__ان__ه بيرون برند.

2 _ امّا

به باور «ابن عبّاس» منظور ناسازگارى و بدزبانى آن زن با اهل منزل است، كه در آن صورت مى توان چنين زنى را از خانه بيرون كرد، چرا كه ادامه حضور او در خ__ان__ه مشك__لات را حادتر مى كند. گفتنى است كه اين نظر از دو امام راستين حض__رت ب_اق_ر عليه السلام و صادق عليه السلام روايت شده است.(1)

و از حضرت رضا آورده اند كه در تفسير آيه فرمود:

اَلْف__احِشَ__ةُ اَنْ تُ__ؤْذِىَ اَهْ__لَ زَوْجِه___ا وَ تَسُبَّهُ____مْ.(2)

منظور از «فاحِشَة» عبارت از اذيت و آزار خاندان شوهر از سوى زن و فحاشى و ب__دزب__انى ب__ه آن ه__است.

2 _ از ديدگاه «قَتَادَه» منظور سركشى و پرخاشگرى و نشوز است؛ از اين رو اگر به خ__اط__ر سركشى و نشوز او را طلاق داده اند و باز هم به آن شيوه اصرار مى ورزد، ب__اي__د از خ__انه بيرون رود.

و از «اب__ن عبّاس» آورده ان__د ك__ه: هر گن__اه و نافرمانى خ__دا به ص__ورت آشكار «ف__احش____ه» مى ب___اش__د.

وَ تِلْ_____كَ حُ___دُودُ اللّ____هِ

و اين ها مرزهاى مقررات خداست كه در مورد طلاق و شرايط آن مقرر فرمود و به

1 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 5، ص 352 _ 350، روايات 20 _ 17.

2 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 5، ص 351.

تفسير مردان (529)

صورت روشنى بيان كرد كه بايد رعايت نمود و از آن ها عبور نكرد.

وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَ_دْ ظَلَمَ نَفْسَهُ

و هر كس از مرزهاى مقررات خدا عبور كند در حقيقت به خويشتن ستم روا داشته است؛ چرا كه با اين تجاوز از مرز قوانين و مقررات خدا به گناه و نافرمانى روى آورده و ب__ه كارى دست زده است كه خ__ود را در خور كيفر ساخته است.

لا تَدْرِي لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً

تو اى پيامبر، از

عالم غيب و آينده بدون آگاهى يافتن از راه وحى و رسالت خبر ندارى و نمى دانى چه پيش خواهد آمد، شايد خدا پس از اين طلاق و اعلام جدايى، رابطه تازه اى براى آن زن و مرد پديد آورد و وسيله اى براى اصلاح آنان پيدا شود و از جدايى منصرف شوند؛ چرا كه اگر تحولى در دل و انديشه شوهر پديد آيد و محبت همسرش در دل او گُل كند و پس از اين طلاق يا طلاق دوم و يا حتى ميان طلاق دوم و سوم تصميم بگيرد مى تواند از فروپ__اشى خانواده جلوگيرى نمايد.

از آيه شريفه چنين دريافت مى گردد كه بايد سه طلاق به صورت جدا جدا انجام شود و نه يكباره و در يك نشست، كه اين روا نيست؛ چرا كه در آيه شريفه مى فرمايد:

فَطَلِّقُ__وهُ__نَّ لِعِ__دَّتِهِ__نَّ وَ أَحْصُ__وا الْعِ__دَّةَ وَ اتَّقُ__وا اللّ__هَ رَبَّكُ____مْ...

هنگامى كه خواستيد زنان خود را طلاق دهيد، آنان را در زمان بندى عدّه آنان طلاق دهيد و زمان عدّه را به حساب آوريد و بشماريد و از خدا، كه پروردگار شماست پروا كنيد...

بدين وسيله قرآن شريف «فَطَلِّقُوهُنَّ...» را با دستور به شمارش و به حساب آوردن «عِدَّة» مورد تأكيد قرار مى دهد و از پى آن با دستور به رعايت پروا و تقوا همان واقعيت را مورد تأكيدى ديگر قرار مى دهد و روشنگرى مى كند كه از مرز مقررات او عبور نكنند؛ و بار سوم همين نكته سازنده را با بيان حقوق زن وشوهر پس از طلاق و در دوران «عدّه» مورد توجّه قرار مى دهد و مى فرمايد: نه شما مردانى كه زنان خود را

(530) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

طلاق مى دهيد حق داريد آنان را در دوران «عدّه»

از خانه هايشان بيرون كنيد و نه زنان حق دارند ب_روند.

لاتُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ

و روشن است كه در اين صورت امكان بازگشت و رجوع براى شوهر مى ماند كه از حق__وق اوس__ت.

و بار ديگر مى فرمايد: و اين مرزهاى مقررات خداست و كسى كه از اين مرزها و مقررات عبور كند و بدون رعايت دقيق اين شرايط طلاق دهد، هم گناه كرده و هم ط__لاق او فاقد شرايط و باطل است.

و سرانجام مى فرمايد: لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً؛ شايد خدا پس از اين رويداد تلخ، موقعيت و رويداد تازه اى پديد آورد؛ كه بدين وسيله ضمن تأكيد بر همه شرايط و مرزهاى مقررات خدا در طلاق و اعلام جدايى، روشنگرى مى كند كه با طلاق اوّل، حق رجوع و بازگشت براى مرد پايان نيافته و مى تواند از طلاق باز گردد، چرا كه ممكن است اين رويداد پس از طلاق، همان ايجاد مهر در دل مرد به خواست خدا و تصمي__م او ب__ه رج__وع و جل__وگي__رى از ف__روپ__اشى ارك__ان خ__ان__واده گ__ردد.

ب__ا اي__ن بي__ان، از خ__ود آي__ه شريفه چنين دريافت مى گردد كه سه طلاق بايد ج__داج__دا انج__ام شود، چ_را ك_ه:

1 _ پيش از هر چيز، طلاق را تنها در زمان پاكى از خون ديدن ماهانه قرار مى دهد.

2 _ آن را به شرط همبستر نشدن با زن در آن زمان پاكى و طُهر او درست مى داند.

3 _ در آيه، «فَطَلِّقُوهُنَّ...» را با دستور به شمارش و به حساب آوردن دقيق «عدّه» مورد تأكيد قرار مى دهد، چرا كه اگر مى توان سه طلاق را در يك نشست گفت و تمام كرد، ديگرشمارش دقيق «عدّه» چرا؟

4 _ دست__ور به پ__رواى خ__دا پس از دست__ور

به شم__ارش «ع__دّه» ني__ز بيانگر هم__ين نكت__ه است كه بايد س__ه ط__لاق ب_ه ص__ورت ج__داج__دا انج__ام ش___ود.

تفسير مردان (531)

5 _ و همين گونه دستور به زن و مرد كه در دوران «عدّه» بايد زن از خانه بيرون نرود و مرد هم نمى تواند او را بيرون كند، چرا كه حقوق هر دو در ميان است و امكان رجوع در اين ف__رصت، با گ__ذشت زم__ان و ف__رو نشستن طوفان خشم و حضور چند ماهه زن در خانه و در كن__ار ش__وه__ر در زم__ان «ع__دّه» و تدبر و تفكر در كار و يادآورى فرجام شوم طلاق و... همه و همه زمينه ساز بازگشت مرد و رجوع او و جلوگيرى از ف__روپ__اشى ك__انون خ__ان_واده است.

6 _ و آن گاه اين جمله تفكرانگيز كه: وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ... و اين از مرزهاى مقررات خداست كه بايد به دقت رعايت گردد.

7 _ و سرانجام اين جمله كه مى فرمايد: لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْرا؛ اميد كه خدا پس از اين طلاق نخست و اين پيشامد تلخ شرايط تازه اى پديد آورد، كه ممكن است يكى از اين ش__رايط ت__ازه هم__ان بازگشت و رجوع مرد به زندگى زناشويى باشد.

با اين بيان اگر سه طلاق را به صورت جدا جدا در نظر نگيريم، همه اين نكات هفت گانه دقيق و ظريف و حكيمانه و راهگشا در آيه ناديده انگاشته مى شود.

(532) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يا سازش يا جدايى خداپسندانه

فَأِذا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْروُفٍ اَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْروُفٍ وَ اَشْهِدوُا ذَوَىْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَ اَقيمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ مَنْ يَتَّ___قِ اللّهَ يَجْعَ__لْ لَهُ مَخْرَجا

و هنگامى كه عدّه آن ها سرآمد يا آن ها را به طرز

شايسته اى نگهداريد و يا به طرز شايسته اى از آن ها جدا شويد و دو مرد عادل از خودتان را گواه گيريد و شهادت را براى خدا برپاداريد، اين چيزى است كه افرادى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند، به آن اندرز داده مى شوند و ه__ر كس تق__واى اله__ى پيشه كند ، خ_داوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند. (2 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

در فراز نخست اين آيه ، يكى از مهم ترين و حساب شده ترين دستورهاى مربوط به زندگى زناشويى مطرح است و آن اين كه زن و مرد يا بايد به طور شايسته باهم زندگى كنند و يا به طور شايسته از هم جدا شوند ، همان گونه كه زندگى مشترك بايد روى اصول صحيح و طرز انسانى و شايسته باشد ، جدايى نيز بايد خالى از هرگونه جار و جنجال و دعوا و نزاع و بدگويى و ناسزا و اجحاف و تضييع حقوق بوده باشد . اين مهم است كه همان گونه كه پيوندها با صلح و صفا انجام مى گيرد ، جدايى ها نيز توأم با تفاهم باش_د ، چراكه ممكن است در آين_ده اين زن و مرد بار ديگر به فكر تجديد زندگى مشترك بيفتند ، ولى بدرفتارى هاى هنگام جدايى ، چنان جوّ فكرى آن ها را تيره و تار ساخته كه راه بازگشت را به روى آن ها مى بندد و به فرض اين كه بخواهند مجددا باهم ازدواج كنند ، زمينه فكرى و عاط_فى مناسبى ندارند ، از سوى ديگر بالاخره هر دو مسلمانند و متعلق به يك جامعه و جدايى توأم با مخاصمه و امور ناشايست نه تنها در خود آن ها اثر مى گذارد ، بلكه در

فاميل دو طرف هم اثرات زيانبارى دارد و گاه زمينه همكارى هاى آن ها را در آينده به كلى بر باد مى دهد. راستى چه خوب است كه نه فقط در زندگى زناشويى ، بلكه درهرگونه دوستى و برنامه

تفسير مردان (533)

مشترك، انسان تا آن جا كه مى تواند به همكارى شايسته ادامه دهد و هرگاه نتوانست ، به طرز شايسته جدا شود ، كه « جدايى شايسته » نيز نوعى پيروزى و موفقيت براى طرفين است. از آن چه كه گفتيم ، معلوم شد كه « امساك به معروف » و « جدايى به معروف » معنى وسيعى دارد كه هر گونه شرايط واجب و مستحب و برنامه هاى اخلاقى را دربرمى گيرد و مجموعه اى از آداب اسلامى و اخلاقى را در ذهن مجسم مى كند. شاهد گرفتن براى آن است كه اگر در آينده اختلافى روى دهد ، هيچ يك از طرفين نتوانند واقعيت ها را انكار كنند ( وَ اَشْهِدوُا ذَوَىْ عَدْلٍ مِنْكُمْ ). مبادا تمايل قلبى شما به يكى از دو طرف ، مانع شه_ادت به حق باشد ، نبايد جُز خدا و اقامه حق ، انگيزه ديگرى در آن راه يابد ( وَ اَقيمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ ). ضمنا تعبير به « ذَوَىْ عَ_دْلٍ مِنْ_كُمْ » ، دليل بر اين است كه دو شاهد بايد "مسلمان" ، "عادل" و "مرد" باشند. اين تعبير ، دليل بر اهميت فوق العاده اين احكام است ، به گونه اى كه اگر كسى آن ها را رعايت نكند و از آن وع__ظ و ان__درز نگي__رد ، گويى به خ__دا و روز قيام_ت ايمان ندارد ( ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَ__نْ ك_انَ يُ__ؤْمِ__نُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِ__رِ ).

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

زندگى تحسين برانگيز و يا جدايى خداپسندانه

فَ_إِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ

پس آن گاه كه دوران «عدّه» سپرى گرديد و به پايانش نزديك شد، يا بايد همسر خودرا به سبك شايسته و خداپسندانه اى نگاه داريد و تصميم دگرباره براى ادامه زندگى مشترك بگيريد و از پرداخت هزينه زندگى و مسكن و در پيش گرفتن رفتار و كردار و گفتار خوش و انسانى كوتاهى نكنيد...

أَوْ ف____ارِقُ____وهُ____نَّ بِمَعْ________رُوفٍ

و يا اين كه آنان را رها كنيد تا از دوران «عدّه» خارج گردند و به گونه اى خ__داپسن__دان___ه از آن__ان جدا شويد.

(534) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

روشن است كه منظور آيه، نه سپرى شدن دوران «عدّه» كه منظور رو به پايان نهادن آن است، چرا كه پس از سپرى شدن «عدّه» ديگر راه بازگشت مسدود مى شود و مرد، ديگر حق رجوع ندارد و زن در آن هنگام مى تواند با هر كس كه خواست ازدواج كند و به يك طلاق بدون رجوع شوهر جدا شده است.

وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ

و به هنگ__ام ج__داي__ى و ط__لاق، دو ش__اه__د ع__ادل م__رد از مي__ان خ__ودتان ب__ر اي__ن ك_ار برگ__زيني_د.

به باور مفسران، قرآن به مردهايى كه زنان خويشتن را طلاق مى دهند، دستور مى دهد كه به هنگام طلاق و نيز به هنگام رجوع دو گواه عادل بگيرند تا به هنگام پيش آمدن اختلاف بر سر رجوع به هنگام «عدّه» يا انكار طلاق از سوى مرد را گواهى كنند.

امّا پ__اره اى ني__ز بر آنند كه: بايد آنان براى حفظ دين خودشان و پايمال نشدن حق__وق يك__ديگ__ر دو گ__واه ع__ادل برگيرند.

از امامان معصوم نيز روايت در تأييد ديدگاه دوم رسيده است و به نظر مى رسد كه اين ديدگاه بهتر باشد، چرا كه اگر گرفتن گواهان عادل را بر طلاق حمل كنيم،

اقتضاء وج__وب مى كن__د، در ح__الى كه گرفتن آن دو گ__واه از ش__رايط صح_ت طلاق است.

از دي__دگ__اه كس__انى كه گ__واه خواستن و گواه گرفتن را براى رجوع مى گيرند، دراي_ن صورت آن را كارى مستحب مى شمارند.

وَ أَقِيمُ__وا الشَّه_ادَةَ لِلّ__هِ

و آن دو گواه نيز وظيفه دارند كه به هنگام نياز براى خشنودى خدا و تقرب به بارگاه او بر اساس حق و عدالت گواهى دهند و در انديشه جلب دوستى نابجاى ظالم ي__ا ستمك___ار نب___اشن__د.

ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُوءْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ

اين توجه به خدا و رعايت عدالت چيزى است كه هر كس به خدا و روز واپسين ايمان بياورد، به آن اندرز داده مى شود و مى تواند از اين اندرزهاى سازنده بهره گيرد.

تفسير مردان (535)

و بدين سان قرآن به مردم باايمان روشنگرى مى كند كه با توجه به اين نكات و رهنمودها از باطل و بيداد دورى جويند و به رعايت مقررات عادلانه و انسانى روى آورند. و بدان دليل روى سخن را به مردم باايمان مى كند و آنان را ويژه پندآموزى و اندرزپذيرى قرآن وصف مى كند كه اينان به دليل ايمان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و مقررات آسمانى بايد بيشتر از هر كس ديگر از اين پند و اندرزها بهره برند و پندپذيرى واقعى آن است كه انسان مقررات او را بشناسد و در عرصه هاى زندگى به كار بندد و رعايت كند و پاداش كارش را از خدا بگيرد و از آنچه ستم و بيداد و حق كشى و قانون شكنى اس__ت، نه__ى ف__رم__وده است، هش__دار پ__ذي__رد و دورى جويد.

وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً

و هر كس از خدا پروا كند و ازگناه و ستم و

كارهاى ناروا كه از آن ها هشدار داده شده است، دست نگاه دارد، خدا براى او راه نج__اتى قرار مى دهد و از رنج و درم_ان_دگى دني___ا و تي__ره بخت__ى آخ___رت در ام__ان__ش مى دارد.

از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آورده اند كه به هنگام تلاوت اين آيه فرمود:

مِنْ شُبَه__اتِ الدُّنْي__ا، وَ مِنْ غَمَ__راتِ الْمَ__وْتِ، وَ شَدائِدِ يَوْمِ الْقِيامَةِ.(1)

منظور اين است كه اگر كسى به راستى پرواى خدا را پيشه سازد، خدا او را از شبهات زندگى دنيا و از گرفتارى ها و غمرات مرگ و از فشارها و سختى هاى روز رست__اخي__ز نج___ات مى ده_د.

و ني__ز آورده ان__د ك__ه ف__رم__ود: مَ__نْ اَكْثَ__رَ الاِْسْتِغْفارَ جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍّ فَرَجا وَ مِ__نْ كُ____لِّ ضي___قٍ مَخْ__رَج__ا.(2)

كسى كه بسيار آمرزش بخواهد و روى توبه به بارگاه خدا آورد، خداى مهربان او را از هر غم و ان__دوهى نج__ات داده و از هر تنگنا و رنجى برايش گشايش پديد مى آورد.

1 . تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 160؛ نورُ الثَّقَلَيْن، ج 5، ص 357.

2 . تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 161.

(536) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُ_وَ حَسْبُ_هُ اِنَّ اللّهَ بالِغُ اَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَىْ ءٍ قَدْرا

و او را از ج__اي__ى كه گم__ان ن__دارد ، روزى مى ده__د و ه__ر كس بر خداوند توكل كند، كفايت امرش را مى كند ، خداوند فرمان خ___ود را به انج__ام مى رساند و خدا براى هر چيزى ان__دازه اى ق__رار داده اس___ت. (3 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

به اين ترتيب به زنان و مردان و شهود هشدار مى دهد كه از مشكلات حق نهراسند و مجرى عدالت باشند و گشايش كارهاى بسته را از خدا بخواهند

، چراكه خداوند تضمين كرده است كه مشكلات پرهيزكاران را بگشايد و آن ها را از جايى كه خودشان هم انتظار ندارند ، روزى دهد . خداوند ضمانت كرده كه هر كس بر او توكل نمايد ، درنمى ماند و خداوند قادر بر انجام اين ضمانت است. جمله «قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُ_لِّ شَىْ ءٍ قَدْرا» اشاره لطيفى است به نظامى كه حاكم بر تشريع و تكوين است ، يعنى اين دستورهايى كه خداوند در مورد طلاق و غير آن صادر فرموده ، همه طبق حساب و اندازه گيرى دقيق و حكيمانه اى است ، همچنين مشكلاتى كه در طول زندگى انسان چه در مسأله زناشويى و چه در غير آن رخ مى دهد ، هر كدام اندازه و حساب و مصلحت و پايانى دارد ، نبايد به هنگام بروز اين حوادث دستپاچه شوند و زبان به شِكوه بگشايند و يا براى حل مشكلات به بى تقوايى ها توسل جويند ، بلكه بايد با نيروى تق__وا و خ__ويشت__ن دارى به جن__گ آن ه__ا رفت__ه و حل نه__ايى را از خدا بخواهند .

ارتب_اط بي_ن تقوا و نجات از مشكلات

آيات فوق از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد است كه تلاوت آن دل را صفا و جان را نور و ضياء مى بخشد ، پرده هاى يأس و نااميدى را مى درد ، شعاع هاى حياتبخش اميد را به قلب مى تاباند و به تمام افراد پرهيزگار باتقوا وعده نجات و حل مشك__لات مى ده__د. در ح__ديث__ى از ابوذر غفارى نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اِنّى لاََعْلَمُ آيَةً لَوْ اَخَذَ بِهَا النّاسُ لَكَفَتْهُمْ ؛ وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا . . . فَمازالَ يَقُولُها وَ

تفسير مردان (537)

يُعيدُها : من آي_ه اى را مى شن_اس_م كه اگ_ر تم_ام انس_ان ها دس_ت

به دامن آن زنند، براى حل مشكلات آن ها كافى است، پس آيه « وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ » را تلاوت فرمود و بارها آن را تكرار كرد » .(1) و در حديث ديگرى از همان حضرت صلى الله عليه و آله آمده است : « مَنْ اَكْثَرَ الاِْسْتِغْفارِ جَعَلَهُ اللّ_هُ لَهُ مِ_نْ كُلِّ هَمٍّ فَرَجا وَ مِنْ كُلِّ ضيقٍ مَخْرَجا : هر كس بسيار استغفار كند ( و لوح دل را از زنگار گن_اه بشوي_د ) خدا براى او از هر اندوهى ، گشايشى و از هر تنگنايى ، راه نجاتى قرار مى دهد » .(2) جمعى از مفسران گفته اند كه اين آيه درباره « عوف بن مالك » نازل شده كه از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله بود ، دشمنان اسلام فرزندش را اسير كردند ، او به محضر پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و از اين ماجرا و فقر و تنگدستى شكايت كرد ، ايشان فرمودند : « تقوا را پيشه كن و شكيبا باش و بسيار ذكر " لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه " را بگو » ، او اين كار را انجام داد ، ناگهان درحالى كه در خانه اش نشسته بود، فرزندش از درآمد، معلوم شدكه ازيك لحظه غفلت دشمن استفاده كرده و فرار نموده است و حتى شترى از دشمن را نيز با خود آورده است ( اين جا بود كه آيه فوق نازل شد و از گشايش مشكل اين فرد باتقوا و رسيدن روزى از جايى كه انتظارش را نداشت ، خبر داد ). ذكر اين مطلب نيز لازم است كه هرگز مفهوم آيه اين نيست كه انسان تلاش و كوشش براى زندگى را به دست فراموشى بسپارد و

بگويد در خانه مى نشينم و تقوا پيشه مى كنم و ذكر " لا حَ_وْلَ وَ لا قُ_وَّةَ اِلاّ بِاللّه " مى گويم تا از آن جا كه گمان ندارم به من روزى برسد ، نه هرگز مفهوم آيه چنين نيست ، هدف تقوا و پرهيزگارى توأم با تلاش و كوشش است ، اگر با اين حال درها به روى انسان بسته شد ، خداوند گشودن آن ها را تضمين فرموده است . و لذا در حديثى مى خوانيم كه يكى از ياران امام صادق « عمر بن مسلم » مدتى خدمتش نيامد ، حضرت جوياى حال او شد ، عرض كردند : « او تجارت را ترك گفته و رو به عبادت آورده است » ، فرمود : « واى بر او ، آيا نمى داند كسى كه تلاش و طلب روزى را ترك گويد ، دعايش مستجاب نمى شود ( اَما

1- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 306 .

2- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 357 .

(538) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

عَلِمَ اَنَّ تارِكَ الطَّلَبِ لا يُسْتَجابُ لَهُ ) ». سپس افزود : جمعى از ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى آيه وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ نازل شد ، درها را به روى خود بستند و رو به عبادت آوردند و گفتند : « خداوند روزى ما را عهده دار شده » اين جريان به گوش پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد ، كسى را نزد آن ها فرستاد كه : «چرا چنين كرده ايد»؟ گفتند : « اى رسول خدا ! چون خداوند روزى ما را تكفل كرده ، ما مشغول عبادت شديم »

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « اَنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذلِكَ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ عَلَيْكُمْ بِالطَّلَبِ: هر كس چنين كند ، دعايش مستجاب نمى شود ، بر شما باد كه تلاش و طلب كنيد » .(1)

مفه___وم روح توك___ل ب__ر خ___دا

منظور از توكل بر خدا ، اين است كه انسان تلاشگر كار خود را به او واگذارد و حل مشكلات خويش را از او بخواهد ، خدايى كه از تمام نيازهاى او آگاه است ، خدايى كه نسبت به او ، رحيم و مهربان است و خدايى كه قدرت حل هر مشكلى را دارد. كسى كه داراى روح توكل است ، هرگز يأس و نااميدى را به خود راه نمى دهد ، در برابر مشكلات ، احساس ضعف و زبونى نمى كند ، در برابر حوادث سخت ، مقاوم است و همين فرهنگ و عقيده چنان قدرت روانى به او مى دهد كه مى تواند بر مشكلات پيروز شود و از سوى ديگر امدادهاى غيبى كه به متوكلان نويد داده شده است ، به يارى او مى آيد و او را از شكست و ناتوانى رهايى مى بخشد. در حديثى از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آمده است كه فرمود : «از پيك وحى خدا ، جبرئيل ، پرسيدم : توكل چيست ؟ گفت : حقيقت توكل اين است كه انسان بداند مخلوق نه زيان مى رساند و نه نفع ، نه عطا مى كند و نه منع ، چشم اميد از خلق برداشتن (و به خالق دوختن) هنگامى كه چنين شود ، انسان جُز براى خدا كارنمى كند، به غيراو اميدندارد، از غيراونمى ترسد و دل

1- «نورالثقلين»،جلد5،صفحه354،حديث35.

تفسير مردان (539)

به كسى جُزاو نمى بندد، اين روح توكل است».(1) « ت_وكل » با اين محتواى عميق ، شخصيت

تازه اى به انسان مى بخشد و در تمام اعمال او اثر مى گذارد ، لذا در حديثى مى خوانيم كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در شب معراج از پيشگاه خداون_د سؤال كرد : «پروردگارا ! چه عملى از همه اعمال برتر است ( اَىُّ الاَْعْمالِ اَفْضَلُ )»؟ خداوند متعال فرمود : « لَيْسَ شَىْ ءٌ عِنْدى اَفْضَلَ مِنَ التَّوَكُّلِ عَلَىَّ وَ الرِّضا بِما قَسَمْتُ : چيزى در نزد من افضل و برتر از توكل بر من و خشنودى به آن چه قسمت كرده ام، نيست ».(2) بديهى است توكل به اين معنى هميشه توأم با جهاد و تلاش و كوشش است ، نه تنبلى و فرار از مسؤوليت ها.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به باور پاره اى اين آيه در مورد فردى به نام «عوف اشجعى» فرود آمد، چرا كه فرزند او به دست دشمن اسير گرديد و او به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و اين خبر را با آن حض__رت در ميان نهاد و از فق__ر و مح__روميت شكايت كرد؛ پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود:

اِتَّ__قِ اللّهَ وَ اصْبِ__رْ وَ اَكْثِ__رْ مِنْ قَوْلِ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ.(3)

هان اى عَوْف! از خدا پروا كن و شكيبايى پيشه ساز و هر چه بيشتر به او پناه بر و به او اعتماد كن و بگو: هيچ نيرو و قدرتى جز نيرو و قدرت بى كران او نيست و هيچ توانمندى جز به يارى و قدرت او نمى تواند كارى انجام دهد.

آن مرد دستور پيامبر صلى الله عليه و آله را به جان خريد و ضمن آراسته ساختن جان به پرواى خدا، راه شكيبايى را در زندگى پيش گرفت و به آن ذكر توسّل جست و آن گاه چيزى نگذشته بود كه

پسرش به خواست خدا با غفلت اسارت گيرندگانش فرار كرد و خود را

1- « بح__ار الان_وار » ، جلد 69 ، صفح_ه 373 ، حديث 19 .

2- « سفين__ة البحار » ، جل_د 2 ، صفحه 683 ( ماده وك__ل ) .

3 . تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 160.

(540) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

به خانه رساند و شترى نيز كه بر آن سوار شده بود با خود به غنيمت آورد. و اين جلوه اى كوچك از پيام آيه مورد بحث است كه فرمود: هر كس پرواى خدا را پيشه سازد، خدا براى او ب__رون رفت__ن از مشكلات و تنگناها مى گشايد و ر???او را از جايى ك__ه حس__اب آن را ه__م نك_رده است مى س___ازد.

از امام صادق عليه السلام آورده اند كه فرمود: منظور از «وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» اين است كه: خدا به كسى كه پروا پيشه سازد، به آنچه به او داده است بركت مى بخشد.

يُبارِكُ لَهُ فيما اتاهُ.(1)

و «ابوذر غِفارى» از پي_امبر صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود:

اِنّى لاََعْلَ__مُ آيَ__ةً لَوْ اَخَ__ذَ بِهَ__ا النّاسُ لَكَفَتْهُ__مْ: وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا... فَما زالَ يَقُ__ولُه__ا وَ يُعي__دُه_ا.(2)

من آيه اى را از قرآن شريف نشان دارم كه اگر همه انسان ها دست به دامان آن زنند، براى حل مشكلات و رفع تنگناهاى آنان بسنده است؛ و آن گاه به تلاوت آيه مورد بح__ث پ__رداخت و ب__اره__ا آن را تكرار كرد كه: وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِ__بُ...

در ادامه آيه مى فرمايد: وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ

و هر كس بر خدا اعتماد كند، همو برايش بسنده است.

آرى، اگر انسانى به او ايمان داشته باشد و كار

دنيا و آخرت خويش را به تدبير و تقدير او واگذارد، خداى فرزانه او را كفايت مى كند و با او به گونه اى رفتار مى كند كه دني__اى آب__اد و آزاد و بهشت پرطراوت را به دست آورد.

در روايت__ى آم__ده است ك__ه: ه__ر كس ش__ادم__ان مى گردد كه پرتوان ترين انس__ان ه__ا گ__ردد، باي___د ب_ه خ___دا اعتم__اد نم___ايد.

1 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 5، ص 357.

2 . تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 160.

تفسير مردان (541)

مَنْ سَرَّهُ اَنْ يَكُونَ اَقْوَى النّاسِ فَلْيَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ.(1)

در ادامه آيه مى افزايد:

إِنَّ اللّهَ ب__الِ__غُ أَمْ_____رِهِ

چرا كه خدا به دليل دانش و قدرت بى كرانش، خواست و فرمان خود را به انجام مى رساند و هيچ كسى نمى تواند جلو تدبير و تقدير او، در پديد آوردن پديده ها و ت__دبي___ر هستى را بگيرد.

به باور پاره اى منظور اين است كه: بى گمان فرمان خدا در مورد كسانى كه به او توكّل نمايند و يا اعتماد نكنند انجام شدنى است.

قَ_______دْ جَعَ___لَ اللّ__هُ لِكُ_____لِّ شَ_____يْءٍ قَ____دْراً

به يقين خدا براى هر چيز اندازه اى قرار داده است كه آن نظام و تقدير بى كم و ك__است رع_ايت مى گردد.

به باور پاره اى منظور اين است كه: خدا براى هر چيزى بر اساس مصلحت و رحمت مقرراتى در حلال و حرام و روا و ناروا و ترغيب و هشدار قرار داده است؛ درست همان گونه كه در پديده طلاق و دوران «عِدَّة» و موضوعاتى نظير اين ها مقررات و ق__وانين خ__ود را به روشنى بيان فرموده است.

1 . نورُ الثَّقَلَيْن، ج 5، ص 358.

(542) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

احكام زنان مطلّقه و حقوق آن ها

وَ اللاّئى يَئِسْنَ مِنَ الْمَحيضِ مِنْ نِسائِكُمْ اِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ اَشْهُرٍ وَ اللاّئى لَمْ يَحِضْنَ وَاُولاتُ الاَْحْمالِ اَجَلُهُنَّ اَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَ مَنْ يَتَّقِ

اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ اَمْ__رِهِ يُسْ__را

زنانى از شما كه از عادت ماهانه مأيوسند ، اگر در وضع آن ها (از نظر باردارى) شك كنيد ، عِدّه آنان سه ماه است و همچنين آن ها كه عادت ماهانه نديده اند و عِدّه زنان باردار اين است كه بار خودرا بر زمين بگذارند و هر كس تقواى الهى پيشه كند ، خداوند كار را بر او آس__ان مى سازد.(4 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

از جمله احكامى كه از آيات گذشته استفاده شد ، لزوم نگهداشتن عِدّه بعداز طلاق است و از آن جاكه در آيه 228 سوره بقره حكم زنانى كه عادت ماهيانه مى بينند ، در مسأله عِدّه روشن شده است كه بايد سه بار پاكى را پشت سر گذاشته و عادت ماهيانه ببينند ، هنگامى كه براى بار سوم وارد ماهانه شدند ، عِدّه آن ها پايان يافته ، ولى در اين ميان افراد ديگرى هستند كه به عللى عادت ماهيانه نمى بينند و يا باردارند ، آيات فوق حكم اين افراد را روشن ساخته و بحث عِدّه راتكميل مى كند. به اين ترتيب حكم سه گروه ديگر از زنان در آيه فوق مشخص شده است ، دو گروه بايد سه ماه عِدّه نگهدارند و گروه سوم يعنى زنان ب_اردار ب_ا وض_ع حمل ، عِدّه آنان پايان مى گيرد ، خواه يك ساعت بعداز طلاق ، وضع حمل كنند يا مثلاً هشت ماه. و بالاخره در پايان آيه مجددا روى مسأله تقوا تكيه مى كند و مى فرمايد : « هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند كار را بر او آسان مى سازد ( وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ اَمْرِهِ يُسْرا ) ». هم در اين جهان

و هم در جهان ديگر مشكلات او را ، چه در رابطه مسأله جدايى و طلاق و احك____ام آن و چ__ه در رابط____ه با مس__ائ__ل ديگ___ر ب_ه لطف__ش ح__ل مى كن__د .

تفسير مردان (543)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در آيه مورد بحث به ترسيم تفاوت احكام و مقررات «عِدَّة» زنان طلاق داده شده، به تن__اسب تف__اوت اح__وال آن__ان پرداخته و در بيان احكام و حقوق آنان مى فرمايد: وَ اللاّئِي يَئِسْنَ مِ__نَ الْمَحِي__ضِ مِنْ نِس__ائِكُ__مْ إِنِ ارْتَبْتُ__مْ فَعِ__دَّتُهُ__نَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ

زنانى كه از ديدن خون ماهانه مأيوس شده اند، اگر در مورد آنان از نظر باردار بودن ي__ا نبودن دستخ__وش ترديد و دودل__ى گ_رديد، دوران «عدّه» آنان سه ماه تمام است.

منظور از اين زن ها آنانى هستند كه در شرايط و سن و سالى هستند كه امثال آنان خون ماهانه مى بينند، اگر چنين زن هايى در موردشان ترديد پديد آمد كه به دليل سن و سال از ديدن خون ماهانه مأيوس شده اند و يا به خاطر رخدادى ديگر، دراين صورت «ع__دّه» آن__ان س__ه م__اه است. اين دي__دگ__اه از پيش__وايان دين روايت شده است.

وَ اللاّئِي لَ__مْ يَحِضْنَ

و همي__ن گ__ون__ه زن ه__اي__ى كه خون ماهانه نديده اند و هنوز حيض نمى شوند، آن__ان ني__ز ب__اي_د سه ماه تمام «عدّه» نگاه دارند؛ و حذف كلام به خاطر دلالتى است ك__ه بي__انگر آن است.

گفتنى است كه منظور از اين دسته از زنان، آنانى هستند كه هم سن و سال شان خ__ون ماهانه مى بينند.

وَ أُولاتُ الْأَحْم__الِ أَجَلُهُ__نَّ أَنْ يَضَعْ____نَ حَمْلَهُ___نَّ

گروه سوم از آنان آن دسته از زنان هستند كه باردار مى باشند و «عدّه» آنان اين است كه فرزند خود را به دنيا آورند، خواه يك ساعت و يا يك روز پس از

طلاق، كودك خويش را به دنيا آورند يا پس از چند ماه.

«ابن عبّاس» مى گويد: اين فراز از آيه تنها در مورد زنان باردارى است كه طلاق داده ش__ده ان__د. در اي__ن م__ورد از ام__ام__ان اهل بي__ت ه__م رواي__ت رسيده است.

امّا آن زنانى كه شوهرشان از دنيا رفته است، اگر باردار باشند، بايد بيشترين دوران

(544) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

را ك__ه «ع__دّه» ب_ه دني__ا آوردن ك__ودك خ__ويش و يا«عدّه» وفات باشد، نگاه دارند.

«عدّه» وفات عبارت از چهار ماه و ده روز است كه اگر در اين مدت كودك او به دنيا نيامد، بايد تا ولادت كودك خويش «عدّه» نگاه دارد.

بيشتر فقها و پاره اى از مفسران پيشين بر آنند كه آيه مورد بحث براى زنان شوهرمرده و همه زنان باردارى است كه طلاق داده شده اند و به همين دليل «عدّه» همه آنان به دنيا آمدن كودك آنان است؛ از اين رو اگر زنى به دو كودك باردار باشد، نبايد پس از ولادت يكى ازدواج كند، بلكه بايد در انتظار ولادت فرزند ديگرش بماند، چرا كه آيه مى فرمايد: «أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» و عدّه زنان باردار آن است كه كودك خويش را به دنيا آورند و اين شامل يك و يا چند كودك مى گردد.

وَ مَنْ يَتَّ____قِ اللّ__هَ يَجْعَ__لْ لَ___هُ مِ__نْ أَمْ__رِهِ يُسْ___راً

و كسى كه پرواى خدا را در رعايت فرمان ها و هشدارهايش پيشه سازد و مقررات او را در زن__دگى رع__ايت كن__د، خ___دا در ك__اره__اى دني__ا و آخ__رت او گش__ايش و آس__انى ب__رايش ف__راهم م__ى آورد و يا در برابر تنگناهاى اين جهان پاداش شك__وهبارى در سراى آخرت به او ارزان__ى مى دارد.

تفسير مردان (545)

ذلِ__كَ اَمْ__رُ اللّهِ اَنْ_زَلَهُ اِلَيْكُمْ وَ مَنْ يَتَّ_قِ اللّهَ

يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ اَجْ_را

اين فرمان خدا است كه بر شما نازل كرده و هر ك_س تقواى الهى پيشه كند، خداوند گناهان او را مى بخش____د و پ____اداش او را ب_____زرگ م__ى دارد. (5 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

« سَيِّئ_ات » گاهى به معنى " گناهان صغيره" آمده ، ولى در بسيارى از آيات قرآن مجيد به "عموم گناهان اعم از صغيره و كبيره" اطلاق شده ، مثلاً در آيه 65 سوره مائده آمده : « وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْكِت_ابِ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئ_اتِهِمْ: اگر اهل كتاب ايمان بي__اورند و تق__وا پيش__ه كنند ، ما تمام گن__اه__ان گذشته آن ها را مى بخشيم ». مسلم است كه ايم__ان و قب__ول اسلام ، سبب بخشودگى همه گن__اه__ان پيشين مى ش__ود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«ربيع» مى گويد: خداى فرزانه مقرر فرموده است كه:

1 _ هركس در زندگى براو توكل واعتمادكند، اوراكفايت نمايدوكارش رارديف سازد.

وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ(1)

2 _ و ني__ز هر كس ص__ادق__انه و خ__الص__انه به او ايم__ان آورد، دل او را ب__ه سرمن__زل مقص__ود راه نم__ايد.

وَ مَ__نْ يُ__ؤْمِ__نْ بِاللّهِ يَهْ__دِ قَلْبَهُ(2)

3 _ و هر كس به او وامى نيكو دهد و از بندگانش گره گشايى كند، به او پاداشى چن____دين و چن__د ب_راب_ر ب_ده_د.

اِنْ تُقْ__رِضُ___وا اللّهَ قَ____رْض___ا حَسَن__ا يُض__اعِفْ___هُ(3)

4 _ و ه__ر كس به رشت__ه ه__دايت او و مهر و قدرت بى كرانش چنگ زند و از او

1 . سوره طلاق، آيه 3.

2 . سوره تَغابُن، آيه 11.

3 . سوره تَغابُن، آيه 17.

(546) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ي___ارى بخ__واه__د، او را به راه راست راه نم_اي_د.

وَ مَنْ يَعْتَصِ_مْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِىَ اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ(1)

5

_ و نيز كسى كه دعا كند و او را بخواند، دعاى خالصانه او را پاسخ دهد.

وَ اِذا سَأَلَكَ عِبادى فَاِنّى قَريبٌ اُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ...(2)

ازدواج محبوب ترين چيزها نزد خداست (3)

از آيات و روايات رسيده به روشنى چنين دريافت مى گردد كه دوست داشتنى ترين خانه ها و بناها آن خانه اى است كه با ازدواج مطلوب و آگاهانه و سرشار از مهر و عشق دو انس__ان هدفدار و مسئوليت پذير آباد گردد و رونق يابد و روح زندگى و نشاط و نسيم حي__ات و سع__ادت در آن وزي__دن گي___رد.

ما مِنْ بِناءٍ فِى الاِْسْلامِ اَحَبُّ اِلَى اللّهِ مِنَ التَّزْويجِ.(4)

درست از اين زاويه است كه قرآن شريف در ترغيب و تشويق جامعه و حكومت و خ__ان__واده ه__ا به اين م__وض__وع مى ف__رم__ايد:

وَ اَنْكِحُ_____وا الاَْي____ام__ى مِنْكُ__مْ وَالصّالِحي__نَ مِنْ عِب__ادِكُ__مْ وَ اِم__ائِكُ___مْ...(5)

مردان و زنان بدون همسر را، در جامعه خويش همسر بدهيد و نيز غلامان و كنيزان شايسته كردار جامعه خود را؛ اگر تنگدست و نيازمند باشند، خدا آنان را از ف__زون بخ__شى خ__ويش بى ني_____از م_ى س__ازد.

و پي__امب__ر گ__رامى صلى الله عليه و آله در اي__ن مورد فرمود:

يُفْتَحُ اَبْوابُ السَّماءِ فى اَرْبَعَةِ مَواضِعَ: عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ، وَ عِنْدَ نَظَرِ الْوَلَدِ فى وَجْهِ الْوالِدِ، وَ عِنْ__دَ فَتْ____حِ ب__ابِ الْكَعْبَ__ةِ، وَ عِنْ_____دَ النِّك_____احِ.(6)

1 . سوره آل عِمران، آيه 101.

2 . سوره بقره، آيه 168.

3 . مترجم.

4 . بِحارُ الاَنْوار، ج 103، ص 222.

5 . سوره نور، آيه 32.

6 . ازدواج در اسلام، ص 17.

تفسير مردان (547)

در چهار هنگام است كه درهاى رحمت و مهر خدا بر روى انسان ها گشوده مى شود:

1 _ هنگام فرو ريختن باران،

2 _ به هنگام نگاه سرشاز از ادب واحترام فرزند برچهره پدر و نخستين مربى خويش،

3 _ آن گ__اه كه درب خ__ان__ه كعب__ه گش__وده م__ى ش__ود،

4 _ و آن گ__اه

كه دو ي__ار دل__داده پيم__ان زن__دگى مشت_رك ه__دف__دار مى بندند.

و نيز فرمود:

مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ اَحْرَزَ نِصْفَ دينِهِ، فَلْيَتَّقِ اللّهَ فِى النِّصْفِ الْباقى.(1)

هر كس ازدواج كند، در حقيقت يك دوّم از دين و اخلاق انسانى اش را حفظ كرده و ب__از ي__افت__ه است و از آن پس بايد در انديشه يك دوّم ديگر باشد و پرواى خدا را در آن م____ورد پيش__ه س___ازد.

و نيز فرمود: مَن تَ__زَوَّجَ فَقَ__دْ أُعْطِ__ىَ نِصْ___فَ السَّع____ادَةِ.(2)

كس__ى كه ازدواج__ى آگ__اه__ان__ه و ه__دف__دار نم__اي__د، در حقيقت به يك دوم از سع__ادت و ني__ك بخت__ى زن__دگى ن_اي__ل آم__ده اس_ت.

اين دي__دگ__اه اس__لام در ازدواج و پي__ون__د دو انس__ان و آب__ادى و آزادى خانه ب__ا ازدواج؛ روش__ن است كه وقت__ى دي__ن و آيين__ى اين گ__ون__ه به پيوند و استحكام نظام خانواده مى انديشد، هرگز رضايت نمى دهد كه اين پيوند با هواها و ه__وس هاى ك__ودكانه و يا بهانه هاى احمقانه و يا عوامل و عوارض ناسنجيده ديگر ف__رو پ_اش__د و وي__ران گردد...

1 . بِحار، ج 103، ص 219.

2 . مُسْتَدْرَك الوَسائل، باب اول، از ابواب مقدمات.

(548) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ن_ارواترين رواه_ا يا منف_ورترين حلال ها(1)

درست به همين دليل است كه از جدايى و گسستن و طلاق نفرت دارد، امّا به ناگزير آن را روا و حلال شمرده است، تا در شرايطى كه زندگى به درگيرى و كشمكش و آتش سوزانى تبديل مى گردد و زندگى شايسته و انسانى به بن بست رسيده است، هر كدام به راه خ__ود بروند و به وسيل__ه ط__لاق ج_دا شوند.

با اين بيان طلاق در حقيقت يك ضرورت است كه بايد تا سرحد امكان از آن دورى جست و تنها در شرايط سخت و بحرانى و پس از آزمون همه راه هاى خردمندانه و مصلح__انه و

حكيم__انه براى س__ازش و زن__دگ__ى ش__رافتمن_دانه به آن روى آورد.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:مامِنْ شَىْ ءٍاَبْغَضُ اِلَى اللّهِ مِنْ بَيْتٍ يُخْرَبُ فِى الاِْسْلامِ بِالْفُرْقَةِ،يَعْنِى الطَّلاقَ.(2)

هيچ كارى در بارگاه خدا منفورتر از اين نيست كه اركان خانه و خانواده اى به وسيله ط__لاق و ج__دايى از هم ف_رو پاشد و ويران گردد.

و نيز هشدار داد كه:

تَزَوَّجُوا وَ لاتُطَلِّقُوا، فَاِنَّ الطَّلاقَ يَهْتَزُّ مِنْهُ الْعَرْشُ.(3)

ازدواج كني__د و ط__لاق ن__دهي__د ك__ه ط__لاق پ__دي__ده اى است كه عرش خدا را ب__ه ل___رزه درم_ى آورد.

و از حض_رت ص_ادق عليه السلام آورده ان_د كه فرمود:

ما مِنْ شَىْ ءٍ مِمّا اَحَلَّهُ اللّهُ اَبْغَضُ اِلَيْهِ مِنَ الطَّلاقِ.(4)

چي__زى از كارهاى ح__لال و روا در بارگاه خدا منفورتر از طلاق و جدايى نيست.

روشن است كه اين هشدارها و بازدارندگى هاى قانونى و حقوقى و اخلاقى و اجتماعى و... به خاطر عوارض ويرانگر و ره آورد شوم طلاق و جدايى زن و مرد است ك__ه در اين ف__رصت تنه__ا مى ت__وان ب__ه ره آورد وي__رانگ__ر ع__اطف__ى ط_____لاق،

1 . مترجم.

2 . وَسائِلُ الشّيعة، ج 15، ص 266.

3 . وَسائِلُ الشّيعة، ج 15، ص 268.

4 . وَسائِلُ الشّيعة، ج 15، ص 267.

تفسير مردان (549)

ره آورد اجتماعى وحشتناك آن،

و ره آورد خطرناك تربيتى آن كه بر روى فرزندان آنان و حتى نسل ها بر جاى مى گ__ذارد، مى ت__وان اش__اره ك__رد.

چرا طلاق؟(1)

مى دانيم كه هيچ پديده اى از پديده هاى اجتماعى و سياسى و خانوادگى بدون ريشه ها و انگيزه هاى گوناگون نمى تواند پديد آيد و دوام يابد و بر اين اصل براى مب__ارزه با آن ه__ا ب__اي__د ريشه يابى كرد و با شناخت و آگاهى، آن ريشه ها و انگي__زه هاى آن آسي__ب ها، آن ه__ا را خشك_انيد و از ميان برداشت.

و هنگامى كه از ديد جامعه شناختى به اين پديده شوم و ريشه هاى آن مى نگريم اين ع__وام__ل را مهم ترين عوامل ط__لاق و گست__رش آن مى ي_ابيم:

1 _ فقدان تناسب و

سنخيت در انديشه و فكر و باورها و ارزشها،

2 _ انتظ__ارات بى ج__ا و نامح__دود زن و مرد از يكديگر و رفتار فراقانونى آنان در نظام خانواده،

3 _ رواج روح تجمل پرستى و چشم و هم چشمى و اسراف و تبذير، كه عام__ل پيدايش نارضايتى ها و كشمكش ها و سرانجام جدايى ه_ا م_ى گردد،

4 _ ناديده انگاشتن حقوق و خواسته هاى قانونى و اخلاقى يكديگر و عدم رعايت مس__ايل عاطف__ى و هن__رى، انس__انى و آرم__انى و به__داشتى و زينت__ى و آرايش_ى.

براى نمونه امام صادق عليه السلام فرمود:

لا يَنْبَغ__ى لِلْمَرْئَةِ اَنْ تُعَطِّلَ نَفْسَها.(2)

ب__ر زن همس__ردار در نظ__ام خ__ان__واده ش__ايست__ه نيس__ت كه خود را بدون آراي__ش و آراستگ__ى نگ_____اه دارد.

1 . مترجم.

2 . مَكارِمُ الاَْخلاق، ص 107.

(550) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

و به مردان همسردار نيز فرمود: وَ لَقَدْ خَرَجْنَ نِساءٌ مِنَ الْعِفافِ اِلَى الْفُجُورِ ما اَخْرَجَهُنَّ اِلاّ قِلَّةُ تَهْيِئَةِ اَزْواجِهِنَّ.(1)

زنانى از جامعه شما از راه پاكدامنى بيرون رفتند كه علت اين انحراف اين بود كه م__ردان آن__ان از نظر ظ__اه__ر و آراستگ_ى و بهداشت و آرايش به خود نمى رسيدند.

اين همه تدابير و شرايط براى طلاق چرا؟(2)

در آياتى كه گذشت قرآن شريف ضمن روا و حلال شمردن طلاق به عنوان يك ض__رورت اجتم__اعى در نظ__ام خ__ان__واده، شرايط سنگين و تدابير متنوّعى براى انج__ام آن مق__رّر ف__رم__وده است كه پ__اره اى از آن ه__ا عب__ارتن_د از:

1 _ ط____لاق ب__اي__د در زم__ان پ__اك_ى و ع__دّه ص__ورت گي___رد،

2 _ بايد در آن پ_اكى و عدّه، مرد با زن خويش همبستر نشده باشد،

3 _ نگ__اه داشتن ع___دّه لازم است،

4 _ زن در دوران ع__دّه بايد با ه__زينه مرد و در خانه او زندگى كند،

5 _ زن حق ندارد در دوران عدّه، بدون ضرورت از خانه خارج شود،

6 _ گرفتن

دو گواه عادل براى طلاق،

7 _ و سرانجام چندين ب__ار سفارش به پروا و ترس از خدا و رعايت دقيق مقررات،

8 _ انديشي__دن و مش__اوره بر اين واقعي__ت كه آيا س__ازش انسانى و زندگى ش__رافت من__دانه ممك__ن است ي__ا نه؟

9 _ سف__ارش به ايج__اد دادگ__اه صل__ح و س__ازش خ_ان_وادگى،(3)

10 _ هش__دار از سخت گي__رى بر زن__ان و در تنگن_ا قرار دادن آنان،

11 _ دست__ور به مش__اوره اى خ__داپسن__دانه در م__ورد سرنوشت كودك يا

1 . مَكارِمُ الاَْخلاق، ص 91.

2 . مترجم.

3 . سوره نساء، آيه 35.

تفسير مردان (551)

كودكان، اگر در ميان باشند.

اي__ن ها اه__مّ ت__دابير و شرايط براى انجام طلاق است، راستى چرا؟ فلسفه اين همه ت_دبي_ر و دقّت چيست؟

آيا جز اين است كه طلاق ها به هنگام ضرورت و آن گاه كه به راستى راه زندگى خداپسندانه و انسانى بسته است، انجام پذيرد و در نتيجه خانوادها و جامعه ها و عص__رها و نس__ل ها از ع__وارض دهشتن__اك و وي__رانگ__ر آن در ام__ان بم__انن__د.

و آيا با تعمّق در اين تدابير درنمى يابيم كه طرح طلاق و سبك انسانى و اخلاقى و ب__زرگمنش__انه ج__دايى ني__ز از ديدگاه قرآن به گونه اى طراحى شده است كه اگر در جامعه آموزش و تربيت شايسته ق__رآنى ب__ود و رع__ايت مى گرديد، آمار جدايى ها ب__ه ش__دت ك__اه__ش مى يافت و تا سرحد امكان، همان جدايى ها با رجوع و بازگشت و پيوند قرين مى شد.

(552) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لا تُضارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَ اِنْ كُنَّ اُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَأِنْ اَرْضَعْنَ لَكُمْ فَاتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ وَ ائْتَمِ__روُا بَيْنَكُ__مْ بِمَعْ__روُفٍ وَ اِنْ تَع__اسَ__رْتُ__مْ فَسَتُ__رْضِ__عُ لَ__هُ اُخْ__رى

آن ها (زنان مطلّقه) را هرجا خودتان سكونت داريد و در توانايى شما است،

سكونت دهيد و به آن ها زيان نرسانيد تا كار را بر آنان تنگ كنيد (و مجبوربه ترك منزل شوند) و هرگاه باردار شوند، نفقه آن ها را بپردازيد تا وضع حمل كنند و اگر براى شما فرزند را شيردهند ، پاداش آن ها را بپردازيد و (درباره فرزندان كار را) با مشاوره شايسته انجام دهيد و اگر به توافق نرسيديد ، زن ديگرى شير دادن آن بچه را بر عهده مى گيرد. (6 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

در فراز نخست آيه درباره چگونگى مسكن زنان مطلّقه مى فرمايد : « آن ها را هر جا خودتان سكونت داريد و امكانات شما ايجاب مى كند ، سكونت دهيد » ( اَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ ). « وُجْد » به معنى "توانايى و تمكن" است . «راغب» نيز در «مفردات» مى گويد : تعبير به « مِ_نْ وُجْدِكُمْ » مفهومش اين است كه به مقدار توانايى و به اندازه امكانات و غناى خود ، مسكن مناسب براى زنان مطلّقه در نظر بگيريد. سپس به حكم ديگرى پرداخته و مى گويد : « به آن ها زيان نرسانيد تا كار را بر آن ها تنگ كنيد و مجبور به نقل مكان و ترك نفقه شما شوند » ( وَ لا تُضارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ ). مبادا كينه توزى ها و عداوت و نفرت ، شما را از راه حق و عدالت منحرف سازد و آن ها را از حقوق مسلم خود در مسكن و نفقه محروم كنيد و آن چنان در فشار قرار گيرند كه همه چيز را رها كرده و فرار كنند. در سومين حكم در مورد زنان باردار مى گويد : « و اگر باردار باشند ، مخارج آن ها را تا

زمانى كه وضع حمل كنند ، بدهيد » ( وَ اِنْ كُنَّ اُولاتِ حَمْ_لٍ فَاَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ ) . زيرا مادام كه وضع حمل نكرده اند ، در حال عِدّه هستند و نفقه و مسكن بر همسر واجب است. و در چهارمين حكم درباره حقوق « زنان شيرده » مى فرمايد : « اگر حاضر شدند بعد از جدايى ، فرزندان را شير دهند ،

تفسير مردان (553)

اجر و پاداش آن ها را بپردازيد » ( فَاِنْ اَرْضَعْنَ لَكُمْ فَاتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ). اجرتى كه متناسب بامقدار و زمان شيردادن برحسب عرف و عادت باشد. سپس مى فرمايد : « درباره سرنوشت فرزندان با مشاوره يكديگر و به طور شايسته اى تصميم بگيريد » ( وَ ائْتَمِروُا بَيْنَكُمْ بِمَعْروُفٍ ). جمله « اِئْتَمِروُا » از ماده « ائتمار » به معنى "مشاوره" مى باشد و تعبير «بِمَعْروُفٍ» تعبير جامعى است كه هر گونه مشاوره اى را كه خير و صلاح در آن باشد ، شامل مى گردد. مبادا اختلافات دو همسر بر منافع كودكان ، ضربه اى وارد سازد و از نظر جسمى و ظاهرى گرفتار خسران شوند و يا از نظر عاطفى از محبت و شفقت لازم ، محروم بمانند ، پدر و مادر موظفند خدا را در نظر بگيرند و منافع نوزاد بى دفاع را فداى اختلافات و اَغراض خويش نكنند. و از آن جا كه گاهى توافق لازم ميان دو همسر بعد از طلاق براى حفظ مصالح فرزند و مسأله شير دادن حاصل نمى شود ، در ششمين حكم مى فرمايد : « و اگر هركدام بر ديگرى سخت گرفتيد و به توافق نرسيديد، زن ديگرى (دايه) مى تواند شير دادن آن بچه را بر عهده گيرد

تا كشمكش ها ادام__ه ني__اب_د » ( وَ اِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ اُخْرى ).

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

دفاع از حقوق زن به هنگام جدايى و طلاق

به باور گروهى از مفسران پيشين از جمله «حَسَن»، «سُدّى»، «جُبّائىّ» منظور از «مِنْ وُجْدِكُمْ» عبارت از اين است كه: زنان طلاق داده شده را هر جا خودتان سكونت داريد و در ت__وان شم__ا و مل__ك شم__است، سك__ون__ت دهيد؛ چرا كه واژه «وُجْدِكُمْ» از «وِجْ__دان» مى ب__اش__د و منظ__ور اين است كه آن مسكن و خانه اى كه در توان شم__است و مى يابيد، آنان را آنجا سكونت دهيد.

و پاره اى بر آنند كه واژه «وِجْدان» كه در آيه به كار رفته است، نشانگر آن است كه: مردان، زنان طلاق داده شده را بايد به ميزان توان و امكانات خويش از نظر مسكن و هزينه زندگى تأمين نمايند؛ به همين جهت اگر از وسعت و درآمد خوبى بهره ورند، ب__اي__د آن__ان را ني__ز در هم__ان ش__راي__ط تأمين نمايند و اگر در تنگنا هستند باز هم

(554) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ب__ه مي_______زان درآم___دش___ان.

به هر حال روشن است كه براى زنانى كه با «طلاق رِجْعِىّ» طلاق داده شده اند، ه__زين__ه زن__دگى و مسك__ن تا پايان «عدّه» بر عهده شوهر است، امّا در مورد زنانى ك__ه با ط__لاق «خُلْ__ع» و «مُب__ارات» ج__دا ش__دن__د دي__دگ__اه ه__ا متفاوت است.

در ادام___ه آي____ه مى اف_زاي_د:

وَ لا تُضارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُ__وا عَلَيْهِ_نَّ

به زنانى كه طلاق داده ايد، فشار و زيان وارد نياوريد تا كار را بر آنان سخت گيريد و ك__ارى كني__د كه ناگ__زي__ر گردند از سكونت در خانه شما و يا دريافت هزينه بگذرند و ج__ان خ__ود را نج_ات دهن__د.

«ابومُسْلِم» مى گويد منظور اين است كه: به زنان خود كه طلاق آنان را داده ايد به گ__ون__ه اى ه__زين__ه زن__دگى

بدهيد و از نظر مسكن آسايش آنان را تأمين نماييد ك__ه زن__دگى و راحت__ى و آرام__شِ فك__رىِ آن__ان را بسنده كند و كارى نكنيد كه زن__دگى برايش__ان دش__وار گردد.

وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْ__لٍ فَأَنْفِقُ__وا عَلَيْهِ__نَّ حَتّى يَضَعْ__نَ حَمْلَهُ____نَّ

و اگر باردار باشند هزينه زندگى آنان را تا پايان به دنيا آوردن فرزندشان بدهيد، چرا كه با به دنيا آمدن فرزندشان «عدّه» آنان به پايان مى رسد.

با اين بيان قرآن شريف هزينه زندگى و مسكن را براى هر زن طلاق داده اى كه باردار باشد واجب مى سازد، خواه جدايى او با طلاق «رِجْعِىّ» باشد و خواه «بائِن».

فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ

و اگر آن زن ها حاضر شدند تا فرزندتان را، پس از جدايى شير دهند، مزد آنان را براس__اس ع__دل به آنان بپردازيد.

وَأْتَمِ____رُوا بَيْنَكُ____مْ بِمَعْ___رُوفٍ

و در م__ورد سرن__وشت ف__رزن__دتان با آن__ان مشورت كنيد و به گونه اى شايسته با يك__ديگ__ر ب__راى س_لامت و سع__ادت او همك__ارى نماييد.

به باور گروهى روى سخن در آيه با مرد و زنى است كه درگير طلاق و جدايى هستند و واژه «اِئْتَمِرُوا» كه از ماده «اِئْتِمار» برگرفته شده، به مفهوم پذيرش فرمان و

تفسير مردان (555)

دست__ور و ق__ان__ون پذيرى است؛ و بدي__ن وسيل__ه قرآن به زن و مردى كه در كشمكش طلاق و جدايى هستند دستور مى دهد كه فرمان خدا را در مورد شير دادن كودك، پرداخت اجرت در اين م__ورد و رع__ايت ح__رمت و حقوق متقابل را بپذيرند ت__ا ف__رزندش__ان از اي__ن راه صدمه نخورد.

امّا به باور پاره اى منظور اين است كه: وقتى زن و مردى از هم جدا شدند و در آن ميان پاى كودك شيرخوارى در ميان بود، هركدام از شما كه مى توانيد آن مادر را

به شير دادن شايسته به كودك خويش و آن پدر را به پرداخت هزينه و اجرت عادلانه راضى سازيد تا نه مرد و زن در اين ميان حق خويش را پايمال شده بنگرند و نه كودك از شي__رخ_وردن و پرستارى دچار كمبود گردد.

«كِسائىّ» مى گويد: واژه «اِئْتِمار» به مفهوم مشورت نمودن است و آيه «يَأْتَمِرُونَ بِكَ...» نيز در سوره ديگر به مفهوم همين مشاوره و مشورت نمودن آمده است؛ به همين دلي__ل در آي__ه م__ورد بح__ث منظ__ور اي__ن اس__ت ك__ه: شم__ا زن و مردى كه با ط__لاق و ج__دايى، پيوند خانوادگى را گسستيد، اينك در مورد شير دادن و پرستارى كودك نورس خويش با يكديگر به مشورت و چاره انديشى بنشينيد و با خردمندى و خ__ردورزى راه__ى در پيش گي__ري__د كه فرزندتان از مهر مادر و محبت پدر و ظرافت هاى تربيتى و عاطفى محروم نگردد.

وَ إِنْ تَع___اسَ___رْتُ__مْ فَسَتُ__رْضِعُ لَ__هُ أُخْرى

و اگ__ر ه__ر ك__دام بر ديگ__رى سخ__ت گرفتيد و نتوانستيد در مورد شير دادن كودك و اج__رت آن ك__ار به ت__واف__ق برسيد، ديگ__رى مى تواند فرزند شما را شير دهد تا كشمكش ها در اين مورد پايان پذيرد.

به بيان روشن تر منظور اين است كه اگر: زن و مردى كه جدا شده اند در مورد شي__ردادن و پ__رست__ارى كودك خود نتوانستند به توافق عادلانه و انسانى نايل آيند، پ__در مى تواند كودك را ب__راى شي__رخوارگى و پرستارى به زن ديگرى كه داراى شرايط لازم باشد بسپارد و اجرت او را بدهد.

(556) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

لِيُنْفِقْ ذوُ سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمّا اتيهُ اللّهُ لايُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسا اِلاّ ما اتيها سَيَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍيُسْرا

آن ها كه امكانات وسيعى دارند ، بايد از امكانات وسيع خود انفاق كنند

و آن ها كه تنگدست هستند ، از آن چه خدا به آن ها داده ، انفاق نمايند ، خداوند هيچ كس را جُز به مقدار توانايى كه به اوداده، تكليف نمى كند، خداوندبه زودى بعداز سختى ها، آسانى قرارمى دهد.(7 / طلاق)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين دستور مربوط به ايام عِدّه است كه در آيات قبل به طور اجمال به آن اشاره شده بود. مى گويد : آن ها كه توانايى كافى دارند ، نبايد مضايقه و سختگيرى كنند و آن ها كه تمكن مالى ندارند، بيش از توانايى خود مأمور نيستند و زنان نمى توانند ايرادى به آن ها داشته باشند. به اين ترتيب نه آن ها كه دارند ، بخل كنند و نه آن هاكه ندارند مستحق ملامتند. و در پايان آيه مى فرمايد: « خداوند به زودى بعد از سختى ها ، آسانى و راحتى قرار مى دهد » ( سَيَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرا ). يعنى غم نخوريد ، بى تابى نكنيد ، دنيا به يك حالت نمى ماند ، مبادا مشكلات مقطعى و زودگذر رشته صبر و شكيبايى شما را پاره كند .

احك__ام « ط_لاق رجع_ى »

گفتيم « طلاق رجعى » آن است كه شوهر مادام كه عِدّه به سر نيامده ، هر زمان بخواهد مى تواند بازگردد و پيوند زناشويى را برقرار سازد ، بى آن كه نياز به عقد تازه اى باشد و جالب اين كه رج_وع با كمت_ر سخ_ن و عملى كه نشانه بازگشت باشد ، حاصل مى گردد. بعضى از احكامى كه در آيات 4 تا 7 فوق آمده مانند نفقه و مسكن ، مخصوص عِدّه طلاق رجعى است و همچنين مسأله خروج زن از خانه همسرش در حال عِدّه ولى در «طلاق بائن» يعنى طلاقى كه قابل رجوع نيست ( مانند سومين طلاق ) احكام فوق وجود ندارد.

تنها در مورد زن باردار حق نفقه و مسكن تا زمان وضع حمل ثابت است. تعبير «لا تَدْرى لَعَلَ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ اَمْرا: تو نمى دانى شايد خداوند وضع تازه اى به

تفسير مردان (557)

وجود آورد» نيز اش_اره به اين است كه همه يا قسمتى از احكام فوق ، مربوط به طلاق رجعى است .(1)

خدا تكليف مالايُطاق نمى كند

نه تنها حكم عقل ، بلكه حكم شرع نيز بر اين معنى گواه است كه تكاليف انسان ها بايد در حد توانايى آن ها باشد ، جمله « لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسا اِلاّ ما اتيها » كه در ضمن آيه 7 آمده ، نيز اشاره به همين معنى است. ولى در بعضى از روايات مى خوانيم كه منظور از « ما اتيها » در واق__ع "ما اَعْلَمَه__ا " است ، يعن__ى خداوند هر كس را به مقدارى تكليف مى كن__د ك__ه ب__ه او «اع__لام» ك__رده است. بنابراين آيه مى تواند مفهوم وسيعى داشت__ه ب__اش__د كه ه__م "عدم قدرت" را شامل مى شود و هم "جهل" را كه موجب عدم قدرت بر انجام كار مى گردد .

اهمي__ت نظ__ام خان__واده

اهمي__ت نظ__ام خان__واده

دقت و ظرافتى كه در بيان احكام زنان مطلّقه و حقوق آن ها در آيات فوق به كار رفته و حتى بسيارى از ريزه كارى هاى اين مسأله در آيات قرآن كه در حقيقت قانون اساسى اسلام است ، بازگو شده ، دليل روشنى است بر اهميتى كه اسلام براى نظام خانواده و حفظ حقوق زنان و فرزندان قائل است. از طلاق تا آن جاكه ممكن است ، جلوگيرى مى كند و ريشه هاى آن را مى خشكاند ، اما هرگاه كار به بن بست كشيد و چاره اى جُز طلاق و جدايى نبود ، اجازه نمى دهد حقوق فرزندان و يازنان دراين

كشمكش پايمال گردد، حتى طرح جدايى را طورى مى ريزد كه غالبا امكان بازگشت وجود داشته باشد. دستوراتى همچون " امساك به معروف و جدايى به معروف" و نيز عدم زيان و ضرر و تضييق و سخت گيرى نسبت به زنان و همچنين مشاوره شايسته براى روشن ساختن سرنوشت كودكان و مانند اين ها كه در آيات فوق آمده است ، همگى گواه بر اين معنى آمده است. اما متأسفانه عدم آگاهى بسيارى از مسلمانان از اين امور و يا عدم عمل به آن در عين آگاهى ، سبب شده است كه در هنگام جدايى و

1- «جواهرالكلام»، جلد32، صفحه121.

(558) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

طلاق مشكلات زيادى براى خانواده ها و مخصوصا فرزندان ، به وجود آيد و اين نيست جُز به خاطر اين كه مسلمانان از چشمه فيض بخش قرآن دور ماندند . مثلاً با اين كه قرآن با صراحت مى گويد : زنان مطلّقه نبايد در دوران عِدّه از خانه شوهر بيرون روند و نه شوهر حق دارد آن ها را بيرون بفرستد ، كارى كه اگر انجام شود ، اميد بازگشت غالب زنان به زندگى زناشويى بسيار زياد است ، اما كمتر زن و مرد مسلمانى را پيدا مى كنيد كه بعد از جدايى و طلاق به اين دستور اسلامى عمل كند و اين به راستى مايه تأسف است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

ممكن است منظور اين باشد كه: پدران ثروتمند كه كودك خود را به هنگام جدايى و طلاق به مادر كودك و يا هر زن ديگرى مى سپارند، در خور توان و امكانات خويش بزرگمنشانه اجرت دهند،

وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ

و كسانى كه تنگدست هستند و امكان مالى آنان محدود

است، آنان نيز در خور ت__وانشان ه_زين_ه نمايند.

لا يُكَلِّ____فُ اللّ_هُ نَفْس__اً اِلاّ م__ا آت__اه__ا

خداى فرزانه هيچ كس را جز به اندازه توان و امكاناتش موظف به انجام كار نمى س__ازد و ه__رگ__ز از هي__چ انس__انى كارى فراتر از شعور و قدرت او نمى خواهد.

سَيَجْعَ____لُ اللّهُ بَعْ__دَ عُسْ____رٍ يُسْ____راً

به زودى خدا پس از سختى و گرفتارى، آسانى و راحتى و پس از تنگدستى و فقر، ت__وانگ__رى و توسع__ه پي__ش مى آورد.

به نظر مى رسد كه فراز پايانى آيه بيانگر يك اصل كلّى و در راه آرامش خاطر بخشيدن به همه مردم، به ويژه ياران پيامبر صلى الله عليه و آله است كه در آن زمان در شرايط سخت اقتصادى زندگى مى كردند و از ثروت و امكانات بى بهره بودند؛ آرى، به آنان روشنگرى مى كند كه روزگار هماره يك رنگ و يك حال نخواهد بود و آنان نيز خواهند ت__وانست در پ__رت__و مش__ورت و همك__ارى با يك__ديگ__ر و چاره انديشى و تدبير ش__ايست__ه ك__اره__ا، ت__اري__خ را تغيي__ر دهن__د و به رف__اه و آس__اي__ش ب__رسن__د.

تفسير مردان (559)

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا قُوا اَنْفُسَكُمْ وَ اَهْليكُمْ نارا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْه_ا مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ ما اَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَروُنَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها است ، نگاهداريد، آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و ه_رگ_ز مخالفت فرمان خ__دا نمى كنند و دستورات او را دقيقا اجرا مى نمايند. (6 / تحريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

خانواده خود را از آتش دوزخ نج__ات دهيد

نگهدارى خويشتن به ترك معاصى و عدم تسليم در برابر شهوات سركش است و نگهدارى خانواده به تعليم و تربيت و امر به

معروف و نهى از منكر و فراهم ساختن محيطى پاك و خالى از هرگونه آلودگى در فضاى خانه و خانواده است. اين برنامه اى است كه بايد از نخستين سنگ بناى خانواده، يعنى از مقدمات ازدواج و سپس نخستين لحظه تولد فرزند آغاز گردد و در تمام مراحل با برنامه ريزى صحيح و با نهايت دقت ، تعقيب شود. به تعبيرديگر حق زن و فرزند تنها باتأمين هزينه زندگى و مسكن و تغذيه آن ها حاصل نمى شود، مهم تر از آن تغذيه روح و جان آن ها و به كارگرفتن اصول تعليم و تربيت صحيح است. قابل توجه اين كه تعبير به « قُوا» ( نگاهداريد ) اشاره به اين است كه اگر آن ها را به حال خود رها كنيد ، خواه ناخواه به سوى آتش دوزخ پيش مى روند ، شما هستيد كه بايد آن هارا از سقوط در آتش دوزخ حفظ كنيد. «وَقُود» به معنى " آتشگيره" يعنى ماده قابل اشتعال مانند « هيزم » است ( نه به معنى " آتش زنه" مانند « كبريت » ، چراكه اعراب آن را « زِناد » مى گويند ). به اين ترتيب آتش دوزخ مانندآتش هاى اين جهان نيست، شعله هاى آن ازدرون وجود خود انسان ها زبانه مى كشد و از درون سنگ ها. روشن است هر مأمورى براى كارى گمارده شود ، بايد روحياتى متناسب آن داشته باشد و مأموران عذاب طبعا بايد خشن باشند ، چراكه جهنم كانون رحمت نيست ، كانون خشم و غضب الهى است ، اما درعين حال اين مأموران هرگز از مرز عدالت خارج نمى شوند و فرمان خدا را

(560) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بى كم وكاست اجرا مى كنند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

قُوا: از ريش__ه «قِ» به مفه__وم نگ__اه داشتن آم__ده و در اينج_ا در قالب فعل امر مى باشد و منظور اين اس_ت

كه: خود را از آتش دوزخ نگاه داريد.

وَقُود: به مفهوم «آتشگيره»، كه به آن «سوخت» ويا«هيزم» گفته مى شود، آمده است.

مسئوليت هاى چندگانه انسان در زندگى

با اين بيان، بر هر انسان توحيدگرا و باايمانى در درجه نخست الزام است كه با شكيبايى در اطاعت و فرمانبردارى از خدا و دورى گزيدن خردمندانه و سنجيده از گناه و نافرمانى او و پيروى از هواهاى دل، خود را از آتش دوزخ و نگون سارى در آن حفظ كند و نجات دهد و در كنار اين مسئوليتِ بزرگ خودسازى و خودشكوفايى، به خانه و خانواده و نزديكان خود بينديشد و آنان را نيز در پرتو اخلاص و خيرخواهى و آموزش مفاهيم و مقررات خدا و رهنمود و هشدار و تشويق و ترغيب به سبك و سيره انسانى و دينى هدايت و از آتش گناه و زشتى و ستم نگاه دارد.(1)

در ادامه آيه در وصف آن آتش شعله ور و سهمگين مى افزايد:

عَلَيْه__ا مَ__لائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ

آن آتش شعله ورى كه شما را از درغلطيدن به آن هشدار داديم، آتشى است كه هيزم آن مردم اصلاح ناپذير و ستمكار و سنگ ها هستند و فرشتگانى بر آن گمارده شده اند كه پر خشم و سخت گير و سخت دل و بسيار پرتوان و نيرومندند و بر دوزخيان مهرورحمتى نخواهندداشت.

گفتن__ى اس__ت كه منظ__ور از اين آت__ش دهشتن__اك، آتش شعله ور دوزخ و نگهب__ان__ان آن مى ب__اشن_د.

1 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 377.

تفسير مردان (561)

لا يَعْصُ___ونَ اللّ__هَ م__ا أَمَ__رَهُ___مْ وَ يَفْعَلُ___ونَ م___ا يُ__وءْمَ____رُونَ

آن م__أم__وران و گم__اردگ__انى كه هرگز خدا را در آنچه به آنان دست__ور داده است، ن__اف__رم__انى نمى كنن__د و ب__ى درن__گ و با ق__درت و ق__وت انج__ام مى دهن__د و راه گري_زى نمى گزارند.

از اين فراز چنين دريافت مى گردد كه اين

فرشته هاى عذاب نيز از كارهاى ناروا پاك و پاكيزه و در انجام فرمان خدا جدّى هستند و معصوم و پاكند.

«جُبّائىّ» مى گويد: منظور آيه اين است كه اين فرشته ها در دنيا فرمان خدا را به جان مى خرند و نافرمانى او نمى كنند، نه در سراى آخرت، چرا كه اين جهان جاى عمل شايسته است و نه جهان ديگر؛ و مى دانيم كه آنج__ا س__راى پاداش و كيفر است.

نكته ديگر اين كه آنها در سراى آخرت نگهبانى دوزخ را به فرمان خدا به عهده گرفته و به ستمكاران كيفر كارشان را مى چشانند و در اين كار از اين كه فرمان خدا را مى برند شاد و شادمان هستند و لذت مى برند؛ درست همان گونه كه انسان هاى باايمان در بهش__ت پ__رط__راوت از نعمت ه__اى آن ل__ذت مى ب__رند و از خ__دا خشن__ودند.

پس از هشدار به انسان، اينك شرايط تكان دهنده كفرگرايان و اصلاح ناپذيران را در آست__ان__ه دوزخ و يا ميان شعل__ه هاى سهمگي__ن آتش به تابل__و مى برد و مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ

(562) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ي_ا اَيُّهَ__ا الَّذي__نَ كَفَ_روُا لا تَعْتَ__ذِروُا الْيَ__وْمَ اِنَّم_ا تُجْ___زَوْنَ ما كُنْتُ_مْ تَعْمَل_ُونَ

اى كسانى كه كافر شده ايد ! امروز عذرخواهى نكنيد ، چراكه تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد.

(7 / تحريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

قرار گرفتن اين آيه بعد از آيه گذشته كه در آن مؤمنان ، مخاطب بودند ، اشاره به اين واقعيت است كه اگر به وضع زن و فرزند و خانواده خود نرسيد ، ممكن است كار شما به جايى رسد كه در قيامت مخاطب به اين خطاب شويد. تعبير « اِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ » بار ديگر اين حقيقت را تأييد مى كند كه

جزاى گنهكاران در قيامت خود اعم__ال آن ه__ا است كه در ب__راب__ر آن__ان ظ__اه__ر مى شود و با آن ها خواهد بود ، تعبير آي__ه گذشته كه آتش جهنم از درون وج__ود خود انسان ه__ا زبانه مى كشد ، نيز مؤيد همين معنى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آيه شريفه نشانگر آن است كه ستمكاران و اصلاح ناپذيران با ديدن آتش و چشيدن طعم تلخ گناهان و بيدادگرى هاى خود به پوزشخواهى روى مى آورند، امّا ديگر چه سود كه جاى توبه نيست و آنان بايد به كيفر مسئوليت ناپذيرى خود در زندگى و عدم احساس مسئوليت در برابر سرنوشت خانه و خاندان و عصر و نسل خويش پاسخگو باشند.

تفسير مردان (563)

يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحا عَسى رَبُّكُمْ اَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئ__اتِكُ__مْ وَ يُ__دْخِلَكُمْ جَنّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ يَوْمَ لا يُخْزِى اللّهُ النَّبِىَّ وَ الَّذينَ امَنُوا مَعَهُ ن_ُورُهُمْ يَسْع__ى بَيْ__نَ اَيْديهِ__مْ وَ بِاَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا اَتْمِمْ لَن__ا نُ__ورَنا وَ اغْفِ__رْ لَن__ا اِنَّ__كَ عَل__ى كُ__لِّ شَ__ىْ ءٍ قَ_ديرٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! توبه كنيد توبه خالصى، اميد است با اين كار، پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ هايى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است ، وارد كند ، در آن روزى كه خداوند ، پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آوردند ، خوار نمى كند . اين در حالى است كه نور آن ها از پيشاپيش آن ها و از سوى راستشان در حركت است و مى گويند : پروردگارا ! نور ما را كامل كن و ما را ببخش كه تو بر هر كارى قادرى. (8 / تحريم)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين آيه راه نجات

از آتش دوزخ را نشان داده و مى گويد : « يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللّ_هِ تَوْبَةً نَصُوحا ». « نَص_ُوح » از ماده « نُصْح » در اصل به معنى "خيرخواهى خالصانه" است و لذا به عسل خالص، « ناصِح » گفته مى شود و از آن جاكه خيرخواهى واقعى بايد توأم با محكم كارى باشد ، واژه « نصح » گاه به اين معنى نيز آمده است ، به همين جهت به نماى محكم « نصاح » و به خياط ، « ناصح » گفته مى شود و اين هر دومعنى يعنى "خالص بودن" و "محكم بودن" ، در توبه « نصوح » بايد جمع باشد. نخستين گام براى نجات ، توبه از گناه است ، توبه اى كه از هر نظر خالص باشد ، توبه اى كه محرّك آن فرمان خدا و ترس از گناه ، نه وحشت از آثار اجتماعى و دنيوى آن ، بوده باشد ، توبه اى كه براى هميشه انسان را از معصيت جدا كند و بازگشتى در آن رخ ندهد. مى دانيم حقيقت توبه ، همان ندامت و پشيمانى از گناه است كه لازمه آن تصميم بر ترك در آينده است و اگر كارى بوده كه قابل جبران است ، در صدد جبران برآي_د و گفتن استغفار نيز بيانگر همين معنى اس_ت و ب_ه اين ترتيب اركان توبه را مى توان در پنج چيز خلاصه كرد : «ترك گناه ، ندامت ، تصميم بر ترك در آينده ،

(564) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

جب___ران گ______ذشت___ه و استغف____ار» .

ثم_رات پنجگانه توبه نصوح

در حقيق__ت « ت__وب__ه نص__وح » ، پن__ج ثم__ره ب__زرگ دارد ؛

1 _ بخش_ودگى سيّئات و گن_اهان .

2 _ ورود در

بهشت پُرنعمت الهى .

3 _ عدم رسوايى در آن روز كه پرده ه_ا كن_ار م_ى رود و حقاي_ق آشك_ار مى گردد و دروغگوي_ان تبهك_ار خ_وار و رس_وا مى شون__د ، آرى در آن روز پيامبر صلى الله عليه و آله و م_ؤمنان آبرومند خواهند بود ، چراكه آن چه گفتند ب_ه واقعي__ت م__ى پي__ون__دد .

4 _ اين كه نور ايمان و عمل آن ها از پيشاپيش و سمت راست آن ها حركت مى كند و مسير آن هارا به سوى بهشت روشن مى سازد ( بعضى از مفسران نورى را كه پيشاپيش حركت مى كند ، نور « عمل » دانسته اند ، در اين زمينه تفسير ديگرى نيز ذيل آيه 12 سوره حديد در جل_د 23 تفسيرنمون_ه آورده شده است ) .

5 _ اي_ن ك_ه توجهش_ان ب_ه خ__دا بيشت_ر مى گ_ردد ، ل_ذا رو ب_ه س__وى درگ__اه خدا مى آورند و از او تقاضاى تكمي_ل ن_ور و آم__رزش كام__ل گناه خويش را مى كنند .

تعليم و تربيت خانواده

دستور امر به معروف و نهى از منكر ، يك دستور عام است كه همه مسلمين نسبت به يكديگر دارند ، ولى از آيات فوق و رواياتى كه درباره حقوق فرزند و مانند آن در منابع اسلامى وارد شده است ، به خوبى استفاده مى شود كه انسان در مقابل همسر و فرزند خويش مسؤوليت سنگين ترى دارد و موظف است تا آن جا كه مى تواند در تعليم و تربيت آن ها بكوشد ، آن ها را از گناه بازدارد و به نيكى ها دعوت نمايد ، نه اين كه تنها به تغذيه جسم آن ها قناعت كند. در حقيقت اجتماع بزرگ از واحدهاى كوچكى تشكيل مى شود كه « خانواده » نام دارد و هرگاه اين واحدهاى كوچك كه رسيدگى به آن ها آسان تر است ، اصلاح گ_ردد ، ك_ل جامعه نيز

اصلاح مى شود و اين مسؤوليت در

تفسير مردان (565)

درجه اول بر عهده پدران و مادران است. مخصوصا در عصر ما كه امواج كوبنده فساد در بيرون خانواده ها بسيار قوى و خطرناك است ، براى خنثى كردن آن ها از طريق تعليم و تربيت خانوادگى بايد برنامه ريزى اساسى تر و دقيق ترى انجام گيرد. نه تنها آتش هاى قيامت ، بلكه آتش هاى دنيا نيز از درون وجود انسان ها سرچشمه مى گيرد و هر كس موظف است خانواده خود را از اين آتش ها حفظ كند. در حديثى مى خوانيم : هنگامى كه آيه فوق نازل شد ، كسى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله سؤال ك_رد : « چگ_ونه خانواده خ_ود را از آتش دوزخ حفظ كنم » ؟ حضرت صلى الله عليه و آله فرمود : «تَأْمُرُهُمْ بِم_ا اَمَرَ اللّهُ وَ تَنْه_اهُمْ عَمّا نَه_اهُمُ اللّهُ ، اِنْ اَط_اعُوكَ كُنْتَ قَدْ وَقَيْتَهُمْ وَ اِنْ عَصَوْكَ كُنْتَ قَدْ قَضَيْتَ م_ا عَلَيْكَ: آن ها را امربه معروف و نهى از منكر مى كنى ، اگر ازتو پذيرفتند ، آن هارا از آتش دوزخ حف__ظ ك__رده اى و اگ_ر نپ__ذي__رفتن__د ، وظيف__ه خ__ود را انج_____ام داده اى » .(1)

توب_ه درى به س__وى رحمت خدا

بسيار مى شود كه از انسان __ مخصوصا در آغاز تربيت و سير و سلوك الى اللّه __ لغزش هايى سر مى زند ، اگر درهاى بازگشت به روى او بسته شود ، مأيوس مى گردد و براى هميشه از راه مى ماند و لذا در مكتب تربيتى اسلام ، توبه به عنوان يك اصل تربيتى با اهميت فوق العاده اى مطرح است و ازتمام گنهكاران دعوت مى كندكه براى اصلاح خويش و جبران گذشته ازاي_ن در، واردشوند. به قدرى مسأله توبه در روايات تأكيد شده كه در حديثى از امام باقر مى خوانيم: «اَنَّ اللّهَ تَعالى اَشَدُّ فَرَحا بِتَوْبَةِ عَبْ_دِهِ مِنْ رَجُلٍ

اَضَلَّ راحِلَتَهُ وَ زادَهُ فى لَيْلَةٍ ظَلْماءٍ فَوَجَدَها: خداوند از توبه بنده اش بيش از كسى كه مركب و توشه خود را در بيابان در يك شب تاريك گم كرده و سپس آن را بيابد ، شاد مى گردد » .(2) اي_ن تعبي_رات آميخته با بزرگوارى همه براى تشويق به اين

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 372 .

2- « اص___ول ك___اف_______ى » ، جل______د 2 ، ب____اب الت____وب____ة ، ح___دي________ث 8 و 10 .

(566) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

امر مهم و حياتى است. ولى بايد توجه داشت كه توبه تنها لقلقه زبان و گفتن " اَسْتَغْفِ_رُ اللّه" نيست ، بلكه شرايط و اركانى دارد كه در تفسير توبه نصوح در آيات فوق به آن اشاره شد ، هرگاه توبه با اين شرايط انجام گيرد ، آن چنان اثر مى گذارد كه گناه و آثار گناه را به كلى از روح و ج_ان انسان مح_و مى كند ، لذا در حديثى از امام باقر مى خ__واني__م : « اَلتّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لاذَنْبَ لَهُ وَالْمُقيمُ عَلَى الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ كَالْمُسْتَهْ__زِءِ : كس__ى ك__ه از گن__اه ت__وب__ه كن__د ، همچون كسى است ك__ه اصلاً گناه نك_رده و كس__ى ك__ه به گناه خود ادامه دهد ، در ح__الى كه استغف__ار مى كند مانند كس__ى است كه مسخ__ره مى كند» .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نَصُوح: اين واژه از ماده «نُصْح» به مفهوم خيرخواهى خالصانه آمده است و بدان دليل كه در هر خيرخواهى و اخلاص، تدبيرو استحكام هست، در آيه منظور توبه اى خالص و تزلزل ناپذير و اساسى است.

ت_وب_ه اى خ_الص و راستي_ن ي__ا راه نج___ات و رستگ_ارى

«مُعاذ» از پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد «توبه نَصُوح» پرسيد كه آن حضرت فرمود: توبه نَصُوح

آن است كه گناهكار روى توبه به بارگاه خدا آورد و در توبه اش چنان خالص و است__وار و شكس__ت ن__اپ__ذي__ر باش__د كه ديگر به گناه بازنگردد؛ درست همان سان ك__ه شي__ر به پست__ان ب_از نمى گ_ردد.

ق____الَ مُع____اذٌ: ي__ا رَسُ______ولَ اللّ__هِ! مَ__ا التَّ__وْبَ___ةُ النَّصُ_______وحُ؟

قالَ: اَنْ يَتُوبَ التّائِبُ ثُمَّ لايَرْجِعُ فى ذَنْبٍ كَما لايَعُودُ اللَّبَنُ اِلَى الضَّرْعِ.(2)

در ادام__ه آي__ه مى فرمايد: عَس__ى رَبُّكُ_مْ أَنْ يُكَفِّ_رَ عَنْكُ_مْ سَيِّئ_اتِكُمْ

اميد است كه پس از توبه راستين و خ__الصانه، پروردگارتان بدى هايتان را از

1- « اص_ول كاف_ى » ، جلد 2 ، ب_اب التوبة ، حديث 8 و 10 .

2 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 377؛ تفسير قُرْطُبى، ج 8، ص 198.

تفسير مردان (567)

پ__رونده زندگى شما بزدايد و پاك كن_د.

وَ يُ_دْخِلَكُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ

و شما را به بوستان هايى از بهشت پرنعمت و زيبا كه از زير درختان و كاخ هاى آن، ج__ويب__ارها ج____ارى اس__ت، درآورد.

به باور پاره اى از مفسران واژه «عَسى» در مورد خدا به مفهوم واجب آمده است، بن__اب__راي__ن منظ__ور اي__ن است كه ب__ر خ___دا بايست__ه اس__ت ك__ه چني__ن كن__د.

يَوْمَ لايُخْزِى اللّهُ النَّبِىَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ

اين كرامت و اين كار روزى خواهد بود، كه خدا پيامبر صلى الله عليه و آله و كسانى را كه بااو ايمان آورده اند با كشاندن در آتش دوزخ و شكنجه و عذاب خوار نمى سازد، بلكه به آنان شك__وه و عظمت__ى وص__ف ن__اپ__ذير مى بخش__د و آن__ان رابه بهشت پرطراوت و زيب__ا راه مى نم__اي_د.

به باور پاره اى از مفسران منظور اين است كه: خدا در روز رستاخيز در كارها با پيام آورش مشورت نمى كند، بلكه او را به مقام شفاعت مفتخر مى سازد و تا شفاعت كند، آن را مى پذيرد.

نُ__ورُهُمْ يَسْع_ى بَيْ__نَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ

نور و روشنايى معنوى

مردم باايمان از پيشاپيش آنان و سمت راست شان روان است.

ام____ام ص____ادق عليه السلام ف____رم____ود:

يَسْع__ى اَئِمَّ__ةُ الْمُ__ؤْمِني__نَ يَ__وْمَ الْقِي__امَ__ةِ بَيْنَ اَيْ__ديهِ__مْ وَ بِأَيْمانِهِ__مْ حَتّى يُنْزِلُوهُمْ مَن__ازِلَهُمْ فِ_7ى الْجَنَّةِ.(1)

در روز رست__اخي__ز ام__ام__انِ معص__ومِ م__ردم توحي__دگرا و باايمان در پيشاپيش و كنار آنان مى روند تا آنان را به سراهاى پرشكوهشان در بهشت راه نمايند.

يَقُ__ولُ_ونَ رَبَّن__ا أَتْمِ___مْ لَن__ا نُ___ورَن___ا

مردم باايمان رو به بارگاه خدا مى آورندكه: پروردگارا! نور و معنويت مارا كامل ساز.

به باور پاره اى اين جمله حال است و در محل نصب مى باشد و تقدير آن اين گونه

1 . تفسير قُمّى، ج 2، ص 378.

(568) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

است كه: و اين در حالى است كه مردم باايمان رو به بارگاه خدا مى گويند: پروردگارا ن__ور و روشن__ايى م_ا را كامل ساز.

و از ديدگاه برخى منظور اين است كه: وَفِّقْنا لِلطّاعَةِ الَّتى هِىَ سَبَبُ النُّورِ بارخدايا! ما را به انج__ام ك__ار ش__ايست__ه اى موف__ق دار كه ب_اعث نور و روشنايى كامل مى گردد.

وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

و گن__اه_انم__ان را بي__امرز و بر ما ببخش__اى كه تو بر هر كار و هر چيزى توانايى.

شرايط توبه راستين(1)

نكته بسيار ظريف و دقيق در اين راستا اين است كه هر كار سِتُرْگى داراى شرايط و ويژگى هايى متناسب با خود مى باشد و به همين دليل اصلاح پذيرى و اصلاح طلبى و بازگشت به سوى حق و توبه راستين و خالصانه و رعايت مقررات خدا و حقوق مردم ني__ز ش__رايط وي__ژه خود را دارد.

در اين راستاست كه توبه و بازگشت چيزى فراتر از بيان و تكرار واژه ها و جمله ها و ادّعاهاى رنگارنگ و حتى چيزى فراتر از تحوّل و دگرگونى دل و قلب و مغز و انديشه است و به تحوّل ژرف

در سبك و شيوه و ميدان عمل و شرايطى چند نياز دارد كه با فراهم آمدن آن ها،به گونه اى تحوّل آفرين و دگرگونساز مى گردد كه توفانى از اعماق جان به راه مى اندازد و كران تا كران زندگى و ابعاد وجود توبه كار را دگرگون مى سازد و راه و رسم او را تغيير مى دهد، تا آن جايى كه او را از فرماندهى سپاه بيداد اموى به يار و هم__راه اص__لاح ش__ده و اص__لاح طل__ب ب__زرگ پ__رچم__دار اصلاح طلبى و حق__وق بش__ر حسي__ن عليه السلام تغيي__ر جه__ت و عمل مى بخشد!!

به همين دليل اميرمؤمنان در ترسيم شرايط توبه مى فرمايد:

ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ أَتَدْرِي مَا الاِْسْتِغْفَارُ الاِْسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّيِّينَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ: أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِي الْعَزْمُ عَلَى تَرْكِ الْعَوْدِ إِلَيْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُوءَدِّيَ إِلَى الْمَخْلُوقِينَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ أَمْلَسَ لَيْسَ عَلَيْكَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى كُلِّ فَرِيضَةٍ

1 . مترجم.

تفسير مردان (569)

عَلَيْكَ ضَيَّعْتَهَا فَتُوءَدِّيَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِي نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِيبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى تُلْصِ__قَ الْجِلْ__دَ بِالْعَظْ__مِ وَ يَنْشَأَ بَيْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِيدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِيقَ الْجِسْمَ أَلَ__مَ الطَّاعَةِ كَمَا أَذَقْتَ__هُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِيَ__ةِ فَعِنْ__دَ ذَلِكَ تَقُ__ولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.(1)

[حضرت به كسى كه در محضر او استغفرالله گفت فرمود: [مادر بر تو ببايد گ__ريس__ت مى دان__ى استغف__ار چيس__ت ؟

بيدارى از خواب غفلت و هشيارى از مستى گناه و قدرت و ثروت بادآورده و آن گاه آم__رزش خ__واهى و اص__لاح طلبى درجه انسان هاى فرهيخته و والامقام است و نه ه__ركس و داراى ش__ش ش__رط مى ب__اش_د:

1 _ پشيمانى ازگذشته و نقد صادقانه آن،

2 _ تصمي__م آهنين به ع__دم ب__ازگشت به گن__اه و ق__ان__ون شكنى و خودكامگى،

3 _

پرداختن حقوق و رعايت حرمت و آزادى و كرامت و امنيت انسان ها؛ ب__ه گ__ونه اى كه در روز رست__اخيز خ__دا را پ__اك و پاكيزه از حق__وق مردم دي__دار كن__ى و چي__زى ب__ر عه___ده ات نب__اش__د.

4 _ همه واجب ها و حقوق ضايع شده خدا را در زندگى جبران كنى،

5 _ گوشتى كه بر اندامت از حرام خوارگى روييده است، با اندوه فراوان و ندامت عمي__ق آب كن__ى؛ به گ__ون__ه اى كه پوست بدنت به استخوان چسبيده و گوشت تازه در بندگى خ__دا و با رع__اي__ت حق_وق بشر و فرمانبردارى خدا برويد.

6 _ و ديگ__ر رن__ج بن__دگى و ق__ان__ون گرايى را به تن خود بچشانى؛ چنان كه شيرينى پندارى گناه و قانون شكنى را به آن چش__ان__ده ب__ودى! و آن گاه با رعايت اين شرايط و مفاهيم، تو به راستى آمرزش خواه و اصلاح طلب هستى و مى توانى آم__رزش بخ__واه_ى و امي___دوار ب__اش__ى.

1 . نَهْجُ البَلاغَه، قِصار 417.

(570) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

انسان شناسىِ قرآن كريم

انسان شناسىِ قرآن كريم

اِنَّ الاِْنْس_____انَ خُلِ______قَ هَلُوع______ا

انسان، حريص و كم طاقت آفريده شده است. (19 / معارج)

اِذا مَسَّ______هُ الشَّ____رُّ جَ____زوُع_____ا

هنگامى كه بدى به او رسد ، بى تابى مى كند. (20 / معارج)

وَ اِذا مَسَّ_______هُ الْخَيْ______رُ مَنُ____وع_________ا

و هنگامى كه خوبى به او رسد ، مانع ديگ_ران مى ش__ود. (21 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

جمعى از مفسران و ارباب لغت « هَلُوع » را به معنى "حريص" تفسير كرده اند و جمعى ديگر آن را به معنى " كم طاقت و بخيل" گرفته اند . البته اين دو صفت لازم و ملزوم يكديگرند و هر دو در معنى حريص، جمع مى باشند، زيرا آدم هاى حريص غالبا بخيلند و در برابر حوادث ناگوار كم تحمل و البته عكس آن نيز صادق مى باشد.

سازگارى و جمع بين آيات متفاوت در مورد صفات انسان

در اين ج__ا سه سؤال به ش__رح زير مط__رح است كه ب__اي__د به آن ها پاسخ داد :

1 _ اگر خداوند انسان را براى سع__ادت و كم_ال آفري_ده ، چگون_ه در طبيعت او ش_ر و بدى را قرار داده است؟

2 _ آي__ا ممك__ن است خ__داون__د چيزى را با صفتى بيافريند و سپس آفرينش خ__ود را م__ذمّت كند؟

3 _ قرآن در آيه 4 سوره « تين » صريحا مى گوي_د : « لَقَ_دْ خَلَقْنَ_ا الاِْنْس_انَ فى اَحْسَ__نِ تَقْ__وي_م: ما انس__ان را ب__ا بهت_رين ص__ورت و س__اختم__ان آف__ري__دي__م » .

مسلما منظور اين نيست كه ظاهر انسان خوب و باطنش زشت و بد است ، بلكه كلّ خلق_ت انس_ان ب_ه ص_ورت « اَحْسَ_ن تَقْوي_م » است و همچنين آيات ديگرى كه مقام والاى انسان را مى ستايند، اين آيات با آيه موردبحث چگونه سازگار است؟ پاسخ همه اين سؤالات با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين است كه خداوندنيروها و

تفسير مردان (571)

غرايز و صفاتى را در انسان آفريده است كه اين ها

بالقوّه وسيله تكامل و ترقّى و سعادت او محسوب مى شوند، بنابراين صفات و غرايزمزبور ذاتا بد نيست، بلكه وسيله كمال است، اما هنگامى كه همين صفات در مسيرانحرافى قرار گيرد و از آن سوء استفاده شود ، مايه نكبت و بدبختى و شرّ و فساد خواهد بود. براى مثال همين حرص نيرويى است كه به انسان اجازه نمى دهد به زودى از تلاش و كوشش بازايستد و بارسيدن به نعمتى سير شود ، اين يك عطش سوزان است كه بر وجود انسان مسلّط است، اگر اين صفت در مسير تحصيل علم و دانش به كار افتد و انسان حريص در علم و يا به تعبير ديگر تشنه و عاشق بى قرار علم باشد ، مسلما مايه كمال اوست ، اما اگر آن در مسير ماديات به كار افتد ، مايه شر و بدبختى و بُخل مى گ_ردد . به تعبير ديگر : اين صفت شاخه اى از حُبّ ذات است و مى دانيم حُبّ ذات چيزى است كه انسان را به سوى كمال مى فرستد ، اما اگر در مسير انحرافى واقع شود ، به سوى انحصارطلبى ، بخل ، حسد و مانند آن پيش مى رود. در مورد مواهب ديگر نيز مطلب همين گونه است، خداوند قدرت عظيمى در دل اتم آفريده كه مسلما مفيد و سودمند است ، ولى ه__رگ__اه از اين ق__درت درونى اتم سوء استفاده شود و از آن بمب هاى ويرانگر بسازند ، نه نيروگاه هاى برق و وسايل صنعتى ديگر ، اين مايه شر و فساد خواهد بود. و با توجه به بيان ف__وق ، مى ت__وان ميان تمام آياتى كه در قرآن مجيد درباره انسان وارد شده است، جمع كرد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

هَلُوع: به مفهوم حرص

و آزبسيار و نيزبى تابى فراوان آمده است.

حالت انسان كم ظرفيت

هنگامى كه به اين انسان رنج و زيانى رسد و تهى دست و محروم گردد، سخت به عج__ز و لاب__ه مى پ__ردازد و عن__ان شكي__ب از ك__ف مى ده___د.

سپس مى افزايد: امّا هنگامى كه خير و خوبى به او برسد و ثروت و قدرت به دست آورد، بخل مى ورزد و از احسان و نيكى در حق محرومان سخت خوددارى مى ورزد.

(572) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ويژگى هاى نُه گانه انسان هاى شايسته

اِلاَّ الْ_مُصَ_لّي________________________نَ

مگ________ر نم__________ازگ_________زاران. (22 / معارج)

اَلَّذي_نَ هُ_مْ عَلى صَ_لاتِهِ_مْ دائِم_ُونَ

آن ه_ا كه نم_ازها را مرتّبا به جا مى آورند. (23 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين نخستين ويژگى و خصوصيت آن ها است كه ارتباط مستمر با درگاه پروردگار متعال دارند و اين ارتباط از طريق نماز تأمين مى گردد، نمازى كه انسان را ازفحشاء و منكر بازمى دارد، نمازى كه روح و جان انسان را پرورش مى دهد، او را همواره به ياد خدا مى دارد و اين توجه مستمر مانع از غفلت و غرور و فرورفتن در درياى شهوات و اسارت در چنگال شيطان و هواى نفس مى شود. بديهى است منظور از مداومت بر نماز اين نيست كه هميشه در حال نماز باشند، بلكه منظور اين است كه در اوقات معين، نماز را انجام مى دهند. اصولاً هر كار خيرى آن گاه در انسان اثرمثبت مى گذارد كه تداوم داشته باشد، لذادر حديثى ازپيامبراكرم صلى الله عليه و آله آمده است: «اِنَّ اَحَبَ الاَْعْمالِ اِلَى اللّهِ مادامَ وَ اِنْ قَلَّ: محبوب ترين اعمال نزد خدا چيزى است كه مداومت داشته باشد، هرچند كم باشد ».(1) در حديثى از امام باقر نقل شده كه فرمود: « اين آيه اشاره به نافله است و آيه « وَ الَّذي_نَ هُمْ عَلى صَ_لاتِهِمْ يُحافِظُونَ » ناظر به نماز فريضه است » .(2) اين تفاوت ممكن است از اين جا

باشد كه تعبير به "محافظت" ، مناسبِ نمازهاى واجب است كه دقيقا آن ها را بايد در وقت هاى معيّن انجام داد ، اما تعبير به "تداوم" ، مناسبِ نمازهاى مستحب است ، چراكه انسان مى توان_د آن ها را انجام دهد و گاه ترك كند .

1- «المعجم المفهرس لاَِلفاظ الحديث»، جلد2، صفحه160 (ماده دوام).

2- « ن_____ور الث_ق_لي__________ن » ، جل________د 5 ، صفح_________ه 416 .

تفسير مردان (573)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آرى، راست__ى ك__ه انس__ان سخ__ت آزمند و بى تاب است، مگر نماز گزاران ژرف نگ__ر و پ__راخلاص.

آن گاه در ترسيم ويژگى هاى اين انسان هاى ساخته شده و تربيت يافته و خود شك__وف__ا مى ف_رم_اي__د:

الَّ__ذِي__نَ هُ_مْ عَل__ى صَ__لاتِهِ__مْ دآئِمُ__ونَ

همان كسانى كه بر نماز خويش و پيوندشان با سرچشمؤ هستى و جلوه گاه كمال و جمال پايدارى مى ورزند.

اينان هم نماز خويش را هماره مى خوانند و هم به وقت و به هنگام و شايسته، حق آن را رع__ايت مى كنن__د، چ__را كه نم__از را رم__ز دوست__ى و پي_وند با خدا مى دانند.

از حضرت باقر عليه السلام آورده اند كه فرمود:

اِنَّ ه__ذا فِ_ى النَّوافِلِ.(1)

اين بي__ان ق__رآن در م_ورد كسانى است كه نمازهاى نافله و مستحبى را نيز اين گونه ارج مى گ__ذارن__د و گ__رام_ى م_ى دارن__د.

در روايت ديگرى آن بزرگوار با تلاوت آيؤ شريفؤ وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلَوتِهِمْ يُحافِظُونَ.(2) فرمود: اين آيه نيز نشانگر اهميت دادن مردم با ايمان به نمازهاى واجب و م__راقب__ت و مواظب__ت از آنه__اس__ت.(3)

1. نور الثقلين، ج 5، ص 415.

2. سوره موءمنون، آيؤ 9.

3. نور الثقلين، ج 5، ص 416.

(574) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّذي_نَ فى اَمْ__والِهِ_مْ حَ___قٌّ مَعْلُ___ومٌ

و آن ه_ا كه در ام_والشان حقّ معل___ومى است. (24 / معارج)

لِلسّائِ__________لِ وَ الْمَحْ____________روُمِ

ب____راى تق__اض__اكنن__دگ__ان و مح___روم_ان. (25 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

مراد از « حَقٌّ مَعْلُ_وم » چيزى غير از زكات است كه انسان بر خود لازم مى شمرد كه به نيازمندان دهد . شاهد اين تفسير حديثى از امام صادق است كه: وقتى از تفسير اين آيه سؤال كردند كه آيا اين چيزى غير از زكات است ؟ فرمود: « آرى اين درباره كسى است كه خداوند ثروت و مالى به او مى بخشد و او به مقدار هزار يا دوهزار يا سه هزار يا بيشتر و كمتر از آن جدا كرده و با آن صله رَحِم مى كند و مشقّ_ت را از قوم خود برمى دارد » .(1) تفاوت ميان « سائل » و « محروم » اين است كه « سائل » كسى است كه حاجت خود را مى گويد و تقاضا مى كند و « مح_روم » كسى است كه شرم و حيا مانع تقاضاى اوست. در اين زمينه در حديثى از امام صادق نيز آمده است: « مح_روم كسى است كه زحمت در كسب و كار مى كشد ، ولى زندگى او پيچيده شده است » .(2) اين ح__دي__ث ني__ز من__اس__ب هم__ان تفسيرى است كه ذكر شده ، زيرا چني__ن اشخ__اصى كمت__ر روى س_ؤال دارند .

1 و 2- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 417 ، حديث 25 و 27 .

تفسير مردان (575)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آرى اين__ان حق__وق آسيب پ__ذي__ران و مح__روم__ان ج_امعه را به آنان مى دهند.

لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ

منظور از درخواست كننده، آن انسان محرومى است كه تقاضاى كمك مى كند، امّا «محروم» آن بينواى آبرومندى است كه دست نياز دراز نمى كند و مى سوزد و مى سازد.

از ام__ام ص__ادق عليه السلام آورده ان__د ك_ه فرمود:

«اَلْحَقُّ الْمَعْلُومُ لَيْسَ مِنَ الزَّكاةِ وَ

هُوَ الشَّىْ ءُ الَّذى تُخْرِجُهُ مِنْ مالِكَ اِنْ شِئْتَ كُلَّ جُمُعَةٍ وَ اِنْ شِئْ__تَ كُ__لَّ يَوْمٍ...».(1)

حق معلوم و مشخص، زكات و حقوق مالى واجب نيست؛ بلكه عبارت از بخشى از ثروت است كه انسان دگردوست و خداجو در هر جمعه و يا هر روز از مال خود جدا مى كند و به محرومان مى رساند و اين بخشش و انفاق بستگى به فضيلت و سخاوت ه__ر انس__ان_ى دارد و مقدار آن با خود اوست.

و نيز از همان انسان والا آورده اند كه فرمود:

«هُوَ اَنْ تَصِلَ الْقَرابَةَ وَ تُعْطِىَ مَنْ حَرَمَكَ وَ تَصَدَّقَ عَلى مَنْ عاداكَ.»(2) امّا حق معلوم آن است كه با ثروت خويش صله رحم نمايى و هر كس كه تو را بى بهره ساخت، به او بهره ب__رس__انى و بر كسى كه با تو ب__درفت_ارى كرد و دشمنى ورزيد انفاق و بخشش كنى.

1. نور الثقلين، ج 5، ص 418.

2. نور الثقلين، ج 5، ص 418.

(576) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّذي___نَ يُصَ_دِّقُ__ونَ بِيَ____وْمِ الدّي___نِ

و آن ه_ا ك_ه ب_ه روز ج___زا ايم___ان دارن_____د. (26 / معارج)

وَ الَّذي_نَ هُ_مْ مِ_نْ عَ_ذابِ رَبِّهِ_مْ مُشْفِق_ُونَ

و آن ه_ا كه از ع_ذاب پروردگارشان بيمناكن_د .(27 / معارج)

اِنَّ عَ__ذابَ رَبِّهِ___مْ غَيْ________رُ مَ_أْمُ___ونٍ

چراكه هيچ گاه خود را از عذاب پروردگار درامان نمى بينند.(28 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

آن ها از يك سو ايمان به روز جزا دارند و با توجه به تعبير « يُصَدِّقُونَ » كه فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد ، آن ها پيوسته توجه دارند كه حساب و كتاب و جزايى دركار است. ولى از آن جا كه ممكن است كسى ايمان به روز جزا داشته باشد ، اما خود را مشمول مجازات نشمرد ، مى گويد : « آن ها

هرگز خود را در امان نمى بينند » يعنى دائما احساس مسؤوليت مى كنند و حسنات خود را ناچيز و سيّئات خويش را بزرگ محسوب مى دارند ، لذا در حديثى از اميرمؤمنان آمده است كه به فرزندش نصيحت كرد و فرمود : « خَفِ اللّهَ خَوْفا اَنَّكَ لَوْ اَتَيْتَ_هُ بِحَسَن_اتِ اَهْلِ الاَْرْضِ لَمْ يَقْبَلْها مِنْكَ وَارْجُ اللّهَ رَجاءً اَنَّكَ لَوْ اَتَيْتَهُ بِسَيِّئاتِ اَهْلِ الاَْرْضِ غَفَرَها لَكَ : ( فرزندم ! ) آن چنان از خدا خائف باش كه اگر تمام حسنات مردم روى زمين را بياورى، احتمال بده از تو نپذيرد و آن چنان به او اميدوارباش كه اگر تمام گناهان اهل زمين را داشته باشى ، احتمال ده تو را بي__ام__رزد » .(1) حت_ى خ_ود پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمود : « لَنْ يُدْخِلَ الْجَنَّ_ةَ اَحَ_دا عَمَلُهُ ق_الُوا وَ لا اَنْتَ ي_ا رَسُولَ اللّه ؟ قالَ وَ لا اَنَا ، اِلاّ اَنْ يَتَغَمَّدَنِىَ اللّهُ بِرَحْمَتِهِ : هيچ كس با عملش وارد بهشت نمى شود ، ع__رض ك__ردن__د : حتى خودشما اى رسول خدا؟ فرمود: آرى، من هم چني__ن هستم، مگر آن كه رحمت خدا شامل من شود » .

1- « ج_ام_ع الاخب_ار » ، صفح_ه 113 .

تفسير مردان (577)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به همين دليل هم در گفتار و كردار خويش سخت مسئولانه عمل مى كنند تا حقوق ديگ__ران و مق_ررات خ__دا را پ_اس دارند.

اِشْفاق: به مفهوم رقت قلب داشتن و نازك دل بودن آمده است.واژه «مُشْفِقُونَ» اسم فاعل از همين ريشه و باب و به مفهوم بيمناك آمده است، چراكه به خاطر رقت قلب، در برابر آيات خدا اثر پذير و اصلاح پذير است. در برابر آن قلب سخت و زنگار گرفته ق__رار دارد، كه نه اثر مى پذيرد

و نه اصلاح.

چرا كه هيچ انسان خردمند و خردورزى دستخوش غرور و خودخواهى نمى گردد و خود را از عذاب پرورگارش در صورت گناه و ستم در امان نمى بيند؛ و شايسته كرداران اين گونه اند.

به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: اين احساس ترس و ناامنى به خاطر آن است كه انسان خردمند، هماره در اين انديشه است كه آيا به فرمان هاى خدا آن گونه كه شايسته است عمل نموده و از هشدارهايش هشدار پذيرفته است، يانه؟ آرى ، اگر انسان يقين داشته باشد كه دريافت او از دين خدا دقيق و مطابق با خواست اوست و به نيكويى هم انجام داده و آن را پس از انجام، از آفت ها هم مصون داشته است، در آن صورت مى تواند از هر ترسى در امان باشد.

(578) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ_ذي__نَ هُ____مْ لِفُ__روُجِهِ__مْ ح__افِظُ__ونَ

و آن ها كه دامان خويش را از بى عفّتى حفظ مى كنند. (29 / معارج)

اِلاّ عَل____ى اَزْواجِهِ_____مْ اَوْ م___ا مَلَكَ___تْ اَيْم_انُهُ____مْ فَاِنَّهُ___مْ غَيْ___رُ مَلُومي_نَ

و آميزش جنسى ج_ز ب__ا همسران و كني__زان ( ك__ه در حك_م همسرن_د ) ن_دارن_د و در بهره گي__رى از اين ه__ا مورد سرزن__ش نخواهن_د بود. (30 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

« فُ_روُج » جمع « فَرْج » ، كناي_ه از دستگاه تناسلى است. بدون شك غريزه جنسى از غرايز سركش انسان و سرچشمه بسيارى از گناهان است تا آن جا كه بعضى معتقدند در تمام پرونده هاى مهم جنايى اثرى از اين غريزه ديده مى شود ، لذا كنترل و حفظ حدود آن از نشانه هاى مهم تقوى است و به همين دليل بعد از ذكر نماز و كم_ك به نيازمندان و ايمان به روز قيامت و ترس از عذاب الهى

كنترل اين غريزه ذكر شده است . استثنايى كه ذيل آن آمده نشان مى دهد كه منطق اسلام هرگز اين نيست كه اين غريزه به كلى محو و نابود شود و كسى مانند راهبان و كشيشان بر خلاف قانون خلقت گام بردارد كه اين عملى است غالبا غيرممكن و ب_ه فرض امكان غيرمنطقى و لذا رهبان ها نيز نتوانستند اي_ن غري_زه را از صحن_ه زندگى حذف كنند و اگر به طور رسمى ازدواج نمى كنند ، بسيارى از آن ها چ_ون به خل_وت مى رون_د ، كار ديگرى مى كنند. رسوايى هايى كه از اين رهگذر به ب_ار آم_ده ، كم نيس_ت . م_ورّخان مسيحى همچون « ويل دوران__ت » و غير او پ__رده از روى آن برداشته اند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

م__ردم شايسته ك__ردار و كم__ال جو آن كسانى هستند كه دامان عفت خود را به راستى پ__اك و پ__اكيزه نگ_اه مى دارند و حفظ مى كنند.

تفسير مردان (579)

فَمَ_نِ ابْتَغ_ى وَراآءَ ذلِكَ فَ__اُولئِ_كَ هُمُ الْعادوُنَ

و هر كس م__اوراء اين را طلب كن_د ، متج_اوز است. (31 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

به اين ترتيب اسلام طرح جامعه اى را مى ريزد كه هم به غرايز فطرى در آن پاسخ داده مى شود و هم آلوده فحشاء و فساد جنسى و مفاسد ناشى از آن نيست. البته كنيزان از نظر اسلام داراى بسيارى از شرايط همسر و انضباط هاى قانونى او هستند ، هر چند در عصر و زمان ما موضوع آن منتفى است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

عادى: به مفهوم تج__اوزگ__ر، در گذرنده از م__رز عدال__ت و بيدادپيشه آمده است.

كسانى كه در روابط زناشويى چيزى فراتر از اين را بجويند و بخواهند و از مقررات تج__اوز

كنن__د، اين__ان از م__رزه__اى ق__واني_ن گذشته و به تجاوز و گناه در افتاده اند.

(580) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّ_ذي_نَ هُ_مْ لاَِم_ان_اتِهِ_مْ وَ عَهْ___دِهِ_مْ راع_ُونَ

و آن ه_ا كه ام__انت ها و عه_د خود را رع_ايت مى كنن_د. (32 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

«اَمانَة» معنى وسيعى دارد كه نه تنها امانت هاى مادى مردم را از هر نوع دربرمى گيرد، بلكه امانت هاى الهى و پيامبران و پيشوايان معصوم همه را شامل مى شود. هر يك از نعمت هاى الهى امانتى از امانات او است، پُست هاى اجتماعى و خصوصا "پست حكومت" از مهم ترين امانات است و لذا در حديثى از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام در تفسير آيه 58 سوره نساء (اِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الاَْماناتِ اِلى اَهْلِها) صريحا آمده است كه: « ولايت و حكومت را به اهلش واگذاريد » .(1) در آيه 72 سوره احزاب نيز مسأله تكليف و مسؤوليت به عنوان يك امانت بزرگ الهى معرفى شده است : « اِنّا عَرَضْنَا الاَْمانَةَ عَلَى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ » و از همه مهم تر دين و آيين خدا و كتاب قرآن ، امانت بزرگ اوست كه بايد در حفظ آن كوشيد. «عَهْد» نيز مفهوم وسيعى دارد كه هم عهدهاى مردمى را شامل مى شود و هم عهدها و پيمان هاى الهى را. زيرا «عهد» هرگونه التزام و تعهدى است كه انسان نسبت به ديگرى مى دهد و بدون شك كسى كه ايمان به خدا و پيامبر او مى آورد، با اين ايمان تعهدات وسيعى را پذيرفته است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

همانان كه امانت ها را رعايت مى كنند و در همؤ ميدان هاى فردى، خانوادگى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى و ديگر عرصه ها به عهدها و پيمان هاى خويش وفادارند و از خي__انت و عه__دشكن_ى

دورى مى جويند.

گفتنى است كه امانت دامنؤ گسترده اى دارد كه وصيت ها و امانت هاى مالى و حتى مديريت ها(2) و حكومت را نيز شامل مى گردد.(3)

1- « تفسي______ر ب____ره____ان » ، جل______د 1 ، صفح_____ه 380 .

2. سوره نساء، آيه 58.

3. تفسير برهان، ج 1، ص 380.

تفسير مردان (581)

وَ الَّذي_نَ هُ___مْ بِشَه_اداتِهِ___مْ ق_اآئِمُ__ونَ

و آن ها كه قي__ام به اداى شهادت حق مى نمايند. (33 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

قرآن در اين آيه كريمه و آيات متعددى مسلمانان را دعوت به اداى شهادت حق كرده و كتمان را گناه شمرده است . (1) در فقه اسلامى نيز شهادت اهميت خاص_ى دارد 7و پايه اثبات بسيارى از حقوق فردى و اجتماعى شمرده شده و احكام ويژه اى دارد. آن ها كه مى گويند : چرا ما با شهادت و گواهى دادن بر ضدّ اين و آن مثلاً نان زن و بچه آن ها را قطع كنيم يا عداوت اين ها را بخريم و دردسر براى خود بيافرينيم ، افرادى بى اعتنا به حقوق انسانى و فاقد روح اجتماعى و غيرمتعهد نسبت به اجراى عدالتند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

منظور از گواهى و شهادت در مورد فرد و يا گروه و يا چيزى، آن است كه انسان چي__زى را با چش__م خ__ود نظ__اره كند و يا با قرائن و شواهد و ديدن چيزهايى كه انس__ان مى ت__وان__د اظه__ار نظر درست نمايد.

1- 283 و 140 / بق_ره ، 106 / م__ائ__ده و 2 / ط__لاق .

(582) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ الَّذينَ هُ__مْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ

و آن ه__ا كه ب_ر نم__از م_واظب___ت دارن_د. (34 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

«نماز» دراين جا اشاره به "نماز واجب" و درآيه گذشته اشاره به "نماز

نافله" دارد. البته در نخستين وصف اشاره به « تداوم » نماز بوده ، اما در اين جاسخن از «حفظ آداب و شرايط و اركان و خصوصيات آن» است، آدابى كه هم ظاهر نماز رااز آن چه مايه فساد است، حفظ مى كند و هم روح نماز راكه حضورقلب است، تقويت مى نمايد و هم موانع اخلاقى را كه سدّ راه قبول آن است از بين مى برد، بنابراين هرگز تكرار محسوب نمى شود. اين آغاز و پايان نشان مى دهد كه در ميان تمام اين اوصاف نه گانه انسان هاى برجسته و شايسته توجه به نماز برترين و مهم ترين آن هاست ، چرا چنين نباشد ، در حالى كه نماز « مكتب عالى تربيت » و « مهم ترين وسيله تهذيب نفوس و پاكسازى ج_امعه و ست__ون اصلى خيمه دين » است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

از حضرت رضا عليه السلام آورده اند كه فرمود: اُولآئِكَ اَصْحابُ الْخَمْسينَ صَلوةً مِنْ شيعَتِنا.

آن__ان از آن گ__روه از ره__روان راه م__ا هستن__د ك__ه در زن__دگى اهل نمازهاى واج__ب و نافله مى باشند.

و از امام باقر عليه السلام آورده اندكه فرمود: هذِهِ الْفَريضَةُ مَنْ صَلاّهالِوَقْتِها، عارِفا بِحَقِّها، لا يُؤْثِرُ عَلَيْها غَيْرَها كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِها بَرائَةً لا يُعَذِّبُهُ...(1)

اين نمازهاى واجب را هر كسى در وقت مقرر آنها، آن گونه كه شايسته و بايسته است بخواند و حق آنها را بشناسد و كار ديگرى را بر آنها مقدم ندارد، به بركت آن ها سند آزادى و نجات او از آتش و عذاب رستاخيز نوشته مى شود؛ امّا كسى كه آن ها را در وقت غير مقرّر بخواند و حق آنها را نشناسد و ديگر امور را بر آن ها مقدم دارد، در آن صورت كار او به فضل خدا بسته است كه او را ببخشد

و مورد لطف قرار دهد، يا دچار عذاب و آتش سازد.

1. نور الثقلين، ج 5، ص 420.

تفسير مردان (583)

اُولئِ__كَ فى جَنّ__اتٍ مُكْرَمُ____ونَ

اين اف__راد در باغ هاى بهشتى گراميند. (35 / معارج)

شرح آيه از تفسير نمونه

و در پايان اين سخن مسير نهايى صاحبان اين اوصاف را بيان مى كند ، همان گونه كه در آيات گذشته مسيرنهايى مجرمان را شرح داد. چرا گرامى نباشند ؟ در حالى كه ميهمان هاى خدا هستند و خداوند قادر و رحمان تمام وسايل پذيرايى را براى آن ها فراهم ساخته و در حقيقت دو تعبير ( « جَنّات » و « مُكْرَمُون » ) اش_اره ب_ه نعمت ه_اى م___ادى و معن___وى اس_ت ك_ه ش__ام_ل ح__ال اي_ن گ__روه اس__ت .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

آرى، كسانى كه به اين وصف ها و ويژگى ها آراسته اند، همان كسانى هستند كه در ب__وست__ان هاى پرط__راوت و زيب_اى بهشت گرامى داشته مى شوند.

پرتوى از آيات(1)

دوازده ويژگى انسان هاى شايسته كردار

در آيات انسان پرورى كه گذشت قرآن شريف نكات ارزشمندى را طرح مى كند و ت__وج__ه مى ده__د كه سخ__ت در خ__ور تعم__ق هستند؛ اي_ن وي__ژگى ها عب_ارتند از:

1 _ دوستى با خ_دا بارمز اين دوستى هماره، كه نماز واقعى است.

2 _ م__داومت و گسس_ت ناپذي_رى اين دوست_ى به وسيلؤ نم__از.

3 _ پ__رداخت حق__وق م__الى و رع__اي_ت حق__وق انس__ان ه__ا.

4 _ ايمان به معاد و پ__اداش و كيفر خ__دا.

5 _ ت__رس از ع__دل خ____دا و كيف__ر او در م__ورد ستمك___اران.

1. مترجم.

(584) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

6 _ زندگى درحالت خوف و رجا، نه غفلت و بدبينى و يا خودخواهى و خوش بينى س___اده ل___وحانه.

7 _ پاكدامنى و رعايت مقررات خدا در روابط زناشويى و بهره ورى از غريزه جنسى.

8 _ قانون گرايى و رعايت مرزهاى مقررات.

9 _ امانتدارى.

10 _ وفادارى و رعايت عهدها و

پيمان هاى فردى، خانوادگى، سياسى، اجتماعى، منطق_____ه اى، ملّ_ى و ف___رامِلّى و جه___ان__ى.

11 _ آمادگى مسئولانه براى گواهى به حق به خاطر بر پايى عدالت و دفاع از حقوق مردم و عدم بى تفاوتى و كتمان نكردن حقايق.

12 _ مراقبت از رابطؤ دوستانه و هماره با خدا و ادام__ؤ خالصانه و ع_ارفان___ؤ آن.

محور اين ويژگى ها

اگر به اين ويژگى ها نيك بنگريم، در مى يابيم كه قرآن در اين برنامه هاى تربيتى و انسانى خويش مى كوشد تا به انسان توجه دهد و او را يارى كند تا دريابد كه ني__ك بختى و سع__ادت و رستگ__ارى او در گ__رو اين چه___ار اصل است كه محور اي__ن آي_ات مى باشد:

1 _ رابط_ؤ دوست_انه و منطق_ى با پدي_د آورن_ده هست__ى،

2 _ رابط_ؤ دوست__انه ب___ا همن___وع__ان و هم__دين____ان،

3 _ رابطؤ شايسته و عادلانه و كمال جويانه، با خ_ويشتن،

4 _ و رابط_ؤ دوست_ان__ه با طعبي__ت و همؤ پ__دي__ده ه__ا.

تفسير مردان (585)

رابطه « تقوا » و « عمران و آبادى »

فَقُلْ___تُ اسْتَغْفِ__روُا رَبَّكُ__مْ اِنَّ__هُ ك__انَ غَفّ__ارا

به آن ها گفتم: از پروردگار خويش آمرزش طلبيد كه او بسيار آمرزنده است. (10 / نوح)

يُ_رْسِ____لِ السَّم____اآءَ عَلَيْكُ_____مْ مِ_______دْرارا

تا باران هاى پربركت آسمان را پى درپى بر شما فرستد. (11 / نوح)

وَ يُمْ_دِدْكُ__مْ بِاَمْ__والٍ وَ بَني__نَ وَ يَجْعَ__لْ لَكُ_مْ جَنّاتٍ وَ يَجْعَ___لْ لَكُ___مْ اَنْه_ارا

و شم_ا را ب_ا ام__وال و ف_رزن__دان ف__راوان ام__داد كن_د و باغ ه_اى سرسب_ز و نه_رهاى جارى در اختيارتان قرار دهد. (12 / نوح)

شرح آيه از تفسير نمونه

نوح در ادامه بيانات مؤثر خود براى هدايت آن قوم لجوج و سركش اين بار روى بشارت و تشويق تكيه مى كند و به آن ها وعده مؤكد مى دهد كه اگر از شرك و گناه ت__وب__ه كنند ، خ__دا درهاى رحمت خ__ويش را از هر سو به روى آن ه__ا مى گشايد .

پاداش دني_وى ايمان

مى گويد : « آسمان را بر شما مى فرستد » يعنى آن قدر باران مى بارد كه گويى آسمان دارد نازل مى شود ، اما چون باران رحمت است نه ويرانى مى آورد و نه آسيبى مى رساند ، بلكه در همه جا مايه خرّمى و سرسبزى و طراوت است. خلاصه هم باران رحمت معنوى و هم باران پربركت مادى او شما را فرامى گيرد. به اين ترتيب يك نعمت بزرگ معنوى و پنج نعمت بزرگ مادى را به آن ها وعده داده ؛ نعمت بزرگ معنوى ، بخشودگى گناهان و پاك شدن از آلودگى كفر و عصيان است، اما نعمت هاى مادى، ريزش باران هاى مفيد و به موقع و پربركت، فزونى اموال ، فزونى فرزندان ( سرمايه هاى انسانى ) ، باغ هاى پربركت و نهرهاى آب جارى. آرى ايمان و تقوا طبق گواهى قرآن مجيد هم موجب آبادى دنيا و هم آخرت است.

دربعضى از روايات آمده است كه وقتى اين قوم لجوج از قبول دعوت نوح سر باز زدند ، خشكسالى و قحطى

(586) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آن ها را فراگرفت و بسيارى از اموال و فرزندانشان هلاك شدند ، زنان عقيم گشتند و كمتر بچه مى آوردند ، نوح به آن ها گفت : اگر ايمان بياوريد ، همه اين مصائب و بلاها از شما دفع خواهد شد ، ولى آن ها اعتنايى به او نكردند و همچنان سرسختى نشان دادند تا عذاب نهايى فرارسيد و همه را درو كرد .

از آيات مختلف قرآن از جمله آيات فوق ، اين نكته به خوبى استفاده مى شود كه ايمان و عدالت مايه آبادى جامعه ها و كفر و ظلم و گناه مايه ويرانى است. در آيه 96 اَعراف مى خوانيم : « وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرى امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ وَالاَْرْضِ: اگر اهل شهرها و آبادى ها ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند ، درهاى بركات آسمان و زمي_ن را ب_ه روى آن ه_ا مى گشايي_م » و در آيه 41 سوره روم مى خوانيم : « ظَهَ_رَ الْفَس_ادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ اَيْدِى النّاسِ : فساد در خشكى و دريا بر اثر اعمال مردم ظاهر شد ». و درآيه 30 سوره شورى آمده است : « وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَ_ةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْ_ديكُ_مْ : هر مصيبتى به شما مى رسد ، به خاطر اعمال شماست ». اين « رابطه » تنها يك رابطه معنوى نيست ، بلكه علاوه بر رابطه معنوى ك_ه آثارش را به خوبى مى بينيم ، رابطه مادى روشنى نيز در اين زمينه وجود دارد. كفر و بى ايمانى ، منشأ عدم احساس

مسؤوليت ، قانون شكنى و فراموش كردن ارزش هاى اخلاقى است و اين امور سبب از ميان رفتن وحدت جامعه ها ، متزلزل شدن پايه هاى اعتماد و اطمينان ، هدر رفتن نيروهاى انسانى و اقتصادى و به هم خوردن تعادل اجتماعى است. بديهى است كه جامعه اى كه اين امور بر آن حاكم گردد ، به سرعت عقب نشينى كرده و راه سقوط و نابودى را در پيش مى گيرد. و اگر مى بينيم جوامعى هستند كه با وجود عدم ايمان و تقوا از پيشرفت نسبى وضع مادى برخوردارند ، آن را نيز بايد مرهون رعايت نسبى بعضى از اصول اخلاقى بدانيم كه ميراث انبياى پيشين و نتيجه زحمات رهبران اله_ى و علماء در طول قرن هاست. علاوه بر آيات فوق در روايات اسلامى نيز روى اين معنى زياد تكيه شده است كه استغفار و ترك گناه سبب فزونى روزى و بهبودى زندگى

تفسير مردان (587)

مى شود ، از جمله: در حديثى از على آمده كه فرمود : « اَكْثِ_رِ الاِْسْتِغْف_ارَ تَجْلِبِ الرِّزْقَ: زياد استغفار كن تا روزى را به سوى خود جلب كنى » .(1) در حقيقت مجازات بسيارى از گناهان ، محروميت هايى در اين جهان است و هنگامى كه انسان از آن توبه كند و راه پاكى و تقوا را پيش گيرد ، خداون_د اين مجازات را از او برطرف مى سازد .

گناه و ويرانى جامعه ها

اين حقيقت در بسيارى ديگر از آيات قرآن نيز ديده مى شود. جالب اين كه در روايات اسلامى مى خوانيم كه « ربيع بن صبيح » مى گويد : نزد حسن بصرى بودم ، مردى از در وارد شد و از خشكسالى آباديش شكايت كرد . حسن به او گفت : « استغفار كن »

، ديگرى آمد از فقر شكايت كرد ، به او نيز گفت : « استغفار كن » ، سومى آمد و به او گفت : دعاكن كه خداوند پسرى به من بدهد، به او نيز گفت : « استغفار كن » . ربيع مى گويد : ( من تعجب كردم و ) به او گفتم : « هر كس نزد تو مى آيد و مشكلى دارد و تقاضاى نعمتى ، به او همين دستور را مى دهى و به همه مى گويى استغفار كنيد و از خدا طلب آمرزش نماييد ». وى درجواب من گفت : « آن چه را گفتم ، از پيش خود نگفتم ، من اين مطلب را از كلام خدا كه از پيامبرش نوح حكايت مى كند، استفاده كردم»، سپس آيات سوره نوح را كه در بالا ذكرشد ، تلاوت كرد.(2) آن ها كه عادت دارند از اين مسايل آسان بگذرند ، فورا يك نوع ارتباط و پيوند معنوى ناشناخته در ميان اين امور قائل مى شوند و از هر گونه تحليل بيشتر خود را راحت مى كنند. ولى اگر بيشتر دقت كنيم ، در ميان اين امور پيوندهاى نزديكى مى يابيم ، كه توجه به آن ها مسايل مادى و معنوى را در متن جامعه همچون تار و پود پارچه به هم مى آميزد و يا همانند ريشه و ساقه درخت با گل و ميوه آن ربط مى دهد. كدام جامعه است كه روح تعاون و همكارى را از دست دهد و جنگ و نزاع و خونريزى

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 424 .

2- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 361 .

(588) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

را

جانشين آن سازد و زمين هاى خرّم و سرسبز و وضع اقتصادى مرفّهى داشته باشد. ك__دام ج__امع__ه است كه م__ردمش آل__وده انواع هوس ها باشند و در عين حال نيرومند و پابرجا در مقابل دشمنان ايستادگى كنند.

با صراحت بايد گفت : هيچ مسأله اخلاقى نيست مگر اين كه اثر مفيد و سازنده اى در زندگى مادى مردم دارد و هيچ اعتقاد و ايمان صحيحى پيدا نمى شود مگر اين كه در ساختن يك جامعه اى آباد و آزاد و مستقل و نيرومند سهم به سزايى دارد. آن ها كه مسايل اخلاقى و ايمان مذهبى و توحيد را از مسايل مادى جدا مى كنند ، نه مسايل معن__وى را درست شناخته اند و نه مسايل مادى را.

اگر دين به صورت يك سلسله تشريفات و آداب ظاهرى خالى از محتوا در ميان مردم باشد ، بديهى است تأثيرى در نظام مادى اجتماع نخواهد داشت، اما آن گاه كه اعتقادات معنوى و روحانى آن چنان در اعماق روح انسان نفوذ كند كه آثارش در دست و پا و چشم و گوش و زبان و تمام ذرات وجودش ظاهر گردد ، آثار سازنده اين اعتقادات در جامعه بر هيچ كس مخفى نخواهد ماند. ممكن است ما بعضى از مراحل پي__ون__د استغفار را با ن__زول برك__ات مادى نتوانيم درست درك كنيم ولى بدون شك قسمت بيشت__رى از آن براى ما ق__ابل درك است .

در انق__لاب اس__لامى كش__ور ما اي__ران در اين عص__ر و زم__ان به خ__وبى مش__اهده ك__ردي__م كه اعتق__ادات اس__لامى و نيروى اخلاق و معنويت چگونه توانست بر نيرومندترين اسلحه زمان و قوى ترين ارتش ها و قدرت هاى استعمارى پيروز گردد و اين نشان مى دهد كاربرد عقايد دينى و اخلاق مثبت

معنوى تا چه حد در مس__اي__ل اجتم__اع__ى و سي__اسى زياد است .

تفسير مردان (589)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

مِدْرار: به ريزش پياپى و بسيار باران گفته مى شود و از ريشؤ «دَرّ» آمده است و در اص__ل ب__ه مفه__وم ري__زش شي__ر از پست__ان مى ب__اش_د.

اِمْداد: به مفهوم يارى رساندن و كمك كردن آمده است.

اَمْوال: اي__ن واژه جم__ع «م__ال» به مفه__وم ث__روت و داراي__ى است، امّادر ف__رهن__گ ع__رب در اص___ل ب__ه شت__ر گفت__ه مى ش__د.

تأثير توبه و استغفار در افزايش رزق و روزى و فرزندان

«شَعْبِىّ» آورده است كه در روزگار «عُمَر» باران نيامد و بلاى خشكسال و گرفتارى به خودنمايى پرداخت. او به منبر رفت تا طلب باران كند، امّا نتوانست و به ناگزير به آمرزش خواهى و استغفار پرداخت و فرود آمد. به او گفته شد كه ما از تو طلب باران نشنيديم؛ پاسخ داد من آمرزش خواستم تا آسمان را برانگيزد و باران را بر ما بفرستد؛ و آن گاه به ت__لاوت اين آي__ات پ__رداخ__ت ك__ه: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراًيُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً

به هر حال حضرت ن__وح به بيان خ__ود ادامه داد كه:

وَ يُمْ__دِدْكُمْ بِأَمْ__والٍ وَ بَنِي__نَ

از او آمرزش بخواهيدتابرثروت و فرزندان شمابيفزايد و شمارا ازاين راه يارى رساند.

وَ يَجْعَ_______لْ لَكُ__مْ جَنّ____اتٍ

و برايتان بوستان هاى سرسبز و پرطراوت پديد آورد.

وَ يَجْعَ_______لْ لَكُ__مْ أَنْه____اراً

و جويبارهايى لب__ريز از آب زلال برايتان روان سازد.

«قتاده» مى گويد: نوح از آز و حرص آنان به دنيا و ارزش هاى دنيوى آگاه بود، به همين جهت از آنان خواست تا براى رسيدن به دنياى آزاد و آباد هم كه شده است به خ____داى يكت__ا ايم____ان آورن__د و راه ع__دال__ت خ__واهى را در پي__ش گي___رن__د.

(590) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

«ربيع» آورده است كه:

كسى نزد «ام__ام حسن» آمد و از قحط__ى و خشكس__الى شك__وه ك__رد. او، آن مرد را به آمرزش خواهى و توبه فراخواند.

م__رد ديگ__رى آم__د و از فق__ر و بين__وايى ن__الي__د، او را نيز به توبه و آمرزش خواهى و دعا سفارش كرد.

مرد سومى از راه رسيد و از نازايى همسر و نداشتن فرزند شكوه كرد و دعا خواست تا خ__دا به او پسرى روزى سازد، كه به او نيز همين نسخه را داد.

ما به او گفتيم چگونه براى دردها و خواسته هاى رنگارنگ يك نسخ_ه مى نگارد؟

او پاسخ داد: دوستان! من از قرآن آموخته ام كه درمان هر سه درد و راه نجات از هر سه مشكلى كه عنوان گرديد، توبؤ راستين و آمرزش خواهى واقعى و بازگشت خالصانه به سوى خ__دا و مق__ررات اوست و آن گ__اه به ت__لاوت آي_ات مورد بحث پرداخت.

و نيز آورده اند كه: مردى به حضور «امام جواد» شرفياب گرديد و گفت: سرورم! من ث_روت بسيارى دارم، امّا از نعمت فرزند محروم هستم، چه كنم؟

فَقالَ جُعِلْتُ فِداكَ اِنّى كَثيرُ الْمالِ وَ لَيْسَ يُولَدُ لى وَلَدٌ فَهَلْ مِنْ حيلَةٍ؟

آن حضرت فرمود: چاره كار اين است كه به مدت يك سال، هر شب از خداى خويش آمرزش بخواهى و خالصانه دعا كنى؛ و اگر شبى فراموش كردى در روز آن، قض__اى آن را به ج__ا آور كه به خ__واست__ه ات خ__واه__ى رسي__د، چرا كه خدا در قرآن مى فرمايد: اِسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ...(1)

1. سوره نوح، آيه 10.

تفسير مردان (591)

پناه بردن مردان به مردانى از جن سبب گمراهى و طغيان آنهاست

وَ اَنَّ__هُ ك_انَ رِج_الٌ مِنَ الاِْنْسِ يَعُ__وذوُنَ بِ__رِج_الٍ مِ__نَ الْجِ_نِّ فَ_زادوُهُ_مْ رَهَق_ا

و اي_ن ك_ه مردان_ى از بش_ر ب_ه مردان_ى از ج_ن پن_اه مى بردن_د و آن ه_ا سب_ب گمراهى و طغي__انش__ان مى ش__دند. (6 / جن)

شرح آيه

از تفسير نمونه

« رَهَ_ق » در اصل به معنى پوشاندن چيزى با قهر و غلبه است و چون « گمراهى » و « گناه » و « طغيان » و « ترس » بر قلب و روح آدمى مسلط شده و آن را مى پوشاند، به اين معانى تفسير شده است. مفهوم آيه ، مفهوم وسيعى است كه هرگونه پناه بردن افرادى از انسان ها به جن را شامل مى شود ، زيرا در ميان عرب كاهنان زيادى وجود داشتند كه معتقد بودند به وسيله طايفه « جن » بسيارى از مشكلات را حل مى كنند و از آين__ده خب_ر مى دهند. ضمنا از اين آيه استفاده مى شود كه طايفه جن نيز ، مرد و زن دارند ، زيرا در آن تعبير به « رِجالٌ مِنَ الْجِن » شده است .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

رَهَق: اين واژه به مفهوم پوشاندن و فراگرفتن آمده است، به همين جهت به ن__وج__وانى كه به مرحله بلوغ برسد، مى گويند: راهِقُ الْغُلامُ. دوران بلوغ آن نوجوان را ف__را گرفت، يا آن نوجوان به مرحل_ؤ بلوغ نايل آمد.

به باور «مجاهد» و «حسن» منظور اين است كه پاره اى از مردان، از انسان ها به ب__رخ__ى از م__ردان گ__روه پريان پن__اه مى ب__ردند تا از شرارت و رخدادهاى بد روزگار در امان مانند.

فَ__زادُوهُمْ رَهَق____اً

و از اين راه بر سركشى و گمراهى آنان مى افزودند.

به باور پاره اى با اين كار هر دو گروه آدميان و پريان بر گمراهى و سركشى خود افزودند و هرروز گناه و نافرمانى تازه اى را پيش گرفتند.

ام__ا ب__ه ب____اور پ____اره اى ه__ر روز ش_____رارت ت__ازه اى در پي__ش گ__رفتن__د.

(592) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِنَّ الاَْبْ__رارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَ__أْسٍ ك__انَ مِ__زاجُه_ا كافُورا

ابرار ( نيكان )

از جامى مى نوشند كه با عطر خوشى آميخته است.(5 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

ش_أن ن_زول

سندى بزرگ بر فضيلت اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله

« ابن عباس » مى گويد : حسن و حسين عليهماالسلام بيمار شدند ، پيامبر صلى الله عليه و آله با جمعى از ياران ب_ه عيادتشان آمدند و به على فرمودند : « اى ابوالحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى كردى » ، عل_ى و فاطم_ه عليهاالسلام و فضّه كه خادمه آن ها بود ، نذر كردند كه اگر آن ها شفا يابند ، سه روز روزه بگيرند ( طبق بعضى از روايات حسن و حسين عليهماالسلام نيز گفتند : ما هم نذر مى كنيم روزه بگيريم ). چيزى نگذشت كه هر دو شفا يافتند ، در ح__الى كه از نظ__ر م__واد غذايى ، در مضيقه بودند ، على سه من جو قرض نمود و فاطمه عليهاالسلام يك سوم آن را آرد كرده و نان پخت . در هنگام افطار سائلى بر درِ خانه ايشان آمد و گفت: « اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ اَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّد صلى الله عليه و آله : سلام بر شمااى خاندان محمد صلى الله عليه و آله ، مستمندى از مستمندان مسلمين هستم ، غذايى به من بدهيد ، خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت كند » . آن ها همگى مسكين را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جُز آب ننوشيدند. روزدوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتى غذا ( نان جوين ) را آماده كرده بودند، يتيمى بر درِ خانه آمد، آن روز نيز ايثاركردند و غذاى خود را به او دادند ( بار ديگر با آب افطار كردند و روز بعد را نيز روزه گرفتند ). در سومين روز اسيرى هنگام غروب آفتاب بر

درِ خانه آم__د ، ب__از سه__م غذاى خود رابه او دادند ، صبح كه شد، على ، دست حسن و حسين عليهم السلام را گرفته بود و خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند . هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن ها را مشاهده كرد ، ديد از شدت گرسنگى مى لرزند . فرمود : « اين حالى را كه در شما مى بينم ، براى من بسيار گران است » ، سپس برخاست و با آن ها حركت كرد . هنگامى كه وارد خانه فاطمه عليهاالسلام شد ، ديد در محراب عبادت ايستاده ، در حالى كه از شدت گرسنگى شكم او به پشت چسبيده و چشم هايش به گودى نشسته ، پيامب_ر صلى الله عليه و آله

تفسير مردان (593)

ن_اراحت ش_د . در همي_ن وقت جبرئيل نازل گشت و گفت : « اى محمد صلى الله عليه و آله ! اين سوره را بگير ، خداوند به خاطر داشتن چنين خاندانى به تو تهنيت مى گويد » . سپس سوره « انسان » ( هَلْ اَتى ) را بر او خواند ( بعضى گفته اند كه از آيه « اِنَّ الاَْبْرار » تا آيه « ك_انَ سَعْيُكُ_مْ مَشْكُ_ورا » كه مجموعا هيجده آيه است ، در اين جا نازل گشت ). آن چه را در بالا آورديم ، نصّ حديثى است كه با كمى اختصار در « الغ_دير » به عنوان « قدر مشترك » ميان روايات زيادى كه دراين باره نقل شده ، آمده است و در همان كتاب از 34 نفر علماى معروف اهل سنّت نام مى برد كه اين حديث را در كتاب هاى خود آورده اند ( با ذكر نام كتاب و صفحه آن ). به اين ترتيب روايت فوق از رواياتى است كه در

ميان اهل سنت مشهور بلكه متواتر است .(1) و اما علماى شيعه همه اتفاق نظر دارند كه اين هيجده آيه يا مجموع اين سوره ، در ماجراى فوق نازل شده است و همگى بدون استثناء در كتب تفسير يا حديث ، روايت مربوط به آن را به عنوان يكى از افتخارات و فضايل بزرگ على و فاطمه زهرا عليهاالسلام و فرزندانشان عليهم السلام آورده اند. حتى چنان كه در آغاز سوره گفتيم ، اين مطلب به قدرى معروف و مشهور است كه در اشعار شُعراء و حتى در شعر معروف « امام شافعى » آمده است. نكته اى را كه در اينجا لازم به يادآورى مى دانيم ، اين است كه به گفته جمعى از دانشمندان اسلامى از جمله « آلوسى » مفسر معروف اهل سنّت ، بسيارى از نعمت هاى بهشتى در اين سوره برشمرده شده است ولى از « حور العين » كه غالبا در قرآن مجيد در شمار نعمت هاى بهشتى آمده ، مطلقا سخنى مطرح نيست ، ممكن است اين امر به خاطر نزول اين سوره درباره فاطمه زهرا و همسر و فرزندانش عليهم السلام باشد كه به احترام بانوى اسلام عليهاالسلام ذكرى از « حور » به ميان نيامده است .(2) « اَبْرار » جمع « بَرٌّ » در اصل به معنى "وسعت و گستردگى" است و به همين جهت صحراهاى وسيع را « بَرّ » مى گويند و از آن جا كه افراد نيكوكار اعمالشان ، نتايج گسترده اى در سطح جامعه دارد ، اين واژه بر آن ها اطلاق مى شود و « بِرّ » ( با كسر باء ) به معنى " نيكوكارى" است . بعضى گفت_ه اند فرق بي_ن آن و «

خير » ، اين است كه « بَرّ » به معنى " نيكى توأم با توجه" اس_ت ، در حالى كه

1- « الغ_دير » ، جلد 3 ، صفحه 107 تا 111 .

2- « روح المعانى » ، جلد 29 ، صفحه 158 .

(594) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

« خي_ر » ، معنى اعمّى دارد. « ك_افُور » درلغت معانى متعددى دارد و يكى از معانى معروفش "بوى خوش" است و نيز گياهى است خوشبو و از ديگر معانى اش همان " كافور" معمولى است كه بوى تندى دارد و براى مصارف طبى از جمله ضدعفونى كردن ، به كار مى رود. ب_ه ه__ر ح_ال طب_ق آيه فوق اين شراب طهور بهشت_ى بسي_ار معط___ر و خ__وشب_و اس_ت ك_ه ه_م ذائق_ه از آن ل__ذت م__ى ب__رد و ه__م ش__امّ__ه .

پاداش عظيم ابرار

در آيات گذشته بعد از آن كه انسان ها را به دو گروه « شكرگزار » و « كفران كننده » تقسي__م ك__رد ، اش__اره ك__وت__اهى به مجازات و كيفر سخت كفران كنندگان كرده بود ، آي__ات مورد بحث به س__راغ پ__اداش هاى شكرگزاران و ابرار ( نيكان و پاكان ) مى رود و نك__ات جالب__ى در اين زمين__ه ي__ادآورى مى كن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اَبْرار: اين واژه جمع «بَرّ»و«بارّ» بسان «ناصِر»و«اَنْصار» و به معنى نيكوكارآمده است.

كَ___أْس: ب__ه پي__ال__ه يا ظ__رف ش__راب گفت__ه مى ش___ود.

واژه «اَبْرار» جمع «بَرّ» به معنى نيكوكار و شايسته كردار آمده، و در آيه منظور كسى است كه خدا را اطاعت مى كند و كارهاى خوب انجام مى دهد.

از ديدگاه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله و رهروان راه آنان و بسيارى از مخالفان آنان، نيكان و پاكان و شايستگان مورد نظر آيه عبارتند از: على، فاطمه، حسن و حسين _ كه درود خدا بر آنان باد _

و آيه مورد بحث و آيات پس از آن در وصف آنان فرود آمده است.

نكته ديگر اين است كه همه مسلمانان اتفاق نظر دارند كه «اَبْرار»، اين خاندان گ__رانم__ايه هستن__د،(1) اما اي__ن ادع__ا در ب__اره ديگران سخت مورد اختلاف است.

1. اختصاص مفيد، 96.

تفسير مردان (595)

عَيْن_____ا يَشْ_____رَبُ بِه___ا عِب___ادُ اللّ___هِ يُفَجِّ_____روُنَ___ه__ا تَفْ_جي_________را

ازچشمه اى كه بندگان خاص خدا از آن مى نوشند و از هر جا بخواهند آن را جارى مى سازند.

(6 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« يُفَجِّروُنَ » از ماده « تَفْجير » در اصل از ريشه « فَجْر » گرفته شده كه به معنى شكافتن وسيع است ، خواه شكافتن زمين باشد ياچيز ديگر و از آن جاكه نور صبح گويى پرده شب را مى شكافد ، به آن « فَجْ_ر » گفته اند و به شخص فاسق از اين رو « فاجِ_ر » مى گويند كه پرده حيا و پاكى را دريده و از مسير حق خارج شده است ، اما در آيه مورد بحث به معنى " شكافتن زمين" است. اين چشمه شراب طهور چنان در اختيار ابرار و عباداللّه است كه هرجا اراده كنند، از همان جا سر برمى آورد و جالب اينكه در حديثى از امام باقر نقل شده كه در توصيف آن فرمود : « اين چشمه اى است در خانه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله كه از آن جا به خ_انه ساير پيامبران و مؤمنان جارى مى ش__ود » .(1) آرى هم__ان گ__ونه كه در دني__ا چشم__ه هاى عل__م و رحمت از خانه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به سوى بندگان خدا و نيكان سرازير مى شود ، در آخرت كه تجسم بزرگى از اين برنامه است ، چشمه شراب طهور الهى از همين بيت وحى مى جوشد و

شاخه هاى آن به خانه هاى مؤمنان سرازير مى گردد. قاب_ل توج_ه اين ك_ه در ميان نعمت هاى فراوان بهشتى كه در اين سوره آمده است ، نخستين نعمت « شرابِ طهورِ معطّرِ خاصى » ذكر ش_ده و اي_ن شاي_د به خاطر آن است كه پس از فراغ از حساب محشر در نخستين گام كه در بهشت مى نهند ، با نوشيدن از اين شراب ، هرگونه اندوه و ناراحت_ى و ناخالص_ى را از درون ج_ان خ_ود مى شويند و سرمست از عشق حق ، به استفاده از ساير مواهب بهشتى مى پردازند .

1- « روح المع____انى » ، جل__د 29 ، صفح____ه 155 .

(596) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اوصاف پنجگانه مردان نيك كه آن ها را مستحقّ بهشت مى سازد

در اين آيات به ذكر اعمال و اوصافى كه « ابرار » و « عباداللّه » دارند ، پرداخته و با ذكر پنج وصف دليل استحقاق آن ها را نسبت به اي_ن همه نعمت هاى بى مانند ت__وضي__ح مى ده__د .

1 _ آن ه_ا ب___ه ن___ذر خ____ود وف____ا م___ى كنن____د .

2 _ از روزى كه عذاب و شرّآن گسترده است، مى ترسند .

3 _ اطع__________________ام م____ى كنن_________________د .

4 _ در اعم___ال خ_____ود اخ________لاص دارن_______د .

5 _ در هر حال__ى از خداون___د خ___وف دارن________د .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اختص__اص دادن چشم__ه و ن__وشي__دن از آن به بن__دگان خ__دا به خاطر گراميداشت آنان است.

يُفَجِّ__رُونَه__ا تَفْجِي_راً

از هر كج__ا كه بخواهند آن را از برابر ك__اخ ها و س__راهاى خويش روان مى سازند.

واژه «تَفْجير» به معنى شكافتن و روان ساختن آب، يا شكافتن هر چيزى آمده و در بهشت براى جارى ساختن چشمه و نهر بسان دنيا نياز به حفارى و گودبردارى نيست، بلكه انسان شايسته كردار هنگامى كه بخواهد جويبارى در برابر كاخ و يا به سوى بوستان خويش پ__ديد آورد و

روان سازد، با كشيدن يك خط آب جوشيدن آغاز مى كند و روان مى گردد.

تفسير مردان (597)

يُ__وفُ__ونَ بِالنَّ__ذْرِ وَ يَخ__افُ__ونَ يَ__وْما كانَ شَ_رُّهُ مُسْتَطيرا

آن ها به نذر خود وفا مى كنند و از روزى كه عذابش گسترده است ، مى ترسند. (7 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُسْتَطير » به معنى " گسترده و پراكنده" است و اشاره به عذاب هاى گوناگون و وسيع آن روز عظيم مى باشد. به هر حال وقتى آن ها به نذرهايى كه بر خويشتن واجب كرده اند ، وفا مى كنند ، به طريق اولى واجبات الهى را محترم شمرده و در انجام آن مى كوشند. ترس آن ها از شرّ آن روز بزرگ اشاره به ايمانشان به مسأله معاد و احساس مسؤوليت شديد در ب_راب_ر فرم_ان الهى است. آن هابه خوبى معادرا باور كرده اند و به تم__ام كيف__ره__اى ب__دكاران در آن روز ايمان دارند و اثر اين ايمان در اعمالشان ك__ام__لاً نم__ايان است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نَذْر: تعهد بر انجام كار شايسته اى است كه انسان انجام آن را بر خود لازم مى سازد.

مُسْتَطي_ر: گسترده و فراگير و گاه به معنى ماندگار هم آمده است.

به باور «عِكْرِمَة» و «قَتادَة» منظور اين است كه آنان به اين وصف اخلاقى و انسانى آراسته بودند كه به نذر و عهد خويش وفا مى نمودند. وفاى به نذر آن است كه انسان وقتى براى عبادت و انجام كار شايسته اى با خدا عهد بست و كارى را بر خود لازم شم__رد آن را آن گ__ون_ه كه ش_ايسته و بايسته است به انجام رساند.

در آيه شريفه از عذاب و كيفر روز رستاخيز، به «شَرّ» تعبير مى كند؛ چرا كه آن روز براى تجاوزكاران و ظالمان خيرى نيست، گرچه در واقع آن

روز روزى نيكوست و آنان در خور اين كيفر هستند.

(598) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ يُطْعِمُ__ونَ الطَّع____امَ عَل____ى حُبِّ______هِ مِسْكين___ا وَ يَتيم____ا وَ اَسي_____را

و غ_ذاى (خ__ود) را با اين كه به آن علاقه (و نياز) دارند، به مسكين و يتيم و اسير مى دهند.

(8 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

اطعام كردن آن ها ساده نيست ، بلكه توأم با ايثار در هنگام نياز شديد است و از سوى ديگر اطعامى است گسترده كه انواع نيازمندان را از « مسكين » و « يتيم » و « اسير » شامل مى شود و به اين ترتيب رحمتشان عام و خدمتشان گسترده است . ضمير در « عَلى حُبِّهِ » ، به " طعام" بازمى گردد، يعنى در عين اين كه علاقه به طعام دارند، آن را انفاق مى كنند. معنى «مِسْكين» و «يَتيم» و «اَسير» روشن است اما اين كه اين اسير اشاره به كدام اسير است، در ميان مفسران گفتگو است. بسيارى گفته اند منظور اسيرانى است كه از مشركان و كفار مى گرفتند و به قلمرو حكومت اسلامى در مدينه مى آوردند. دراين جا اين سؤال پيش مى آيدكه مطابق شأن نزول، مرد اسير هنگام افطار بر درِ خانه على آمد ، مگر اسيران زندانى نبودند؟ اما با توجه به يك نكته پاسخ اين سؤال روشن مى شود كه طبق نقل تواريخ در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله مطلقا زندانى وجود نداشت و حضرت صلى الله عليه و آله اسيران را تقسيم كرده وبه دست مسلمانان مى سپرد و مى فرمود : « مراقب آن ها باشيد و به آن ها نيكى كنيد » و گاه كه توانايى بر تأمين غذاى آن ها نداشتند ، از ديگر مسلمانان براى اطعام اسيران كمك مى گرفتند و آن ه_ا را همراه خود و يا حتى

بدون همراه_ى خود به سراغ ساير مسلمانان مى فرستادند تا به آن ها كمك كنند ، زيرا در آن موقع مسلمانان سخت در مضيقه بودند. البته بعدا كه حكومت اسلامى گسترش پيدا كرد و تعداد اسيران بالا گرفت و حتى مجرمان با گسترش دامنه حكومت ، زياد شدند ، زندان به وجود آمد و ارتزاق اسيران و مجرمان از طريق بيت المال صوت مى گرفت .

تفسير مردان (599)

سي___ر ك__ردن گرسنگ_ان از بهتري_ن حسنات است

نه تنها در آيات مورد بحث اطعام طعام را يكى از كارهاى برجسته ابرار و عباداللّه مى شمرد ، بلكه در بسيارى از آيات قرآن روى اين معنى تكيه و تأكيد شده است و نشان مى دهد اين كار در پيشگاه خدا محبوبيت خاصى دارد. و اگر نگاه به دنياى امروز كنيم كه طبق اخبار منتشره هر سال ميليون ها نفراز گرسنگى مى ميرند، در حالى كه در مناطق ديگر دنيا آن قدر غذاى اضافى به زباله دان ها مى ريزند كه حسابى براى آن نيست ، اهميت اين دستور اسلامى از يكسو و دورى دنياى امروز از موازين اخلاقى از سوى ديگر روشن مى گردد. در روايات و احاديث اسلامى نيز تأكيد بسي__ارى در اين زمين__ه دي__ده مى ش__ود كه به عن__وان نمونه چند حديث را در اين جا مى آوريم ؛

1 _ در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده : « مَنْ اَطْعَمَ ثَلاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الْمُسْلِمينَ اَطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ ثَلاثِ جَنانٍ في مَلَكُوتِ السَّمواتِ : كسى كه سه نفر از مسلمانان را اطعام كند ، خداوند او را از سه باغ بهشتى در ملكوت آسمان ها اطعام خواهد كرد » .(1)

2 _ و امام صادق فرموده اند : « مَنْ اَطْعَمَ مُؤْمِنا حَتّى يُشْبِعَهُ لَمْ يَدْرِ اَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللّهِ ما لَهُ مِنَ

الاَْجْرِ فِى الاْخِرَةِ لا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ ، وَ لا نَبِىٌّ مُرْسَلٌ اِلاَّ اللّهُ رَبُّ الْع_الَمينَ : كسى كه مؤمنى را اطعام كند تا سير شود ، احدى از خلق خ___دا نمى داند چقدر در آخرت پاداش دارد و نه فرشتگان مقرّب الهى و نه پيامبران مرسل ، جُز خداوند كه پروردگار عالميان است » .(2)

3 _ در حديث ديگرى از همان امام آمده است كه فرمود: « لاََنْ اُطْعِمَ مُؤْمِن_ا مُحْت_اج_ا اَحَبُّ اِلَىَّ مِنْ اَنْ اَزوُرَهُ وَ لاََنْ اَزوُرَهُ اَحَبُّ اِلَىَّ مِنْ اَنْ اُعْتِقَ عَشَرَ رِقابٍ : اگر مؤمن نيازمندى را اطعام كنم ، نزد من محبوب تر است از اين كه تنها به ديدار او بروم و اگر به

1 و 2- « اصول كافى » ، جلد 2 ، باب اطعام المؤمن ، حديث 3 و 6 .

(600) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ديدار او بروم ، نزد من محبوب تر است از اين كه ده برده را آزاد كنم » .(1)

قابل توجه اين كه در روايات تنها روى نيازمندان و گرسنگان تكيه نشده ، بلكه در بعضى صريحا آمده است كه " اطعام مؤمنان ، هرچند بى نياز باشند" ، همچون آزاد كردن برده است و اين نشان مى دهد كه هدف از اين كار علاوه بر رفع نيازمندى ها ، جلب محبت و تحكيم پيوندهاى دوستى و صميميت است ، به عكس آن چه در دنياى مادى امروز معمول است كه گاه دو دوست نزديك ، يا دو خويشاوند به مهمانخانه اى مى روند ، هركدام بايد سهم خود را بپ_ردازند ، گويى مسأله ميهمانى كردن مخصوصا نفرات بسيار براى آنان بسيار شگفت آور است . در بعضى از روايات نيز تصريح شده كه اطعام گرسنگان

به طور مطلق ( هرچند مؤمن و مسلمان هم نباشند ) از افضل اعمال است ، چنان كه در روايتى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آمده كه فرمود : « مِنْ اَفْضَلِ الاَْعْمالِ عِنْدَاللّهِ اِبْرادُ الْكِبادِ الْحارَّةِ وَ اِشْباعُ الْكِبادِ الْجائِعَةِ وَ الَّذي نَفْسُ مُحَمَّدٍ 9 بِيَدِهِ لا يُؤْمِنُ بي عَبْدٌ يَبيتُ شَبْع_انَ وَ اَخُوهُ __ اَوْ قالَ جارُهُ __ الْمُسْلِمُ جائِعٌ : يكى از برترين اعمال نزد خدا ، خنك كردن جگرهاى داغ است و سير كردن شكم هاى گرسنه ، سوگند به كسى كه جان محمد صلى الله عليه و آله در دست اوست ، بنده اى كه شب سير بخوابد و برادر __ يا فرمود همسايه __ مسلمانش گ__رسنه ب_اشد ، به من ايمان نياورده است » .(2) ذيل حديث فوق گرچه درباره سير كردن مسلمانان است ، ولى آغاز آن هر تشنه و گرسن_ه اى را شامل مى شود و بعي___د نيست گستردگى مفهوم آن حتى حيوانات را نيز شامل شود .

1- « اصول كافى » ، جلد 2 ، باب اطعام المؤمن ، حديث 18 .

2- « بحار الانوار » ، جلد 74 ، صفحه 369 .

تفسير مردان (601)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

در اين فراز خداى فرزانه ويژگى بشردوستى و مردم خواهى آنان را به تابلو مى برد و نشان مى دهد كه آنان در فراز و نشيب هاى زندگى ديگران را بر خود مقدم داشته و در اوج گرسنگى و نياز و علاقه شديد به غذا و مواد غذايى كه تنها مى توانست نياز آنان را برط__رف س__ازد، آن را براى خشنودى خ__دا به ديگ_رى هديه مى كنند.

اين ويژگى پاكان و نيكان در آيه ديگرى نيز آمده است كه مى فرمايد:

وَ يُ__ؤْثِ__رُونَ عَلى اَنْفُسِهِ__مْ وَ

لَ_وْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ(1)

و هر چند در خود نيازى سخت احساس كنند، ديگران را بر خود مقدم مى دارند و ثروت و امكانات خود را در اختيار آنان قرار مى دهند.

«ابو سعي__د» از پي__امبر صلى الله عليه و آله آورده است كه فرمود: ما مِنْ مُسْلِمٍ اَطْعَمَ مُسْلِماً عَلى جُوعٍ اِلاّ اَطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ ثِمارِ الْجَنَّةِ وَ ما مِنْ مُسْلِمٍ كَسا اَخاهُ عَلى عُ__رىً اِلاّ كَس__اهُ اللّهُ مِنْ خُضْ__رِ الْجَنَّ__ةٍ وَ مَنْ سَقى مُسْلِماً عَلى ظَمَأٍ سَقاهُ اللّهُ مِنَ الرَّحيقِ.(2)

هر انسان توحيدگرايى مسلمان ديگرى را كه در فشار گرسنگى است ميهمان نمايد و سير كند، خدا او را از ميوه هاى بهشت مى خوراند و كسى كه ديگرى را از برهنگى بپوشاند، خدا او را از لباس هاى بهشت بهره ور مى سازد و كسى كه مسلمانى را سيراب س__ازد و از تشنگ__ى نج__ات ده__د، خ__دا او را از ن__وش__ابه هاى سربسته و وصف ن__اپ__ذي__ر بهشت سي__راب خ__واه_د ساخت.

در م_ورد ضمير «حُبِّه» در آيه شريفه دو نظر است: به ب__اور «ابن عب__اس» ضمي__ر، به واژه «طَعام» برمى گردد و منظور اين است كه: آنان با وج__ود عش__ق و ع__لاق__ه به غذاى خويش آن را در راه خشنودى خدا به همنوعان و همدينان خويش مى خ_ورانند.

امّا به باور پاره اى ضمير به «خدا» باز مى گردد و منظور اين است كه: و به پاس عش__ق به خ__دا و دوستى او يتي__م و بين__وا و اسي__ر را غ__ذا مى دهند.

مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً

1. سورؤ حشر، آيه9.

2. تفسير قرطبى، جلد 10، ص 6912.

(602) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِنَّم__ا نُطْعِمُكُ____مْ لِ__وَجْ__هِ اللّ__هِ لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُورا

(و مى گويند :) ما شما را براى خدا اطعام مى كني_م و هيچ پاداش و تشكرى از شما نمى خواهيم.

(9 / انسان)

شرح آيه از تفسير

نمونه

اين برنامه منحصر به مسأله اطعام نيست كه تمام اعمالشان مخلصانه و براى ذات پاك خداوند است و هيچ چشمداشتى به پاداش مردم و حتى تقدير و تشكر آن ها نيست و اصولاً در اسلام ، ارزش عمل به خلوص نيّت است وگرنه اعمالى كه انگيزه هاى غير الهى داشته باشند ، خواه رياكارانه باشد و يا به خاطر هواى نفس و يا تشكر و قدردانى مردم يا پاداش مادى ، هيچ گونه ارزش معنوى و الهى ندارد و حديث مشهور پيامبر صلى الله عليه و آله ( لا عَمَلَ اِلاّ بِالنِّيَّةِ وَ اِنَّمَا الاَْعْم_الُ بِالنِّيّاتِ ) اشاره به همين معنى است. منظ_ور از « وَجْ_هُ اللّه » همان ذات خدا است وگرنه خدا « صورت » جسمانى ندارد و اين هم_ان چي_زى است كه در ساير آيات قرآن نيز روى آن تكيه و تأكيد شده است ، در آيه 272 سوره بقره مى خوانيم : « وَ ما تُنْفِقُونَ اِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ : شما جُز براى خداوند انفاق نكنيد » .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

«مجاهد» و «سعيد بن جبير» برآنند كه: آنان اين نكته را نه به زبان آورده اند و نه به قلم، بلكه اين خداى آگاه و حق شناس است كه آنان را به خاطر اخلاص و بشردوستى شان مى ستايد و كارشان را پاس مى دارد تا ديگران بر اين روش ترغيب گردند و اصل بشردوستى و محروم نوازى و دست يارى به سوى مردم گشودن، يك شيوه و روش همگى و عمومى شود و جاى خصلت نكوهيده، خودخواهى و خ_ودپسن_دى را بگيرد.

تفسير مردان (603)

اِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْما عَبُوسا قَمْطَريرا

ما از پروردگارمان خائفيم ، در آن روز كه عبوس و شديد است.

(10 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

اين سخن ممكن است زبان حال ابرار باشد يا زبان قال آن ها. تعبيراز روز قيامت به روز « عَبُوس » و « قَمْطَرير » ( سخت ) با اين كه « عَبُوس » از صفات انسان است و به كسى مى گويند كه قيافه اش را در هم كشيده ، به خاطر تأكيد بر وضع وحشتناك آن روز است، يعنى آن قدر حوادث آن روز سخت و ناراحت كننده است كه نه تنها انسان ها در آن روز عب_وسند ، بلكه گويى خ_ود آن روز ني_ز عبوس است.

در اين جا سؤالى پيش مى آيد و آن اين كه اگر ابرار تنها براى ذات پاك خدا كار مى كنند ، پس چرا مى گويند ما از عذاب روز قيامت بيمناكيم ، آيا انگيزه الهى با انگيزه ترس از عذاب قيامت ، سازگار است؟ اما با توجه به يك نكته پاسخ اين سؤال روشن مى شود و آن اين كه آن ها به هر حال به خاطر خدا گام برمى دارند و اگر از عذاب قيامت مى ترسند، به خاطر آن است كه عذاب الهى است و اگر به نعمت هاى بهشتى علاقه دارند ، چون اين نعمت ها از ناحيه او است و اين همان چيزى است كه درباره « نيّت عبادت » در فقه مطرح است كه مى گويند : قصد قربت در عبادات منافات با انگيزه علاقه به ثواب و ترس از عذاب و يا حتى كسب مواهب مادى اين دنيا از سوى خداوند ( مانند نماز اِسْتِسْقاء براى نزول باران ) ندارد ، زيرا همه اين ها بازگشت به خداوند مى كند و به اصطلاح از قبيل « داعى بر داعى » است ، هرچند مرحله عالى

عبادت اين است كه علاقه به نعمت هاى بهشت و ترس از عذاب دوزخ نيز انگيزه آن نب__اشد ، بلكه يكپ__ارچه به عن__وان « حُبّ_ا لِلّه » انج_ام گي_رد.

نكته قابل توجه اين كه دومين وصف از اوصاف پنجگانه و پنجمين وصف، هر دو مسأله خوف است ، با اين تفاوت كه در اولى تنها سخن از خ_وف روز قيامت است و

(604) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

در دومى خ__وف از پ__روردگ__ار در روز قيامت ، در يك م_ورد روز قيامت چنين ت__وصي__ف شده كه ش__رّ آن گست__رده است و در مورد ديگر عبوس و شديد است كه در واق__ع يك__ى گست__ردگى كمّى آن را مى رس__اند و ديگ__رى گستردگى كيفى آن را .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

قَمْطَرير: به معن__ى ب__لاى سخت و گرفت__ارى ه__راس انگيز و ويرانگر آمده است.

وصف روز قي__امت به «عَبُوس» به خاطر سختى آن روز است، در اين مورد «ابن عباس» مى گويد: انسان كفرگرا و تجاوزكار آن روز از شدت حرارت و فشار به گونه اى گرفته و عبوس مى گردد كه از ميان دو چشم او دانه هاى عرق، بسان مس گداخته و مذاب سرازير مى گردد.

تفسير مردان (605)

فَ__وَقيهُ__مُ اللّ____هُ شَ____رَّ ذلِ____كَ الْيَ___وْمِ وَ لَقّيهُ__مْ نَضْ__رَةً وَ سُ__روُرا

از اين رو خداوند آن ها را از ش_رّ آن روز نگه مى دارد و از آن ها استقبال مى كند ، در حالى كه ش_ادمان و مس_رورند. (11 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه به نتيجه اجمالى اعمال نيك و نيات پاكى كه ابرار دارند ، اشاره كرده و مى فرمايد : به خاطر همين ها خداوند آن ها را از شرّ آن روز نگهدارى مى كند و در حالى كه باطراوت و مسرور و شادمان هستند ،

از آن ها استقبال مى كند. « نَضْ_رَة » به معنى طراوت و خرمى و شادابى خاصى است كه بر اثر وفور نعمت و رفاه به انسان دست مى دهد ، رنگ رخسار آن ها نيز در آن روز از آرامش و نشاط درونى آنان خبر مى دهد. بنابراين اگر در دنيا به خاطر احساس مسؤوليت از آن روز بيمناك بودند ، خداوند در عوض آن ها را در آن روز غرق شادمانى و سرور مى كند. تعبير به « لَقّيهُمْ » از تعبيرهاى بسيار جالبى است كه نشان مى دهد خداوند بزرگ ازاين ميهمانان گرانقدر بالطف خ__اصش استقبال مى كند و آن ها را كه غرق شادى و سرورند ، در سايه رحمتش جاى مى ده__د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

وِقايَة: اين واژه مصدر و به معنى نگاه داشتن و حفظ نمودن و جلوگيرى از رسيدن اذيت و آزار به ف__رد و يا چي__زى آم__ده است.

نَضْرَة: به معنى رنگ هاى زيبا و گياه خوشرنگ و تماشايى آمده است. واژه «نَضير» و «نَضِر» نيز به معنى خوشرنگى و زيبايى است.

سُرُور: باور و عقيده به رسيدن به منافع آمده و همين باور و يا رسيدن به سود است كه آث__ار شادمانى در چهره را نمايان مى سازد.

(606) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

پاداش هاى پانزده گانه بهشتى براى مردان نيك

وَ جَ__زاهُ__مْ بِم__ا صَبَ__روُا جَنَّ___ةً وَ حَ__ري__را

خداوند در ب_راب_ر شكيبايى آنان ، بهشت و لباس هاى حرير بهشتى را به آن ها پاداش مى دهد.

(12 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

بعد از اشاره اجمالى در آيات گذشته به نجات ابرار و نيكان از عذاب هاى دردناك روز قيامت و رسيدن آن ها به لقاى محبوب و غرق در سرور و شادمانى شدن ، در آيات 12 الى 22 اين سوره به شرح اين نعمت هاى بهشتى پرداخته

، حداقل پانزده نعمت را در طى اين آيات برمى شمرد: نخست از مسكن و لباس اين بهشتيان سخن مى گويد . آرى در برابر آن همه استقامت و ايثار كه نمونه آن وفاء به نذر و روزه داشتن و بخشي__دن طع__ام م__ورد ني__از خ__ود هنگ__ام افط__ار به مسكي__ن و يتيم و اسير است، خداوند آن ها را در باغ هاى مخصوصى از بهشت جاى مى دهد و بهترين لب__اس ها را بر آن ه__ا مى پ_وشاند.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

به خاطر شكيبايى و پايداريشان در خودسازى و در برابر موانع و مشكلات گوناگون رشد و كمال و اطاعت خدا ، به آنان بوستانى پرطراوت و زيبا و لباس فاخر و پرشكوه ابريشمين ارزانى مى گردد.

تفسير مردان (607)

مُتَّكِئي____نَ فيه__ا عَلَ__ى الاَْرائِ__كِ لا يَ____رَوْنَ فيه__ا شَمْس___ا وَ لا زَمْهَ__ري___را

اين درحالى است كه بر تخت هاى زيبا تكيه كرده اند، نه آفتاب را در آن جا مى بينند، نه سرما را.

(13 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

«اَرائِك» جمع «اَريكَة» دراصل به تخت هايى مى گويندكه درحجله عروس مى نهند و اين ج__ا منظ_ور تخت ه__اى زيبا و فاخر است. « زَمْهَرير » از ماده « زَمْهَر » به معنى شدت سرما است. ذكر اين حالت ( تكيه ك_ردن بر تخت ها ) ، اشاره به آرامش و راحتى كامل آن ها است ، چراكه انسان معمولاً در هنگام آرامش در چنين حالتى به سر مى ب__رد و ذي__ل آيه ني__ز اش__اره به اعتدال كامل هواى بهشت است. نه اين كه خورشيد و ماه در آن جا وجود نداشته باشد ، بلكه تابش ناراحت كننده خورشيد با وج__ود س__ايه هاى درخت__ان بهشتى وجود ندارد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اَرائِك: اين واژه جمع «اَريكَة»، به معنى تخت هايى پرشكوه و زيباست كه در حجله ع__روس مى گذراند.

پ__اره اى ني__ز آن را به معنى بال__ش هاى ن__رم و ف__اخر گرفته اند.

زَمْهَرير: سرماى سخت؛ و به جايى گفته مى شود كه از همه سردخانه ها سردتر است.

به باور گروهى از جمله «ابن عباس» آنان در سراها و حجله هاى زيبا و آراسته همسران بهشتى خويش، بر تخت ها تكيه مى زنند.

امّا به ب__اور «زج__اج» منظ__ور تكيه زدن و ش__ادمان بودن است، چرا كه «اَريكَة» به مفهوم هر چيزى است كه به آن تكي__ه مى زنند.

به باور گروهى از جمله «ابن عباس» آنان درسراها و حجله هاى زيبا و آراسته همسران بهشتى خويش، بر تخت ها تكيه مى زنند.

و از ديدگاه «ابومسلم» واژه «ارائك» به معنى فرش هايى است كه بر روى آن تخ__ت ه__اى پ__رشك___وه افكن__ده ش__ده است.

(608) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ دانِيَ__ةً عَلَيْهِمْ ظِ__لالُها وَ ذُلِّلَ__تْ قُطُ__وفُها تَذْليلاً

و در ح__ال_ى است ك__ه س__اي_ه ه_اى آن ( درخت_ان بهشت_ى ) ب__ر آن ه_ا ف___روافت_اده و چي____دن مي_____وه ه__اي___ش بسي_____ار آس____ان اس___ت. (14 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

نه مشكلى وجود دارد ، نه خارى در دست مى رود و نه احتياج به تلاش و حركتى براى چيدن ميوه ها است. اصول حاكم بر زندگى انسان در آن جهان با اين جهان بسيار متفاوت است و آن چه درباره نعمت هاى بهشتى در اين آيات و آيات ديگر قرآن آمده، تنها اشاراتى است پرمعنى به آن مواهب عظيم ، وگرنه طبق تصريح بعضى از روايات در آن جا نعمت هايى است كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و بر انديشه هيچ كسى نگذشته است. « ابن عباس » سخنى دارد كه در ذيل بعضى از آيات همين سوره بيان كرده است ، مى گويد : آن چه را خداوند در قرآن از نعمت هاى بهشتى نام برده ، مثل و مانندى

ندارد ، ولى خداوند آن را با نامى كه براى ما شناخته شده است، نام مى برد ؛ مثلاً از شراب طهورى نام مى برد كه با « زنجبيل » ممزوج شده است، اين م___اده معط_رى بود كه عرب به آن علاقه داشت .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

پاره اى برآنندكه خورشيد دربهشت به گونه اى مى تابد كه سايه ها را از ميان نمى برد.

اين ميوه ها به گونه اى آماده و در دسترس نيكان و پاكان هستند، كه با برخاستن آنان ميوه ها نيز بالا مى روند و با نشستن و يا خوابيدن آنان فرود مى آيند و به آنان نزديك مى گردند.

به ب__اور پ__اره اى دست نيك__ان و پاك__ان براى چي__دن مي__وه ه__اى بهشت___ى، نه با خ__ارى رو ب_ه رو مى گردد و نه دورى و موانع ديگرى.

1- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 411 .

تفسير مردان (609)

وَ يُطافُ عَلَيْهِمْ بِ_انِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ اَكْوابٍ كانَتْ قَواريرا

و در گ_رداگ_رد آن ه_ا ظرف هاي__ى از نق_ره و قدح ه_اي_ى بلوري_ن مى گردانند ( مملو از بهترين غذاها و نوشيدنى ها ). (15 / انسان)

قَ____واري____رَ مِ_____نْ فِضَّ______ةٍ قَ____دَّروُه_ا تَقْ_ديرا

ظرف هاى بلورينى از نقره كه آن ها را ب__ه ان__دازه لازم آم__اده ك__رده ان__د . (16 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« آنِيَة » جمع « اِناء » به معنى هرگونه ظرف است و « اَكْواب » جمع « كوُب » ( بر وزن خوب ) به معنى ظرف آب است كه دسته نداشته باش_د ك_ه گاه از آن تعبير به « قَدَح » مى شود . « قَوارير » جمع « قاروُرَة » به معنى ظرف بلورين و شيشه اى اس_ت. در اين ظرف ها انواع غذاهاى بهشتى و در آن قدح هاى بلورين انواع نوشيدنى هاى لذت بخش و نشاط آفرين

، به مقدارى كه مى خواهند و علاقه دارند ، موجود است و خدمتكاران بهشتى پيوسته گرداگرد آن ها دور مى زنند و به آن ها عرضه مى كنند. عجيب اين كه مى فرمايد : ظرف هاى بلورين بهشتى از نقره ساخته شده است ، در حالى كه در عالم دنيا چنين ظرفى مطلقا وجود ندارد و ظرف هاى بلورين را از سنگ هاى مخصوصى كه ذوب مى كنند ، مى سازند . وليكن در واقع همان خدايى كه اين امكان رادر سنگ تيره آفريدكه قابل تبديل به شيشه و بلور باشد ، مى تواند اين امكان را در فلزى همچون نقره نيز بيافريند. و به هر حال از اين تعبير استفاده مى شود كه ظرف ها و جام هاى بهشتى هم صفا و شفافيت بلور را دارد و هم درخشندگى و زيبايى نقره را و نوشابه هايى كه در آن است ، كاملاً نمايان است. قابل توجه اين كه در حديثى از امام صادق آمده است كه: «يَنْفُذُ الْبَصَ_رُ في فِضَّةِ الْجَنَّةِ كَما يَنْفُذُ فِى الزُّجاجِ: نور چشم انسان در نقره بهشتى نفوذ مى كند ، آن چنان كه در شيشه و بلور دنيا نفوذ دارد » .(1) اين را نيز مى دانيم در عص_ر م_ا دانشمندان به اشعه هايى پى برده اند ( مانند اشعه ايكس )

1- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 410 .

(610) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ك_ه از اجسام تيره نيز عبور مى كند و درون آن را مانند بلور نشان مى دهد. « ابن عباس » مى گويد: همه نعمت هاى بهشتى شبيه و مانندى در دنيا دارد، جز ظرف هاى بلورين كه از نقره است كه در دنيا شبيه و مانندى براى آن نيس__ت .(1)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

واژه «اَكْواب» جمع «كَوْب»، به معنى ظرف ها

و ليوان هاى نقره اى و بدون دسته آمده است؛ امّا به ب__اور «مج__اه__د» به معنى كاسه هاى بزرگ است.

از امام ص__ادق عليه السلام آورده اند كه ف__رم__ود: ظ__رف هاى نق__ره اى بهشت بسان شيشه و بلور زيبا و سفيد و تماشايى است و چشم از پشت آنها مى بيند و داخل و خارج آنه_ا نم_ايان است.

«ابوعلى» مى گويد با اين كه شيشه از جنس سنگ و ريگ است، اما نقره اين گونه نيست، چگ__ون__ه شيش__ه و بل__ور مى ت__واند از نق__ره باش__د؟

پاسخ اين است كه وقتى پديده اى با پديده ديگرى نزديك و يا به فراوانى با آن در آميزد و مخلوط شود، گرچه در واقع از جنس آن نباشد مى توان گفت از آن است و اين گ__ونه وصف مى گردد.

]اين بيان نظيراين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله است كه در وصف سلمان با اين كه نه هاشمى بود و نه عرب فرمود: سلمان، از ما خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله است. «اَلسَّلْمانُ مِنْ اَهْلِ الْبَيْتِ.»

اين سبك سخن در شعر عرب نيز نمونه هاى بسيارى دارد.]

«ابن عب__اس» مى گ__وي__د: شيشه و بلور هر زمينى از خاك آن ساخته مى شود و بدان دليل كه زمين بهشت نق__ره اى است، شيش__ه و بل__ور آن جا ني__ز نقره فام است.

1- « روح المعانى » ، جلد 29 ، صفحه 159 .

تفسير مردان (611)

وَ يُسْقَ__وْنَ فيها كَأْسا ك__انَ مِزاجُها زَنْجَبي_______لاً

و درآن جااز جام هايى سيراب مى شوندكه لبريزاز شراب طهورى است كه بازنجبيل آميخته است.

(17 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

به نظر مى رسد كه عرب دو نوع شراب با دو حالت مختلف داشته ؛ يكى به اصطلاح نشاط آور و محرك و ديگرى سست كننده و آرامبخش كه اولى را با « زنجبيل » مى آميخته و دومى را با « كافور » و از آن جا كه

حقايق عالَم آخرت در قالب الفاظ اين جهان نمى گنجد ، چاره اى جز اي_ن نيست كه اين الفاظ با معنى گسترده تر و والاترى براى آن حقايق بزرگ استخدام شود. گرچه درباره معنى « زنجبيل » تفسيرهاى مختلفى نقل شده ، ولى غالبا به همان ريشه معط_ر و خوشبوي_ى ك_ه در ادويه مخصوص غذا و نوشابه ها به كار مى رود ، تفسير كرده اند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

زَنْجَبيل: نوعى از ادويه است كه بسيار خوش طعم مى باشد و زبان را مى سوزاند. از اين ادويه به همراه عسل، مربايى خاص مى سازند، كه با آن برخى بيمارى ها را مى توان برطرف ساخت. هنگامى كه آن را با شراب بياميزند لذت بخش تر است و ع__رب به وسيل__ه آن چي__زها را عط__رآگين مى س__اخت.

«ابن عباس» مى گويد: همه نعمت هاى بهشتى كه خدا آنها را در قرآن ياد مى كند، در اين جهان نظير و مانند ندارد، اما خدا بدان دليل كه با زبان مردم دنيا سخن مى گويد، آن نعمت ها را به نام هايى كه در دنيا هست مى خواند و بدان جهت كه عرب با زنجبيل خود را عطرآگين مى ساخت، خدا آن را در آيات قرآن آورده و وعده فرموده است كه نيكان وپاكان راازنوشابه هايى كه آميخته به زنجبيل است، سيراب خواهد ساخت.

(612) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

عَيْن___ا فيه___ا تُسَمّ___ى سَلْسَبي_____لاً

از چشمه اى در بهشت كه نامش سلسبيل است. (18 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

« سَلْسَبيل » نوشيدنى بسيار لذيذى را مى گويند كه به راحتى در دهان و گلو جارى مى شود و كاملاً گواراست ، بسيارى عقيده دارند كه از ماده « سَلاسَة » به معنى "روانى" گرفته شده است، همان گونه كه به عبارت هاى روان و جالب نيز « سَليس » گفته مى شود.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

سَلْسَبيل: به معنى

شراب ملايم و لذت بخش آمده است.

«ابن اعرابى» مى گويد: اين واژه را كه نام چشمه اى در بهشت است فقط در قرآن دي__دم و شني__دم و اين از اب__داع__ات اي__ن كت__اب است.

به باور پاره اى اين چشمه بهشتى بدان جهت «سلسبيل» ناميده شده است كه هماره در س___راه__ا و ك__اخ ه__اى پرشك__وه نيك__ان و پ__اك__ان برايشان مى جوشد و س__رچشم__ه آن، بهش__ت ج__اودان__ه و زي__ر عرش است.

امّا به باور «قَتادَة» بدان دليل كه آب آن روان و رام آنان است و هر كجا بخواهند روان م__ى گ__ردد، ب___دان ن____ام خ__وان__ده ش__ده اس_ت.

تفسير مردان (613)

وَ يَطُ__وفُ عَلَيْهِ_مْ وِلْ_دانٌ مُخَلَّ_دوُنَ اِذا رَأَيْتَهُ_مْ حَسِبْتَهُ___مْ لُ__ؤْلُ__ؤا مَنْث___ُورا

و بر گِرد آن ها نوجوانانى جاودانى ( براى پذيرايى ) مى گردند كه هرگاه آن ها را ببينى، گمان مى كنى مرواريد پراكنده ان_د. (19 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

هم خودشان در بهشت جاودانى هستند ، هم طراوت و زيبايى و نشاط جوانى آن ها جاودانى است و هم پذيرايى كردن آنان ، زيرا تعبير «مُخَلَّدوُن» از يك سو و تعبير «يَطُوفُ عَلَيْهِمْ» ( بر آن ها ط__واف مى كنند ) از سوى ديگر بيانگر اين واقعيت است. تعبير به « لُؤْلُؤا مَنْثُورا » ( مرواريدهاى پراكنده ) اشاره اى است به زيبايى و صفا و درخشندگى و جذّابيت آن ها و ه_م حضورشان در همه جاى اين بزم الهى و روحانى .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

براى پذيرايى آنان و بزرگداشت شان نوجوانانى هماره زيبا و جاودانه بر گردشان مى گردند و هر آنچه بخواهند برايشان آماده مى سازند،

ك__ه چ__ون آن__ان را ببين__ى مى پن__دارى كه بس__ان م__رواريدهايى درخشان و زيب__ا پراكنده اند، به ب__اور پ__اره اى منظ__ور اين است ك__ه در زيب__ايى و درخشن__دگى و فراوانى بسان مرواريدهايى پراكنده اند.

امّا به ب__اور

پ__اره اى ديگر منظور پراكندگى آنان براى پذيرايى است، چرا كه اگر آن__ان در يك ص__ف و يك رديف از نيك__ان پذيرايى مى ك__ردن__د، آنان را منظم و رديف ش__ده وص__ف مى ك_رد.

(614) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

وَ اِذا رَأَيْ_____تَ ثَ__مَّ رَأَيْ__تَ نَعيم___ا وَ مُلْك___ا كَبي______را

و هنگ_امى كه آن ج_ا را ببينى ، نعمت ها و ملك عظيمى را مى بينى. (20 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

واژه « نَعي_م » كه در لغت به معنى "نعمت هاى فراوان" است و « مُلْك كَبير » كه از عظمت و وسعت باغ هاى بهشتيان خبر مى دهد ، مفهوم وسيع و گسترده اى دارند كه همه تفسيرهاى ذيل الذكر مصاديقى از آن است. ازجمله در حديثى از امام صادق مى خوانيم : « معنى آيه اين است كه مُلكى است كه هرگز زايل نمى ش_ود و فنا نمى پذيرد » .(1) يا بهشتيان هرچه اراده كنند، به آن دست مى يابند. يا پايين ترين فرد بهشتى قلمرو مُلكش به اندازه اى است كه وقتى نگاه مى كند ، فاصله هزار سال راه را مى بين__د. يا ب__ه معن__ى مُل__ك دائم__ى و اب_دى و توأم با تحقق تم__ام آرزوهاست .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

از ام__ام ص__ادق عليه السلام آورده ان__د كه ف__رم__ود: نعمت هاى گ__رانق__در و شكوه و عظمت فناناپذيرى را مى نگرى لا يَ__زُولُ وَ لا يَفْن___ى.

به ب__اور ب__رخى منظور اين است كه: و هنگامى كه آنجا را بنگرى نعمت هاى بى شم__ار و وص__ف ناپذي__رى را بنگ__رى كه تنه__ا پ__اره اى را ق_رآن وصف مى كند.

از ديدگاه برخى منظور اين است كه نيكان بارگاه خدا قدرت و شوكتى در بهشت دارند كه هر چه بخواهند بر انجام آن توانا مى شوند.

1- « مجم__________ع البي__________ان » ، جل________د 10 ، صفح_________ه 411 .

تفسير مردان (615)

عالِيَهُمْ ثِيابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ

وَ اِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا اَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقيهُمْ رَبُّهُمْ شَرابا طَهُورا

بر اندام آن ها ( بهشتيان ) لباس هايى است از حرير نازك سبز رنگ و از ديباى ضخيم و با دستبندهايى ازنقره تزيين شده اند و پروردگارشان شراب طهور به آن هامى نوشاند.(21 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

تا اين جا به قسمتى از نعمت هاى بهشتى از قبيل ؛ « مساكن » ، « تخت ها » ، « سايه ها » ، « ميوه ها » ، « نوشيدنى ها » ، « ظرف ها » و « گروه پذيرايى كنندگان » اشاره شد، اكنون نوبت "وسايل تزيينى" بهشتيان است. « سُنْدُس » به معنى پارچه ابريشمين نازك است ، در حالى كه «اِسْتَبْرَق» به معنى پارچه ابريشمين ضخيم است ، بعضى آن را از كلمه فارسى « اِستبر » يا « ستبر » مى دانند و بعضى احتمال داده اند كه از ريش_ه عربى « برق » به معنى تلألؤ گرفته شده است. « اَساوِر » جمع «اَسْوِرَة» و آن نيز به نوبه خود جمع «سُوار» يا «سِوار» است كه در اصل از كلمه فارسى «دستوار» به معنى "دستبند" گرفته شده و به هنگام نقل به زبان عربى مختصر تغييرى در آن پيدا شده و به صورت « سوار » درآمده است . بهشتيان با دستبندهايى از نقره تزيين شده اند، نقره هايى شفاف كه همچون بلور مى درخشد و از ياقوت و درّ و مرواريد زيباتر است. انتخاب رنگ سبز براى لباس هاى بهشتى به خاطر آن است كه رنگى است بسيار نشاط آفرين ، همانند برگ هاى زيباى درختان و البته رنگ سبز انواع و اقسامى دارد كه هر كدام لطف خاص خود را دارند. در بعضى از آيات قرآن مانند آيه 31 سوره كهف چنين آمده است

: « بهشتيان با دستبندهايى از طلا تزيين مى شوند » ( يُحَلَّوْنَ فيه_ا مِنْ اَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ ) و اين منافاتى با آن چه در آيه مورد بح_ث آمده است ندارد ، زيرا ممكن است از جهت تنوع ، گاه با اين تزيين كنند و گاه با آن. در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه مگر دستبند طلا و نقره زينت زنانه نيست ؟ پس چگونه براى مردان بهشتى اين زينت ذكر شده است؟ ولى جواب آن روشن است ، زيرا در بسيارى از محيط ها زينت طلا و نقره هم براى مردان است و هم براى زنان ( هرچند كه اسلام زينت طلا را براى مردان تحريم كرده ) ولى البته نوع دستبندهاى زنان و مردان متفاوت است و در

(616) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آيه 53 سوره زخرف كه از قول فرعون نقل شده ، مى خوانيم : « فَلَوْ لا اُلْقِىَ عَلَيْهِ اَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ : پس چرابه موسى دستبندهايى از طلا داده نشده است » ؟ كه نشان مى دهد دستبند طلا براى مردان درمحيط مصر نشانه عظمت محسوب مى شد. به علاوه همان گونه كه بارها اشاره كرده ايم ، چون براى نعمت هاى بهشتى الفاظ معمولى اين دنيا هرگز كافى نيست ، راهى جز اين وجود ندارد كه با اين الفاظ ، اشاراتى به آن نعمت هاى عظيم و توصيف ناكردنى شود. و در پايان آيه به عن_وان آخ_رين و مه_م ت_رين نعمت از اين نعمت ها مى افزايد: « و پروردگارشان شراب طهور به آن ها مى نوشاند ». درست است كه در لابلاى اين نعمت ها نيز سخن از نوشيدنى هاى گوارا و جام هايى كه از چشمه سلسبيل پر مى شود و بهشتيان از آن سيراب مى گردند ، بود ولى

ميان آن ها و آن چه در اين آيه آمده است ، فرق بسيارى وجود دارد ، زيرا از يك سو در آن جا ، ساقى « وِلْدانٌ مُخَلَّدوُن » بودند ، اما در اين جا ، ساقى « خ_دا » است و چه تعبير عجيبى . مخصوصا با تكيه بر كلمه « رَب » ( خداوندى كه هميشه اين انسان را پرورش داده و مالك و مربى او است ) ، وى را در مراحل تكامل همواره پيش برده تا به آخرين مرحله رسيده و اكنون نوبت آن است كه ربوبيّتش را به حدّ اعلا برساند و با دست قدرتش از جام شراب طهور ، ابرار و نيكان را سيراب و سرخوش كند. و از سوى ديگر « طَه_ُور » به معنى چيزى است كه هم پاك است و هم پاك كننده ، به اين ترتيب اين شراب ، جسم و روح انسان را از هرگونه آلودگى و ناپاكى پاك مى كند و آن چنان روحانيت و نورانيت و نشاط به او مى بخشد كه وصفش در هيچ عبارتى نمى گنجد ، حتى در حديثى از امام صادق نقل شده :«يُطَهِّرُهُمْ عَنْ كُلِّ شَىْ ءٍ سِوَى اللّهِ : قلب و جان آن ها را از همه چيز جز خ__داون__د پاك مى كند » .(1) پرده هاى غفلت را مى دَرَد ، حجاب ها را از بين مى برد و انسان را شايسته حضور دائم در جِ_وار قرب خدا مى كند ، نشئه اين شراب طهور از هر نعمتى برتر و از هر موهبتى بالاتر است. اگر شراب آلوده دنيا عقل را زايل مى كند و انسان را از خدا دور مى سازد ، اما شراب طهورى كه با دست ساقى اَلَسْت داده مى شود

، او را از « ما سِوَى اللّه » بيگانه كرده ، غرق در جمال و جلال

1- « مجمع البيان » ، جلد 10 ، صفحه 411 .

تفسير مردان (617)

او مى كند. خلاصه اين كه لطفى كه دراين آيه و در اين نعمت نهفته است ، از همه برتر و بالاتر است. از حديثى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده ، استفاده مى شود كه چشمه شراب طهور بر دَرِ بهشت قرار دارد: « جرعه اى از اين شراب طهور به آن ها داده مى شود و خداوند به وسيله آن قلوب آن ها را از حسد ( و هرگونه صفات رذيله ) پاك مى سازد » .(1) جالب اين كه تعبير به « طَه_ُور » در قرآن مجيد فقط در دو مورد آمده ، يكى در مورد باران ( 48 / فرقان ) كه همه چيز را پاك و زنده مى كند و ديگرى در اين آيه كه درباره شراب مخصوص بهشتى كه آن نيز پاك كننده و حياتبخش است،آمده است.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

سُنْ__دُس: لب__اس اب__ريشم__ى زيب____ا و گ_____ران قيم___ت.

اِسْتَبْرَق: ديباى ستبرى است كه مى درخشد و جلوه مى كند.

از ام__ام ص__ادق عليه السلام آورده ان__د ك__ه: بر روى لب__اس آن__ان جامه هايى از حرير سب_ز ن__ازك و از ديب__اى ستب__ر است.

گفتنى است كه منظور از ضخامت و درشتى نه در بافت لباس و پارچه آن كه اشاره به بالابودن ارزش آن لباس ها مى باشد.

وَ حُلُّ____وا أَس___اوِرَ مِ_____نْ فِضَّ______ةٍ

و آن___ان با دستبن__دهايى سيمي__ن آراست___ه ش___ده ان_د.

آرى، با دستبندهايى از نقره درخشان و بلورين كه زيباتر از درّ و ياقوت و مرواريد اس__ت و ارزشمن__دتر از ط_لاى ن__اب.

پاره اى برآنند كه: آنان گاه با وسايل زينتى نقره اى خود را آراسته مى سازند و گاه با ط__لاه__ا تا به ان__واع زينت ه__ا و زي__وره_ا آراست__ه

ب_اشند.

در آي__ه ديگرى از قرآن در م__ورد بهشتي_ان آمده است كه:

يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ اَس___اوِرَ مِ_نْ ذَهَبٍ...(2)

1- « ن__ور الثقل__ين » ، جل__د 5 ، صفح__ه 485 ، ذيل حدي__ث 60 .

2. سورؤ كهف، آيؤ 31.

(618) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

آن__ان هستن__د كه بهشت هاى ج_اودان__ه از آن آنهاست... در آنجا با دستبندهايى از ط_____لا آراست___ه مى ش__ون___د.

گفتن__ى است كه گ__رچ__ه نق__ره در اين جه__ان از نظر ارزش از طلا فروتر است، اما نقره بهشت با وصفى كه از آن آمد در اوج ب__رت__رى است؛ افزون بر اين نكته در سراى آخرت اين وسايل آراستگى و تزيينى براى شادى و طراوت است، نه خريد و ف__روش تا قيم__ت مط___رح باش_د.

وَ سَق__اهُ__مْ رَبُّهُمْ شَ__راباً طَهُ__وراً

و پروردگارشان به آنان شرابى پاك و ناب مى نوشاند.

منظور از شراب پاك، عبارت از شرابى است كه هم از ناپاكى شراب هاى دنيا به دور است و اگر بر دست و پاى انسان برسد آلوده نمى سازد و هم از عوارض و پليدى ها و بدمستى هاى شراب هاى دنيا و چيزى است كه جسم و روح انسان را از پليدى هاى ظ__اه__رى و اخلاقى پ_اك مى كند.

به باور پاره اى اين شراب پاك بسان شراب دنيا باعث فزونى ادرار نمى گردد، بلكه در پيكر آنان به صورت رطوبت و عرق روان مى گردد كه از مشك خوشبوتر و عطرآگين تر است؛ به همين دليل است كه در بهشت پرطراوت و نعمت، يك مرد داراى قدرت و خوراك و همسرخواهى يكصد مرد در اين دنياست و هر آنچه به صورت خوردنى و نوشيدنى مصرف مى كند، فزونى مصرف بدن به صورت عرق كه خوشبوتر از مشك و عنبر است از پوست بدنش خارج مى شود و دگر باره ميل او

به غذاها و ش__راب هاى پ__اك بهش__ت و همس__ران زيب__ايش را در خ__ود احس__اس مى كن__د.

از حضرت صادق عليه السلام آورده اند كه اين شراب پاك جسم و جان آنان را از همه چيز جز از ذات پاك و بى همتاى خدا پاك و پاكيزه مى سازد، چرا كه تنها ذات پاك خدا و ي__اد و ن__ام اوست كه انسان را از آلوده شدن به ناپاكى ها و نارواها باز مى دارد و او را پ__اك و پ__اكي__زه مى س_ازد و به او رنگ خدا مى بخشد.

تفسير مردان (619)

اِنَّ ه_ذا ك_انَ لَكُ_مْ جَ_زاءً وَ ك_انَ سَعْيُ_كُمْ مَشْ_كُورا

اين جزاى شماست و سعى و تلاش شما موردقدردانى است. (22 / انسان)

شرح آيه از تفسير نمونه

مبادا كسى تصور كند كه اين مواهب و پاداش هاى عظيم را بى حساب مى دهند ، اين ها هم_ه جزاى سعى و عمل است و پاداش مجاهدت ها و خودسازى ها و چشم پوشى از گناه است. بيان اين مطلب خود لذت و لطف خاصى دارد كه خداوند بزرگ يا فرشتگان او ، ابرار و نيكان را مخاطب ساخته و به عنوان قدردانى و تشكر از آن ها مى گويند : اين ها همه پاداش اعمال شما است و سعى شما مشكور است ، بلكه به گفته بعضى از مفسران اين نعمتى است ماف_وق همه نعمت ها و موهبتى است بالاتر از هم____ه م__واه__ب ك___ه خ__دا از انس__ان تشك__ر كن__د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

تلاش و كوشش شما در راه خشنودى خدا و اطاعت او و دورى گزيدنتان از گناه و ستم و نافرمانى حق در خور سپاس و قدردانى است و اين گونه از آن قدردانى و حق شناسى مى گردد.

پ_رتوى از آيات(1)

پ_رتوى از آيات

آيات دلنواز و الهام بخشى كه از «ابرار»، يا بندگان ويژه خدا و نيكان و پاكان بارگاه

او سخ__ن مى گ__وي__د از ابع__اد گون__اگونى در خ__ور نگ__رش و درس گرفتن است:

1 _ برترى و شكوه وصف ناپذير خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله

به گونه اى كه در شأن نزول و داستان فرود آيه هاى 22 _ 5 بيان شد، اين 18 آيه در مورد شخصيت والاى على و فاطمه و دو نورديده آنان حسن و حسين _ كه سلام خدا

1. مترجم.

(620) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

بر آنان باد _ و داست__ان اخ__لاص و ايم__ان و بش__ردوست__ى و مردم خواهى آنان ف__رودآم__د و در حقيق__ت سن__دى است ب__زرگ و پرافتخ__ار ب__ر فضيل___ت آن__ان.

بر اين حقيقت همه دانشمندان و قرآن پژوهان و محدثان مذهب اهل بيت اتفاق نظر دارند و بيشتر علماى مشهور و نامدار اهل سنت نيز بر اين واقعيت معترف هستند و اين را نوشته و پاره اى اين داستان را در قالب شعر ريخته اند، كه صاحب «الغدير» در كتاب ارزشمند خويش 34 نفر از علماى نامدار آنان را نام مى برد كه اين حديث و اين موضوع را در كتاب هاى خود آورده اند و نام كتاب و صفحه مورد نظر را نيز نشان مى دهد. همين گونه صاحب كتاب «اِحْقاقُ الحق» اين داستان افتخارآفرين و حديث آن را از 34 نف__ر از علم__اى اه__ل سن__ت با بي_ان م_درك و مأخذ ترسيم مى نمايد.(1)

با اين بيان نيكان و پاكان و شايستگان راستين و بى نظير بارگاه خدا خاندان پيامبرند و آنان هستند كه سمبل ايمان و اخلاص و خدادوستى و بشردوستى و محروم نوازى مى باشند و بر ماست كه آنان را سرمشق و الگو سازيم و با رعايت مق_ررات خ__دا و راست__ى و درست__ى بك_وشي__م تا در دايره وسيع تر «اَبْرار» درآييم.

2 _ پرتوى از ويژگى هاى ابرار

در اين آيات از

ويژگى ها و اوصاف آنان اين گونه ياد مى گردد و در برابر چشم انداز كم____ال ج____وي__ان ق____رار مى گي___رد:

1 _ وفادارى در برابر خدا و بندگان او.

2 _ خ___دات__رسى و احس__اس مسئ__وليت در برابر خ___دا و ب__ازخ__واست و حس_____اب_____رسى ذات پ_________اك او.

3 _ رسي___دگ__ى به مح__روم__ان و آسيب ديدگان ج__امع__ه با غذا و لباس و پن__اه دادن به آن__ان و مهرورزيدن به آنها.

4 _ ايث__ار و فداكارى و از خودگذشتگ__ى و دگ__ر دوست__ى بى نظي__ر و مثال زدنى.

5 _ وي__ژگ__ى اخ__لاص و ي__ارى رس__انى و گ__ره گش__ايى ب__دون من__ت و

1. الغَدير، ج 3، ص 111 _ 107؛ اِحْقاقُ الْحَقِّ، ج 3، ص 170 _ 157.

تفسير مردان (621)

فخ__رف__روش___ى و ري__اك_____ارى و خ____ودنم___اي__ى.

6 _ ت____رس از روز سهمگي_____ن رست____اخي_______ز.(1)

3 _ پاداش شك_وهبار آنان در سراى آخرت

اين آيات نشانگر آن است كه خداى بنده نواز و حق شناس، افزون بر بلندآوازه ساختن ياد و نام آنان و بارش بارانى از مهر و لطف خويش بر آنان در هماره زندگى، اين پ_اداش پرشكوه و متنوع را نيز برايشان بر مى شمارد:

1 _ نعمت امني__ت و آرام__ش.

2 _ نعمت مسكن پرشك_وه در بهشت پرطراوت و زيبا.

3 _ نعمت لب__اس هاى ف__اخ__ر و تم_اش_ايى بهش__ت.

4 _ تخت ها و ف_رش هاى زيب_ا.

5 _ سايه آرام بخش و دل انگيز.

6 _ ه__واى مطب__وع وم_لاي_م.

7 _ انواع ميوه ها و خوردنى ها.

8 _ ان__واع نوشي__دنى ها و ش__راب پاك و پاكيزه ساز و زداينده غفلت ها و رنج ها و پلي__دى ه__اى ظ__اهرى و باطنى.

9 _ ظروف زيباى پ__ذي__رايى.

10 _ وس___اي___ل زينت______ى.

11 _ پ__ذي__رايى كنن__دگ__ان خ__وب و س___رش__ار از ادب و كم_____ال و جم__ال.

12 _ و از هم___ه پرشك__وه تر ق__دردان__ى و حق شن__اسى خ___دا از شايستگان.(2)

گفتنى است كه نعمت هاى شك__وهب__ار بهشتى كه خدا وعده آنها را به «اَبْرار» مى دهد،

همه و همه متناسب با سراى آخرت است و در دنيا نظير و مانند ندارد، اما قرآن بدان دليل كه با زبان و فرهنگ مردم دنيا سخن مى گويد، آن نعمت ها را با نام نعم___ت ه__اى م__ورد نظ_____ر م___ردم دني__ا مى شم__ارد و ب__ه ت__ابل__و م__ى ب___رد.

1. آيه هاى 10 _ 7.

2. آيه هاى 22 _10.

(622) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

واى بر عيبجويان و غيبت كنندگان

بِسْ_مِ اللّهِ ال_رَّحْمنِ الرَّحيمِ

بن_ام خ_داوند بخش_نده بخش_ايش_گر

وَيْ___لٌ لِكُ____لِّ هُمَ__زَةٍ لُمَ___زَةٍ

واى بر هر عيبج__وى مسخره كننده اى

(1 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

آنها كه با نيش زبان و حركات دست و چشم و ابرو : در پشت سر و پيش رو ، ديگران را استهزاء كرده يا عيبجويى و غيب_ت مى كنن_د ، يا آنه_ا را هدف تيرهاى طعن و تهمت قرار مى دهند . « هُمَزَة » و « لُمَزَة » هر دو صيغه مبالغه است ، اولى از ماده « همز » در اصل به معنى "شكستن" است و از آنجا كه افراد عيبجو و غيبت كننده شخصيت ديگران را درهم مى شكنند ، به آنها « همزة » اطلاق شده است و دومى از ماده « لمز » ( بر وزن رمز ) در اصل به معنى "غيبت كردن و عيبجويى نمودن" مى باشد. از مجموع كلمات ارباب لغت اين طور استفاده مى شود كه دو واژه « هُمَزَة » و « لُمَزَة » به يك معنى است و مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه عيبجويى و غيبت و طعن و استهزاء ، به وسيله زبان و علايم و اشارات و سخن چينى و بدگويى را شامل مى شود . « وَيْ_ل» تهديد شديدى است نسبت به اين گروه و اصولاً آيات قرآن موضعگيرى سختى در برابر اين گونه افراد نموده

و تعبيراتى دارد كه درباره هيچ گناهى مانند آن ديده نمى شود . اصولاً آبرو وحيثيت اشخاص ازنظر اسلام بسيار محترم است و هر كارى كه موجب تحقير مردم گردد ، گناه بزرگى است. درحديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است : « اَلا اُنَبِّئُكُمْ بِشِرارِكُمْ ؟ ق__ال__وُا : بَلى يا رَس__وُلَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ : اَلْمَشّاؤوُنَ بِالنَّميمَةِ ، اَلْمُفَرِّقوُنَ بَيْنَ الاَْحِبَّةِ ، اَلْباغوُنَ لِلْبُرَآءِ الْمَعايِبَ : آيا شما را از شريرترين افراد خبر دهم ؟ گفتند : آرى اى رسول خدا. فرمود: آنهاكه بسيار سخن چينى مى كنن__د، در ميان دوستان جدايى مى افكنند و براى افراد پاك و بى گناه در جستجوى عيوبند » .

تفسير مردان (623)

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

هُمَزَة: اين واژه از ريشه «هَمْز» به معنى طعنه زدن و متلك پرانى بسيار است، و در اصل به معنى «شكستن» آمده است؛ و از آن جايى كه عيب جو و طعنه زننده با كار خويش شخصيت و اعتبار ديگران را به ناروا هدف عيبجويى و آماج تيرهاى غيبت و تهمت و طعن__ه مى س__ازد، اين واژه در اي__ن م__ورد به كار مى رود.

لُمَزَة: از ريشه «لَمْز» به معنى عيبجويى رويارو آمده است. با اين بيان تفاوت ميان اين دو واژه اين است كه «هُمَزَة» به معنى عيبجويى نهان و پشت سر ديگران است، امّا «لُمَ_زَة» به معنى عيب جويى آشكار و رويارو.

واژه «لُمَزَة» به معنى تحقير و آزار ديگرى با اشاره چشم و ابرو.

واى ب__ر زب__ان هاى گزنده و عيب جو

به باور پاره اى منظوراين است كه: واى بر هر عيبجويى كه در نهان و آشكار و يا رويارو و پشت سر، عيب ديگران را مى جويد.

امّا از دي__دگ__اه «ابن عب__اس» آي__ه ش__ريفه هش__دارى است به كس__انى كه غيبت

ديگران را مى كنن__د و ب__ا سخ__ن چينى و دو به ه__م زدن ب__ذر كين__ه و دشمن__ى و ج__دايى در دل ه__ا مى افش__انند.

(624) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اَلَّذى جَمَ_عَ م_الاً وَ عَ_دَّدَهُ

هم__ان كس كه م__ال را جم_ع آورى و شماره كرده ( بى آن كه حساب مشروع و نامشروع كند ).

(2 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« عَدَّدَه » در اصل از ماده « عد » به معنى "شمارش" است . آن قدر به مال و ثروت علاقه دارد كه پيوسته آنها را مى شمرد و از برق درهم و دينار و پولهاى ديگر ، لذت مى برد و شادى مى كند . آيه ناظر به ثروت اندوزانى است كه مال را نه به عنوان يك وسيله بلكه به عنوان يك هدف مى نگرند و در جمع آورى آن هيچ قيد و شرطى قائل نيستند ، از حلال و حرام و تجاوز بر حقوق ديگران از طريق شرافتمندانه و يا طرق پست و رذيلانه آن را جمع آورى مى كنند و آن را تنها نشانه عظمت و شخصيت مى دانند. آنها مال را براى رفع نيازهاى زندگى نمى خواهند و به همين دليل هر قدر به اموالشان افزوده شود ، حرصشان بيشتر مى گردد وگرنه مال در حدود معقول و از طرق مشروع نه تنها مذموم نيست ، بلكه در قرآن مجيد گاهى از آن به عنوان « فضل اللّه » تعبير شده ، آنجاكه مى فرمايد: « وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ » ( 10 / جمعه ) و در جاى ديگر از آن تعبير به خير مى كند: « كُتِبَ عَلَيْكُمْ اِذا حَضَ_رَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ اِنْ تَرَكَ خَيْرا الوَصِيَّةُ: بر شما مقرر شده كه وقتى مرگ يكى از شما فرارسد ، اگر خيرى ( مالى )

از خود به يادگار گذارده ، وصيت كند » ( 180 / بقره ) . چنين مالى مسلما نه مايه طغيان است ، نه وسيله تفاخر ، نه بهانه استهزاى ديگران . اما مالى كه معبود و هدف نهايى است ، ننگ است و ذلت ، مصيبت است و نكبت و مايه دورى از خدا و ماندن ابدى در آتش دوزخ است. و غالبا جمع آورى مقدار زيادى از اين مال جز با آلودگى هاى فراوان ممكن نمى شود. لذا در حديثى از امام علىّ بن موسى الرّضا مى خوانيم كه فرمود : «لايَجْتَمِعُ الْمالُ اِلاّ بِخَمْسِ خِصالٍ ؛ بُخْلٌ شَديدٌ وَ اَمَلٌ طَويلٌ ، وَ حِرْصٌ غالِبٌ ، وَ قَطيعَةُ رَحِمٍ ، وَ ايثارُ الدُّنْيا عَلَى الاْآخِرَةِ: مال زياد جز با پنج خصلت در يك جا جمع نمى شود ؛ بخل

تفسير مردان (625)

شديد ، آرزوهاى دور و دراز ، حرص زياد ، قطع ارتباط با خويشاوندان و مقدم داشتن دنيا بر آخرت » . (1) زيرا كسانى كه سخاوتمند هستند و گرفتار آرزوهاى دور و دراز نيستند ، مراقب حلال و حرامند ، به ارحام خود كمك مى كنند و غالبا اموال نزد آنها جم__ع نمى ش__ود، هر چن__د درآمدشان زياد باشد.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

عَدَّدَهُ: از ريشه «عدَّ» به معنى شمردن آمده است.

به باور «فَرّاء» منظور اين است كه به شمردن و نازيدن به آن اموالِ بسيار پرداخت. ام__ا به ب__اور «زَجّاج» آن را ب__راى روزه__ا و س__ال ه__اى آين__ده آم__اده س__اخت.

از ديدگاه «جُبّائىّ» ثروتى بسيار از راه حرام گرد آورد، و بدون پرداختن حقوق م__ال__ى خ__ويش، آن را براى روز مبادا ذخيره كرد.

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 668

، حديث 7 .

(626) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

يَحْسَ__بُ اَنَّ م__الَهُ اَخْ__لَدَهُ

گمان مى كند كه اموالش سبب جاودانگى اوست. (3 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

جالب اينكه « اَخْ_لَد » دراينجا به صورت « فعل ماضى » آمده ، انسان مال پرست گمان مى كند اموالش او را به صورت يك موجود جاودانه درآورده است ، نه مرگ مى تواند به سراغ او آيد ، نه بيماريها و حوادث جهان مشكلى براى او ايجاد مى كند ، چراكه مشكل گشا در نظرش تنها مال و ثروت است و اين مشكل گشا را در دست دارد. چه پندار غلط و خيال خامى . اموالى كه آنقدر در اختيار قارون بود كه كليد گنجهايش را چندين مرد زورمند به زحمت برمى داشت ولى به هنگام حمله عذاب الهى نتوانستند مرگ او را ساعتى به تأخير اندازند و خداوند او و گنجهايش را در يك لحظه با يك زمين لرزه مختصر در زمين فرو برد : « فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الاَْرْضَ ( 81 / قصص )». اموالى كه نمونه كاملش در دست فراعنه مصر بود ولى به مصداق « كَمْ تَرَكوُا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُيوُنٍ وَ زُروُعٍ وَ مَقامٍ كَريمٍ وَ نَعْمَةٍ كانوُا فيها فاكِهينَ : چه بسيار باغها و چشمه ها از خود به جاى گذاشتند و زراعتها و قصرهاى جالب و گرانقيمت و نعمتهاى فراوان ديگر كه در آن متنعم بودند » ( 25 تا 27 / دخان )، ولى همه اينها به آسانى در عرض ساعتى به ديگران رسيد : « كَذلِكَ وَ اَوْرَثْناها قَوْما اخَرين » ( 28 / دخان ) . ولذا در قيامت كه پرده ها كنار مى رود، آنها به اشتباه بزرگشان پى مى برند و

فريادشان بلند مى شود: « ما اَغْنى عَنّى مالِيَهْ ، هَلَكَ عَنّى سُلْطانِيَهْ : مال و ثروتم هرگز مرا بى نياز نكرد، قدرت من نيز از دست رفت » ( 28 و 29 / حاقه ) . اصولاً انسان از فنا و نيستى متنفر است و طرفدار جاودانگى است و همين علاقه درونى به ما در بحث معادشناسى كمك مى كند كه بدانيم انسان براى جاودانگى آفريده شده است والاّ غريزه عشق به جاودانگى در او نبود . ولى اين انسان مغرور و خودخواه و دنياپرست، گاه جاودانگى خودرا در امورى

تفسير مردان (627)

مى بيند كه درست مايه فنا و نيستى اوست ، مثلاً مال و مقام را كه غالبا دشمنان بقاى او هستن_د ، وسيله جاودانگى مى شمرد . از اين بيان روشن شد كه تصور جاودانگى به وسيله مال دليل_ى ب_راى جم_ع مال و جمع مال نيز عاملى براى استهزاء و سخريه ديگران در نظر اين كوردلان محسوب مى شود .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

واژه «اَخْلَ__دَ» گ__رچ__ه در ق__ال__ب م__اض__ى اس__ت، امّا به مفه__وم مض__ارع يا «يُخْلِ___دُ» مى ب__اش__د، و ق__رين__ه اين سخ__ن واژه «يَحْسَ__بُ» در آي__ه است. و با اين كه قطعى بودن مرگ بر همگان روشن است، اين تعبير بدان جهت كه آن زرسالار مغرور و مست، رفتارش به گونه اى بود كه گويى مى پنداشت ثروت و قدرت ب_ادآورده اش مى تواند او را از مرگ نجات دهد.

(628) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

كَ_لاّ لَيُنْبَ_ذَنَّ فِى الْحُطَمَ_ةِ

چنين نيس_ت كه او مى پن__دارد، به زودى در حطمه ( آتش__ى خرد كننده ) پ_رت__اب مى شود.

(4 / همزه)

وَ م_ا اَدْري_كَ مَ_ا الْحُطَمَ_ةُ

و تو چه مى دانى حطمه چيست؟(5 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« حُطَمَة » صيغه مبالغه ازماده « حطم

» به معنى "درهم شكستن چيزى" است و اين نشان مى دهد كه آتش سوزان دوزخ به شدت اعضاى آنها را درهم مى شكند ، ولى طبق بعضى از روايات « حُطَمَة » نام تمام جهنم نيست ، بلكه نام بخش فوق العاده سوزانى ازآن است . (1) فهم اين معنى كه آتش به جاى سوزاندن ، اعضا را درهم بشكند ، شايد در گذشته مشكل بود، ولى امروز كه مسأله شدت تأثير امواج انفجار بر همه ما واضح شده است كه چگونه ممكن است امواج ناشى از يك انفجار مهيب نه تنها انسان ها بلكه ميله هاى محكم آهن و ستون هاى عظيم ساختمان ها را دره__م بشكن____د ، مطل__ب عجيب_ى نيس_ت.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

نَبْذ: اين واژه در اصل به معنى دور افكندن چيزى به خاطر حقير و ناچيز شمردن آن آمده است، و واژه «لَيُنْبَذَنَّ» از اين باب است.

حُطَمَة: از ريشه «حَطْم» به معنى شكستن و خردكردن آمده است و يكى از نام هاى دوزخ است.

به باور «مُقاتِل» اين واژه در اصل به معنى خُردكننده و شكننده آمده، و منظور اين است كه: او در آتش دوزخ كه استخوان هارا خرد مى كند و درهم مى شكند افكنده خواهد شد.

1- « ن____ور الثقلي__ن » ، جل____د 3 ، صفح______ه 17 و 19 ، ح_____دي__ث 60 و 64 .

تفسير مردان (629)

ن__ارُ اللّ_هِ الْم__ُوقَ___دَةُ

آتش برافروخته الهى است. (6 / همزه)

اَلَّتى تَطَّلِعُ عَلَى الاَْفْئِدَةِ

آتش_ى كه از دلها سرمى زند. (7 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

تعبير به « نارُ اللّه » ( آتش الهى ) ، دليل بر عظمت آن است . تعبير به « مُوقَ_دَة » ، دليل بر فروزان بودن هميشگى آن است . عجيب اينكه

اين آتش برخلاف تمام آتشهاى دنياكه نخست پوست را مى سوزاند و سپس به داخل نفوذ مى كند ، اول بردلها شراره مى زند و درون را مى سوزاند ، نخست قلب را و بعد مغز و استخوان را و سپس به خارج سرايت مى كند . اين چه آتشى است كه اولين جرقه هايش بر دل آدمى ظاهر مى شود ؟ اين چه آتشى است كه درون را قبل از برون مى سوزاند ؟ همه چيز قيامت عجيب است و با اين جهان تفاوت بسيار دارد ، حتى آتش سوزانش . چرا چنين نباشد در حالى كه قلبهاى آنها كانون كفر و كبر و غرور بود و مركز حبّ دنيا و ثروت و مال ؟ چرا آتش قهر و غضب الهى قبل از هرچيز بر قلوب آنها مسلط نشود ، درحالى كه آنها دل مؤمنان را در اين دنيا با سخ_ريه ها و عيبج_ويى و غيبت و تحقي__ر س__وزاندند ، ع__دال__ت الهى ايج__اب مى كن__د كه آنه__ا كيف__رى هم__انند اعم_الشان را ببينن_د.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اضافه شدن آتش به نام بلند و با عظمت خدا نشان دهنده آن است كه اين آتش چي__زى ج_ز آت__ش دنياست.

به باور پاره اى منظور اين است كه: اين آتش بر خلاف آتش دنيا ازاعماق دل، زب__ان__ه م__ى كش____د و ب__اط____ن را م__ى س____وزان__د ت__ا ب__ه ظ__اه__ر ب__رس__د.

(630) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

اِنَّه_ا عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ

اين آتش بر آنه__ا به ص__ورت دربست__ه اس__ت. (8 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

« مُؤْصَ_دَة » از ماده « ايص_اد » به معنى "بستن در و محكم كردن آن" است . در حقيقت همان گونه كه آنها اموال خود را در گاوصندوقها و مخازن دربسته نگاه مى داشتند ، خداوند هم آنها را در عذاب

دربسته دوزخ ك_ه راه خ_لاص و نج_ات از آن نيس_ت ، زن_دان_ى مى كند .

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

اين آتش شعله ور، بر آن تبهكاران و ظالمان به صورت در بسته است؛ چرا كه وقتى آنان را به دوزخ افكندند براى نوميد ساختن آنان از نجات و رهايى، درها را بر روى آن ها مى بندند و آنان در محاصره قرار مى گيرند.

تفسير مردان (631)

ف___ى عَمَ_____دٍ مُمَ____دَّدَةٍ

در ستون هاى كشيده و طولانى. (9 / همزه)

شرح آيه از تفسير نمونه

«عَمَد» جمع «عمود» به معنى "ستون يا هر شى ء طولانى" مانند قطعات چوب و آهن است و «مُمَدَّدَة» نيز به معنى " كشي_ده و طويل" است . جمعى از مفسران اين تعبير را اشاره به ميخ هاى عظيم آهنى دانسته اند كه درهاى جهنم محكم با آنها بسته مى شود ، به گونه اى كه راه خروج مطلقا از آن وجود ندارد و بنابراين تأكيدى است بر آيه قبل كه مى گويد : درهاى جهنم را بر آنها مى بندند و از هر طرف محصورند . بعضى نيز تفسير ديگرى به كمك اكتشافات اخير براى آن ذكر كرده اند و آن اين است كه شعله هاى سوزان جهنم به صورت ستون هاى كشيده و طولانى بر آن ها مسلط مى شود . آن ها مى گويند: در اكتشافات اخير ثابت شده است كه اشعه مخصوص ايكس ( رونتگن ) بر خلاف اشعه هاى ديگر كه به صورت مخروطى پخش مى شود، به صورت استوانه اى درست مانند ستون منتشر مى گردد و عجيب اينكه اين اشعه در تمام وجود انسان نفوذ مى كند و حتى بر قلب مسلط مى شود و به همين دليل براى عكسبردارى از اعضاى داخلى از آن استفاده مى كنند ، معلوم مى شود كه اشعه اى از آتش سوزان جهنم برم__ى خي____زد

ك__ه چن_____دان ب__ى شب__اه_ت ب__ه اشع____ه ف____وق نيس__ت .(1)

كبر و غرور سرچشمه گناهان بزرگ

"خودبرتربينى" بلاى بزرگى است كه خميرمايه بسيارى از معاصى محسوب مى شود . غفلت از خدا ، كفران نعمت ها ، غرق شدن در عياشى و هوسبازى، تحقير ديگران و استهزاى مؤمنان همه از آثار شوم اين صفت رذيله است ، افراد كم ظرفيت همين كه به نوايى مى رسند ، چنان گرفتار كبر و غرور مى شوند كه مطلقا ارزشى براى

1- « طنطاوى » ، ذيل آيات مورد بحث .

(632) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

ديگران قائل نيستند و همان سبب جدايى آنها از جامعه و جدايى جامعه از آنها مى شود . در عالمى از پندار فرومى روند ، خود را تافته اى جدابافته و حتى از مقربان خدا مى شمارند و همين باعث مى شود كه عِرض و آبرو و حتى جان ديگران در نظر آنها بى ارزش و بى مقدار باشد ، به « همز » و « لمز » مشغول مى شوند و با عيبجويى و مذمت ديگران ، به گمان خود بر عظمت خويش مى افزايند . جالب اينك_ه در بعض_ى از رواي_ات ، اين گونه افراد به "عقرب" تشبيه شده اند كه كارشان نيش زدن است ( و اگر نيش عقرب نه از ره كين است، نيش آنها از راه كينه توزيها است ).در حديثى آمده است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : « من در شب معراج گروهى از دوزخيان را ديدم كه گوشت از پهلويشان جدا مى كردند و به آنها مى خوراندند، از جبرئيل پرسيدم اينها چه كسانى هستند؟ گفت: هؤُلاءِ الْهَمّازوُنَ مِنْ اُمَّتِكَ، اللَّمّازوُنَ:اين ها عيبجويان و استهزاكنندگان از امت تو هستند» .(1) درباره مال و ثروت، نظرات متفاوتى در جهت افراط و تفريط وجود دارد، بعضى چنان اهميتى براى آن

قائلند كه حلاّل تمام مشكلاتش مى دانند و لذا جاى تعجب نيست كه اين گروه دايما به جمع اموال پردازند و آنى راحت ننشينند و هيچ قيد و شرطى براى آن قائل نباشند و حلال و حرام در نظرشان يكسان باشد. در نقطه مقابل اين گروه جمعيتى هستند كه براى مال و ثروت كمترين ارزشى قائل نيستند، فقر را مى ستايند و براى آن ارج قائلند، حتى مال را مزاحم تقوا و قرب خدا مى دانند. ولى در برابر اين دو عقيده كه در طرف «افراط» و «تفريط» قرار دارد، آن چه از قرآن مجيد و روايات اسلامى استفاده مى شود ، اين است كه مال، خوب است اما به چند شرط؛ نخست اينكه «وسيله» باشد نه «هدف». ديگر اينكه انسان را «اسير» خود نسازد ، بلكه انسان «امير» برآن باشد. سوم اينكه از طرق مشروع به دست آيد و در راه رضاى خدا مصرف گردد . علاقه به چنين مالى نه تنها دنياپرستى نيست، بلكه دليلى بر علاقه به آخرت است و لذا در حديثى از امام صادق مى خوانيم كه وقتى

1- « نور الثقلين » ، جلد 5 ، صفحه 667 ، حديث 5 .

تفسير مردان (633)

حضرت ذهب و فضه (طلا و نقره) را لعن و نفرين فرمود، يكى از ياران تعجب كرد و علت را از امام سؤال نمود، ايشان فرمودند: «لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ اِلَيْهِ اِنَّمَا الذَّهَبُ الَّذى ذَهَبَ بِالدّينِ وَ الْفِضَّةُ الَّتى اَفاضَتِ الْكُفْرَ: منظور از ذهب، چيزى است كه دين را از بين ببرد و منظور از فضه، چيزى است كه سرچشمه كفر و بى ايمانى مى شود ».(1) و درحديثى از امام على آمده : « اَلسُّكْرُ اَرْبَعُ سَكَراتٍ؛ سُكْرُ الشَّرابِ وَ سُكْرُ الْمالِ وَ

سُكْرُ النَّوْمِ وَ سُكْرُ الْمُلْكِ: مستى چهار نوع است؛ مستى شراب، مستى مال، مستى خواب و مستى قدرت ».(2) در حديث ديگرى از امام صادق آمده است كه: مردى خدمت ايشان آمد و عرض كرد: «پدر و مادرم به فدايت باد، مرا موعظه اى كن»، فرمود: «اِنْ كانَ الْحَسَناتُ حَقّا فَالْجَمْعُ لِماذا؟ وَ اِنْ كانَ خَلْفٌ مِنَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ حَقّا فَالْبُخْلُ لِماذا؟: اگر حسنات حق است و به آن ايمان داريم ، جمع مال براى چيست ؟ ( چرا در راه خدا انفاق نكنيم ؟ ) و اگر پاداش و جبران الهى حق است، بخل براى چيست»؟(3) بسيارى از افراد هستند كه تا پايان عمر به جمع آورى مال مشغولند و سرانجام براى ديگران وامى گذارند، حسابش را آنها بايد بدهند و بهره اش نصيب ديگران است، لذا در حديثى مى خوانيم كه از اميرمؤمنان على سؤال كردند: «مَنْ اَعْظَمُ النّاسِ حَسْرَةً؟ چه كسى حسرتش از همه بيشتر است»؟ فرمود: «مَنْ رَأى مالَهُ فى ميزانِ غَيْرِهِ وَ اَدْخَلَهُ اللّهُ بِهِ النّارَ وَ اَدْخَلَ وارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ: كسى كه اموالش را در ترازوى سنجش اعمال ديگ_ران ببيند، خدا او را به خاطر اموالش وارد دوزخ كند و و ارثش را به خاطر آن وارد بهشت سازد».(4) و در حديث ديگرى از امام ص_ادق در تفسي_ر آي_ه « كَذلِكَ يُريهِمُ اللّهُ اَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ (اين گونه خداوند اعمال آنها را مايه حسرتشان قرار مى دهد)،

1- « بح___ار الان____وار » ، جل____د 73 ، صفح___ه 141 ، حدي_ث 17 .

2- « بح________ار الان______وار » ، جل__________د 73 ، صفح______ه 142 .

3- «توحيدصدوق»، به نقل «نورالثقلين» جلد5، صفحه668، حديث8 .

5 و 6- « بح________ار الان________وار » ، جل___د

73 ، صفح______ه 142 .

(634) آياتُ الرِّجالِ فِى الْقُرْآن

فرمود: « هُوَ الرَّجُلُ يَدَعُ الْمالَ لا يُنْفِقُهُ فى طاعَةِ اللّهِ بُخْلاًثُمَّ يَمُوتُ فَيَدَعَهُ لِمَنْ يَعْمَلُ بِهِ فى طاعَةِ اللّهِ اَوْ فى مَعْصِيَتِهِ: اين درباره كسى است كه مالى را وامى گذارد و بخاطر بخل در راه طاعت الهى انفاق نمى كند، سپس مى ميرد و آن را براى كسى مى نهد كه در طاعت الهى يا در معصيتش مصرف مى كند».سپس امام افزود: « اگر در طريق اطاعت خدا صرف كند، آن را در ميزان عمل ديگرى مى بيند و حسرت مى خورد، چرا كه مال او بوده و اگر در معصيت الهى صرف كند، سبب تقويت او شده تا گناه كند (و باز عقوبت و حس__رت__ش مت__وج__ه او است)»(1) .آرى موضع گيرى انسان ها در برابر اموال، مختلف است، گاه از آن بت خط__رن__اكى مى س__ازند و گ__اه وسيل__ه سعادت بزرگى.

شرح آيه از تفسير مجمع البيان

واژه «عَمَ__د» جم__ع «عَمُود» به معنى ستون است، و «مُمَدَّدَة» به معنى هر پديده دراز و كشي____ده م__ى ب__اش___د.

«حسن» بر آن است كه منظور از «عَمَد» ستون هاى سراپرده و چادرى از آتش است كه به بيان قرآن، خدا براى بيدادگران آماده ساخته و آنان را در بر مى گيرد. اِنّا اَعْتَدْنا لِلظّالِمينَ نارا اَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها...(2)

در روز رستاخيز آنان را در آن چادرها مى افكنند و ستون ها را مى كشند و دريايى از آتش آن___ان را به ك__ام مى كشد.

امّا «كلبى» بر آن است كه منظور وسيله اى از وسايل عذاب دوزخ است كه دوزخيان را ب__ا آن به بن___د م_ى كشن___د.

1 _ سوره كهف، آيه 29.

تفسير مردان (635)

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109